General Health

# Planetaire gezondheid en de menselijke impact Dit onderwerp introduceert het concept planetaire gezondheid, de impact van menselijke activiteiten op natuurlijke systemen, en de implicaties van de antropocene periode voor menselijke en ecologische welzijn. ### 1.1 De evoluerende context: welvaart en verstoring Er is een ongekende periode van welvaart maar tegelijkertijd worden natuurlijke systemen ernstig verstoord. Deze verstoring wordt gekenmerkt door het begin van het Antropoceen, een nieuwe geologische tijdsperiode waarin de menselijke invloed de aarde en haar systemen blijvend verandert. Mensen zijn de belangrijkste geologische kracht op aarde geworden [5](#page=5) [6](#page=6). #### 1.1.1 Kenmerken van menselijke impact op natuurlijke systemen De menselijke impact manifesteert zich op diverse manieren: * Verschuivingen in biodiversiteit [6](#page=6). * Veranderende biogeochemische stromen [6](#page=6). * Veranderend landgebruik en landbedekking [6](#page=6). * Verstedelijking [6](#page=6). * Wereldwijde vervuiling [6](#page=6). * Klimaatverandering [6](#page=6). * Uitputting van natuurlijke hulpbronnen [6](#page=6). * Veranderende voedselsystemen [6](#page=6). #### 1.1.2 De grote versnelling en het Antropoceen Het begin van de "Grote Versnelling" (Great Acceleration), die samenvalt met de welvaartsstaat, markeert de start van het Antropoceen. Dit fenomeen beschrijft de periode waarin menselijke economische en sociale activiteit versneld is toegenomen sinds het midden van de 20e eeuw, met significante gevolgen voor de aarde [10](#page=10). #### 1.1.3 Ongelijkheden in bijdragen en gevolgen Er zijn grote ongelijkheden tussen landen wat betreft hun relatieve bijdragen aan de klimaatverandering en de gevolgen ervan. De BRICS-landen (Brazilië, Rusland, India, China, Zuid-Afrika) leveren een aanzienlijke bijdrage aan de productie van broeikasgassen, maar de consumptie ligt nog steeds voornamelijk in ontwikkelde OESO-regio's, ondanks hun relatief kleinere bevolking. Dit leidt tot meervoudige sociale ongelijkheden op het gebied van gezondheid, inkomen, vermogen, politieke macht, gender, leeftijd, etniciteit, en meer. Er is een ongelijke verdeling van ecologische problemen, de gevolgen ervan, de herkenning en participatie in beleidsontwikkeling, en de verdeling van kosten en baten in transitiebeleid [11](#page=11) [12](#page=12). > **Tip:** Begrijpen van de ongelijke verdeling van ecologische problemen en hun gevolgen is cruciaal voor een genuanceerd beeld van planetaire gezondheid en klimaatactie. ### 1.2 Definitie en gerelateerde concepten Diverse definities helpen om het concept planetaire gezondheid te kaderen: * **Planetaire gezondheid (Planetary health):** De gezondheid van menselijke beschavingen én van de natuurlijke systemen waarvan zij afhankelijk zijn. Het erkent de gezondheid van de planeet als een systeem [13](#page=13). * **One Health:** Een geïntegreerde, verbindende aanpak die ernaar streeft de gezondheid van mensen, dieren en ecosystemen duurzaam in balans te brengen en te optimaliseren [13](#page=13). * **Global health:** Het studie-, onderzoeks- en praktijkveld dat prioriteit geeft aan het verbeteren van gezondheid en het realiseren van gelijkheid in gezondheid voor alle mensen wereldwijd [13](#page=13). * **Public health:** Alle georganiseerde maatregelen (publiek én privaat) om ziekte te voorkomen, gezondheid te bevorderen en het leven van de totale bevolking te verlengen [13](#page=13). ### 1.3 De planetaire grenzen Het concept van planetaire grenzen beschrijft een "veilige handelingruimte" voor de mensheid binnen de veerkracht van de aarde. Deze grenzen vertegenwoordigen kritieke drempels voor natuurlijke systemen. Volgens recente schattingen uit 2023 zijn zes van deze grenzen reeds overschreden [14](#page=14). #### 1.3.1 De negen planetaire grenzen (Rockström et al. 2009, Richardson et al. 2023) De negen planetaire grenzen zijn: 1. Klimaatverandering 2. Verandering in biosfeerintegriteit (biodiversiteit en functionaliteit) 3. Landgebruiksverandering 4. Zoetwatergebruik 5. Biogeochemische stromen (stikstof en fosfor) 6. Oceanverzuring 7. Atmosferische chemie (o.a. ozonlaag) 8. Stofuitputting 9. **Nieuwe entiteiten (Novel entities)** [14](#page=14). #### 1.3.2 Nieuwe entiteiten (Novel entities) Nieuwe entiteiten zijn door de mens gemaakte stoffen die vreemd zijn aan natuurlijke systemen. Een voorbeeld hiervan is mariene plastic vervuiling. De accumulatie en verspreiding van deze antropogene stoffen vormen een significant risico voor zowel het milieu als de menselijke gezondheid [15](#page=15). ### 1.4 De link met sociale context en kwetsbaarheid De problemen gerelateerd aan planetaire gezondheid zijn onlosmakelijk verbonden met sociale contexten. Er is een wereldwijde ongelijkheid in kwetsbaarheid op diverse gebieden, waaronder gezondheid, voedsel, water, ecosysteemdiensten, leefomgeving en infrastructuur [16](#page=16) [17](#page=17). #### 1.4.1 Kwetsbaarheid in België De situatie voor België is ook relevant in de context van planetaire gezondheid en de menselijke impact. Dit impliceert dat ook binnen meer ontwikkelde landen specifieke aandacht nodig is voor de gezondheidseffecten van milieudegradatie en klimaatverandering [18](#page=18). > **Tip:** Denk na over hoe sociale ongelijkheden de blootstelling aan milieudegradatie en de capaciteit om ermee om te gaan beïnvloeden. Dit is een kernconcept binnen planetaire gezondheid. **Voorbeeld:** Luc, een 74-jarige man met COPD, hypertensie en chronische nierziekte, woont in een stadswijk met veel verkeer en nabijheid van industriële zones. Zijn kwetsbaarheid wordt verhoogd door zijn bestaande gezondheidsproblemen, levensstijl (roken) en de blootstelling aan luchtvervuiling, wat een direct gevolg is van menselijke activiteiten en stedelijke ontwikkeling. Dit illustreert de link tussen planetaire gezondheid, menselijke impact en sociale context [4](#page=4). --- # Klimaatverandering en gezondheidseffecten in België Dit thema onderzoekt de specifieke klimaatgerelateerde stressfactoren in België, zoals hittegolven, luchtvervuiling en wateroverlast, en hun directe en indirecte gevolgen voor de volksgezondheid [19](#page=19). ### 2.1 Klimaatgerelateerde stressfactoren in België #### 2.1.1 Hitte en hitte-eilandeffect Stijgende temperaturen en de blootstelling aan fijn stof dragen bij aan oversterfte, vroegtijdige sterfte en morbiditeit, met name bij ouderen en chronisch zieken. Belgische steden worden extra getroffen door de combinatie van het stedelijk klimaat en klimaatverandering, wat leidt tot een versterkt hitte-eilandeffect [19](#page=19) [21](#page=21). * **Hittegolfgraaddag (HDG):** Een meeteenheid die aangeeft hoeveel de drempel voor hittestress wordt overschreden. De drempels zijn (29,6)°C overdag en (18,2)°C 's nachts. Een score van 60 HDG's of meer wordt in Vlaanderen beschouwd als een indicator voor ernstige hittestress [22](#page=22). * **Hittegolf in België:** Minimaal vijf opeenvolgende dagen met een maximumtemperatuur van °C of hoger, waarvan minstens drie dagen de temperatuur oploopt tot °C of hoger, gemeten in Ukkel [22](#page=22) [25](#page=25) [30](#page=30). Vanaf 2030 wordt geschat dat in Belgische grote steden de drempel van 60 hittegolfgraaddagen jaarlijks zal worden overschreden. Hittegolven nemen toe in frequentie en intensiteit. Vroeger kwam er ongeveer één hittegolf om de 3-4 jaar voor, nu elk jaar, vaak meerdere keren. Tegen 2050–2100 worden meerdere hittegolven per jaar verwacht, die samen goed zijn voor ongeveer een maand, met op de heetste dagen een temperatuurstijging van 8-9°C. Studies voorspellen dat in 2050 100% van de kwetsbare (zorg)instellingen in Gent zal worden getroffen door hittestress [21](#page=21) [23](#page=23). ##### 2.1.1.1 Fysiologische impact van hitte De hoeveelheid warmte die in het menselijk lichaam wordt opgeslagen, hangt af van het onvermogen om intern opgewekte warmte kwijt te raken door omgevingsfactoren (hoge temperatuur, hoge luchtvochtigheid, weinig wind, veel warmtestraling), de isolerende werking van kledij, en externe warmte-opname uit de omgeving. Als het lichaam zijn kerntemperatuur niet goed kan regelen en de warmte niet kan afvoeren, stijgt het risico op hitte-uitputting en hitteslag. De inspanning om af te koelen zet druk op het hart en de nieren [44](#page=44) [46](#page=46). ##### 2.1.1.2 Hitte en oversterfte in België Hittegolven en ozonpieken zijn risicofactoren voor oversterfte in België. In de zomer van 2019 werden ongeveer 700 hitte-gerelateerde sterftes geregistreerd tijdens 3 hittegolven. In 2020 waren dit 1460 sterftes na 1 hittegolf, en in 2022 1200 sterftes na 1 hittegolf. Meestal betreft dit personen van 64 jaar en ouder, met een meerderheid aan vrouwen [48](#page=48). #### 2.1.2 Luchtvervuiling Luchtvervuiling, met name fijn stof, is een belangrijke stressfactor die directe gezondheidseffecten veroorzaakt [19](#page=19) [34](#page=34). * **Bronnen van luchtvervuiling:** * **Natuurlijke bronnen:** Stof en bodemdeeltjes, zeezout, bos- en savannebranden, vulkanen, biogene emissies van planten, microbiële bronnen, wetlands, en vulkanische/tektonische activiteit [34](#page=34). * **Menselijke (antropogene) bronnen:** Verkeer (weg, lucht, zee), huishoudelijk stoken/koken, energiecentrales & industrie, landbouw (mest/kunstmest), afvalverbranding/open vuren, mijnbouw/steengroeven/bouw, stedelijke verdamping/oplosmiddelen, en scheepvaart [34](#page=34). * **Processen van luchtvervuiling:** Veel schadelijke stoffen ontstaan in de lucht zelf door chemische reacties. Kleine deeltjes fijn stof worden uit de atmosfeer verwijderd door aanhechting aan waterdruppels die uitregenen, terwijl grotere deeltjes worden verwijderd door directe uitwassing door regendruppels [35](#page=35). * **Gezondheidseffecten van luchtvervuiling:** Er is een verband tussen de concentratie van roetdeeltjes en het aantal acute luchtweginfecties. De kans op het ontwikkelen van COPD, astma en cardiovasculaire ziekten stijgt met hogere concentraties fijn stof (PM₂.₅). Luchtvervuiling, inclusief PM₂.₅, NO₂, O₃ en zwarte koolstof, modificeert ook de effecten van temperatuur op mortaliteit [25](#page=25) [42](#page=42) [49](#page=49). ##### 2.1.2.1 Particulate Matter (PM) (Fijn)stof of particulate matter (PM) omvat deeltjes met een diameter kleiner dan 10 micrometer (PM₁₀) en fijnere deeltjes met een diameter kleiner dan 2,5 micrometer (PM₂.₅). Deze deeltjes kunnen diep in de longen doordringen en gezondheidsproblemen veroorzaken [36](#page=36) [37](#page=37). ##### 2.1.2.2 Ozon (O₃) Ozon is een gas dat, vooral op leefniveau, schadelijk kan zijn voor de gezondheid [38](#page=38). ##### 2.1.2.3 Richtlijnen en effecten De WHO hanteert luchtkwaliteitsrichtlijnen, met een aanbevolen maximumconcentratie van 5 µg/m³ voor PM₂.₅. Het Vlaamse jaarlijkse gemiddelde concentratie bedraagt 12 µg/m³. Het verlagen van de concentratie fijn stof naar de WHO-richtlijnen of lagere gemiddelden heeft een significant effect op de gezondheid. In steden als Kortrijk, Gent en Antwerpen kan een verlaging naar het Vlaamse gemiddelde rond de 20% van de COPD-gevallen voorkomen, terwijl een verlaging tot de WHO-richtlijn ongeveer 48% van de gevallen kan voorkomen. De ziektelast door luchtverontreiniging in Nederland toont de significante impact op de volksgezondheid [40](#page=40) [41](#page=41) [43](#page=43). #### 2.1.3 Wateroverlast en overstromingen Extreme weersomstandigheden zoals droogte, storm en overstromingen hebben een indirecte impact op de mentale gezondheid. Wateroverlast kan leiden tot diverse gezondheidsrisico's [19](#page=19) [51](#page=51). ##### 2.1.3.1 Gevolgen van overstromingen De overstromingen in de Vesder Vallei in de zomer van 2021 hadden ingrijpende gevolgen [28](#page=28): * Meer dan 97 km² getroffen gebied [28](#page=28). * 209 gemeenten uitgeroepen tot rampgebied [28](#page=28). * Meer dan 31.564 wooneenheden getroffen [28](#page=28). * 8.700 gezinnen zonder gas [28](#page=28). * Meer dan 160.000 ton weggespoeld afval [28](#page=28). * 39 overlijdens, waarvan 37 in de provincie Luik [28](#page=28). Tijdens de overstromingen waren toegangswegen onderbroken, kelders liepen vol, en burgers waren opgesloten in hun woning. Er waren problemen met medicijnleveringen, bereikbaarheid voor zorgverleners en hulpdiensten, en evacuatie per boot was noodzakelijk. Huizen werden vernietigd en er was gedurende 48 uur geen drinkwater, elektriciteit of gas. Na afname van de overstroming bleef afval achter in de getroffen gebieden [52](#page=52). #### 2.1.4 Andere factoren * **Warmere lentes en mildere winters:** Deze weersomstandigheden kunnen gebieden gevoelig maken voor de verspreiding van infectieziekten via transmissoren zoals de tijgermug en teken (bv. lyme disease) [19](#page=19). * **Pollen en luchtallergenen:** Langere en vroegere pollenseizoenen, met vaak hogere concentraties door opwarming en veranderd neerslagpatroon, verhogen de blootstelling aan pollen en luchtallergenen [19](#page=19). * **Gebrek aan stedelijk groen:** Dit is gelinkt aan vroegtijdige sterfte en een negatieve impact op mentaal welzijn [19](#page=19). ### 2.2 Indirecte gezondheidseffecten #### 2.2.1 Mentale gezondheid Extreme weersomstandigheden zoals droogte, storm en overstromingen hebben een significante impact op de mentale gezondheid. De overstromingen van 2021 in de Vesder Vallei toonden een aanzienlijke impact op het mentaal welzijn van getroffen burgers, met onder andere uitputting, stress en slaaptekort bij hulpverleners, paniek, angst, ontreddering, administratieve burnout, isolatie, en exacerbatie van verslavingsproblematiek. Een huisarts uit Trooz merkte op hoe een gebrek aan medicatie zoals methadon in een rampsituatie tot gevaarlijke situaties kon leiden [19](#page=19) [53](#page=53). #### 2.2.2 Sociale ongelijkheid Extreme temperaturen verhogen de sterfte, vooral door luchtwegaandoeningen. De kwetsbaarheid voor temperatuur wordt beïnvloed door sociale ongelijkheid. Mensen met astma zijn gevoeliger voor koude, en hogere hitte-effecten werden waargenomen bij mensen met psychoses. De impact van temperatuur op mortaliteit wordt verder gemodificeerd door luchtvervuiling. Koude-effecten op het sterfterisico worden vergeleken met het 2,5e percentiel van de dagtemperatuur, met vertragingen van 0-28 dagen vóór overlijden, terwijl hitte-effecten worden vergeleken met het 97,5e percentiel, met lags van 0-7 dagen [49](#page=49). ### 2.3 Verbanden met klimaatverandering Hogere inkomensgroepen dragen meer bij aan de koolstofvoetafdruk van (Belgische) huishoudens. Klimaatverandering uit zich op diverse manieren die relevant zijn voor de gezondheidssector in België. De stijgende temperatuur, toename van hittegolven en veranderingen in neerslagpatronen zijn directe manifestaties die gevolgen hebben voor de volksgezondheid. Ook luchtvervuiling en wateroverlast zijn nauw verbonden met klimaatverandering en hebben significante gezondheidseffecten [19](#page=19) [20](#page=20) [21](#page=21) [24](#page=24) [26](#page=26) [31](#page=31). > **Tip:** Het begrijpen van de link tussen hogere inkomens en een grotere koolstofvoetafdruk is cruciaal voor het ontwikkelen van effectief beleid om klimaatverandering te bestrijden en de bijbehorende gezondheidsrisico's te verminderen. > **Tip:** De informatie uit documenten tot biedt een gedetailleerd overzicht van de specifieke uitdagingen waar België mee kampt op het gebied van klimaatverandering en de directe gevolgen daarvan voor de volksgezondheid. Zorg ervoor dat je de definities van begrippen zoals hittegolfgraaddag goed kent [19](#page=19) [53](#page=53). --- # Duurzame voeding en gezondheid Dit deel onderzoekt de verbanden tussen voedselproductie, milieubelasting en gezondheidsresultaten, waarbij de nadruk ligt op concepten als duurzame maaltijden en plantaardige voedingspatronen. ### 3.1 De impact van de voedselketen op milieu en gezondheid De hedendaagse voedselketen heeft aanzienlijke milieu- en gezondheidseffecten. Landbouw en voedselproductie zijn verantwoordelijk voor ongeveer 27% van de broeikasgasuitstoot en zijn een grote verbruiker van water. Deze activiteiten leiden tot ontbossing, biodiversiteitsverlies, bodemafbraak, lucht- en watervervuiling, en waterverspilling. De gevolgen voor de volksgezondheid omvatten chronische aandoeningen, ondervoeding en voedingsstofarme voeding, naast impact op de mentale gezondheid [56](#page=56). #### 3.1.1 Broeikasgasuitstoot door voedselproductie Verschillende voedingsmiddelen variëren sterk in hun broeikasgasuitstoot per kilogram product. Runderen hebben de hoogste uitstoot, gevolgd door schapen, geiten, varkens, vis, en vervolgens plantaardige producten zoals noten en groenten. Dit illustreert de significante ecologische voetafdruk van dierlijke producten in vergelijking met de meeste plantaardige alternatieven [57](#page=57). #### 3.1.2 Waterverbruik in de voedselketen Het waterverbruik voor voedselproductie kan ook aanzienlijk variëren. Naast "blue water" (grond- en oppervlaktewater), wordt ook rekening gehouden met "green water" (regenwater). Dierlijke producten, zoals rundvlees, vereisen doorgaans veel meer water per kilogram dan veel plantaardige opties, hoewel specifieke plantaardige producten zoals amandelen ook een relatief hoog waterverbruik kunnen hebben [58](#page=58). #### 3.1.3 Ultra-processed voedsel en milieu-impact Ultra-processed voedsel draagt onevenredig bij aan de milieuproblematiek. Het is verantwoordelijk voor 30% van de totale voedselgerelateerde broeikasgasuitstoot, 35% van het watergebruik, 39% van het energiegebruik, 33% van de CO₂-equivalente uitstoot en 35% van het landgebruik [59](#page=59). ### 3.2 Concepten van duurzame maaltijden en voedingspatronen #### 3.2.1 Definitie van een plantaardige maaltijd Een plantaardige maaltijd bestaat volledig of grotendeels uit plantaardige ingrediënten zoals groenten, fruit, peulvruchten, volle granen, noten, zaden en plantaardige oliën. Dit kan zuivel en eieren uitsluiten (veganistisch) of beperkt toelaten (vegetarisch, "plant-forward"). Een plantaardige maaltijd zegt op zichzelf echter niets over de milieudruk, verpakking, seizoensgebondenheid of herkomst [60](#page=60). #### 3.2.2 Definitie van een duurzame maaltijd Een duurzame maaltijd minimaliseert de totale impact op het milieu, de gezondheid en de maatschappij over de gehele keten. Dit omvat [60](#page=60): * **Milieu:** lage uitstoot (CO₂e), weinig land- en watergebruik, biodiversiteitsvriendelijkheid, weinig voedselverlies/afval en beperkte verpakking [60](#page=60). * **Gezondheid:** voedzaamheid (rijk aan vezels, weinig ultra-bewerkt voedsel, matig zout/suiker/verzadigd vet) en porties in balans [60](#page=60). * **Sociaal/economisch:** eerlijke handel/arbeid, betaalbaarheid, lokaal/seizoensgebonden producten waar mogelijk, en respect voor dierenwelzijn [60](#page=60). #### 3.2.3 Combinaties van gezondheid en duurzaamheid in maaltijdpatronen Maaltijdpatronen kunnen worden gecategoriseerd op basis van hun gezondheid en duurzaamheid, wat leidt tot vier typen maaltijden [61](#page=61): * **Win-Win Maaltijd (Gezond en Duurzaam):** Dit zijn plantaardige voedingspatronen met minder dierlijke producten en meer porties fruit, groenten, peulvruchten, noten en volkoren granen. Deze maaltijden dragen bij aan zowel persoonlijke gezondheid als planetaire duurzaamheid [61](#page=61). * **Win-Verlies Maaltijd (Gezond en niet Duurzaam):** Deze diëten zijn gezond, maar houden onvoldoende rekening met de doelen van duurzame voedselproductie. Ze kunnen bijvoorbeeld nog steeds een hoge ecologische voetafdruk hebben [61](#page=61). * **Verlies-Win Maaltijd (Ongezond en Duurzaam):** De productie van deze maaltijden is duurzaam, maar het dieet voldoet niet aan de energie- en voedingsstoffenbehoeften van de consument. Dit kan leiden tot ondervoeding of tekorten [61](#page=61). * **Verlies-verlies Maaltijd (Ongezond en niet Duurzaam):** Dit zijn energierijke diëten met veel toegevoegde suikers, verzadigde vetten, bewerkt voedsel en rood vlees, die tevens een hoge milieu-impact hebben [61](#page=61). ### 3.3 Duurzame Ontwikkelingsdoelen (SDG's) en voedselweerbaarheid Het bereiken van SDG 3: Goede Gezondheid en Welzijn is nauw verbonden met voedselweerbaarheid. Dit houdt in dat de voedingsketen hersteld moet worden van onduurzame praktijken om voedselzekerheid te garanderen, wat essentieel is voor het welzijn van de gehele bevolking. Diverse SDG's, zoals SDG 2 (Geen honger), SDG 12 (Verantwoorde consumptie en productie) en SDG 15 (Bescherming van ecosystemen op land), zijn direct gerelateerd aan duurzame voeding en de impact ervan op de planeet [62](#page=62). > **Tip:** Bij het evalueren van de duurzaamheid van een maaltijd is het belangrijk om verder te kijken dan alleen de plantaardige of dierlijke componenten. Overweeg de gehele levenscyclus, inclusief productieprocessen, transport, verpakking en afval [60](#page=60). --- # Klimaatgevoelige aandoeningen Dit onderwerp behandelt hoe klimaatverandering bestaande ziekten kan verergeren, met specifieke aandacht voor infectieziekten, allergieën en de impact van extreem weer [63](#page=63) [64](#page=64). ### 4.1 Verergering van ziekten door klimaatverandering Meer dan de helft van de ziekteverwekkende aandoeningen kan worden verergerd door klimaatverandering. Dit fenomeen heeft betrekking op zowel infectieziekten als allergieën, en wordt mede beïnvloed door extremere weersomstandigheden [65](#page=65). #### 4.1.1 Infectieziekten Klimaatverandering creëert gunstigere omstandigheden voor de verspreiding en overleving van verschillende ziekteverwekkers en hun vectoren. ##### 4.1.1.1 Teken-overgedragen ziekten (bv. Lyme) De prevalentie van teken-overgedragen ziekten, zoals de ziekte van Lyme, is significant toegenomen. In Nederland is het aantal gevallen van Lyme verviervoudigd in de afgelopen 20 jaar. De toename van tekenpopulaties wordt direct gelinkt aan klimaatverandering. Zachtere winters verhogen de overlevingskansen van teken en hun gastheren, zoals muizen en reeën, en verlengen hun actieve periode [66](#page=66). ##### 4.1.1.2 Muggen-overgedragen ziekten Het Europese klimaat wordt steeds geschikter voor exotische steekmuggen, wat een verhoogd risico op de overdracht van virussen met zich meebrengt. De Aziatische tijgermug (*Aedes albopictus*), bijvoorbeeld, vestigt zich in Europa mede door internationale handel, reizen en veranderende klimaatomstandigheden. Deze mug wordt verspreid via goederen zoals gebruikte autobanden en planten, en door reizigers. Mildere winters faciliteren de overleving en voortplanting van de tijgermug. De tijgermug is een vector voor ziekten zoals dengue, chikungunya en zika [67](#page=67). ##### 4.1.1.3 Invloed van extreem weer op infectieziekten Klimaatverandering leidt tot extreem weer, wat de risico's van infectieziekten verder vergroot. Veranderingen in luchtvochtigheid en droogte kunnen de verspreiding van virussen beïnvloeden. In tropische gebieden met een hoge biodiversiteit van wilde dieren en landgebruiksveranderingen is er een verhoogd risico op zoönotische spillover (het overspringen van ziekten van dieren op mensen) [68](#page=68) [69](#page=69) [70](#page=70). #### 4.1.2 Allergieën Klimaatverandering heeft ook een merkbare impact op allergieën, met name hooikoorts. ##### 4.1.2.1 Langere en intensere pollenseizoenen De seizoenen voor pollen worden langer en beginnen vroeger, wat resulteert in een hogere blootstelling en meer klachten. Hogere concentraties CO₂ en warmere temperaturen kunnen de 'allergeniteit' van pollen versterken, waardoor de allergenen krachtiger worden [71](#page=71). ##### 4.1.2.2 Vestiging van nieuwe allergenen Planten zoals ambrosia (*Ragweed*) krijgen meer kansen om zich te vestigen. Ambrosia is een sterk allergeen en vereist nauwgezette opvolging en bestrijding [71](#page=71). ##### 4.1.2.3 Impact van weersextremen op allergieën Weersextremen, zoals hittegolven en onweer, in combinatie met luchtvervuiling, kunnen allergische symptomen versterken. Dit kan leiden tot aandoeningen zoals 'thunderstorm asthma'. De gezondheidsimpact omvat meer gevallen van hooikoorts, astma-exacerbaties en oog-/neusklachten [71](#page=71). > **Tip:** Houd rekening met de veranderende seizoenspatronen en de toegenomen intensiteit van allergenen bij het adviseren van patiënten met allergieën [71](#page=71). > **Voorbeeld:** Patiënten die voorheen weinig last hadden van hooikoorts, kunnen door de veranderde klimaatomstandigheden nu wel ernstige symptomen ervaren [71](#page=71). --- # Duurzame en klimaatbestendige gezondheidszorg De gezondheidszorgsector speelt een dubbele rol in de klimaatcrisis, zowel als bijdrager aan het probleem door uitstoot als als cruciale speler in de oplossing door mitigatie en adaptatie. ### 5.1 De gezondheidszorgsector als deel van het probleem en de oplossing De gezondheidszorgsector is verantwoordelijk voor een aanzienlijke hoeveelheid uitstoot van broeikasgassen. Tegelijkertijd erkent de sector een groeiende noodzaak om duurzamer en klimaatbestendiger te worden om de gezondheid van individuen en gemeenschappen te beschermen tegen de gevolgen van klimaatverandering [75](#page=75) [81](#page=81). ### 5.2 Uitstoot van de gezondheidszorgsector De uitstoot van de gezondheidszorg wordt onderverdeeld in drie scopes [76](#page=76): * **Scope 1: Directe uitstoot op zorgsites** * Verbranding van fossiele brandstoffen ter plaatse, zoals in aardgasketels [77](#page=77). * Gebruik van eigen voertuigen en vloten [77](#page=77). * Lekkage van koelmiddelen [77](#page=77). * Gebruik van medische gassen zoals lachgas en desfluraan [77](#page=77). * **Scope 2: Indirecte uitstoot van aangekochte energie** * Elektriciteit die wordt aangekocht [77](#page=77). * Warmte, stoom of koeling die wordt ingekocht en elders wordt opgewekt [77](#page=77). * **Scope 3: Overige indirecte uitstoot in de aanvoerketen** * Aankoop van goederen en diensten, waaronder farmaceutica en medisch materiaal [77](#page=77). * Kapitaalgoederen zoals gebouwen en toestellen [77](#page=77). * Afvalverwerking en watergebruik [77](#page=77). * Woon-werkverkeer van personeel [77](#page=77). * Patiënten- en bezoekersverplaatsingen [77](#page=77). * Zakenreizen [77](#page=77). * Uitbestede activiteiten [77](#page=77). * Distributie en investeringen [77](#page=77). #### 5.2.1 Omvang van de uitstoot In België draagt de gezondheidszorgsector bij aan ongeveer 5% van de nationale CO₂-eq uitstoot, wat neerkomt op circa 9.901 kiloton CO₂-eq per jaar. Zonder aanvullend beleid kan deze uitstoot tegen 2050 met ongeveer 61% stijgen. De grootste bijdrage aan deze voetafdruk komt uit Scope 3, met farmaceutica die ongeveer 31% van de totale zorguitstoot vertegenwoordigen. Ziekenhuizen zijn verantwoordelijk voor circa 55% van de zorguitstoot, waarvan meer dan 80% voortkomt uit goederen en diensten zoals medisch materiaal, voeding en medicatie. Wereldwijd is de zorgsector verantwoordelijk voor ongeveer 4,4% van alle emissies [79](#page=79). ### 5.3 Duurzame en klimaatbestendige gezondheidszorg: een nieuwe doelstelling De invoering van een zesde gezondheidsdoelstelling (6e aim) erkent het belang van duurzame en klimaatbestendige gezondheidszorg [81](#page=81). * **Klimaatbestendigheid** verwijst naar het vermogen van een systeem (gebouw, stad, samenleving) om negatieve effecten van klimaatverandering, zoals hittegolven, droogte en overstromingen, op te vangen of te beperken. Dit omvat adaptatie aan de veranderende omgeving om veerkrachtig te zijn en schade te minimaliseren [81](#page=81). * Deze doelstelling erkent dat omgevingsfactoren zoals luchtvervuiling, chemische vervuiling, waterverontreiniging en extreme weersomstandigheden de gezondheid van mensen direct beïnvloeden. Een klimaatvriendelijke en veerkrachtige gezondheidszorg kan zowel de directe als indirecte gevolgen van klimaatverandering aanpakken [81](#page=81). ### 5.4 De dubbele verantwoordelijkheid van de gezondheidszorg De gezondheidszorgsector heeft een dubbele verantwoordelijkheid op het gebied van duurzaamheid en klimaatbestendigheid [82](#page=82): * **Bijdrage aan adaptatie:** Het versterken van gelijkwaardige en klimaatbestendige gezondheidssystemen die in staat zijn om in te spelen op veranderende noden als gevolg van klimaatverandering. Dit vereist een brede, horizontale systeemversterking en het vermijden van puur rampenbeheer, zodat oplossingen voor specifieke ziekten niet leiden tot een zwak systeem. Er moet gewerkt worden aan duurzame, langetermijnoplossingen [82](#page=82). * **Bijdrage aan mitigatie:** Zorg verlenen op een manier die geen schade toebrengt aan mens en milieu [82](#page=82). ### 5.5 Principes van duurzame gezondheidszorg Er worden vier principes gehanteerd voor duurzame gezondheidszorg [83](#page=83): 1. **Integreer omgevingsparameters in patiënt-interacties:** Houd rekening met omgevingsfactoren die de gezondheid beïnvloeden tijdens consultaties en behandelingen [84](#page=84). > **Voorbeeld:** Overwegen van de impact van luchtvervuiling op cardiovasculaire gezondheid [84](#page=84). 2. **Duurzaamheid in medicatievoorschriften:** Kies waar mogelijk voor milieuvriendelijkere alternatieven voor medicatie. > **Voorbeeld:** Het verschil tussen poederinhalatoren en aerosol-inhalatoren wat betreft milieu-impact [85](#page=85). 3. **Minimaliseer afval en bevorder circulaire economie:** Pas het principe van minder, beter, hergebruik en recyclage toe in de zorgprocessen [87](#page=87). 4. **Duurzame energie en gebouwen:** Investeer in hernieuwbare energiebronnen en energie-efficiënte infrastructuur [87](#page=87). ### 5.6 Initiatieven voor duurzame en klimaatbestendige zorg Verschillende initiatieven worden ontplooid om de gezondheidszorg duurzamer en klimaatbestendiger te maken: * **Initiatieven in Vlaanderen:** * Hitteplannen in woonzorgcentra [88](#page=88). * Green Deal Zorg Vlaanderen [88](#page=88). * **Internationale initiatieven:** Verschillende internationale organisaties en projecten werken aan duurzaamheid in de zorg [89](#page=89). * **Erasmus Ziekenhuis duurzaamheidsinitiatieven:** Concrete acties die het Erasmus Ziekenhuis onderneemt om duurzamer te werken [90](#page=90). * **Educatieve middelen:** * De videogame "ePlanet.care" biedt een introductie tot planetary health en laat spelers uitdagingen oplossen op het gebied van voeding, luchtvervuiling, hitte, infectieziekten en andere duurzaamheidsvraagstukken binnen de gezondheidszorg [91](#page=91). > **Tip:** De cursus "Duurzaamheid en gezondheidszorg" voor Gezondheid en Maatschappij I aan de KU Leuven, gegeven door Dr. Charlotte Scheerens en Prof. Sara Willems, biedt verdere inzichten [92](#page=92). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Planetaire gezondheid | De gezondheid van menselijke beschavingen én van de natuurlijke systemen waarvan zij afhankelijk zijn. Dit concept benadrukt de onderlinge verbondenheid tussen menselijke welvaart en de toestand van de aarde als ecosysteem. | | Antropoceen | Een nieuwe geologische tijdsperiode waarin de invloed van de mens zo groot is dat ze de aarde en haar systemen blijvend verandert. Het beschrijft de periode waarin mensen de belangrijkste geologische kracht op aarde zijn geworden. | | One Health | Een geïntegreerde, verbindende aanpak die ernaar streeft de gezondheid van mensen, dieren en ecosystemen duurzaam in balans te brengen en te optimaliseren. Dit concept erkent dat de gezondheid van deze entiteiten onlosmakelijk met elkaar verbonden is. | | Planetaire grenzen | Concept dat negen kritieke planetaire processen identificeert wiens overschrijding de stabiliteit van de aarde kan bedreigen. Het definieert een veilige handelingsruimte voor de mensheid om binnen te opereren. | | Novel entities | Door de mens gemaakte stoffen die vreemd zijn aan natuurlijke systemen, zoals bepaalde plastics en chemische verbindingen. Deze kunnen ecosystemen en de menselijke gezondheid negatief beïnvloeden. | | Hittegolfgraaddag (HDG) | Een meeteenheid die aangeeft met hoeveel de drempel voor hittestress wordt overschreden, met name de drempel van (29,6)°C overdag en (18,2)°C 's nachts. Een score van 60 HDG's of meer wordt in Vlaanderen beschouwd als indicator voor ernstige hittestress. | | Hittestress | Een toestand waarin het menselijk lichaam moeite heeft om zijn kerntemperatuur te reguleren door de omgevingstemperatuur, kledij en externe warmteopname. Dit kan leiden tot hitte-uitputting en hitteslag. | | (Fijn)stof / (Fine) Particulate Matter (PM) | Kleine deeltjes in de lucht die een bedreiging vormen voor de gezondheid. Fijnstof ($PM_{2.5}$) kan diep in de longen doordringen en diverse ademhalings- en cardiovasculaire aandoeningen veroorzaken. | | Zoonotic spillover | Het proces waarbij een infectieziekte van dieren overspringt naar mensen. Dit risico wordt beïnvloed door factoren zoals biodiversiteit, landgebruikverandering en klimaatverandering. | | Klimaatadaptatie | Het aanpassen van onze leefomgeving en infrastructuur om veerkrachtig te zijn tegen de negatieve effecten van klimaatverandering, zoals hittegolven en overstromingen, en om de schade te minimaliseren. | | Klimaatmitigatie | Maatregelen gericht op het verminderen van de oorzaken van klimaatverandering, voornamelijk door het reduceren van broeikasgasemissies. In de gezondheidszorg betekent dit het verminderen van de ecologische voetafdruk. | | Scope 1 uitstoot | Directe broeikasgasemissies die plaatsvinden op zorgsites zelf, bijvoorbeeld door verbranding van aardgas voor verwarming of door lekken van koelmiddelen. | | Scope 2 uitstoot | Indirecte uitstoot die voortkomt uit de energie die een zorginstelling aankoopt, zoals elektriciteit of warmte, die elders wordt opgewekt. | | Scope 3 uitstoot | Alle overige indirecte broeikasgasemissies in de aanvoerketen van een zorginstelling, waaronder de productie van aangekochte goederen en diensten, afvalverwerking en woon-werkverkeer van personeel. |

# Etiketten lezen Hier is een gedetailleerde studiehandleiding over het lezen van etiketten, gebaseerd op de verstrekte documentatie, met focus op pagina's 1-15. ## 1. Etiketten lezen Etiketten op producten bevatten cruciale informatie over de inhoud, houdbaarheid, voedingswaarde en ingrediënten, wat essentieel is voor weloverwogen aankoopbeslissingen en een gezonde levensstijl. ### 1.1 Componenten van een productetiket Een typisch productetiket bevat de volgende onderdelen: * Merknaam * Productnaam * Ingrediëntenlijst * Voedingswaarde of nutritionele samenstelling * Aanbevolen Dagelijkse Hoeveelheid (ADH) * Nettogewicht * Houdbaarheidsdatum * Bewaarvoorschriften en gebruiksvoorwaarden * Overige relevante informatie ### 1.2 Houdbaarheidsdata: THT en TGT Het correct interpreteren van houdbaarheidsdata is fundamenteel voor voedselveiligheid en kwaliteitsbehoud. Er wordt onderscheid gemaakt tussen twee typen data: #### 1.2.1 THT – "Ten minste houdbaar tot" * **Toepassing:** Deze aanduiding wordt gevonden op producten die minder snel bederven, zoals pasta, rijst, koekjes, conserven, oliën en dranken. * **Betekenis:** De THT-datum geeft aan tot wanneer het product de optimale kwaliteit (smaak, geur, textuur, voedingswaarde) behoudt. Na deze datum is het product meestal nog veilig om te consumeren, maar de kwaliteit kan achteruitgaan. * **Voorbeeld:** Droge pasta met een THT-datum van 01-01-2026 kan na deze datum nog steeds gegeten worden, zolang het correct bewaard is, ook al is de smaak of textuur mogelijk iets minder ideaal. #### 1.2.2 TGT – "Te gebruiken tot" * **Toepassing:** Deze aanduiding is gereserveerd voor zeer bederfelijke producten zoals vlees, vis, zuivel en kant-en-klare maaltijden. * **Betekenis:** Het product mag na de TGT-datum absoluut niet meer geconsumeerd worden vanwege het risico op voedselvergiftiging. * **Voorbeeld:** Verse kip met een TGT-datum van 02-12-2025 mag na deze datum niet meer gegeten worden. > **Tip:** Onthoud kort: THT = kwaliteit (vaak nog langer eetbaar), TGT = veiligheid (niet meer eten na datum). ### 1.3 E-nummers E-nummers zijn goedgekeurde hulpstoffen die aan voedingsmiddelen worden toegevoegd om bijvoorbeeld de houdbaarheid te verlengen, kleur en smaak te verbeteren, of de structuur te beïnvloeden. Het is belangrijk om je bewust te zijn van deze toevoegingen en de effecten ervan. ### 1.4 Toegevoegde suikers Toegevoegde suikers zijn suikers die tijdens de productie aan voedingsmiddelen worden toegevoegd. Deze suikers zijn niet van nature aanwezig in het product, maar worden toegevoegd als zoetstof, conserveermiddel, vulmiddel of voor de textuur. Geraffineerde suikers zijn een goedkope grondstof, wat verklaart waarom producten met veel toegevoegde suikers vaak relatief goedkoop zijn in vergelijking met natuurlijke alternatieven. #### 1.4.1 Verborgen suikers Een aanzienlijk deel van onze suikerinname (ongeveer 85%) komt voort uit zogenaamde "verborgen" suikers in verwerkte voedingsmiddelen. Deze zijn niet altijd direct herkenbaar. * **Voorbeelden van producten met verborgen suikers:** * Koekjes en snoep * Sommige vleeswaren (bijvoorbeeld kalkoenfilet, gebraden gehakt, ham) * Ontbijtgranen * Saladedressings * Crackers * Vruchtensappen en frisdranken * Chips Het is algemeen aan te nemen dat de meeste verpakte producten suikers kunnen bevatten, zelfs producten die op het eerste gezicht gezond lijken. #### 1.4.2 Natuurlijke versus toegevoegde suikers Het consumeren van natuurlijke voedingsmiddelen, zoals fruit, is over het algemeen een betere keuze. Hoewel fruit ook suikers bevat, zijn dit natuurlijke suikers die gepaard gaan met een rijke hoeveelheid nuttige voedingsstoffen zoals vitaminen, mineralen en vezels. Deze zijn essentieel voor een gezond lichaam. #### 1.4.3 Tips voor het vermijden van toegevoegde suikers * Kies voor **natuurlijke voedingsmiddelen**. * **Ongesuikerde zuivelproducten** (zoals yoghurt of platte kaas) hebben geen toegevoegde suikers in de ingrediëntenlijst (natuurlijke suikers in yoghurt zijn wel aanwezig). * Geniet van een **handvol noten of zaden**. * Kies voor **rijstwafels of maïswafels**. * Zoek naar **peperkoek zonder toegevoegde suiker**. * Consumeer **groenten en soepen** (let op toegevoegde suikers in kant-en-klare soepen). * Kies voor **peulvruchten** zoals sojabonen, gepofte kikkererwten of edamameboontjes. * Een kleine portie **havermout** is een goede keuze. * Bereid **zelfgebakken tussendoortjes** zonder toegevoegde suikers. ### 1.5 Nutri-score De Nutri-score is een voedselkeuzelogo dat productverpakkingen een score toekent van A tot E, waarbij A (donkergroen) de 'meest gezonde' optie vertegenwoordigt en E (donkerrood) de 'minst gezonde'. * **Berekeningsmethode:** Het algoritme houdt rekening met zowel positieve als negatieve factoren: * **Negatieve factoren (verlagen de score):** Hoog gehalte aan suikers, verzadigde vetzuren, calorieën en zout. * **Positieve factoren (verbeteren de score):** Hoog gehalte aan fruit, groenten, vezels en eiwitten. ### 1.6 Berekenen van suikerklontjes Om inzicht te krijgen in de hoeveelheid suiker, kan men de hoeveelheid suiker in grammen op de verpakking omrekenen naar het aantal suikerklontjes. Een standaard suikerklontje weegt ongeveer 4 gram. De berekening is als volgt: $$ \text{Aantal suikerklontjes} = \frac{\text{Suikergehalte in grammen per portie}}{4 \text{ gram/klontje}} $$ > **Voorbeeld:** Als een verpakking 12 gram suiker per portie bevat, is dat $ \frac{12}{4} = 3 $ suikerklontjes. ### 1.7 Oefeningen ter toepassing #### 1.7.1 Tussendoortjes sorteren Vergelijk verschillende tussendoortjes op basis van hun energiegehalte, suikergehalte (natuurlijk en toegevoegd), vetgehalte, vezelgehalte, eiwitgehalte en vitamine/minerale inhoud. Plaats ze vervolgens in volgorde van minst aan te raden naar meest aan te raden. #### 1.7.2 Drankverpakkingen sorteren 1. Plaats op gevoel drankverpakkingen van een laag naar een hoog energiegehalte. 2. Lees de etiketten en bepaal het energiegehalte per 100 ml voor elke drank. 3. Rangschik de dranken op basis van het laagste naar het hoogste energiegehalte per 100 ml. 4. Analyseer het suikergehalte per 100 ml en rangschik de dranken opnieuw van laag naar hoog suikerinhoud. 5. Beoordeel de aanwezigheid van toegevoegde suikers en de gehalten aan vetten, vezels en eiwitten. --- # Houdbaarheidsdata: THT en TGT Dit onderdeel van de studiehandleiding legt de cruciale verschillen uit tussen de houdbaarheidsaanduidingen "Ten minste houdbaar tot" (THT) en "Te gebruiken tot" (TGT) en de consequenties voor voedselveiligheid en productkwaliteit. ### 2.1 Uitleg over THT en TGT Houdbaarheidsdata op voedselverpakkingen geven consumenten cruciale informatie over de verwachte kwaliteit en veiligheid van het product. Er zijn twee hoofdtypen van deze dateringen: THT en TGT. #### 2.1.1 Ten minste houdbaar tot (THT) De aanduiding "Ten minste houdbaar tot" (THT) wordt veelal teruggevonden op producten die minder snel bederven, zoals pasta, rijst, koekjes, conserven, oliën en dranken. * **Betekenis:** De THT-datum geeft aan tot wanneer het product de optimale kwaliteit behoudt wat betreft smaak, geur, textuur en voedingswaarde. * **Na de THT-datum:** In de meeste gevallen is het product na het verstrijken van de THT-datum nog steeds veilig om te consumeren. De kwaliteit kan echter verminderd zijn; het product kan bijvoorbeeld minder smaakvol of minder knapperig zijn. * **Voorbeeld:** Droge pasta met een THT-datum van 1 januari 2026 kan vaak nog weken of zelfs maanden daarna geconsumeerd worden, mits het correct is bewaard. > **Tip:** THT staat primair gerelateerd aan de *kwaliteit* van het product. Bij twijfel over de uiterlijke kenmerken (zoals schimmel of afwijkende geur) is het echter altijd verstandig om het product weg te gooien. #### 2.1.2 Te gebruiken tot (TGT) De aanduiding "Te gebruiken tot" (TGT) is gereserveerd voor zeer bederfelijke voedingsmiddelen, zoals vers vlees, vis, zuivelproducten en kant-en-klare maaltijden. * **Betekenis:** Na het verstrijken van de TGT-datum mag het product niet meer gegeten worden. Het consumeren na deze datum brengt een significant risico op voedselvergiftiging met zich mee. * **Voorbeeld:** Verse kip met een TGT-datum van 2 december 2025 mag na die datum absoluut niet meer worden gegeten. #### 2.1.3 Samenvatting van de verschillen Kort samengevat kan het onderscheid tussen THT en TGT als volgt worden weergegeven: * **THT:** Gerelateerd aan *kwaliteit*. Het product kan vaak nog na de datum gegeten worden, waarbij de kwaliteit langzaam afneemt. * **TGT:** Gerelateerd aan *veiligheid*. Het product mag niet meer gebruikt worden na de aangegeven datum vanwege gezondheidsrisico's. #### 2.1.4 Implicaties voor voedselveiligheid en kwaliteit Het correct interpreteren van THT- en TGT-data is essentieel voor zowel voedselveiligheid als het minimaliseren van voedselverspilling. * **Voedselveiligheid:** De TGT-datum is een harde grens voor de veiligheid. Het negeren hiervan kan leiden tot ernstige gezondheidsklachten door bacteriegroei. Producten die de TGT-datum hebben gepasseerd, moeten altijd worden weggegooid. * **Kwaliteit en Verspilling:** De THT-datum biedt meer flexibiliteit. Door producten na de THT-datum te keuren op uiterlijke kenmerken, geur en smaak, kan onnodige verspilling worden voorkomen. Dit vereist echter wel kritisch beoordelingsvermogen van de consument. Goede bewaarcondities (zoals koel bewaren) zijn cruciaal voor het behoud van de kwaliteit tot de THT-datum en soms ook daarna. --- # Toegevoegde suikers en voedingskeuzes Dit onderwerp verkent de aard van toegevoegde suikers in voedingsmiddelen, hoe deze op etiketten te herkennen, en hoe gezondere keuzes te maken door het onderscheid tussen natuurlijke en toegevoegde suikers te begrijpen. ### 3.1 Wat zijn toegevoegde suikers? Toegevoegde suikers zijn suikers die bewust aan voedingsmiddelen worden toegevoegd tijdens de productie. Deze suikers zijn niet van nature aanwezig in het product, maar worden toegevoegd om verschillende redenen, zoals het dienen als zoetstof, conserveermiddel, vulmiddel of om de structuur te verbeteren. Het betreft hier vaak geraffineerde suikers, die een goedkoop ingrediënt vormen. Dit verklaart waarom producten met veel toegevoegde suikers relatief goedkoop kunnen zijn in vergelijking met natuurlijke alternatieven. > **Tip:** Een significant deel, ongeveer 85%, van de totale suikerinname in onze voeding komt voort uit 'verborgen' suikers in verwerkte voedingsmiddelen. Toegevoegde suikers kunnen in een breed scala aan producten worden aangetroffen, waaronder: * Koekjes en snoepjes * Bepaalde vleeswaren (bijvoorbeeld kalkoenfilet, gebraden gehakt, varkensfricandeau, ham) * Ontbijtgranen * Saladedressings * Crackers * Vruchtensappen en frisdranken * Chips Over het algemeen geldt dat de meeste producten die verpakt zijn in een pakje, zakje, blik of pot, verborgen suikers kunnen bevatten, zelfs producten die op het eerste gezicht gezond lijken. #### 3.1.1 Natuurlijke versus toegevoegde suikers Het is veel gunstiger om te kiezen voor natuurlijke voedingsmiddelen. Hoewel deze ook suikers kunnen bevatten, zoals in fruit, zijn dit natuurlijke suikers. Bovendien zijn natuurlijke voedingsmiddelen rijk aan andere nuttige voedingsstoffen zoals vitaminen, mineralen en vezels, die essentieel zijn voor een gezond lichaam. #### 3.1.2 Hoe let je op de verpakking? Het is cruciaal om etiketten aandachtig te lezen om toegevoegde suikers te identificeren. De ingrediëntenlijst vermeldt alle toegevoegde ingrediënten, waaronder verschillende vormen van suiker. > **Voorbeeld:** Ingrediëntenlijsten kunnen namen bevatten zoals sucrose, glucose-fructosestroop, honing, melasse, maltodextrine, etc. Deze duiden allemaal op toegevoegde suikers. #### 3.1.3 Tussendoortjes zonder toegevoegde suikers Gezondere keuzes voor tussendoortjes zonder toegevoegde suikers omvatten: * Een stuk fruit * Ongesuikerde yoghurt of platte kaas (natuurlijke suikers in yoghurt zijn acceptabel) * Een handvol noten of zaden * Rijstwafels of maïswafels * Peperkoek zonder toegevoegde suiker * Groenten of soep * Peulvruchten (zoals sojabonen, gepofte kikkererwten, Edamameboontjes) * Een kleine portie havermout * Zelfgebakken tussendoortjes waarbij geen suiker is toegevoegd ### 3.2 De Nutri-score De Nutri-score is een beoordelingssysteem dat varieert van A (meest gezond, donkergroen) tot E (minst gezond, donkerrood). Het algoritme achter de Nutri-score houdt rekening met zowel positieve als negatieve factoren: * **Negatieve factoren** (die de score slechter maken): suikergehalte, gehalte aan verzadigde vetzuren, calorieën en zout. * **Positieve factoren** (die de score verbeteren): gehalte aan fruit, groenten, vezels en eiwitten. #### 3.2.1 Oefening: tussendoortjes sorteren Bij het vergelijken van tussendoortjes is het nuttig om te kijken naar: * Energiegehalte (calorieën) * Gehalte aan suikers (zowel natuurlijk als toegevoegd) * Vetgehalte * Vezelgehalte * Eiwitgehalte * Aanwezigheid van vitaminen en mineralen Vervolgens kunnen de tussendoortjes gerangschikt worden van minder aan te raden naar meer aan te raden op basis van deze criteria. #### 3.2.2 Oefening: dranken sorteren Bij het sorteren van dranken, zoals frisdranken, is het belangrijk om het energiegehalte en het suikergehalte per 100 ml te analyseren. Door deze waarden te vergelijken, kunnen dranken worden gerangschikt op basis van hun energiewaarde en suikerinhoud, van laag naar hoog. Ook de hoeveelheid vetten, vezels en eiwitten is relevant in deze analyse. #### 3.2.3 Hoe bereken je hoeveel suikerklontjes er in een verpakking zitten? Om het aantal suikerklontjes in een verpakking te schatten, kan men het totale suikergehalte in grammen delen door het gewicht van een standaard suikerklontje. Een standaard suikerklontje weegt ongeveer 4 gram. Stel, een product bevat 20 gram suiker per portie. Het aantal suikerklontjes zou dan zijn: $$ \text{Aantal suikerklontjes} = \frac{\text{Totaal suikergehalte in grammen}}{\text{Gewicht per suikerklontje in grammen}} $$ $$ \text{Aantal suikerklontjes} = \frac{20 \text{ g}}{4 \text{ g/klontje}} = 5 \text{ klontjes} $$ > **Tip:** Wees je bewust van de verschillende namen waaronder suiker op de ingrediëntenlijst kan voorkomen, zoals sacharose, glucose, fructose, maltose, honing, melasse, fruitsapconcentraat, etc. --- # Nutri-score en voedingsanalyse Dit onderwerp behandelt de interpretatie van de Nutri-score en oefeningen gericht op het vergelijken van voedingsmiddelen op basis van hun nutritionele samenstelling. ### 4.1 De Nutri-score: een overzicht De Nutri-score is een voedselkeuzelogo dat een product classificeert op een schaal van A tot E, waarbij A staat voor het 'meest gezonde' (donkergroen) en E voor het 'minst gezonde' (donkerrood) product. Het algoritme achter de score neemt zowel positieve als negatieve factoren in overweging om een eindoordeel te vormen. #### 4.1.1 Factoren die de Nutri-score beïnvloeden Het algoritme voor de Nutri-score houdt rekening met de volgende elementen: * **Negatieve factoren (verslechteren de score):** * Energiegehalte (calorieën) * Gehalte aan suikers * Gehalte aan verzadigde vetzuren * Gehalte aan zout * **Positieve factoren (verbeteren de score):** * Gehalte aan fruit, groenten en peulvruchten * Gehalte aan vezels * Gehalte aan eiwitten ### 4.2 Voedingsanalyse en vergelijking van voedingsmiddelen Om voedingsmiddelen effectief te kunnen vergelijken, is het essentieel om de nutritionele informatie op de verpakking te kunnen lezen en interpreteren. Dit omvat het analyseren van verschillende voedingsstoffen en het toepassen van deze kennis in praktische oefeningen. #### 4.2.1 Oefening: sorteren van tussendoortjes Deze oefening richt zich op het vergelijken van drie verschillende tussendoortjes op basis van hun voedingswaarde. De analyse omvat: * **Energiegehalte:** Het totale aantal calorieën per portie. * **Suikergehalte:** Zowel natuurlijke als toegevoegde suikers. * **Vetgehalte:** Inclusief verzadigde vetten. * **Vezelgehalte:** Belangrijk voor de spijsvertering en verzadiging. * **Eiwitgehalte:** Essentieel voor spieropbouw en herstel. * **Vitaminen en mineralen:** Hoewel niet altijd direct in de Nutri-score verwerkt, zijn deze cruciaal voor de algehele gezondheid. De opdracht is om de tussendoortjes te rangschikken van minst aanbevolen naar meest aanbevolen op basis van deze criteria. #### 4.2.2 Oefening: sorteren van frisdranken Deze oefening richt zich op het vergelijken van drankverpakkingen, met specifieke aandacht voor het energie- en suikergehalte. ##### 4.2.2.1 Analyse van energiegehalte Deelnemers wordt gevraagd om eerst een inschatting te maken van het energiegehalte van verschillende dranken op gevoel. Vervolgens moeten zij, na het lezen van de etiketten, de dranken rangschikken van de laagste naar de hoogste energiewaarde per 100 ml. ##### 4.2.2.2 Berekening van suikerklontjes Een veelgebruikte methode om het suikergehalte te visualiseren, is door het aantal suikerklontjes te berekenen. Een standaard suikerklontje weegt ongeveer 4 gram. Om het aantal suikerklontjes in een verpakking te berekenen, deelt men het totale suikergehalte in grammen door 4 gram per klontje. $$ \text{Aantal suikerklontjes} = \frac{\text{Totaal suikergehalte (gram)}}{\text{4 gram/klontje}} $$ Hierna moeten de dranken, op basis van hun suikerinhoud per 100 ml, van de laagste naar de hoogste suikerconcentratie worden gerangschikt. ##### 4.2.2.3 Evaluatie van toegevoegde suikers, vetten, vezels en eiwitten Naast het totale suikergehalte is het ook belangrijk om te kijken naar de aard van de suikers (natuurlijk versus toegevoegd) en de gehaltes aan vetten, vezels en eiwitten in de dranken. Dit geeft een completer beeld van de nutritionele impact van de consumptie. > **Tip:** Bij het beoordelen van dranken is het cruciaal om aandacht te besteden aan het verschil tussen natuurlijke suikers (zoals in vruchtensappen) en toegevoegde suikers. Dranken met veel toegevoegde suikers dragen vaak bij aan een hogere calorie-inname zonder veel extra voedingsstoffen te leveren. ### 4.3 Belangrijke definities en concepten * **Toegevoegde suikers:** Suikers die tijdens de productie aan voedingsmiddelen worden toegevoegd voor smaak, conservering, vulkracht of textuur. Dit zijn meestal geraffineerde suikers. * **Verborgen suikers:** Toegevoegde suikers die niet direct herkenbaar zijn, omdat ze in veel bewerkte producten voorkomen, ook in producten die op het eerste gezicht gezond lijken. * **Natuurlijke suikers:** Suikers die van nature voorkomen in voedingsmiddelen zoals fruit (fructose) en zuivel (lactose). Deze komen vaak in combinatie met nuttige voedingsstoffen zoals vezels, vitaminen en mineralen. * **THT (Ten minste houdbaar tot):** Geeft de datum aan tot wanneer een product zijn optimale kwaliteit behoudt (smaak, geur, textuur, voedingswaarde). Na deze datum is het product meestal nog veilig te consumeren, maar kan de kwaliteit verminderd zijn. * **TGT (Te gebruiken tot):** Geeft de datum aan die niet overschreden mag worden vanwege veiligheidsrisico's, met name bij bederfelijke producten. Na deze datum mag het product niet meer gegeten worden. > **Voorbeeld:** Verse kip met een TGT-datum van 2 december 2025 mag na deze datum niet meer gegeten worden om risico op voedselvergiftiging te voorkomen. Droge pasta met een THT-datum van 1 januari 2026 kan vaak nog weken of maanden daarna worden gegeten, mits correct bewaard. > **Tip:** Het is altijd aan te raden om te kiezen voor natuurlijke voedingsmiddelen, zoals fruit, groenten, noten en zaden. Deze bevatten naast natuurlijke suikers ook waardevolle vitaminen, mineralen en vezels die bijdragen aan een gezond dieet. Bij bewerkte producten is het lezen van de ingrediëntenlijst en het letten op toegevoegde suikers essentieel. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Etiketten lezen | Het proces van het begrijpen van de informatie die op productverpakkingen staat, zoals ingrediënten, voedingswaarde, houdbaarheidsdata en gebruiksvoorwaarden, om weloverwogen aankoopbeslissingen te kunnen nemen. | | Merknaam | De specifieke naam die aan een product of dienst wordt gegeven door de fabrikant of leverancier, bedoeld om het te onderscheiden van concurrenten. | | Productnaam | De naam die de identiteit van een specifiek artikel of een specifieke reeks artikelen aanduidt, vaak beschrijvend voor wat het product is. | | Ingrediëntenlijst | Een opsomming van alle bestanddelen die in een voedingsmiddel zijn gebruikt, meestal gerangschikt op gewicht in aflopende volgorde. | | Voedingswaarde (Nutritionele samenstelling) | Een overzicht van de hoeveelheid voedingsstoffen, zoals calorieën, eiwitten, vetten, koolhydraten, vitamines en mineralen, die in een bepaald voedingsmiddel aanwezig zijn. | | ADH (Aanbevolen Dagelijkse Hoeveelheid) | Een richtlijn die aangeeft hoeveel van een bepaalde voedingsstof een gemiddeld persoon dagelijks nodig heeft voor een optimale gezondheid. | | Nettogewicht | Het totale gewicht van een product, exclusief de verpakking, dat de consument daadwerkelijk koopt. | | Houdbaarheidsdatum | Een indicatie op de verpakking van een product die aangeeft tot wanneer het product zijn optimale kwaliteit behoudt of veilig te consumeren is. | | THT (Ten minste houdbaar tot) | Een datum die aangeeft tot wanneer een product zijn beste kwaliteit (smaak, textuur, voedingswaarde) behoudt, mits correct bewaard. Het product is vaak nog veilig te consumeren na deze datum. | | TGT (Te gebruiken tot) | Een datum die aangeeft tot wanneer een product veilig geconsumeerd kan worden. Na deze datum kan het product een risico vormen voor de gezondheid, met name bij bederfelijke waren. | | Bedorven producten | Voedingsmiddelen die door microbiologische groei of chemische reacties zodanig zijn veranderd dat ze niet meer veilig of aangenaam zijn om te consumeren. | | Voedselvergiftiging | Een ziekte die wordt veroorzaakt door het eten van voedsel dat besmet is met schadelijke bacteriën, virussen, parasieten of hun toxines. | | E-nummers | Codeaanduidingen voor voedseladditieven (zoals kleurstoffen, conserveermiddelen, zoetstoffen) die zijn goedgekeurd voor gebruik binnen de Europese Unie. | | Toegevoegde suikers | Suikers en andere zoetstoffen die bewust aan voedingsmiddelen worden toegevoegd tijdens de productie, bovenop de natuurlijke suikers die er al in zitten. | | Geraffineerde suikers | Suikers die door een proces van bewerking zijn gezuiverd, waardoor veel van hun natuurlijke vezels, vitamines en mineralen verloren gaan. | | Natuurlijke suikers | Suikers die van nature voorkomen in voedingsmiddelen zoals fruit (fructose) en melkproducten (lactose). | | Nutri-score | Een vrijwillig voedselkeuzelogo dat de voedingskundige kwaliteit van producten op een schaal van A (meest gezond) tot E (minst gezond) aangeeft, gebaseerd op een algoritme dat rekening houdt met positieve en negatieve voedingscomponenten. | | Energiegehalte (Caloriegehalte) | De hoeveelheid energie die een voedingsmiddel levert, meestal uitgedrukt in kilocalorieën (kcal) of kilojoules (kJ) per portie of per 100 gram. | | Vetgehalte | De hoeveelheid vet die in een voedingsmiddel aanwezig is, uitgedrukt in grammen per portie of per 100 gram. Dit omvat zowel verzadigde als onverzadigde vetten. | | Vezelgehalte | De hoeveelheid voedingsvezels in een voedingsmiddel, uitgedrukt in grammen per portie of per 100 gram. Vezels zijn belangrijk voor de spijsvertering en een gezonde stoelgang. | | Eiwitgehalte | De hoeveelheid eiwitten in een voedingsmiddel, uitgedrukt in grammen per portie of per 100 gram. Eiwitten zijn essentieel voor de opbouw en het herstel van lichaamscellen. | | Vitaminen en mineralen | Essentiële micronutriënten die het lichaam nodig heeft voor diverse lichaamsfuncties en het behoud van een goede gezondheid. Ze komen van nature voor in veel voedingsmiddelen. |

# Définition et contexte des indicateurs de santé Les indicateurs de santé sont des mesures construites à partir de variables collectées dans le cadre d'un système de surveillance, visant à rendre compte de l'état de santé d'une population. Leur rôle est fondamental dans les objectifs de santé publique, notamment pour estimer l'importance des phénomènes de santé, planifier l'allocation des ressources pour la prévention et la prise en charge, suivre les tendances temporelles et spatiales, décrire les populations touchées en fonction de leurs déterminants démographiques, et évaluer l'efficacité des actions de santé publique [3](#page=3) [6](#page=6) [7](#page=7) [8](#page=8). ### 1.1 Contexte des indicateurs de santé Le contexte d'utilisation des indicateurs de santé est intrinsèquement lié à la nécessité de comprendre et de gérer la santé d'une population. Ils servent d'outils essentiels pour [3](#page=3): * **Estimer l'importance d'un phénomène de santé:** Cela permet de quantifier la magnitude d'un problème de santé, ce qui est une étape cruciale pour la planification des interventions [6](#page=6) [7](#page=7) [8](#page=8). * **Planifier les ressources:** Une bonne estimation des problèmes de santé aide à allouer de manière optimale les ressources nécessaires à la prévention et aux soins [6](#page=6) [7](#page=7) [8](#page=8). * **Suivre les tendances:** Les indicateurs permettent de suivre l'évolution des états de santé dans le temps et dans l'espace, offrant une vision dynamique de la santé publique [7](#page=7) [8](#page=8). * **Décrire les populations affectées:** Ils aident à identifier les groupes démographiques les plus touchés et à comprendre les déterminants sociaux, économiques et environnementaux qui influencent leur santé [7](#page=7) [8](#page=8). * **Évaluer les actions de santé publique:** Les indicateurs sont indispensables pour mesurer l'impact et l'efficacité des programmes et interventions de santé publique, y compris les stratégies de prévention [8](#page=8). ### 1.2 Définition des indicateurs de santé Un indicateur de santé est défini comme une mesure construite à partir de variables collectées dans le cadre d'un système de surveillance. En d'autres termes, il s'agit d'une donnée quantifiée ou qualifiée qui représente un aspect particulier de la santé d'une population. Ces indicateurs sont le produit d'une analyse de données issues de divers systèmes d'information sanitaire [3](#page=3). > **Tip:** Pensez aux indicateurs comme des "voyants" pour la santé d'une population. Ils ne donnent pas une image complète, mais fournissent des informations précieuses pour le diagnostic et la prise de décision. ### 1.3 Classification des indicateurs Les indicateurs de santé peuvent être classifiés selon différentes dimensions, notamment : * **Indicateurs de cadrage démographique:** Ils décrivent la structure de la population (âge, sexe, etc.) [53](#page=53) [61](#page=61) [9](#page=9). * **Indicateurs de mortalité:** Ils mesurent les décès au sein d'une population [53](#page=53) [61](#page=61) [9](#page=9). * **Indicateurs de morbidité:** Ils évaluent la présence de maladies ou d'états de santé défavorables [53](#page=53) [61](#page=61) [9](#page=9). * **Indicateurs liés aux déterminants de santé:** Ils examinent les facteurs qui influencent la santé (socio-économiques, environnementaux, comportementaux, etc.) [53](#page=53) [61](#page=61) [9](#page=9). * * * # Indicateurs de cadrage démographique Le cadrage démographique repose sur diverses méthodes et sources pour analyser et quantifier la population, en utilisant des indicateurs clés qui décrivent sa structure, ses dynamiques et son évolution [10](#page=10). ### 2.1 Sources de données démographiques Les informations nécessaires au cadrage démographique proviennent principalement de trois types de sources : * **Recensement de la population:** Ces enquêtes visent à déterminer les populations légales d'un pays, en collectant des informations sur les caractéristiques des habitants et de leurs logements [10](#page=10). * **État civil:** Il enregistre tous les événements démographiques survenant dans une commune, tels que les naissances, les mariages et les décès [10](#page=10). * **Statistiques nationales et internationales :** * Eurostat fournit des données sur l'évolution de la population et les bilans démographiques [12](#page=12). * Les Nations Unies, via les "World Population Prospects" et le "Population and vital statistics report", offrent des estimations de population et des statistiques vitales [12](#page=12). ### 2.2 Indicateurs de dynamique naturelle Ces indicateurs mesurent les variations de la population dues aux naissances et aux décès. #### 2.2.1 Solde naturel Le solde naturel représente la différence entre le nombre de naissances vivantes et le nombre de décès enregistrés sur une période donnée [11](#page=11). > **Tip:** Un solde naturel positif indique une croissance de la population par le biais de la natalité excédant la mortalité, tandis qu'un solde négatif suggère une diminution [11](#page=11). #### 2.2.2 Taux de natalité Le taux de natalité mesure le nombre de naissances vivantes pour 1 000 habitants au cours d'une année. La formule est la suivante [13](#page=13): $$ \\text{Taux de natalité} = \\frac{\\text{nombre de naissances vivantes de l’année}}{\\text{population totale moyenne de l’année}} \\times 1000 $$ #### 2.2.3 Taux de fécondité Ce taux mesure la propension à enfanter pour un groupe d'âge donné. Il est calculé comme le nombre d'enfants nés vivants des femmes d'un certain âge au cours de l'année, divisé par la population moyenne de femmes du même âge cette année-là [15](#page=15). $$ \\text{Taux de fécondité à un âge donné} = \\frac{\\text{nombre d’enfants nés vivants des femmes de cette âge au cours de l’année}}{\\text{Population moyenne de l’année des femmes de même âge}} $$ #### 2.2.4 Indicateur conjoncturel de fécondité (ICF) L'ICF est la somme des taux de fécondité par âge observés sur une année spécifique. Il représente le nombre moyen d'enfants qu'une femme aurait si elle suivait les taux de fécondité par âge observés cette année-là tout au long de sa vie reproductive. En 2024, l'ICF était estimé à 1,66 enfant par femme [16](#page=16). ### 2.3 Indicateurs de structure de la population Ces indicateurs décrivent la répartition de la population selon différents critères, notamment l'âge. #### 2.3.1 Effectifs de la population selon l’âge et le sexe L'analyse des effectifs de la population selon l'âge et le sexe est fondamentale pour comprendre la structure d'une population. Elle permet de visualiser la pyramide des âges et d'identifier les groupes d'âge les plus représentés [20](#page=20) [36](#page=36). #### 2.3.2 Indice de vieillissement L'indice de vieillissement quantifie le degré de vieillissement d'une population en calculant le nombre de personnes âgées de 65 ans ou plus pour 100 personnes de moins de 20 ans [23](#page=23) [24](#page=24). $$ \\text{Indice de vieillissement} = \\frac{\\text{Nombre de personnes âgées de 65 ans et plus}}{\\text{Nombre de personnes de moins de 20 ans}} \\times 100 $$ > **Tip:** Un indice de vieillissement élevé indique une population vieillissante, ce qui peut avoir des implications importantes sur les systèmes de santé, de retraite et les services sociaux [23](#page=23) [24](#page=24). ### 2.4 Solde migratoire Le solde migratoire mesure la différence entre le nombre de personnes qui sont entrées sur un territoire (immigrants) et le nombre de personnes qui en sont sorties (émigrants) au cours d'une année donnée [26](#page=26). > **Tip:** Le solde migratoire, combiné au solde naturel, détermine la croissance totale d'une population [11](#page=11) [26](#page=26). * * * # Indicateurs de mortalité Voici une synthèse des indicateurs de mortalité basés sur le document fourni. ## 3\. Indicateurs de mortalité Cette section détaille les divers indicateurs utilisés pour quantifier la mortalité, allant des taux globaux aux mesures plus spécifiques, en passant par des indices permettant des comparaisons ciblées. ### 3.1 Les sources de données Le recueil des données sur la mortalité repose principalement sur l'état civil, avec la certification électronique des décès, et sur les volets médicaux des certificats de décès [30](#page=30). ### 3.2 Le taux brut de mortalité Le taux brut de mortalité exprime le nombre de décès survenus dans une population donnée au cours d'une année, rapporté à la population totale moyenne de cette même année [31](#page=31). La formule est la suivante : $$ \\text{Taux brut de mortalité} = \\frac{\\text{Nombre de décès de l’année}}{\\text{Population totale moyenne de l’année}} \\times 1000 $$ Ce taux est généralement exprimé pour 1000 habitants [31](#page=31). Il est important de noter que le taux brut de mortalité peut être influencé par la structure par âge de la population. Par exemple, en 2017, les taux bruts de mortalité étaient de 1276 pour 100 000 habitants en Aveyron et de 916 pour 100 000 habitants dans l'Hérault [32](#page=32). ### 3.3 Les taux standardisés Les taux standardisés visent à corriger les différences de structure par âge entre les populations, permettant ainsi des comparaisons plus pertinentes. Le taux de mortalité standardisé sur l'âge prend en compte cette correction. Pour l'année 2017, les taux de mortalité standardisés sur l'âge étaient de 701 pour 100 000 habitants en Aveyron et de 706 pour 100 000 habitants dans l'Hérault [34](#page=34). ### 3.4 Le taux spécifique de mortalité Le taux spécifique de mortalité mesure la mortalité au sein d'un sous-groupe particulier de la population, généralement défini par l'âge, le sexe ou une cause spécifique de décès. Il est calculé en rapportant le nombre de décès de ce sous-groupe pendant une période donnée à l'effectif moyen de ce même sous-groupe pendant la même période [38](#page=38). La formule est la suivante : $$ \\text{Taux spécifique de mortalité} = \\frac{\\text{Nombre de décès, du sous groupe pour une période donnée}}{\\text{Effectif moyen de la population du sous groupe pendant la même période}} \\times 1000 $$ Ce taux est exprimé pour 1000 individus du sous-groupe [38](#page=38). ### 3.5 L'indice de surmortalité (ou ratio de mortalité) L'indice de surmortalité permet de comparer la mortalité entre deux sous-groupes (A et B) ou de comparer la mortalité d'un sous-groupe à une référence. Il est calculé par le rapport des taux de mortalité de ces deux groupes [39](#page=39). $$ \\text{Indice de surmortalité} = \\frac{\\text{Taux du sous groupe A}}{\\text{Taux du sous groupe B}} $$ Un indice supérieur à 1 indique une surmortalité dans le sous-groupe A par rapport au sous-groupe B [39](#page=39) [40](#page=40). ### 3.6 Taux de mortalité infantile et néonatale * **Taux de mortalité infantile:** Il représente le rapport entre le nombre d'enfants décédés avant l'âge d'un an et l'ensemble des enfants nés vivants durant une année donnée [41](#page=41). * **Taux de mortalité néonatale:** Il concerne le nombre de décès d'enfants âgés de moins de 28 jours, rapporté pour 1000 naissances vivantes durant une année donnée [41](#page=41). ### 3.7 Mortalité prématurée La mortalité prématurée se concentre sur les décès survenant avant un certain âge, généralement 65 ans [44](#page=44). Le taux de mortalité prématurée est calculé comme suit : $$ \\text{Taux de mortalité prématurée} = \\frac{\\text{Nombre de décès, au cours de l'année, d'individus âgés de moins de 65 ans}}{\\text{Population moyenne totale des moins de 65 ans de la même année}} $$ Ce taux est calculé pour l'année en cours [44](#page=44). ### 3.8 Mortalité évitable La mortalité évitable est une catégorie d'indicateurs qui distingue les décès qui auraient pu être prévenus par des actions de santé publique. Elle peut être subdivisée en : * Mortalité évitable par la prévention primaire [47](#page=47). * Mortalité évitable par le traitement [47](#page=47). ### 3.9 Taux de mortalité par cause Ce taux permet d'évaluer la proportion de décès attribuables à une cause spécifique au sein de la population totale [49](#page=49). La formule est : $$ \\text{Taux de mortalité par cause} = \\frac{\\text{Nombre de décès dus à une cause au cours d’une année}}{\\text{Effectif moyen de la population totale de la même année}} \\times 100 000 $$ Il est généralement exprimé pour 100 000 habitants [49](#page=49). ### 3.10 Part d'une cause dans la mortalité générale Cet indicateur exprime la proportion des décès dus à une cause spécifique par rapport au nombre total de décès sur une période donnée [52](#page=52). La formule est : $$ \\text{Part d’une cause} = \\frac{\\text{Nombre de décès dus à une cause pour une période donnée}}{\\text{Nombre total de décès pendant la même période}} \\times 100 $$ Ce taux est exprimé en pourcentage (%) [52](#page=52). * * * # Indicateurs de morbidité Voici une synthèse des indicateurs de morbidité, basée sur les pages 54 à 60 du document fourni. ## 4\. Indicateurs de morbidité Cette section aborde les principaux indicateurs utilisés pour mesurer la morbidité au sein d'une population, en se concentrant sur l'incidence et la prévalence, ainsi que sur les différentes méthodes de surveillance de la morbidité [54](#page=54) [57](#page=57) [60](#page=60). ### 4.1 Incidence d'une maladie L'incidence d'une maladie se définit comme le nombre de nouveaux cas d'une affection qui apparaissent pendant une période donnée au sein d'une population spécifique, population dont sont issus ces cas [54](#page=54). #### 4.1.1 Taux d'incidence Le taux d'incidence mesure le nombre d'individus ayant contracté une maladie pour chaque 1000 personnes exposées au risque de développer cette maladie, et ce, au cours d'une période déterminée [54](#page=54). > **Tip:** L'incidence se concentre sur l'apparition de nouveaux cas, permettant ainsi de suivre la dynamique d'une maladie dans une population. ### 4.2 Prévalence d'une maladie La prévalence d'une maladie représente le nombre total de cas d'une affection enregistrés au sein d'une population déterminée à un moment donné. Ce nombre inclut à la fois les nouveaux cas et les cas déjà existants [57](#page=57). > **Tip:** Contrairement à l'incidence, la prévalence offre une photographie de la situation à un instant T et prend en compte la durée de la maladie. ### 4.3 Surveillance de la morbidité La surveillance de la morbidité fait référence aux différentes méthodes et sources utilisées pour suivre la fréquence et la répartition des maladies dans une population [60](#page=60). #### 4.3.1 Méthodes de surveillance Les méthodes de surveillance de la morbidité incluent : * La morbidité diagnostiquée, qui s'appuie sur des sources telles que les maladies à déclaration obligatoire (MDO) ou les registres de maladies [60](#page=60). * La surveillance syndromique, qui suit des événements ou des symptômes avant même un diagnostic définitif, comme le système SurSaUD® [60](#page=60). * La morbidité déclarée, qui constitue un sous-ensemble de la morbidité ressentie et est souvent évaluée par le biais d'enquêtes menées auprès de la population [60](#page=60). * Le dépistage, qui vise à identifier les cas potentiels avant même l'apparition de symptômes cliniques francs [60](#page=60). > **Tip:** La combinaison de différentes méthodes de surveillance permet d'obtenir une image plus complète et précise de l'état de santé d'une population. * * * # Indicateurs et déterminants de santé Cette section explore comment les indicateurs de santé sont influencés par des facteurs tels que les habitudes de vie et l'offre de soins, et leur impact sur la santé publique. ### 5.1 Introduction aux indicateurs et déterminants de santé Les indicateurs de santé permettent de mesurer l'état de santé d'une population, tandis que les déterminants de santé sont les facteurs individuels, sociaux, économiques et environnementaux qui influencent cet état. La compréhension de ces liens est fondamentale pour orienter les politiques de santé publique [77](#page=77) [78](#page=78). ### 5.2 Les habitudes de vie comme déterminants de santé Les habitudes de vie, notamment la consommation d'alcool et de tabac, sont des déterminants majeurs de la santé publique, car elles sont responsables d'une part significative de la mortalité évitable [77](#page=77). #### 5.2.1 L'alcool La consommation d'alcool représente une cause majeure de mortalité évitable. En 2015, on estimait 41 000 décès attribuables à l'alcool, répartis entre 30 000 chez les hommes et 11 000 chez les femmes. Ces décès couvrent diverses pathologies: 16 000 par cancers, 9 900 par maladies cardiovasculaires, 6 800 par maladies digestives, 5 400 pour des causes externes (accidents, suicides), et plus de 3 000 pour d'autres affections (maladies mentales, troubles du comportement) [64](#page=64). Malgré ses dangers, l'alcool bénéficie encore de représentations sociales favorables en France, étant perçu comme faisant partie du savoir-vivre par près de la moitié de la population (49 %). Une personne sur trois (34 %) déclare en consommer pour s'intégrer dans un groupe. Fait notable, 20 % des personnes interrogées pensent que l'alcool est « bon pour la santé », ignorant ou minimisant les risques. Santé Publique France joue un rôle clé dans la production d'indicateurs pour surveiller la consommation d'alcool [66](#page=66) [68](#page=68). #### 5.2.2 Le tabac Le tabac est responsable de plus de 75 000 décès par an. La surveillance de sa consommation, notamment chez les adolescents, est une mission de Santé Publique France. Les enquêtes ESCAPAD menées par l'OFDT auprès des jeunes de 17 ans montrent une tendance encourageante avec une baisse significative de la consommation de tabac [71](#page=71) [72](#page=72) [73](#page=73) [74](#page=74): * La part des jeunes de 17 ans ayant expérimenté la cigarette a diminué de 59,0 % en 2017 à 46,5 % en 2022 [75](#page=75). * La proportion de fumeurs quotidiens chez les jeunes de 17 ans a également chuté, passant de 25,1 % en 2017 à 15,6 % en 2022 [75](#page=75). La prévention des conduites addictives, incluant tabac et alcool, est une priorité des politiques de santé publique [77](#page=77). ### 5.3 L'offre de soins comme déterminant de santé L'offre de soins, qui englobe la disponibilité et la répartition des professionnels de santé, constitue un autre déterminant essentiel de l'accès aux soins et, par conséquent, de l'état de santé d'une population [81](#page=81) [82](#page=82). #### 5.3.1 Démographie des professionnels de santé La démographie des professionnels de santé, c'est-à-dire leur nombre, leur répartition par spécialité et leur localisation géographique, est un indicateur clé de la capacité d'un système de santé à répondre aux besoins de la population. Des indicateurs spécifiques, comme la densité des chirurgiens-dentistes libéraux, permettent d'évaluer les évolutions récentes [81](#page=81) [82](#page=82) [83](#page=83). #### 5.3.2 Répartition géographique de l'offre de soins L'offre de soins, bien que globalement supérieure aux moyennes nationales dans certaines régions, souffre d'une répartition inégale sur les territoires. Cette inégalité géographique peut créer des déserts médicaux et limiter l'accès aux soins pour certaines populations [84](#page=84) [85](#page=85). #### 5.3.3 Accessibilité et utilisation des soins L'accessibilité aux soins de premier recours est un enjeu majeur, évalué notamment par l'indicateur d'Accessibilité Potentielle Localisée (APL). Par ailleurs, l'utilisation des systèmes de soins par la population reflète non seulement les besoins de santé, mais aussi la manière dont l'offre de soins est perçue et mobilisée [86](#page=86) [87](#page=87). > **Tip:** Il est crucial de comprendre que les indicateurs de santé (comme l'espérance de vie ou le taux de mortalité) sont le reflet de l'influence combinée de multiples déterminants, incluant les comportements individuels (habitudes de vie) et les caractéristiques structurelles du système de santé (offre de soins). > **Example:** Une augmentation de la densité des médecins généralistes dans une zone rurale (amélioration de l'offre de soins) peut conduire à une meilleure prise en charge précoce des maladies chroniques, ce qui se traduira à terme par une diminution de la mortalité évitable et une amélioration des indicateurs de santé globaux pour cette population. Inversement, une forte consommation d'alcool dans une région où l'accès aux soins est limité peut exacerber les problèmes de santé publique. * * * ## Erreurs courantes à éviter * Révisez tous les sujets en profondeur avant les examens * Portez attention aux formules et définitions clés * Pratiquez avec les exemples fournis dans chaque section * Ne mémorisez pas sans comprendre les concepts sous-jacents

| Term | Definition | |------|------------| | Indicateur | Mesure construite à partir de variables collectées dans le cadre d’un système de surveillance pour rendre compte de l’état de santé d’une population. | | Recensement de la population | Processus visant à déterminer les populations légales d'un pays, incluant les caractéristiques des habitants et de leurs logements. | | État civil | Enregistrement officiel de tous les événements démographiques majeurs tels que les naissances, les mariages et les décès survenus dans une communauté. | | Solde naturel | Différence calculée entre le nombre de naissances vivantes et le nombre de décès enregistrés au cours d’une période donnée. | | Taux de natalité | Proportion de naissances vivantes par rapport à la population totale moyenne, exprimée pour 1 000 habitants sur une période donnée. | | Taux de fécondité à un âge donné | Nombre d'enfants nés vivants de femmes d'un âge spécifique au cours d'une année, rapporté à la population moyenne de femmes du même âge durant cette année. | | Indicateur conjoncturel de fécondité (ICF) | Somme des taux de fécondité par âge observés durant une année spécifique, représentant le nombre moyen d'enfants qu'une femme aurait si les taux de fécondité par âge actuels persistaient tout au long de sa vie reproductive. | | Indice de vieillissement | Rapport entre le nombre de personnes âgées de 65 ans ou plus et le nombre de personnes de moins de 20 ans, exprimé en pourcentage. | | Solde migratoire | Différence entre le nombre de personnes ayant immigré sur un territoire et le nombre de personnes ayant émigré de ce territoire au cours d'une année. | | Taux brut de mortalité | Nombre de décès enregistrés au cours d'une année, rapporté à la population totale moyenne de cette même année, exprimé pour 1 000 habitants. | | Taux de mortalité standardisé sur l’âge | Taux de mortalité ajusté pour tenir compte de la structure par âge de la population, permettant des comparaisons plus fiables entre différentes populations ou à différentes périodes. | | Taux spécifique de mortalité | Taux de mortalité calculé pour un sous-groupe spécifique de la population (par âge, sexe, cause, etc.) par rapport à la population moyenne de ce même sous-groupe pendant la période considérée. | | Indice de surmortalité | Rapport comparant le taux de mortalité d'un sous-groupe A à celui d'un sous-groupe B, permettant d'évaluer la différence de risque de décès entre ces groupes. | | Taux de mortalité infantile | Rapport entre le nombre d'enfants décédés avant l'âge d'un an et le nombre total d'enfants nés vivants durant une année donnée. | | Taux de mortalité néonatale | Nombre de décès d'enfants âgés de moins de 28 jours, enregistrés durant une année donnée, pour 1 000 naissances vivantes. | | Taux de mortalité prématurée | Nombre de décès d'individus âgés de moins de 65 ans au cours d'une année, rapporté à la population moyenne totale des moins de 65 ans pour cette même année. | | Taux de mortalité par cause | Nombre de décès dus à une cause spécifique au cours d'une année, rapporté à la population totale moyenne de cette année, généralement exprimé pour 100 000 habitants. | | Part d'une cause dans la mortalité générale | Pourcentage que représentent les décès dus à une cause spécifique par rapport au nombre total de décès survenus durant une période donnée. | | Incidence d’une maladie | Nombre de nouveaux cas d'une maladie apparus pendant une période déterminée au sein d'une population à risque. | | Taux d’incidence | Nombre d'individus ayant contracté une maladie pour 1 000 personnes exposées au risque de cette maladie au cours d'une période donnée. | | Prévalence d’une maladie | Nombre total de cas de maladies enregistrés dans une population déterminée à un moment donné, incluant les nouveaux cas et les cas existants. | | Surveillance sanitaire | Ensemble des activités visant à observer, évaluer et anticiper les événements de santé, incluant la veille et l'alerte sanitaire. | | Habitudes de vie | Comportements individuels ou collectifs influençant la santé, tels que la consommation d'alcool, de tabac, l'alimentation ou l'activité physique. | | Offre de soins | Ensemble des services de santé disponibles pour une population, incluant la démographie des professionnels de santé et l'accessibilité aux soins. |

# Organisatie van de gezondheidszorg Deze samenvatting behandelt de achtergrond, structuur en verschillende niveaus van zorgverlening binnen de gezondheidszorg, met speciale aandacht voor het recht op gezondheid, preventie, informele en formele zorg. ## 1. Achtergrond: recht op gezondheid Het recht op gezondheid is een fundamenteel recht dat de toegang tot gezondheidszorg voor alle burgers waarborgt. Dit principe wordt in de Belgische Grondwet verankerd en vormt de basis voor een toegankelijk en betaalbaar zorgsysteem. ### 1.1 Het solidariteitssysteem Het Belgische zorgsysteem is gebaseerd op een solidariteitsprincipe, waarbij iedereen bijdraagt naar vermogen en steun ontvangt wanneer nodig. Dit systeem wordt gefinancierd via verplichte ziekteverzekeringen, afgesloten bij ziekenfondsen, en wordt deels gedragen door sociale bijdragen van werkgevers en werknemers. * **Verzekering:** Ziekte- en invaliditeitsverzekeringen spelen hierin een centrale rol. * **Maximumfactuur (MAF):** Dit mechanisme stelt een bovengrens aan de uitgaven die een individu of gezin aan gezondheidszorg moet dragen. Kosten die deze limiet overschrijden, worden door het zorgsysteem gedekt. ### 1.2 Rol van overheden Zowel de federale als de Vlaamse overheid dragen bij aan de financiering en organisatie van de gezondheidszorg. * **Federale overheid:** Is verantwoordelijk voor de sociale zekerheid, met name op het gebied van ziekte en invaliditeit, via instanties zoals het Rijksinstituut voor Ziekte- en Invaliditeitsverzekering (RIZIV). * **Vlaamse overheid:** Organiseert de Vlaamse Sociale Bescherming, die onder andere financiering biedt voor zwaar zorgbehoevenden, ouderen met een zorgnood en personen met een handicap. Dit wordt mede gefinancierd door een jaarlijkse zorgpremie. ## 2. Organisatie van de gezondheidszorg De organisatie van de gezondheidszorg is gestructureerd volgens het principe van subsidiariteit, waarbij steeds vertrokken wordt vanuit de minst ingrijpende oplossing in het belang van de cliënt. Er is ook een tendens tot "vermaatschappelijking van de zorg", wat betekent dat zorg zoveel mogelijk geïntegreerd wordt in de samenleving. ### 2.1 Preventie Preventie is cruciaal om de gezondheid van de bevolking te bevorderen en ziekte te voorkomen. Gezondheid wordt beïnvloed door diverse determinanten zoals leeftijd, socio-economische status en leefomgeving. * **Belang van preventie:** Een effectief preventief beleid is gericht op burgers en verschillende levensdomeinen. * **Prioritaire gezondheidsdoelstellingen:** Dit omvat een kwaliteitsvol vaccinatiebeleid, bevolkingsonderzoeken naar kanker, het terugdringen van zelfdoding en ongevallen, en het bevorderen van gezondere leefgewoonten. * **Typen preventie:** * **Primaire preventie:** Gericht op het voorkomen dat een aandoening of probleem zich voordoet (universeel of gericht op specifieke groepen). * **Secundaire preventie:** Gericht op vroegtijdige opsporing van aandoeningen door middel van screenings. * **Tertiaire preventie:** Gericht op het vermijden van herhaling van ziekte of het verminderen van klachten. * **Proportioneel universalisme:** Een benadering waarbij universele beleidsmaatregelen worden genomen, maar met aangepaste intensiteit en schaal voor specifieke doelgroepen om zo gezondheidsongelijkheden tegen te gaan. ### 2.2 Informele zorg Informele zorg, met name mantelzorg, is een essentieel onderdeel van het zorglandschap. * **Mantelzorg:** Dit is niet-professionele zorg die wordt verleend door de omgeving van de zorgvrager, zoals familie of buren. * **Belang van mantelzorg:** Goed werkende mantelzorgsystemen verlichten de druk op de professionele zorg. Er zijn ondersteuningsmogelijkheden zoals premies, subsidies en verlofstelsels voor mantelzorgers. ### 2.3 Eerste lijn zorg De eerste lijn vormt de toegangspoort tot de gezondheidszorg en is cruciaal voor veel doelgroepen in het sociaal werk. * **Functies van de eerste lijn:** * Zorgen voor vlotte toegang tot hulp en zorg. * Sneller identificeren en doorverwijzen van personen met intensievere zorgbehoeften. * Bijdragen aan preventie en vroegdetectie. * **Eerstelijnszones:** Om versnippering tegen te gaan, zijn er eerstelijnszones opgericht (ongeveer 60 in Vlaanderen, elk met zo'n 100.000 inwoners). Deze zones bevorderen de afstemming tussen vraag en aanbod van zorg door samenwerking tussen lokale besturen, organisaties en diensten. De zorgvraag staat hierbij centraal, met aandacht voor overleg en multidisciplinaire zorgteams. ### 2.4 Gespecialiseerde zorg Gespecialiseerde zorg omvat formele, professionele zorg die diepgaandere medische of therapeutische expertise vereist. ## 3. Actuele werking en tendensen in de gezondheidszorg De gezondheidszorgsector wordt geconfronteerd met diverse trends die de organisatie en de rol van hulpverleners beïnvloeden. ### 3.1 Groeiende zorgbehoeften * **Vergrijzing:** Een stijgend aantal ouderen leidt tot een toename van zorgbehoeften. * **Chronische aandoeningen:** Een significant deel van de bevolking kampt met chronische aandoeningen (zoals rugpijn, diabetes, hoge bloeddruk), wat leidt tot langdurige zorgvragen en een hoger zorgbudget. * **Geestelijke gezondheidsproblemen:** Ook geestelijke gezondheidsproblemen komen frequent voor. * **Comorbiditeit:** Veel patiënten lijden aan meerdere ziekten tegelijkertijd, wat de zorg complex maakt. * **Afname van zelfredzaamheid:** Mensen worden minder zelfredzaam en hebben meer ondersteuning nodig bij dagelijkse activiteiten en het realiseren van hun rechten. ### 3.2 Gezondheidsongelijkheid Gezondheidsongelijkheid verwijst naar verschillen in gezondheidstoestand tussen verschillende bevolkingsgroepen, vaak gerelateerd aan socio-economische status. Laaggeschoolden ervaren gemiddeld een kortere levensverwachting en minder jaren in goede gezondheid. * **Proportioneel universalisme:** Dit principe streeft naar rechtvaardigheid door beleid te richten op alle burgers, maar met een gedifferentieerde intensiteit en schaal voor groepen met een achterstand. Dit om stigmatisering tegen te gaan en participatie te stimuleren. ## 4. Organisaties in de sector en de rol van de sociaal werker Sociaal werkers spelen een cruciale rol in de gezondheidszorg, met name door hun focus op preventie, ondersteuning van kwetsbare groepen en mantelzorgers, en hun participatie in eerstelijnszones. ### 4.1 Diensten Maatschappelijk Werk van Ziekenfondsen (DMW) DMW-diensten fungeren als een eerstelijnsdienst die burgers informeert, ondersteunt en doorverwijst op het vlak van welzijn en gezondheid. * **Doelstellingen:** Het maximaliseren van de toegang tot rechten en voorzieningen, het bevorderen van zelfzorgvermogen en maatschappelijke participatie, en het optimaliseren van thuiszorg. * **Taken:** Sociaal advies, doorverwijzing, begeleiding bij vragen over thuiszorg, kinderbijslag, zorgverzekering, financiële en sociale problemen, pensioenen, ziekte- en invaliditeitsverzekering, en administratieve aangelegenheden. Ze bieden ook onthaal en psychosociale begeleiding bij verliesverwerking en complexe zorgsituaties. * **Doelgroep:** Gericht op alle burgers, met prioritaire aandacht voor gebruikers met verminderd zelfzorgvermogen door ziekte, handicap, ouderdom of sociale kwetsbaarheid, en hun mantelzorgers. Voornamelijk gericht op eigen leden van het ziekenfonds. ### 4.2 Sociaal werk in ziekenhuizen Sociaal werkers in ziekenhuizen spelen een sleutelrol in het waarborgen van gelijkwaardige toegang tot zorg en het ondersteunen van patiënten met complexe noden. * **Belang van gelijkwaardige toegang tot zorg:** Sociaal werkers bewaken de "8 B's" (beschikbaarheid, betaalbaarheid, begrijpelijkheid, betrouwbaarheid, bereikbaarheid, bekendheid, bruikbaarheid, begrip) en kaderen gezondheidsproblemen binnen de context van de patiënt. * **Omgang met chronisch zieken:** Bij de stijging van chronisch zieken, die vaak kampen met inkomstenverlies en arbeidsongeschiktheid, zoekt de sociaal werker mee naar oplossingen in diverse levensdomeinen. * **Complex sociaal landschap:** Sociaal werkers navigeren door complexe sociale wetgeving en versnippering van dienstverlening om patiënten hun rechten te laten bekomen. * **Vermaatschappelijking van zorg en ambulantisering:** Door de verkorte opnameduur in ziekenhuizen en de verschuiving naar ambulante zorg, is de sociaal werker een belangrijke brug tussen de patiënt, het ziekenhuis en de ruimere samenleving. Ze zoeken naar ambulante zorgmogelijkheden en fungeren als verbindingsfiguur tussen intra- en extramurale hulpverleners, en tussen formele en informele netwerken. Dit omvat de kernaspecten van de organisatie van de gezondheidszorg, met de nadruk op het recht op gezondheid, de verschillende zorgniveaus, en de cruciale rol van sociaal werk binnen dit systeem. --- # Tendensen en ongelijkheid in de gezondheidszorg Dit deel focust op actuele trends binnen de gezondheidszorg, zoals de groeiende zorgbehoeftes en gezondheidsongelijkheid, en introduceert het principe van proportioneel universalisme. ### 2.1. Trends in de gezondheidszorg #### 2.1.1. Groeiende zorgbehoeftes De zorgbehoeftes in de samenleving nemen toe, voornamelijk door twee belangrijke factoren: * **Stijgende vergrijzing:** De bevolking wordt ouder, wat leidt tot een grotere groep met specifieke zorgnoden. * **Toename van chronische aandoeningen:** Een significant deel van de bevolking lijdt aan chronische ziekten, die veelal een langdurige en intensieve zorg vereisen. Dit geldt voor fysieke aandoeningen zoals rugpijn, hoge bloeddruk en diabetes, maar ook voor psychische problemen. Deze ontwikkelingen resulteren in een grotere afhankelijkheid van individuen van ondersteuning bij dagelijkse activiteiten en het realiseren van hun rechten. De rol van de sociaal werker wordt hierin cruciaal als gids en ondersteuner. > **Tip:** Comorbiditeit, het gelijktijdig lijden aan meerdere ziekten of aandoeningen, draagt bij aan de complexiteit van de groeiende zorgbehoeftes. #### 2.1.2. Gezondheidsongelijkheid Gezondheidsongelijkheid verwijst naar de systematische en vermijdbare verschillen in gezondheidstoestand tussen verschillende bevolkingsgroepen. Het document benadrukt de volgende aspecten: * **Sociaal-economische invloeden:** Laaggeschoolde individuen hebben significant kortere levensverwachtingen en leven minder lang in goede gezondheid vergeleken met hoger opgeleiden. Ze ervaren ook vaker subjectief slechte gezondheid en hebben een hogere prevalentie van chronische aandoeningen. * **Proportioneel universalisme:** Dit principe stelt beleid voor dat gericht is op alle burgers, maar waarbij de intensiteit en schaal van de ondersteuning variëren op basis van sociaal-economische achterstand of gezondheidsachterstand. Het doel is om rechtvaardigheid te bevorderen, stigmatisering tegen te gaan en draagvlak te creëren binnen de gehele bevolking. > **Voorbeeld:** Een wijkgezondheidscentrum dat universeel toegankelijk is voor elke burger in een bepaalde wijk, maar tegelijkertijd extra aandacht en aangepaste methoden hanteert om kwetsbare populaties te bereiken en te ondersteunen. Denk hierbij aan specifieke communicatiestrategieën of extra toeleiding naar diensten. ### 2.2. Principes en concepten #### 2.2.1. Proportioneel universalisme Proportioneel universalisme is een beleidsbenadering die erop gericht is om universele diensten en voorzieningen aan te bieden, maar deze aan te passen in intensiteit en schaal aan de specifieke behoeften van verschillende groepen binnen de bevolking. Dit betekent dat iedereen toegang heeft, maar dat groepen met grotere noden meer gerichte en intensieve ondersteuning ontvangen. Dit concept wordt ingezet om gezondheidsongelijkheid aan te pakken. > **Tip:** Proportioneel universalisme is een sleutelbegrip in het ontwerpen van effectief sociaal beleid dat zowel universeel toegankelijk is als differentiatie toepast waar nodig. #### 2.2.2. Vermaatschappelijking van de zorg De vermaatschappelijking van de zorg impliceert een verschuiving waarbij gestreefd wordt om individuen met beperkingen, chronisch zieken, kwetsbare ouderen en andere kwetsbare groepen een geïntegreerde plaats in de samenleving te geven. Dit gebeurt door hen zoveel mogelijk te ondersteunen binnen hun eigen leefomgeving en de zorg te integreren in de maatschappij, in plaats van deze enkel in gespecialiseerde instellingen te organiseren. Dit principe is nauw verbonden met de tendensen van groeiende zorgbehoeftes en gezondheidsongelijkheid. #### 2.2.3. Subsidiariteitsbeginsel Het subsidiariteitsbeginsel, zoals toegepast in de zorg, houdt in dat hulp en ondersteuning steeds vertrekken vanuit de minst ingrijpende opties die het best mogelijk aansluiten bij de behoeften en mogelijkheden van de cliënt. Dit betekent dat eerst gekeken wordt naar zelfzorg, daarna naar mantelzorg en pas in een later stadium naar formele, professionele zorg. Dit principe stuurt de organisatie van het zorgsysteem en de interventies van sociaal werkers. #### 2.2.4. Preventie in de gezondheidszorg Preventie, het voorkomen van ziekte en het bevorderen van gezondheid, is een essentieel onderdeel van de gezondheidszorg. Gezondheid wordt bepaald door diverse factoren zoals leeftijd, socio-economische status en leefomgeving. Een effectief preventief beleid is gericht op de burger en opereert in verschillende levensdomeinen. Het omvat onder andere: * **Primaire preventie:** Voorkomen dat een aandoening zich voordoet (bv. hygiëne, gezonde voeding). * **Secundaire preventie:** Vroege opsporing van ziekten (bv. screenings). * **Tertiaire preventie:** Voorkomen van complicaties of herhalingen van een aandoening. De prioritaire gezondheidsdoelstellingen in Vlaanderen omvatten onder meer een kwaliteitsvol vaccinatiebeleid, bevolkingsonderzoeken naar kanker en het terugdringen van zelfdoding, ongevallen en ongezonde leefstijlen. > **Voorbeeld:** Universele campagnes voor gezonde voeding worden aangevuld met gerichte programma's voor gemeenschappen die mogelijk minder toegang hebben tot gezonde voedingsopties, waarbij rekening gehouden wordt met culturele en sociaal-economische factoren. #### 2.2.5. Informele zorg en mantelzorg Informele zorg, met name mantelzorg, is zorg die geboden wordt door de directe omgeving van de zorgvrager, zoals familieleden of buren. Het investeren in mantelzorgers is cruciaal om de stijgende zorgbehoeftes op te vangen en de druk op de professionele zorg te verlichten. Hoewel mantelzorg vrijwillig en onbezoldigd is, worden mantelzorgers vaak ondersteund via premies, subsidies, tijdskrediet of verlofstelsels. Het functioneren van een goed systeem van mantelzorg kan een waardevol alternatief of een complementaire aanvulling zijn op professionele zorg. #### 2.2.6. Zorg op de eerste lijn (eerstelijnszorg) De eerstelijnszorg vormt het eerste aanspreekpunt voor veel burgers binnen het gezondheids- en welzijnssysteem. Het is gericht op een vlotte toegang tot hulp, het sneller identificeren en doorverwijzen van personen met meer intensieve zorgbehoeften, en het bevorderen van preventie en vroegdetectie. Om versnippering tegen te gaan, zijn in Vlaanderen eerstelijnszones opgericht (ongeveer 60 zones, elk voor 100.000 inwoners). Deze zones beogen de vraag naar en het aanbod van zorg op elkaar af te stemmen door samenwerking tussen lokale besturen, cliëntenorganisaties, mantelzorgers en zorgverleners. > **Voorbeeld:** Binnen eerstelijnszones wordt gestreefd naar een multidisciplinair zorgteam rond de zorgvrager, met een zorgplan waarin de zorgvrager participeert. Dit bevordert integrale zorg met respect voor zelfbeschikking. #### 2.2.7. Gespecialiseerde zorg Gespecialiseerde zorg vertegenwoordigt een hoger niveau van formele, professionele zorg. Dit omvat onder andere ziekenhuizen en gespecialiseerde centra die complexe medische of psychosociale zorg verlenen aan patiënten met specifieke en vaak intensieve noden. De rol van de sociaal werker is hier ook van belang, met name bij het begeleiden van patiënten en hun netwerk doorheen het complexe zorgtraject. --- # Rol van sociaal werk in de gezondheidszorg Dit onderwerp onderzoekt de specifieke functies en de bijdrage van sociaal werkers binnen de gezondheidszorgsector, met aandacht voor diensten maatschappelijk werk van ziekenfondsen en sociaal werk in ziekenhuizen. ### 3.1 Achtergrond: recht op gezondheid en organisatie van de gezondheidszorg De gezondheidszorg is breed en de organisatie ervan wordt gekenmerkt door het principe van subsidiariteit van zorg, waarbij de minst ingrijpende keuzes voor de cliënt centraal staan. Er is een tendens tot vermaatschappelijking van de zorg, wat betekent dat mensen met zorgbehoeften zoveel mogelijk geïntegreerd in de samenleving worden ondersteund. De financiering van de gezondheidszorg is gebaseerd op het solidariteitsprincipe, met een verplichte ziekteverzekering via ziekenfondsen en sociale bijdragen van werkgevers en werknemers. De federale overheid is verantwoordelijk voor de sociale zekerheid (ziekte en invaliditeit), terwijl de Vlaamse overheid via de Vlaamse Sociale Bescherming, gefinancierd met onder andere een zorgpremie, zorgbehoevenden, ouderen en personen met een handicap ondersteunt. Het zorgsysteem kan worden opgedeeld in verschillende lagen: * **Informele zorg**: Zelfzorg en mantelzorg, waarbij familie en omgeving zorg verlenen. Het investeren in mantelzorg is cruciaal om aan de stijgende zorgbehoeften tegemoet te komen en kan de druk op de professionele zorg verlichten. * **Preventie**: Het voorkomen van ziekte en het bevorderen van gezondheid door middel van universele en gerichte campagnes. Dit omvat primaire preventie (voorkomen dat iets voorkomt), secundaire preventie (vroegdetectie door screenings) en tertiaire preventie (voorkomen van herhaling of verminderen van klachten). Prioritaire gezondheidsdoelstellingen in Vlaanderen richten zich op een kwaliteitsvol vaccinatiebeleid, bevolkingsonderzoeken, daling van zelfdoding en afname van ongevallen. * **Eerste lijn**: Formele, professionele zorg die vlotte toegang tot hulp en zorg biedt. Dit omvat huisartsen, tandartsen, welzijnsorganisaties en maatschappelijk werkers. Eerstelijnszones, opgedeeld per regio, streven naar een betere afstemming van vraag en aanbod van zorg door samenwerking tussen lokale besturen, organisaties en diensten. De rol van sociaal werk in de eerstelijnszorg is gericht op vroegdetectie, doorverwijzing en het bewaken van de participatie van de cliënt binnen een multidisciplinair zorgteam. * **Gespecialiseerde zorg**: Formele, professionele zorg die wordt verleend wanneer de zorgvraag intensiever is. #### 3.1.1 Tendensen in de gezondheidszorg Er zijn verschillende tendensen die de gezondheidszorg en de rol van sociaal werk beïnvloeden: * **Groeiende zorgbehoeften**: De stijgende vergrijzing, het toenemend aantal chronische aandoeningen en de toenemende mentale gezondheidsproblemen leiden tot een grotere zorgvraag. Comorbiditeit, waarbij mensen meerdere ziekten tegelijk hebben, maakt de zorg complexer. Laaggeschoolden hebben een significant hogere kans op vroegtijdige sterfte en een lagere levensverwachting in goede gezondheid, wat wijst op gezondheidsongelijkheid. * **Gezondheidsongelijkheid**: Er is een duidelijke ongelijkheid in gezondheid, waarbij lager opgeleiden vaker kampen met chronische aandoeningen en een subjectief slechtere gezondheid ervaren. > **Tip:** Proportioneel universalisme is een beleidsbenadering die gericht is op alle burgers, maar met aangepaste schaal en intensiteit voor specifieke doelgroepen, om zo gezondheidsongelijkheid tegen te gaan en gedragenheid te stimuleren. Wijkgezondheidscentra zijn een voorbeeld van deze aanpak. ### 3.2 Organisaties in de sector en de rol van de sociaal werker De rol van sociaal werkers in de gezondheidszorg is divers en evolueert mee met de tendensen. Ze focussen op preventief werken, ondersteunen mantelzorgers, zijn actief in eerstelijnszones en bewaken de participatie van cliënten. #### 3.2.1 Diensten maatschappelijk werk van ziekenfondsen (DMW) Diensten maatschappelijk werk van ziekenfondsen (DMW) fungeren als een eerstelijnsdienst die objectieve en transparante informatie, hulp en dienstverlening aanbiedt op het vlak van welzijn en gezondheid. Hun doelstellingen zijn het maximaliseren van de toegang tot rechten en voorzieningen, het bevorderen van het zelfzorgvermogen en de maatschappelijke participatie, en het optimaliseren van de thuiszorg. DMW's bieden sociaal advies, doorverwijzing en begeleiding bij diverse vragen en problemen, waaronder: * Thuiszorg * Kinderbijslag * Zorgverzekering * Sociale of financiële situaties * Pensioenen * Ziekte- en invaliditeitsverzekering * Inschrijving bij het Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap * Administratieve aangelegenheden Ze bieden onthaal, psychosociale begeleiding bij verliesverwerking en zorgbegeleiding in complexe zorgsituaties. De dienstverlening is gericht naar alle burgers, met bijzondere aandacht voor personen met verminderd zelfzorgvermogen door ziekte, handicap, ouderdom of sociale kwetsbaarheid, en hun mantelzorgers. De focus ligt voornamelijk op de leden van het desbetreffende ziekenfonds. #### 3.2.2 Sociaal werk in ziekenhuizen Sociaal werkers in ziekenhuizen spelen een cruciale rol in het waarborgen van een gelijkwaardige toegang tot zorg. Zij bewaken de '8 B's' van de zorg: beschikbaarheid, betaalbaarheid, begrijpelijkheid, betrouwbaarheid, bereikbaarheid, bekendheid, bruikbaarheid en begrip. Hun taken omvatten onder meer: * **Kaderen van gezondheidsproblematiek**: Het in kaart brengen van noden en behoeften van de patiënt binnen diens bredere context, en het bieden van zorg op maat. * **Signaleren van drempels**: Het identificeren en signaleren van barrières voor maatschappelijk kwetsbare patiënten in de toegang tot zorg. * **Begeleiding bij complexe zorgvragen**: Door de stijging van chronisch zieken, die vaak te maken krijgen met inkomstenverlies en werkonbekwaamheid, zoeken sociaal werkers mee naar oplossingen in diverse levensdomeinen die verder reiken dan een louter medisch antwoord. * **Navigeren in een complex sociaal landschap**: De zeer complexe sociale wetgeving en de versnippering van dienstverlening vereisen dat sociaal werkers patiënten ondersteunen in het verkrijgen van hun rechten. * **Brugfunctie bij vermaatschappelijking van zorg**: Door de verkorte opnameduur en de verschuiving naar ambulante zorg is de samenwerking binnen en buiten het ziekenhuis essentieel. Sociaal werkers fungeren als brug tussen de patiënt, het ziekenhuis en de bredere samenleving, en zoeken actief naar ambulante zorgmogelijkheden. Ze verbinden intra- en extramurale hulpverleners, en schakelen tussen formele en informele netwerken. > **Voorbeeld:** Viktor, een 46-jarige arbeider, wordt slachtoffer van een arbeidsongeval en moet langdurig revalideren. Hij kampt met depressieve gevoelens, heeft een co-ouderschapsregeling en ondersteunt zijn chronisch zieke moeder. Een sociaal werker in het ziekenhuis kan Viktor bijstaan door zijn financiële situatie te onderzoeken, hulp te bieden bij het aanvragen van uitkeringen, contact te leggen met organisaties voor geestelijke gezondheidszorg en het sociaal netwerk, en te helpen bij het organiseren van de zorg voor zijn moeder. ### 3.3 Kennis en vaardigheden Na het bestuderen van dit hoofdstuk, dient u de volgende concepten te kennen en te begrijpen: * Het principe van vermaatschappelijking van de zorg. * Het subsidiariteitsbeginsel. * Proportioneel universalisme en de relatie met gezondheidsongelijkheid. * De diverse domeinen van het zorgsysteem en zinvolle interventies. * Het belang van mantelzorg en eerstelijnszorg. * De werking, doelstellingen en de rol van sociaal werk binnen eerstelijnszones. * De taken en werking van een dienst maatschappelijk werk van het ziekenfonds. * De rol van sociaal werk in de brede gezondheidszorg, specifiek in DMW en gespecialiseerde settings zoals ziekenhuizen. ### 3.4 Gebruikte afkortingen * WGC: Wijkgezondheidscentrum * SW: Sociaal werk / Sociaal werker * DMW: Dienst Maatschappelijk werk van het ziekenfonds --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Algemene Gezondheidszorg | Het brede veld dat zich bezighoudt met de organisatie, financiering, toegang en levering van gezondheidsdiensten aan de bevolking. | | Recht op gezondheid | Een fundamenteel mensenrecht dat inhoudt dat iedereen recht heeft op de best mogelijke lichamelijke en geestelijke gezondheid en toegang tot betaalbare en kwalitatieve medische zorg. | | Solidariteitssysteem | Een sociaal systeem waarbij individuen naar vermogen bijdragen aan een collectieve pot, waaruit vervolgens zorg en ondersteuning wordt geboden aan iedereen die het nodig heeft, ongeacht individuele bijdrage. | | Verzekering | Een contract waarbij een partij (de verzekeraar) zich verbindt tot het dekken van bepaalde risico's of kosten van een andere partij (de verzekerde) in ruil voor een premie. | | Ziekteverzekering | Een verzekeringsvorm die de kosten dekt van medische behandelingen, medicatie, ziekenhuisopnames en andere gezondheidsgerelateerde uitgaven. | | Sociale bijdragen | Verplichte betalingen door werkgevers en werknemers die de financiering van sociale zekerheidssystemen, zoals ziekte- en invaliditeitsverzekering, mogelijk maken. | | Maximumfactuur (MAF) | Een wettelijk vastgesteld maximumbedrag dat een individu of gezin per jaar mag uitgeven aan gezondheidszorg; kosten daarboven worden vergoed door het systeem. | | Federale overheid | Het centrale bestuursorgaan van een federale staat, verantwoordelijk voor zaken die het gehele land aangaan, zoals sociale zekerheid en volksgezondheid. | | Vlaamse overheid | Het bestuurlijk orgaan van de Vlaamse regio in België, bevoegd voor diverse beleidsterreinen zoals gezondheidszorg, welzijn en cultuur. | | Vlaamse Sociale Bescherming/zorgpremie | Een heffing die bijdraagt aan de financiering van de langdurige zorg in Vlaanderen, met specifieke budgetten voor zorgbehoevenden, ouderen en personen met een handicap. | | Subsidiariteit van zorg | Een principe dat stelt dat beslissingen en zorgverlening zo dicht mogelijk bij de burger moeten worden georganiseerd, en dat men pas een beroep doet op hogere of meer gespecialiseerde niveaus wanneer dat strikt noodzakelijk is. | | Zelfzorg | De eigen inspanningen die een individu onderneemt om de eigen gezondheid te behouden of te verbeteren en om te gaan met ziekte of beperkingen. | | Mantelzorg | Niet-professionele zorg die wordt geboden door familieleden, vrienden of kennissen aan iemand die zorg nodig heeft, vaak vrijwillig en onbezoldigd. | | Eerste lijn (zorg) | De meest toegankelijke laag van de gezondheidszorg, die bestaat uit huisartsen, tandartsen, thuisverpleging en andere basisgezondheidsdiensten. | | Formele zorg | Professionele en georganiseerde gezondheidszorgdiensten verleend door gekwalificeerde zorgverleners en instellingen. | | Informele zorg | Zorg verleend door naasten, familie of vrijwilligers, buiten de professionele zorgstructuren om. | | Preventie | Maatregelen en acties gericht op het voorkomen van ziekte, het bevorderen van gezondheid en het verminderen van risicofactoren. | | Secundaire preventie | Maatregelen gericht op vroege opsporing van ziekten, bijvoorbeeld door middel van screeningsonderzoeken, om de prognose te verbeteren en de progressie te vertragen. | | Tertiaire preventie | Maatregelen gericht op het voorkomen van complicaties, het verminderen van beperkingen en het verbeteren van de levenskwaliteit bij personen die reeds een ziekte of aandoening hebben. | | Proportioneel universalisme | Een beleidsbenadering die universeel van toepassing is op alle burgers, maar waarbij de intensiteit en de schaal van de ondersteuning of interventie variëren afhankelijk van de sociaaleconomische of gezondheidsachterstand van specifieke groepen. | | Gezondheidsongelijkheid | Verschillen in gezondheidsstatus en toegang tot zorg tussen verschillende bevolkingsgroepen, vaak gerelateerd aan sociaaleconomische factoren, opleidingsniveau of woonomgeving. | | Comorbiditeit | De gelijktijdige aanwezigheid van één of meer andere ziekten of aandoeningen naast een primaire diagnose, die het ziekteverloop kunnen beïnvloeden. | | Eerstelijnszones | Regionale samenwerkingsverbanden van zorg- en welzijnsactoren met als doel de zorg beter af te stemmen op de vraag en de toegankelijkheid te vergroten, vooral voor de eerste lijn. | | Zorgplan | Een gedetailleerd plan dat de specifieke zorgbehoeften, doelen en interventies voor een individuele zorgvrager beschrijft, vaak opgesteld in samenwerking met de zorgvrager zelf en betrokken professionals. | | Gespecialiseerde zorg | Medische of paramedische zorg die wordt verleend door hoogopgeleide specialisten voor complexe of zeldzame aandoeningen, vaak in ziekenhuizen of gespecialiseerde centra. | | Vermaatschappelijking van de zorg | Een beleidstendens die streeft naar het integreren van zorg voor kwetsbare personen in de samenleving, met de nadruk op participatie, ondersteuning en een zo normaal mogelijk leven. | | Dienst Maatschappelijk Werk van het ziekenfonds (DMW) | Een afdeling binnen een ziekenfonds die sociaal juridische hulp, advies, doorverwijzing en begeleiding biedt aan leden op het gebied van welzijn en gezondheid. | | Zelfzorgvermogen | Het vermogen van een individu om zelfstandig voor zijn eigen basisbehoeften en gezondheid te zorgen. | | Maatschappelijke participatie | De mate waarin individuen actief deelnemen aan het sociale, economische en culturele leven van de gemeenschap. | | Thuiszorg | Zorg en ondersteuning die aan huis wordt verleend aan mensen die om medische, fysieke of sociale redenen niet zelfstandig kunnen functioneren. | | Verliesverwerking | Het psychologische proces van omgaan met en aanpassen aan een verlies, zoals de dood van een dierbare of het verlies van gezondheid. | | Sociaal werk in ziekenhuizen | De discipline binnen ziekenhuizen die patiënten ondersteunt bij sociale, emotionele, praktische en financiële problemen die verband houden met hun ziekte, behandeling en revalidatie. | | Gelijkwaardige toegang tot zorg | Het principe dat alle burgers, ongeacht hun achtergrond of sociale status, gelijke kansen moeten hebben om toegang te krijgen tot de benodigde gezondheidszorg. | | 8 B's van toegankelijkheid | Acht kenmerken (beschikbaarheid, betaalbaarheid, begrijpbaarheid, betrouwbaarheid, bereikbaarheid, bekendheid, bruikbaarheid, begrip) die essentieel zijn voor een goede toegankelijkheid van zorg. | | Ambulante zorg | Zorg die wordt verleend buiten een ziekenhuisopname, vaak in poliklinieken, dagbehandeling of bij de patiënt thuis. | | Intra- en extramurale hulpverleners | Intra-muraal verwijst naar zorgverleners binnen een instelling (bv. ziekenhuis), terwijl extra-muraal verwijst naar hulpverleners buiten de instelling (bv. thuiszorg, huisarts). |

# Gezondheid en verantwoordelijkheid: keuzes versus omstandigheden Dit onderwerp onderzoekt de complexiteit van individuele verantwoordelijkheid voor gezondheid, waarbij de balans wordt gezocht tussen persoonlijke keuzes en de invloed van externe omstandigheden en maatschappelijke factoren [1](#page=1). ### 1.1 De notie van verantwoordelijkheid voor gezondheid De uitspraak "Je bent verantwoordelijk voor je gezondheid" kan worden beschouwd als een conclusie of als een vraagteken. Dit roept fundamentele vragen op over de mate waarin onze keuzes werkelijk individueel zijn, wie de gevolgen draagt van nalatigheid en of we werkelijk autonoom zijn in onze gezondheidsbeslissingen [2](#page=2) [3](#page=3). #### 1.1.1 Autonomie als centraal thema in de zorg Autonomie, gedefinieerd als zelfbeschikking, is een belangrijk thema in de hedendaagse zorg. Het verwijst naar het beslissingsrecht en de keuzevrijheid van het individu. Hoewel het individu centraal staat, rijst de vraag of we in de praktijk wel volledig autonoom zijn [4](#page=4) [5](#page=5). ##### 1.1.1.1 Zelfbeschikking en externe invloeden De Griekse oorsprong van autonomie (autos – nomos) duidt op zelfwetgeving. Onze samenleving is ingericht rond het idee van het leven als een individuele expressie. Tegelijkertijd worden we echter beïnvloed door 'experten' op gebieden zoals opvoeding en beweging, maatschappelijke normen en de druk om mee te doen [5](#page=5). ##### 1.1.1.2 De evolutie naar een plicht om te kiezen Er is een evolutie gaande waarbij we onze eigen levens moeten bepalen, wat vrijheid tot een plicht en een last maakt. Alain Ehrenberg beschrijft in "La fatigue d’être-soi" de uitputting die ontstaat door het voortdurend jezelf moeten zijn en de zware last van constant over alles moeten kiezen [6](#page=6). ##### 1.1.1.3 Individualisme in de zorg en maatschappelijke druk Keuzes kunnen maatschappelijke plichten worden, mede door sociale druk. Een voorbeeld hiervan is de keuze rond prenatale screening voor syndroom van Down, waarbij de vraag rijst of er sprake is van een recht op abortus of een plicht tot abortus. Meer vrijheid in de zorg kan dus leiden tot meer verantwoordelijkheid [7](#page=7) [8](#page=8). ### 1.2 Keuzes versus omstandigheden in gezondheid De vraag of het eigen leven en de eigen gezondheid puur een gevolg zijn van eigen keuzes, wordt genuanceerd door de realiteit van omstandigheden en de maatschappelijke context [21](#page=21). #### 1.2.1 Determinanten van gezondheid Individuele verantwoordelijkheid voor gezondheid is belangrijk, maar niet het enige aspect. Andere cruciale factoren die onze gezondheid bepalen zijn genetische aanleg en systeemfactoren. Het is essentieel om de wisselwerking tussen keuzes en omstandigheden te erkennen [25](#page=25). > **Tip:** Houd bij het analyseren van gezondheidskwesties altijd rekening met zowel de individuele keuzes als de bredere context van omstandigheden en maatschappelijke invloeden. > **Tip:** De concepten autonomie en zelfbeschikking zijn cruciaal, maar mogen niet leiden tot het negeren van de beperkingen die voortkomen uit externe factoren en maatschappelijke structuren. --- # Autonomie en zelfbeschikking Dit deel onderzoekt het concept van autonomie, de betekenis ervan in de hedendaagse zorg en maatschappij, en de druk die kan voortkomen uit de noodzaak tot constante zelfbepaling en keuzes. ### 2.1 Definitie en oorsprong van autonomie Autonomie is een belangrijk thema in de hedendaagse zorg en maatschappij, en betreft het beslissingsrecht en de keuzevrijheid van het individu. Het woord 'autonomie' is afgeleid van het Griekse 'autos' (zelf) en 'nomos' (wet), wat duidt op zelfwetgeving of zelfbestuur. In onze samenleving wordt er veel waarde gehecht aan het leven als een individuele expressie [4](#page=4) [5](#page=5) [8](#page=8). ### 2.2 De druk van constante keuzevrijheid Hoewel het individu centraal staat, roept dit ook de vraag op of we werkelijk autonoom zijn. Er is sprake van een spanning: enerzijds de nadruk op het individu, anderzijds de invloed van 'experten' op gebieden zoals opvoeding en beweging, maatschappelijke normen en de druk om mee te doen. Dit kan leiden tot een evolutie waarbij er een plicht tot kiezen ontstaat. We worden geacht ons eigen leven te bepalen, wat vrijheid zowel een plicht als een last maakt. De Franse filosoof Alain Ehrenberg beschrijft dit in *La fatigue d’être-soi* als de voortdurende noodzaak om onszelf te zijn en over alles te moeten kiezen, wat een zware last kan zijn [4](#page=4) [5](#page=5) [6](#page=6). > **Tip:** Het concept van autonomie in de hedendaagse maatschappij is complex; het omvat zowel de veronderstelde vrijheid als de inherente druk en invloeden die keuzes beïnvloeden. ### 2.3 Individualisme in de zorg en maatschappelijke verplichtingen Keuzes die voortkomen uit individuele autonomie kunnen maatschappelijke plichten worden, gedreven door sociale druk. Een voorbeeld hiervan is het opsporen van syndroom van Down via prenatale screening, wat kan leiden tot een ethisch dilemma tussen het recht op abortus en een mogelijke plicht tot abortus [7](#page=7). ### 2.4 Verantwoordelijkheid bij meer vrijheid Meer vrijheid impliceert ook meer verantwoordelijkheid. De focus op het individu in de zorg betekent dat patiënten meer beslissingsrecht hebben, maar dit brengt ook de verantwoordelijkheid met zich mee om weloverwogen keuzes te maken [8](#page=8). > **Voorbeeld:** Iemand met een chronische ziekte heeft de autonomie om te kiezen uit verschillende behandelingsopties. Deze keuze brengt echter de verantwoordelijkheid met zich mee om de gekozen behandeling te volgen en de consequenties daarvan te dragen. --- # Het concept van capabilities van Amartya Sen Amartya Sen's theorie van 'capabilities' focust op gelijke kansen en de mogelijkheden die individuen hebben om met deze kansen om te gaan [10](#page=10). ### 3.1 Gelijke kansen en gelijke mogelijkheden De kern van Sen's benadering ligt in het onderscheid tussen gelijke kansen en gelijke mogelijkheden om met die kansen om te gaan. Dit concept wordt verder uitgewerkt met een visuele weergave van de start- en eindposities van individuen [10](#page=10) [11](#page=11). #### 3.1.1 De capabilities benadering Sen definieert 'capability' als de feitelijke mogelijkheid die een persoon heeft om een bepaalde functioning (of een combinatie daarvan) te bereiken. Het gaat hierbij niet alleen om de beschikbare middelen of kansen, maar ook om de individuele capaciteit om deze middelen effectief te benutten [10](#page=10). > **Tip:** Denk aan het verschil tussen iemand een vis geven (een kans of middel) en iemand leren vissen (de capability om met de kans om te gaan). #### 3.1.2 Start- en eindposities De theorie kan worden geïllustreerd door te kijken naar de start- en eindpositie van een individu [11](#page=11). * **Startpositie:** Dit verwijst naar de initiële omstandigheden en beschikbare kansen. * **Eindpositie:** Dit betreft de uiteindelijke functioneringswijzen (functionings) en het welzijn dat een individu kan bereiken [11](#page=11). De 'capabilities' overbruggen de kloof tussen deze twee posities door te focussen op de daadwerkelijke vrijheid en het vermogen van individuen om hun leven vorm te geven. Gelijke kansen leiden niet automatisch tot gelijke capabilities, omdat individuele verschillen in capaciteiten, omstandigheden en keuzes een rol spelen in hoe kansen worden benut [11](#page=11). --- # Leefstijl, voeding, obesitas en gezondheid Dit onderwerp onderzoekt de complexe relatie tussen wereldwijde voedselproblemen, veranderende schoonheidsidealen, de opkomst van obesitas en de impact van leefstijlkeuzes op gezondheid en armoede. ### 4.1 Wereldwijde voedselproblemen en de evolutie van gezondheid De gezondheid van de wereldbevolking heeft een opmerkelijke evolutie doorgemaakt, wat resulteert in een tweeledig voedselprobleem. Enerzijds lijdt ongeveer 1 miljard mensen elke avond honger door een tekort aan voedsel, wat leidt tot ziekte of sterfte. Anderzijds heeft ongeveer 1,5 miljard mensen te maken met overvoeding, wat eveneens ziekte of sterfte tot gevolg kan hebben. Sinds 2015 overtreft het aantal mensen dat ziek wordt door overvoeding het aantal dat ziek wordt door ondervoeding [14](#page=14). ### 4.2 Globesitas: een groeiend wereldwijd fenomeen De mensheid kampt wereldwijd met een enorm voedselprobleem, aangeduid als 'globesitas'. De perceptie dat overgewicht en obesitas enkel gevolg zijn van overconsumptie door welgestelden is onjuist. Ongezonde voeding is vaak de goedkoopste optie, ook in ontwikkelingslanden. Rapporten, zoals die van het Internationale Rode Kruis, benadrukken dat voedselonzekerheid zich uit in zowel ondervoeding als overvoeding, die beide kanten van dezelfde medaille zijn [15](#page=15). > **Tip:** Denk na over de rol van economische factoren in voedselpatronen. Goedkoop en makkelijk verkrijgbaar voedsel, zelfs als het ongezond is, kan leiden tot overgewicht, vooral in economisch kwetsbare groepen [15](#page=15). Een voorbeeld van de ernst van het probleem is een kind van 3 jaar dat 88 kilogram weegt [16](#page=16). ### 4.3 Gezondheid en armoede: een verwevenheid Zowel ondervoeding als obesitas worden sterk geassocieerd met armoede. Beperkte toegang tot betaalbaar en gezond voedsel kan leiden tot overgewicht, terwijl welgestelden zich beter voedsel kunnen permitteren of middelen hebben om een ongezonde leefstijl bij te sturen. Dit staat in contrast met vroeger, toen de rijken dik waren en de armen dun; tegenwoordig is dit patroon vaak omgekeerd [18](#page=18). ### 4.4 De dynamiek van obesitas, vooral in stedelijke gebieden Obesitas is een groeiend probleem, met name bij vrouwen in stedelijke gebieden, zoals te zien is in Zuid-Afrika. De beschikbaarheid en betaalbaarheid van ongezonde voedingsmiddelen maken deze het meest geconsumeerd. Culturele normen, die dikker zijn als teken van vruchtbaarheid beschouwen, blijven soms traditioneel, terwijl consumptiepatronen westers worden [19](#page=19). ### 4.5 Cijfers over overgewicht en obesitas in Europa De cijfers over overgewicht en obesitas in Europa zijn alarmerend. Ongeveer 135 miljoen mensen in Europa kampen met overgewicht of obesitas. Het percentage overgewicht varieert tussen 10% en 27% bij mannen, en tot 38% bij vrouwen. Obesitas treft in negen landen meer dan 20% van de mannen, en bij vrouwen varieert het percentage van 10% tot 26%. In minstens zeven landen is één op de vijf vrouwen obees. Overgewicht en obesitas bij volwassenen nemen in heel Europa toe [20](#page=20). Bij kinderen is de situatie eveneens zorgwekkend: ongeveer 24% heeft overgewicht en minstens 3 miljoen van hen lijdt aan obesitas. Elk jaar neemt het aantal kinderen met overgewicht toe met 400.000 [20](#page=20). > **Tip:** Besteed aandacht aan de regionale en genderverschillen in de prevalentie van obesitas, aangezien dit kan wijzen op specifieke sociaaleconomische en culturele factoren [19](#page=19) [20](#page=20). --- # Determinanten van gezondheid Dit gedeelte verkent de diverse factoren die onze gezondheid bepalen, onderscheidend tussen bovenindividuele en individuele invloeden. ### 5.1 Overzicht van determinanten De determinanten van gezondheid zijn de factoren die onze gezondheid beïnvloeden. Deze kunnen worden onderverdeeld in verschillende categorieën. De kern van de determinanten van gezondheid wordt hierbij vaak gelinkt aan het bredere concept van "gezondheid en maatschappij" [22](#page=22) [23](#page=23). ### 5.2 Categorieën van determinanten De belangrijkste categorieën van determinanten van gezondheid zijn: * **Milieu:** Factoren in onze fysieke en sociale omgeving. * **Arbeid:** Kenmerken van werk en werkomstandigheden. * **Ruimtelijke ordening:** De invloed van de leefomgeving, zoals de inrichting van steden en dorpen. * **Leefstijl:** Individuele gedragingen en keuzes. * **Genoom:** Genetische aanleg en erfelijke factoren. Deze determinanten kunnen verder worden onderverdeeld in bovenindividuele en individuele invloeden [24](#page=24). #### 5.2.1 Bovenindividuele versus individuele invloeden * **Bovenindividuele invloeden:** Factoren die buiten het directe bereik van het individu vallen, zoals de economische en politieke situatie, de sociale omgeving, de kwaliteit van de leefomgeving en de gezondheidszorgsystemen. Hieronder vallen onder meer milieu, arbeid en ruimtelijke ordening [24](#page=24). * **Individuele invloeden:** Factoren die direct gerelateerd zijn aan het individu, zoals leefstijlkeuzes en genetische aanleg [24](#page=24). ### 5.3 Individuele verantwoordelijkheid en omstandigheden Hoewel individuele keuzes (leefstijl) een rol spelen in de gezondheid, is de mate van individuele verantwoordelijkheid genuanceerd. Omstandigheden, zoals genetische aanleg en systeemfactoren (bovenindividuele invloeden), bepalen mede de mogelijkheden en uitkomsten [25](#page=25). > **Tip:** Denk bij het analyseren van gezondheidsproblemen altijd aan de wisselwerking tussen individuele keuzes en de bredere omstandigheden waarin mensen leven. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Autonomie | Het vermogen van een individu om zelfstandig te denken, beslissingen te nemen en actie te ondernemen, vaak geassocieerd met zelfbeschikking en keuzevrijheid binnen de maatschappij en de zorg. | | Zelfbeschikking | De vrijheid en het recht van een persoon om zijn of haar eigen leven vorm te geven en eigen keuzes te maken, zonder onnodige externe dwang of belemmeringen. | | Capabilities | Een theoretisch concept, ontwikkeld door Amartya Sen, dat de reële mogelijkheden en vrijheden van individuen benadrukt om de functionele levenstoestanden te bereiken die zij waardevol achten. | | Globesitas | Een wereldwijde epidemie van overgewicht en obesitas, waarbij de term de dubbele voedselproblematiek van zowel ondervoeding als overvoeding omvat, vaak gedreven door armoede en beschikbaarheid van goedkoop, ongezond voedsel. | | Determinatnten van gezondheid | Factoren die invloed hebben op de gezondheidstoestand van een populatie, waaronder biologische, gedragsmatige, omgevings-, sociale en economische factoren, die samen de gezondheid bepalen. | | Leefstijl | Het geheel van gedragingen en gewoonten van een persoon of groep, zoals eetpatronen, lichaamsbeweging, rookgedrag en alcoholgebruik, die een significante impact hebben op de gezondheid. | | Prenatale screening | Medisch onderzoek dat tijdens de zwangerschap wordt uitgevoerd om de gezondheid van de foetus te beoordelen en de aanwezigheid van bepaalde aandoeningen of afwijkingen, zoals syndroom van Down, op te sporen. | | Voedselzekerheid | De situatie waarin alle mensen, altijd, fysiek, sociaal en economisch toegang hebben tot voldoende, veilig en voedzaam voedsel dat voldoet aan hun dieetbehoeften en voedselvoorkeuren voor een actief en gezond leven. |

# Definitie en indeling van preventie Dit onderwerp bespreekt de verschillende classificaties van preventie, zowel op basis van het type maatregel als het ziekteproces, en introduceert de concepten van ziektepreventie en gezondheidsbevordering. ### 1.1 Het belang van preventie Het is niet alleen een maatschappelijke opdracht om ziekte te genezen, maar ook om ziekte te voorkomen [3](#page=3). ### 1.2 Indeling van preventie naar type maatregel Preventie kan worden onderverdeeld in drie hoofdcategorieën op basis van het type maatregel dat wordt genomen [4](#page=4): * **Gezondheidsbescherming:** Dit omvat maatregelen die geen directe tussenkomst van de burger vereisen [4](#page=4). * **Ziektepreventie:** Deze maatregelen zijn specifiek gericht op het voorkomen van bepaalde ziekten [4](#page=4). * **Gezondheidsbevordering:** Dit richt zich op de fysieke en sociale omgeving, evenals op de levensstijl van individuen [4](#page=4). Vergelijking van ziektepreventie en gezondheidsbevordering: | Aspect | Ziektepreventie | Gezondheidsbevordering | | :----------------- | :--------------------------- | :--------------------------- | | Vertrekpunt | Ziekte | Gezondheid | | Doelgroep | Risicogroepen | Algemene populatie | | Oriëntatie | Negatief | Positief | | Actoren | Medische sector | Diverse disciplines | ### 1.3 Indeling van preventie op basis van het ziekteproces Een veelgebruikte indeling van preventie is gebaseerd op het stadium van het ziekteproces waarin de interventie plaatsvindt [6](#page=6): * Primaire preventie * Secundaire preventie * Tertiaire preventie * Quaternaire preventie * Primordiale en pro-actieve preventie #### 1.3.1 Primaire preventie * **Doel:** Het aanpakken van specifieke causale factoren van ziekte [7](#page=7). * **Voorbeelden:** Reglementering op het roken van sigaretten; voedingsbeleid gericht op een aanbod van betaalbare, gezonde voeding [7](#page=7). * **Doelgroep:** Gezonde mensen, de totale populatie of specifieke groepen [7](#page=7). #### 1.3.2 Secundaire preventie * **Doel:** Het detecteren van ziektes in een vroeg stadium [8](#page=8). * **Voorbeelden:** Screeningsprogramma's [8](#page=8). * **Doelgroep:** De totale populatie (universele screening) of risicogroepen (case finding) [8](#page=8). #### 1.3.3 Tertiaire preventie * **Doel:** Het tegengaan van verslechtering van de gezondheidstoestand en het voorkomen van complicaties. Ook wel "zorggerichte preventie" genoemd [9](#page=9). * **Voorbeelden:** Levensstijlprogramma's voor diabetespatiënten. Oncorevalidatie in het ziekenhuis combineert aangepaste lichaamstraining met informatieve sessies over kanker, wat werkt aan de fysieke conditie en de levenskwaliteit verbetert [9](#page=9). * **Doelgroep:** Zieke mensen [9](#page=9). #### 1.3.4 Quaternaire preventie * **Doel:** Het vermijden van overmedicalisering [10](#page=10). * **Voorbeelden:** Vermijden van onnodige check-ups of onderzoeken, beperken van het gebruik van antibiotica [10](#page=10). * **Basis:** Houdt rekening met wetenschappelijke evidentie en ethische verantwoording [10](#page=10). #### 1.3.5 Primordiale of pro-actieve preventie * **Concept:** Een relatief nieuw concept gericht op het in stand houden van algemene voorwaarden voor gezondheid [11](#page=11). * **Focus:** Economische, sociale en culturele voorwaarden [11](#page=11). * **Voorbeelden:** Stabiele economische situatie; geen uitsluiting van bevolkingsgroepen; bestrijding van kansarmoede; goede scholen [11](#page=11). * **Doelgroepen:** De gehele populatie of specifieke groepen [11](#page=11). * **Strategie:** Upstream strategieën, in tegenstelling tot downstream interventies [11](#page=11). > **Tip:** De "bodies in the river" metafoor illustreert het verschil tussen reactieve (downstream) en proactieve (upstream) benaderingen van preventie. De metafoor beschrijft hoe men zich druk maakt om het redden van mensen die in de rivier vallen, terwijl iemand anders stroomopwaarts gaat om te onderzoeken waarom zoveel mensen in de rivier vallen [12](#page=12). ### 1.4 Visuele weergave van preventiestadia Een schema kan de relatie tussen de staat van de persoon (gezond/ziek) en de aanwezigheid van ziekte illustreren met de verschillende preventievormen [13](#page=13) [14](#page=14). ### 1.5 Indeling van preventie in de geestelijke gezondheidszorg Deze indeling wordt ook gebruikt in alcohol- en drugspreventie [15](#page=15): * **Universele preventie:** Gericht op de totale bevolking voordat er problemen ontstaan [15](#page=15). * **Selectieve preventie:** Gericht op risicogroepen [15](#page=15). * **Geïndiceerde preventie:** Gericht op personen bij wie er reeds problemen zijn, maar nog niet in die mate dat ze een diagnose van ziekte hebben gekregen [15](#page=15). * **Zorggerelateerde preventie:** Gericht op het voorkomen van complicaties bij een bestaande ziekte [15](#page=15). --- # Gezondheidsbevordering: concepten en principes Dit gedeelte verkent de definitie van gezondheidsbevordering, het Health Field Concept, en de fundamentele principes, oorsprong en strategieën van gezondheidsbevordering. ### 2.1 Definitie van gezondheidsbevordering volgens de WHO Gezondheidsbevordering wordt gedefinieerd als "het proces waardoor mensen of groepen van mensen in staat gesteld worden om meer controle te verwerven over de determinanten van hun gezondheid, en zo hun gezondheid te verbeteren". Volgens deze definitie, geïntroduceerd in het Ottawa Charter in 1986, is gezondheid meer dan enkel de afwezigheid van ziekte; het omvat een toestand van volledig fysiek, sociaal en psychisch welbevinden [16](#page=16). ### 2.2 Het Health Field Concept van Lalonde Het Health Field Concept, geïntroduceerd door Lalonde, verdeelt de determinanten van gezondheid in vier hoofdcategorieën [17](#page=17): * **Biologische factoren:** Genetische aanleg en erfelijke factoren. * **Levensstijl:** Gedragingen en gewoonten van individuen die hun gezondheid beïnvloeden [18](#page=18). * **Omgevingsfactoren:** Factoren buiten de directe controle van het individu, waaronder sociale, culturele, economische, werkomstandigheden, fysieke omgeving en politieke omgeving [19](#page=19). * **Organisatie van de gezondheidszorg:** De toegankelijkheid, kwaliteit en organisatie van gezondheidsdiensten. ### 2.3 Onderscheid tussen gezondheidsvoorlichting en gezondheidsbevordering Hoewel gerelateerd, is er een belangrijk onderscheid tussen gezondheidsvoorlichting en gezondheidsbevordering. Gezondheidsvoorlichting richt zich primair op het individu en beoogt kennisoverdracht en bewustwording te vergroten. Gezondheidsbevordering daarentegen heeft een bredere focus en richt zich zowel op het individu als op de omgeving, met als doel de omstandigheden te verbeteren die de gezondheid beïnvloeden [20](#page=20). ### 2.4 Basisprincipes van gezondheidsbevordering Gezondheidsbevordering rust op een aantal kernprincipes die de aanpak en uitvoering sturen [21](#page=21): * **Holistisch:** Een integrale benadering die rekening houdt met alle aspecten van gezondheid (fysiek, mentaal, sociaal). * **Participatief:** Actieve betrokkenheid van individuen en gemeenschappen bij het bepalen en uitvoeren van gezondheidsinitiatieven. * **Emancipatorisch:** Het versterken van de autonomie en het zelfbeschikkingsrecht van mensen om controle te krijgen over hun gezondheid. * **Rechtvaardig:** Streven naar gelijkheid en eerlijkheid in gezondheidsuitkomsten, waarbij aandacht wordt besteed aan sociale determinanten van gezondheid. * **Duurzaam:** Initiatieven die op lange termijn effectief en volhoudbaar zijn. * **Multidisciplinair:** Samenwerking tussen professionals uit verschillende vakgebieden. * **Multistrategisch:** Het inzetten van een combinatie van verschillende benaderingen en strategieën. ### 2.5 Ontstaan van gezondheidsbevordering Gezondheidsbevordering is een relatief jong concept dat officieel in 1986 door de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) werd geïntroduceerd via het "Ottawa Charter for Health Promotion". Het ontstond als reactie op specifieke gezondheidsproblemen in welvarende landen, met name het toenemende aantal chronische en deels vermijdbare zogenaamde "beschavingsziekten" [22](#page=22). ### 2.6 Strategieën voor gezondheidsbevordering De WHO identificeert drie belangrijke strategieën voor gezondheidsbevordering [23](#page=23): * **In staat stellen (enable):** Het creëren van voorwaarden die mensen in staat stellen hun gezondheid te verbeteren. Dit omvat het bieden van toegang tot informatie, het aanleren van vaardigheden en het aanpakken van sociale, economische en culturele verschillen die de gezondheid belemmeren [23](#page=23). * **Bemiddelen (mediate):** Het bevorderen van intersectorale acties waarbij verschillende beleidsterreinen en actoren samenwerken om gezondheid te bevorderen. * **Pleitbezorging (advocate):** Het mobiliseren van acties gericht op beleidsmakers om beleid te ontwikkelen dat gunstig is voor de gezondheid. ### 2.7 Gezondheidsbevorderende actieterreinen Gezondheidsbevordering kan op verschillende niveaus worden vormgegeven en uitgevoerd [24](#page=24) [25](#page=25): * **Ontwikkelen van persoonlijke vaardigheden:** Dit omvat activiteiten zoals educatie, sensibilisering, motivatie en het aanleren van concrete vaardigheden die individuen helpen gezondere keuzes te maken [24](#page=24). * **Creëren van ondersteunende omgevingen:** Een sociaal-ecologische benadering die zich richt op het aanpassen van de fysieke en sociale omgeving om gezonde keuzes te faciliteren en belemmeringen weg te nemen [24](#page=24). * **Versterken van gemeenschapsacties:** Het stimuleren van participatie en zelforganisatie binnen gemeenschappen om gezamenlijk aan gezondheidsverbetering te werken [24](#page=24). * **Heroriënteren van gezondheidsdiensten:** De nadruk verschuiven naar preventie en gezondheidsbevordering binnen de bestaande gezondheidszorgsystemen [25](#page=25). * **Ontwikkelen van gezond beleid:** Het creëren van beleid op alle niveaus dat gezondheid bevordert. Dit vereist intersectorale samenwerking, waarbij beleid op bijvoorbeeld onderwijs, huisvesting en werkgelegenheid wordt afgestemd op gezondheidsdoelen [25](#page=25). > **Tip:** Begrijp de onderlinge relatie tussen de vier determinanten uit het Health Field Concept om te zien hoe interventies op één gebied effecten kunnen hebben op andere gebieden. > > **Voorbeeld:** Een campagne gericht op het bevorderen van lichaamsbeweging (levensstijl) kan succesvoller zijn wanneer deze wordt ondersteund door het creëren van veilige fietspaden (omgeving) en door schoolbeleid dat bewegingsonderwijs stimuleert (organisatie gezondheidszorg/gezond beleid). --- # Ethiek, rechtvaardiging en actoren in gezondheidsbevordering Dit onderwerp verkent de ethische afwegingen binnen gezondheidsbevordering, de rol en plicht van de overheid, de groeiende relevantie van dit domein, en de diverse spelers die betrokken zijn bij het implementeren van preventief gezondheidsbeleid. ## 3.1 Ethische overwegingen in gezondheidsbevordering Gezondheidsbevordering is niet altijd vraaggestuurd, maar promoot een specifieke "juiste" levensstijl, soms ook aan individuen die dit niet wensen. Dit roept ethische vragen op over de mate waarin dit toelaatbaar is. Het principe is dat persoonlijke keuzes de gezondheid van anderen niet mogen schaden, wat de noodzaak van regels en beperkingen onderbouwt. Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) heeft de overheid de plicht om de gezondheid van haar burgers te bevorderen, aangezien burgers recht hebben op gezondheid. Hoewel gezondheidsbevorderende overheidsinterventies soms als betuttelend of paternalistisch kunnen worden beschouwd, stellen ze burgers in staat om gezondere keuzes te maken [26](#page=26) [29](#page=29) [30](#page=30). > **Tip:** Reflecteer kritisch op de balans tussen individuele autonomie en collectief gezondheidsbelang bij het ontwerpen van gezondheidsbevorderende beleidsmaatregelen. ## 3.2 Stijgende aandacht voor gezondheidsbevordering De aandacht voor gezondheidsbevordering neemt toe door diverse factoren [31](#page=31): * **Gewijzigde morbiditeits- en mortaliteitspatronen:** Een aanzienlijk deel van vroegtijdige sterfgevallen in Europa is te wijten aan chronische ziekten zoals cardiovasculaire ziekten (CVD), diabetes, kanker en chronische respiratoire aandoeningen. Meer dan 80% van CVD en diabetes type 2, en 40% van de kankers, zijn preventief aan te pakken [31](#page=31). * **Impact van de COVID-19 pandemie:** Een robuuster preventief gezondheidsbeleid had de impact van de pandemie mogelijk kunnen mitigeren [31](#page=31). * **Emancipatorische beweging:** De focus op empowerment en zelfbeschikking van individuen speelt een rol [31](#page=31). * **Financiële redenen:** Preventie is kosteneffectief, hoewel de overheidsfinanciering voor preventie momenteel beperkt is, vaak slechts 2 à 3% van het totale gezondheidsbudget [31](#page=31). ## 3.3 Actoren in preventief gezondheidsbeleid De Vlaamse overheid werkt samen met een breed spectrum aan actoren om preventief gezondheidsbeleid te realiseren. Deze actoren omvatten [32](#page=32): * Partnerorganisaties (ook wel expertisecentra genoemd) [32](#page=32). * Gezondheidsmakers [32](#page=32). * Organisaties met terreinwerking [32](#page=32). * Individuele zorgaanbieders [32](#page=32). ### 3.3.1 Partnerorganisaties (expertisecentra) Centra met expertise in specifieke domeinen van gezondheidsbevordering spelen een cruciale ondersteunende rol voor gezondheidsmakers, organisaties met terreinwerking en individuele zorgaanbieders. Hun takenpakket omvat [33](#page=33): * Het verstrekken van informatie en advies [33](#page=33). * Het ontwikkelen van methodieken en materialen [33](#page=33). * Het ondersteunen van de implementatie en het gebruik van deze middelen [33](#page=33). * Het voeren van meerjarige beheersovereenkomsten met de overheid met betrekking tot hun opdracht [33](#page=33). Voorbeelden van dergelijke partnerorganisaties zijn de Diabetes Liga, Eetexpert, het Vlaams Instituut Gezond Leven, Sensoa en het Vlaams expertisecentrum alcohol en andere drugs (VAD) [34](#page=34). ### 3.3.2 Gezondheidsmakers VZW Gezondheidsmakers VZW richt zich op het ondersteunen van lokaal preventief gezondheidsbeleid door gevalideerde preventiemethodieken lokaal te verspreiden. Ze opereren via een geografisch afgebakend netwerk van lokale partners uit de gezondheids- en aanverwante sectoren, met 13 antennepunten en 12 regio's in Vlaanderen, gecoördineerd door een centrale afdeling met Vlaamse experten per thema/setting. Ze ontvangen erkenning en subsidies voor een periode van 5 jaar [35](#page=35). > **Voorbeeld:** Organisaties die nauw samenwerken met gezondheidsmakers om preventie lokaal te verankeren zijn onder andere huisartsenkringen, CLB's, lokale besturen, en diensten van ziekenfondsen [36](#page=36). ### 3.3.3 Organisaties met terreinwerking Deze organisaties staan in voor het daadwerkelijke "veldwerk" en doen hiervoor een beroep op de expertise van partnerorganisaties. Ze werken eveneens samen met gezondheidsmakers. De meeste van deze organisaties hebben een beheersovereenkomst met de Vlaamse overheid, met uitzondering van CLB's die van rechtswege geregeld zijn. Voorbeelden van organisaties met terreinwerking zijn de centra voor leerlingenbegeleiding (CLB), centra voor geestelijke gezondheidszorg (CGG) voor suïcide- en middelenpreventie, en diverse preventiecentra zoals VRGT en Pasop [37](#page=37). --- # Benaderingen en theoretische modellen van gedragsverandering Dit gedeelte verkent verschillende benaderingen binnen de gezondheidsbevordering en introduceert theoretische modellen die inzicht bieden in de mechanismen van gedragsverandering. ### 4.1 Benaderingen van gezondheidsbevordering Gezondheidsbevordering kan op verschillende manieren worden benaderd, elk met een eigen focus en doelstelling [38](#page=38). #### 4.1.1 Medische aanpak De medische aanpak richt zich primair op het verminderen van ziekte en is gebaseerd op objectieve wetenschappelijke kennis. Binnen deze benadering wordt een gezondheidsprobleem gezien als een individueel probleem, waarbij de gezondheidsprofessional fungeert als expert. De communicatie is vaak verticaal, van deskundige naar publiek, en maakt gebruik van waarschuwingen en technieken die aan 'victim blaming' kunnen doen denken [39](#page=39). #### 4.1.2 Educatieve aanpak De educatieve aanpak streeft ernaar het individu in staat te stellen geïnformeerde, vrije keuzes te maken ten aanzien van gezondheid. De focus ligt op het individu, zonder overtuigingstechnieken, maar wel op het verhelderen van de redenen achter gezond of ongezond gedrag. De interactie tussen deskundige en publiek is meer horizontaal. Deze aanpak wordt veelvuldig toegepast in onderwijs, volwassenenvorming en bedrijven, maar kan de sociale kloof vergroten. Methoden omvatten voorlichtings-, pedagogische en psychologische technieken [40](#page=40). #### 4.1.3 Empowerment aanpak Het doel van de empowerment aanpak is om het individu in staat te stellen zijn of haar geïnformeerde keuzes daadwerkelijk te realiseren. De klemtoon ligt op het individu, waarbij de professional optreedt als facilitator. Deze benadering bevordert self-empowerment en het gevoel van eigenwaarde. Methoden omvatten psychotherapeutische technieken, overtuigingstechnieken en met name vaardigheidstrainingen [41](#page=41). #### 4.1.4 Aanpak van sociale veranderingen Deze benadering richt zich op het bewerkstelligen van veranderingen in de fysieke, sociale, politieke en economische omgeving. Dit vereist samenwerking met andere sectoren en maakt gebruik van methoden zoals advocacy en onderhandelen [42](#page=42). ### 4.2 Theoretische gedragsverklaringsmodellen Theoretische modellen bieden inzicht in hoe gedrag tot stand komt en welke factoren de grootste impact hebben om dit gedrag positief te beïnvloeden [44](#page=44). #### 4.2.1 Determinanten van gedrag Determinanten zijn de factoren die samenhangen met gezond of ongezond gedrag, of die een bepaald gedrag veroorzaken. Deze modellen kunnen worden onderverdeeld in individuele modellen en ecologische modellen [44](#page=44). #### 4.2.2 Individuele modellen Enkele voorbeelden van individuele modellen die gedragsverklaring en -verandering trachten te vatten, zijn: * Health belief model [45](#page=45). * Protectie motivatie theorie [45](#page=45). * Theory of reasoned action [45](#page=45). * Theory of planned behaviour [45](#page=45). * Zelfdeterminatie theorie [45](#page=45). #### 4.2.3 Het Health Belief Model (HBM) Het Health Belief Model, ontwikkeld door Rosenstock in 1950, is een gezondheidspsychologisch model dat beschrijft en verklaart in hoeverre mensen aanbevelingen met betrekking tot hun gezondheid volgen, zoals vaccinaties of deelname aan screenings. Het model poogt gezondheidsgedragingen te verklaren door de nadruk te leggen op cognitieve variabelen zoals kennis, attitudes en overtuigingen van het individu. Mentale processen zoals verwachtingen en redeneren staan centraal [46](#page=46). ##### 4.2.3.1 Kerncomponenten van het HBM Het model stelt dat iemand pas tot gezondheidsbevorderende actie overgaat wanneer die persoon er 'psychologisch klaar voor is'. Dit is een afweging tussen de gepercipieerde bedreiging voor de gezondheid en de verwachtingen over de voor- en nadelen van gedragsverandering [48](#page=48). * **Gepercipieerde bedreiging:** Dit wordt bepaald door de waargenomen ernst van het gezondheidsrisico en de individuele vatbaarheid voor dat risico [48](#page=48). * **Gepercipieerde voor- en nadelen:** Deze vertegenwoordigen een soort kosten-batenanalyse voor de betreffende preventieve actie [48](#page=48). * **Cues to action:** Het cognitieve verwerkingsproces wordt in gang gezet door gebeurtenissen bij zichzelf of in de omgeving [48](#page=48). ##### 4.2.3.2 Zelf-effectiviteit in het HBM Zelf-effectiviteit of eigen-effectiviteit, wat de mate aangeeft waarin mensen geloven dat ze hun gedrag kunnen veranderen, werd pas later aan het model toegevoegd. De oorspronkelijke focus van het model lag op eenmalige acties, zoals vaccinatie, die minder vragen opwierpen over het persoonlijke succes bij de uitvoering [49](#page=49). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Gezondheidsbescherming | Maatregelen die gericht zijn op het beschermen van de gezondheid, zonder dat hierbij een directe tussenkomst van de burger vereist is. | | Ziektepreventie | Maatregelen die specifiek gericht zijn op het voorkomen van het ontstaan van ziekten, vaak door het aanpakken van risicofactoren. | | Gezondheidsbevordering | Een proces dat mensen en groepen in staat stelt om meer controle te verwerven over de determinanten van hun gezondheid en deze zo te verbeteren, met focus op de fysieke en sociale omgeving en levensstijl. | | Primaire preventie | Het aanpakken van specifieke causale factoren van ziekte om deze te voorkomen, gericht op gezonde mensen of specifieke groepen binnen de totale populatie. | | Secundaire preventie | Gericht op het detecteren van ziekten in een vroeg stadium, bijvoorbeeld door middel van screeningsprogramma's, zowel voor de totale populatie als voor risicogroepen. | | Tertiaire preventie | Maatregelen gericht op het tegengaan van verslechtering van de gezondheidstoestand bij zieke mensen, het voorkomen van complicaties, en wordt ook wel zorggerichte preventie genoemd. | | Quaternaire preventie | Het vermijden van overmedicalisering, zoals onnodige check-ups of het beperken van het gebruik van medicatie, door rekening te houden met wetenschappelijke evidentie en ethische verantwoording. | | Primordiale preventie | Een relatief nieuw concept gericht op het in stand houden van algemene voorwaarden voor gezondheid, zoals economische, sociale en culturele omstandigheden, vaak via "upstream" strategieën. | | Health Field Concept | Een model dat de determinanten van gezondheid onderverdeelt in vier categorieën: biologische factoren, levensstijl, omgeving en organisatie van de gezondheidszorg. | | Holistisch | Een benadering binnen gezondheidsbevordering die gezondheid als een geheel ziet, waarbij fysieke, mentale, sociale en emotionele aspecten met elkaar verbonden zijn. | | Participatief | Een principe van gezondheidsbevordering waarbij de doelgroep actief betrokken wordt bij de ontwikkeling en uitvoering van gezondheidsinterventies. | | Emancipatorisch | Een principe van gezondheidsbevordering dat gericht is op het versterken van de autonomie en zelfbeschikking van individuen en gemeenschappen. | | Multidisciplinair | De samenwerking tussen verschillende vakdisciplines en expertisegebieden bij het aanpakken van gezondheidsproblemen en het bevorderen van gezondheid. | | Advocacy | Een strategie binnen gezondheidsbevordering waarbij acties worden ondernomen om beleidsmakers te beïnvloeden ten gunste van beleid dat de gezondheid bevordert. | | Health Belief Model | Een gezondheidspsychologisch model dat verklaart in welke mate mensen aanbevelingen met betrekking tot hun gezondheid volgen, gebaseerd op cognitieve variabelen zoals gepercipieerde bedreiging en voordelen. | | Cues to action | Gebeurtenissen, zowel intern als extern, die een persoon motiveren om een bepaalde gezondheidsactie te ondernemen, zoals beschreven in het Health Belief Model. | | Eigen-effectiviteit (self-efficacy) | De mate waarin een individu gelooft in zijn of haar eigen vermogen om succesvol een bepaald gedrag uit te voeren dat nodig is om een gewenste gezondheidsuitkomst te bereiken. |

# Theoretische modellen voor gezondheidsgedrag Theoretische modellen voor gezondheidsgedrag bieden een kader om te begrijpen waarom mensen bepaalde gezondheidsgerelateerde keuzes maken en hoe deze keuzes beïnvloed kunnen worden [20](#page=20). ### 1.1 Beschermingsmotivatietheorie (Protection Motivation Theory - PMT) De beschermingsmotivatietheorie, ontwikkeld door Rogers in 1975, is een veelgebruikt model voor het verklaren van preventief gezondheidsgedrag. Het model stelt dat de motivatie om zich te beschermen wordt bepaald door een inschatting van dreiging en een inschatting van coping [1](#page=1) [4](#page=4). #### 1.1.1 Inschatting van dreiging De inschatting van dreiging omvat verschillende componenten: * **Ernst:** De waargenomen ernst van de gezondheidsproblematiek [3](#page=3). * **Vatbaarheid (Vulnerability):** De waargenomen kwetsbaarheid voor de gezondheidsproblematiek [2](#page=2) [3](#page=3). * **Angst:** De waargenomen angst die met het gedrag gepaard gaat [2](#page=2) [3](#page=3). * **Beloningen:** De waargenomen intrinsieke en extrinsieke beloningen die geassocieerd worden met het *ongewenste* gedrag [2](#page=2) [3](#page=3). #### 1.1.2 Inschatting van coping De inschatting van coping betreft de effectiviteit van het gezonde gedrag en de kosten die eraan verbonden zijn: * **Respons effectiviteit (Response efficacy):** De inschatting dat het stellen van gezond gedrag de dreiging zal verminderen [2](#page=2) [3](#page=3). * **Zelfeffectiviteit (Self-efficacy):** De inschatting dat men in staat is om het gezonde gedrag succesvol uit te voeren [2](#page=2) [3](#page=3). * **Kosten van de respons (Response costs):** De inschatting van de kosten of nadelen die gepaard gaan met het *gezonde* gedrag [2](#page=2) [3](#page=3). > **Tip:** Angst induceren als motivatiestrategie werkt alleen effectief wanneer individuen een hoge eigen-effectiviteit hebben ten aanzien van het te vertonen gezonde gedrag [4](#page=4). #### 1.1.3 Beperkingen van de PMT * Motivatie leidt niet altijd tot actie [4](#page=4). * Het model houdt geen rekening met onbewuste processen [4](#page=4). * De rol van sociale factoren en omgevingsinvloeden wordt beperkt belicht [4](#page=4). ### 1.2 Theory of Reasoned Action (TRA) De Theory of Reasoned Action (TRA), ontwikkeld door Fishbein en Ajzen in 1975, is een algemeen sociaal-psychologisch model dat zich richt op de intentie om gedrag uit te voeren. De TRA gaat ervan uit dat mensen rationeel denken en dat hun gedrag onder vrijwillige controle staat [5](#page=5) [6](#page=6). #### 1.2.1 Kernconcepten van de TRA * **Intentie:** De mate waarin iemand van plan is een bepaald gedrag uit te voeren [6](#page=6). * **Attitude:** Bepaald door de opvattingen van een persoon over de gevolgen van het gedrag ("beliefs") en de evaluatie van deze gevolgen [6](#page=6). * **Subjectieve norm:** Bepaald door de opvattingen van anderen (belangrijke referentiegroepen) en de mate van instemming met deze meningen [6](#page=6). > **Tip:** De TRA is niet direct van toepassing op routines en gewoontes, omdat deze vaak minder bewust en rationeel tot stand komen [6](#page=6). ### 1.3 Theory of Planned Behaviour (TPB) De Theory of Planned Behaviour (TPB), geïntroduceerd door Ajzen in 1988, is een uitbreiding van de Theory of Reasoned Action. Het model voegt de variabele "gedragscontrole" toe, die vergelijkbaar is met eigen-effectiviteit [7](#page=7) [8](#page=8). #### 1.3.1 Kernconcepten van de TPB * **Intentie:** Net als bij de TRA, is de intentie de directe voorspeller van gedrag [6](#page=6) [8](#page=8). * **Attitude:** De houding ten opzichte van het gedrag [6](#page=6). * **Subjectieve norm:** De sociale druk die wordt ervaren om het gedrag wel of niet te vertonen [6](#page=6). * **Gedragscontrole (Perceived Behavioral Control):** De overtuiging over hoe moeilijk of gemakkelijk het uitvoeren van het gedrag is. Dit wordt beïnvloed door eerdere ervaringen en gepercipieerde obstakels [8](#page=8). > **Tip:** Hoewel gedragscontrole de voorspellende waarde van de TPB verhoogt, is het belangrijk te onthouden dat niet al het gedrag onder bewuste controle staat, zoals gewoontes [8](#page=8). ### 1.4 Zelfdeterminatietheorie (Self-Determination Theory - SDT) De Zelfdeterminatietheorie, ontwikkeld door Ryan en Deci in 2000, biedt inzicht in de redenen waarom mensen bepaald gezondheidsgedrag aannemen en volhouden. De theorie onderscheidt autonome en gecontroleerde motivatie [10](#page=10) [11](#page=11) [9](#page=9). #### 1.4.1 Motivatievormen binnen de SDT * **Autonome motivatie:** * **Intrinsieke motivatie:** Gedrag wordt gesteld omwille van plezier, uitdaging of interesse [10](#page=10) [9](#page=9). * **Geïdentificeerde regulatie:** Gedrag wordt ervaren als persoonlijk zinvol en belangrijk [10](#page=10) [9](#page=9). * **Gecontroleerde motivatie:** * **Geïntrojecteerde regulatie:** Gedrag wordt gesteld om gevoelens van schuld, schaamte of angst te vermijden, of om de eigenwaarde te verhogen [10](#page=10) [9](#page=9). * **Externe regulatie:** Gedrag wordt gesteld om externe beloningen te verkrijgen, externe straffen te vermijden, of om te voldoen aan verwachtingen van anderen [10](#page=10) [9](#page=9). > **Tip:** Autonome motivatie leidt tot blijvende gedragsverandering, omdat individuen de activiteit uit vrije wil kiezen en ervaren dat ze controle hebben [11](#page=11). ### 1.5 Individuele determinanten van gedrag Gezondheidsgedrag wordt beïnvloed door een complex samenspel van individuele determinanten. Deze kunnen worden onderverdeeld in cognitieve en onbewuste factoren [13](#page=13). #### 1.5.1 Cognitieve determinanten * **Kennis:** Bewustzijn van risico's en algemene kennis over gezondheid [13](#page=13). * **Attitudes:** Waarden, normen en uitkomstverwachtingen met betrekking tot gedrag, inclusief de afweging van voor- en nadelen [13](#page=13). * **Sociale invloed:** Factoren zoals modeling, subjectieve normen en sociale steun [13](#page=13). * **Eigen-effectiviteit of gedragscontrole:** Het geloof in het eigen vermogen om een gedrag succesvol uit te voeren [13](#page=13). * **Motivatie en intentie:** De drijfveren en de concrete plannen om gedrag te vertonen [13](#page=13). #### 1.5.2 Onbewuste determinanten * **Gewoonte:** Routinematige, vaak automatische gedragingen [13](#page=13). * **Drang:** Sterke, onweerstaanbare impulsen om bepaald gedrag te vertonen [13](#page=13). Deze determinanten kunnen leiden tot zowel beredeneerd als impulsief gedrag, en staan vaak continu met elkaar in strijd, wat een dual-process model van gedrag suggereert [13](#page=13). > **Tip:** Tot ongeveer twintig jaar geleden lag de focus in de gedragsverklaringsmodellen voornamelijk op persoonlijke en psychosociale determinanten, zoals de Health Belief Model, TRA en TPB. Deze modellen verklaren echter maximaal 40% van de variantie in gezondheidsgedrag en hebben vaak slechts effecten op korte termijn [14](#page=14). ### 1.6 Ecologische modellen Ecologische modellen erkennen dat veranderingen in de omgeving een groot bereik kunnen hebben en vaak inspelen op onbewuste processen [15](#page=15). #### 1.6.1 Socio-ecologisch model Dit model benadrukt de invloed van verschillende niveaus van omgevingsinvloeden op gedrag [15](#page=15) [18](#page=18). #### 1.6.2 Nudges Nudges zijn interventies die rechtstreeks inspelen op gedrag zonder bewuste afweging, incentive of regulering, waarbij de keuzevrijheid behouden blijft en de gewenste keuze wordt aangemoedigd [16](#page=16). ### 1.7 Gedragsverandering en het transtheoretisch model (Stages of Change) Gedragsverandering wordt gedefinieerd als het toepassen van theoretisch onderbouwde en empirisch ondersteunde methoden en technieken om gezond gedrag te vergroten en ongezond gedrag te verminderen. Het Transtheoretisch Model (TTM) van Prochaska en DiClemente stelt dat mensen een reeks stadia doorlopen alvorens tot gedragsverandering te komen. Elk stadium wordt gekenmerkt door verschillende niveaus van intentie en vereist een specifieke aanpak [20](#page=20) [21](#page=21). #### 1.7.1 De stadia van verandering binnen het TTM * **Stadium 1: Precontemplatie:** Individuen overwegen geen verandering in de nabije toekomst (binnen 6 maanden). Dit kan komen door gebrek aan kennis, ontmoediging, of de perceptie dat het huidige gedrag te belangrijk is. Aanpak: verhogen van kennis en bewustzijn, en self-monitoring [22](#page=22). * **Stadium 2: Contemplatie:** Individuen erkennen een probleem en hebben de intentie om binnen 6 maanden te veranderen, maar maken nog geen concrete plannen. Er is sprake van ambivalentie. Aanpak: opmaken van een beslissingsbalans om voor- en nadelen af te wegen [23](#page=23). * **Stadium 3: Preparatie:** Individuen zijn klaar om binnen een maand veranderingen door te voeren en nemen concrete stappen. Er kan nog steeds ambivalentie aanwezig zijn. Aanpak: ontwikkelen van een concreet plan, oplossingen zoeken voor hindernissen, en SMART-doelbepaling [24](#page=24). * **Stadium 4: Actie:** Het plan wordt geïmplementeerd met concrete doelstellingen. Veranderingen in gedrag zijn recent (laatste 6 maanden). Aanpak: stimuluscontrole, sociale steun en modeling [25](#page=25). * **Stadium 5: Consolidatie:** Het nieuwe gedrag wordt behouden gedurende minimaal 6 maanden. Aanpak: anticiperen op en oplossen van mogelijke problemen [26](#page=26). > **Tip:** Het is gebruikelijk om meerdere keren door de stadia te gaan voordat er sprake is van stabiele gedragsverandering [26](#page=26). #### 1.7.2 Herval (Relapse) Herval is een terugkeer naar een eerder stadium. Eénmalig terugvallen is nog geen herval. Men leert uit herval; het is eerder regel dan uitzondering. Herval komt vaker voor bij gecontroleerde motivatie [27](#page=27). ### 1.8 De intention-behaviour gap De intention-behaviour gap beschrijft het fenomeen waarbij een middelgrote tot grote verandering in intentie slechts een kleine tot middelgrote verandering in gedrag tot gevolg heeft [29](#page=29). #### 1.8.1 Health Action Process Approach (HAPA) De Health Action Process Approach (HAPA), ontwikkeld door Schwarzer in 1992, biedt concrete technieken om de intention-behaviour gap te overbruggen [30](#page=30). * **Bridging the intention-behaviour gap:** Dit omvat het opstellen van actie- en copingplannen (implementatie-intenties zoals "als... dan...") en het bevorderen van self-monitoring (action control) [31](#page=31). * **Verhogen van gedragscontrole of eigen-effectiviteit:** Dit kan gebeuren via mastery experience (succeservaringen), vicarious experience (observeren van anderen), verbal persuasion (overtuiging door anderen) en het managen van psychological states (emotionele toestand) [32](#page=32). * **Verhogen van autonome motivatie:** Dit draagt bij aan de overbrugging van de kloof [32](#page=32). ### 1.9 Andere relevante modellen * **Cognitive Dissonance Theory (Festinger, 1957):** Deze theorie onderzoekt de psychologische spanning die ontstaat wanneer iemands overtuigingen, ideeën of gedragingen niet met elkaar in overeenstemming zijn [33](#page=33). * **Elaboration Likelihood Model (Petty & Cacioppo, 1986):** Dit model beschrijft hoe attitudes worden gevormd en veranderd, afhankelijk van de mate van "elaboration" (uitwerking of diepgaande verwerking van informatie) [34](#page=34). --- # Fasen en strategieën van gedragsverandering Gedragsverandering is een proces dat door verschillende stadia verloopt, waarbij specifieke strategieën nodig zijn om de kloof tussen intentie en daadwerkelijk gedrag te overbruggen. Twee belangrijke modellen die dit proces beschrijven en verklaren, zijn het Transtheoretisch Model (Stages of Change) en de Health Action Process Approach (HAPA) [21](#page=21) [30](#page=30). ### 2.1 Het Transtheoretisch Model (Stages of Change) Het Transtheoretisch Model, ontwikkeld door Prochaska en DiClemente, stelt dat gedragsverandering een cyclisch proces is dat bestaat uit verschillende stadia, gekenmerkt door variërende intenties. Gezondheidsbevorderende acties kunnen individuen helpen om van het ene stadium naar het volgende te evolueren, waarbij elk stadium een specifieke aanpak vereist [21](#page=21). #### 2.1.1 Stadia van verandering * **Stadium 1: Precontemplatie** In dit stadium overweegt een individu geen verandering in het gedrag in de nabije toekomst (binnen 6 maanden). Redenen hiervoor kunnen zijn: onbewustheid van de risico's van het huidige gedrag, ontmoediging of eerdere mislukkingen, het belang van het huidige gedrag, of een gebrek aan motivatie. De aanpak in dit stadium richt zich op het verhogen van kennis en bewustzijn ('awareness') en het stimuleren van self-monitoring [22](#page=22). * **Stadium 2: Contemplatie** Individuen in dit stadium erkennen dat er een probleem is en hebben de intentie om hun gedrag in de nabije toekomst (binnen 6 maanden) te veranderen, maar hebben nog geen concrete plannen. Dit stadium wordt gekenmerkt door ambivalentie. De aanpak omvat het opmaken van een beslissingsbalans, waarbij de voor- en nadelen van zowel het gewenste gezonde gedrag als het huidige ongezonde gedrag worden afgewogen. Hierbij worden de kosten van de status quo, de voordelen van verandering, de kosten van verandering en de voordelen van de status quo geëvalueerd [23](#page=23). * **Stadium 3: Preparatie** In de preparatiefase is het individu klaar om actie te ondernemen binnen een maand. Hoewel er besloten is om stappen te zetten, kan er nog steeds sprake zijn van ambivalentie. De aanpak in dit stadium omvat het ontwikkelen van een concreet plan, het zoeken naar oplossingen voor hindernissen en barrières, en het stellen van doelen volgens het SMART-principe (Specifiek, Meetbaar, Acceptabel, Realistisch, Tijdgebonden) [24](#page=24). * **Stadium 4: Actie** Dit stadium omvat de implementatie van het plan. Er worden concrete doelstellingen nagestreefd en gedragsveranderingen hebben plaatsgevonden in de afgelopen 6 maanden. De positieve en negatieve ervaringen die voortvloeien uit het nieuwe gedrag bepalen of dit gedrag wordt voortgezet of gestopt. De aanpak kan bestaan uit stimuluscontrole (het aanpassen van omgevingsfactoren die het gedrag uitlokken) en het benutten van sociale steun en modeling (het observeren en nadoen van anderen) [25](#page=25). * **Stadium 5: Consolidatie** In de consolidatiefase wordt het nieuwe gedrag behouden gedurende minimaal 6 maanden. De aanpak hier richt zich op anticipatie en probleemoplossen om terugval te voorkomen. Vaak doorlopen individuen de verschillende stadia meerdere keren voordat er sprake is van stabiele gedragsverandering [26](#page=26). #### 2.1.2 Herval (Relapse) Herval treedt op wanneer iemand terugkeert naar een eerder stadium van gedragsverandering. Een eenmalige terugval wordt niet direct als herval beschouwd. Het is belangrijk om uit herval te leren en de strategieën aan te passen. Herval is eerder regel dan uitzondering; voor roken bijvoorbeeld treedt bij 43% van de mensen binnen een jaar herval op, en bij 7% na vijf jaar. Bij sport geldt dat 50% van de mensen na drie maanden hervalt. De kans op herval is groter wanneer de motivatie gecontroleerd is in plaats van autonoom [27](#page=27). ### 2.2 De Health Action Process Approach (HAPA) De Health Action Process Approach (HAPA), ontwikkeld door Schwarzer, biedt concrete technieken om de kloof tussen intentie en gedrag (intention-behaviour gap) te overbruggen. Deze kloof houdt in dat een aanzienlijke verandering in intentie slechts een kleine tot middelgrote verandering in gedrag tot gevolg heeft [29](#page=29) [30](#page=30). #### 2.2.1 Strategieën voor het overbruggen van de intention-behaviour gap HAPA onderscheidt verschillende strategieën: * **Planning opstellen:** * **Action planning:** Het opstellen van implementatie-intenties in de vorm van 'als... dan...' scenario's. Dit helpt om de koppeling tussen een specifieke situatie en de beoogde gedraging te versterken [31](#page=31). * **Coping planning:** Het anticiperen op mogelijke obstakels en het voorbereiden van strategieën om hiermee om te gaan [31](#page=31). * **Zelf-monitoring (Action Control):** Het continu bijhouden van het eigen gedrag en de voortgang, en het evalueren van de effectiviteit van de toegepaste strategieën [31](#page=31). * **Verhogen van gedragscontrole of eigen-effectiviteit (Self-efficacy):** Dit kan op verschillende manieren worden bereikt [32](#page=32): * **Mastery experience:** Succesvolle eerdere ervaringen met het gedrag versterken het geloof in eigen kunnen [32](#page=32). * **Vicarious experience:** Het observeren van anderen die succesvol zijn in het vertonen van het gedrag kan de eigen effectiviteit verhogen [32](#page=32). * **Verbal persuasion:** Positieve aanmoediging en overtuiging door anderen kunnen bijdragen aan een hoger gevoel van eigen-effectiviteit [32](#page=32). * **Psychological states:** De interpretatie van lichamelijke en emotionele reacties (zoals opwinding of angst) kan invloed hebben op de eigen-effectiviteit [32](#page=32). * **Verhogen van autonome motivatie:** Zorgen dat de motivatie voor gedragsverandering voortkomt uit persoonlijke waarden en interesse, in plaats van uit externe druk of plicht. Dit leidt tot duurzamere gedragsverandering [27](#page=27) [32](#page=32). --- # Toepassingen van gezondheidsbevordering in de praktijk Dit hoofdstuk illustreert hoe gezondheidsbevordering wordt toegepast in diverse zorg- en welzijnssettings, met specifieke voorbeelden zoals Bewegen op Verwijzing (BOV). ### 3.1 Gezondheidsbevordering binnen zorg en welzijn Gezondheidsbevordering kan op verschillende manieren geïntegreerd worden binnen zorginstellingen en welzijnsorganisaties. Een concreet voorbeeld is het streven naar rookvrije ziekenhuizen. Dit type initiatief draagt bij aan een gezondere omgeving voor zowel patiënten als personeel. Het concept van een "Health Promoting Hospital" omvat een bredere aanpak waarbij de hele organisatie zich richt op het bevorderen van gezondheid [35](#page=35) [36](#page=36). ### 3.2 Preventie in woonzorgcentra In woonzorgcentra ligt een belangrijke focus op preventie, met name gericht op de oudere populatie. Valpreventie is hierbij cruciaal, gezien de significante impact van vallen op deze leeftijdsgroep. De statistieken tonen de urgentie aan: wereldwijd valt er elke 6 seconden een 65-plusser, elke 11 seconden wordt een 65-plusser opgenomen op spoed door een val, en elke 19 minuten overlijdt een 65-plusser als gevolg van een val. Het implementeren van preventieve strategieën kan deze cijfers significant beïnvloeden [37](#page=37) [38](#page=38). ### 3.3 Preventie in de huisartsenpraktijk Ook in de huisartsenpraktijk speelt preventie een essentiële rol. Huisartsen kunnen een sleutelpositie innemen bij het identificeren van risicofactoren en het adviseren van patiënten over gezonde leefstijlkeuzes [39](#page=39). ### 3.4 Bewegen op Verwijzing (BOV) #### 3.4.1 Beschrijving en doel Bewegen op Verwijzing (BOV) is een initiatief van de Vlaamse Overheid, uitgewerkt door het Vlaams Instituut Gezond Leven. Het programma is gericht op het ondersteunen van mensen die onvoldoende bewegen om hen op weg te helpen naar een actiever en gezonder leven. Dit gebeurt door middel van terugbetaalde BOV-coaching [41](#page=41). #### 3.4.2 Coaching en terugbetaling De coaching binnen BOV kan zowel individueel als in groep plaatsvinden, of als een combinatie van beide. De Vlaamse overheid betaalt een deel van de kosten terug, en sommige mutualiteiten bieden aanvullende terugbetalingen. Meer informatie is te vinden op de website www.bewegenopverwijzing.be [41](#page=41). #### 3.4.3 Doelgroep De doelgroep van BOV bestaat uit patiënten die niet voldoen aan de aanbevelingen voor beweging en/of die te langdurig zitten [42](#page=42). #### 3.4.4 Resultaten Uit onderzoek blijkt dat deelnemers aan BOV meer bewegen [43](#page=43). > **Tip:** De website van Bewegen op Verwijzing en de bijbehorende filmpjes op Ufora bieden waardevolle aanvullende informatie over de aanpak en de resultaten van dit programma. --- # Bronnen en leermateriaal voor gezondheidsbevordering Dit onderdeel geeft een overzicht van de essentiële leermaterialen en betrouwbare bronnen die cruciaal zijn voor het grondig bestuderen van gezondheidsbevordering. ### 4.1 Leerstoftraject De te kennen leerstof voor gezondheidsbevordering omvat diverse bronnen. Dit betreft materiaal dat beschikbaar is via het online platform ufora inclusief powerpoints en de tekst "Health Promotion". Daarnaast zijn specifieke hoofdstukken uit het boek "Psychology and Sociology applied to medicine" (4e editie) door Alder B et al. vereist. Deze hoofdstukken behandelen thema's zoals gezondheidsovertuigingen, motivatie en gedrag (pagina's 70-71), het veranderen van cognitieve processen en gedrag (pagina's 72-73), het ondersteunen van intenties om gedrag te wijzigen (pagina's 74-75), en de sociale context van gedragsverandering (pagina's 76-77). Het examen zal bestaan uit multiple-choice vragen [44](#page=44). > **Tip:** Maak een gestructureerd overzicht van alle leerbronnen en de specifieke onderdelen die per bron behandeld moeten worden om de studiestof efficiënt aan te pakken. ### 4.2 Betrouwbare bronnen voor gezondheidsbevordering Voor een diepgaande studie van gezondheidsbevordering is het essentieel om gebruik te maken van betrouwbare en gespecialiseerde bronnen. De volgende websites bieden accurate informatie over diverse gezondheidsthema's: * **Voeding:** * [www.gezondleven.be/themas/voeding](http://www.gezondleven.be/themas/voeding) [45](#page=45). * **Eet- en gewichtsproblemen:** * [www.eetexpert.be](http://www.eetexpert.be) [45](#page=45). * **Tabak:** * [www.gezondleven.be/themas/tabak](http://www.gezondleven.be/themas/tabak) [45](#page=45). * **Alcohol & drugs, psychoactieve medicatie, gokken en gamen:** * [www.vad.be](http://www.vad.be) [45](#page=45). * **Beweging en sedentair gedrag:** * [www.gezondleven.be/themas/beweging-sedentair-gedrag](http://www.gezondleven.be/themas/beweging-sedentair-gedrag) [45](#page=45). * **Slaap:** * [https://www.gezondleven.be/themas/slaap](https://www.gezondleven.be/themas/slaap) [45](#page=45). * **Valpreventie:** * [www.valpreventie.be](http://www.valpreventie.be) [45](#page=45). * **Seksuele gezondheid:** * [www.sensoa.be](http://www.sensoa.be) [45](#page=45). * **Mondhygiëne:** * [www.gezondemond.be](http://www.gezondemond.be) [45](#page=45). * **Gezondheid en milieu:** * [www.gezondleven.be/themas/gezondheid-en-milieu](http://www.gezondleven.be/themas/gezondheid-en-milieu) [45](#page=45). * **Bevolkingsonderzoeken naar kanker:** * [www.bevolkingsonderzoek.be](http://www.bevolkingsonderzoek.be) [45](#page=45). * [www.cvko.vlaanderen](http://www.cvko.vlaanderen) [45](#page=45). * **Dementie:** * [www.dementie.be](http://www.dementie.be) [45](#page=45). * **Diabetes:** * [www.diabetes.be](http://www.diabetes.be) [45](#page=45). * **Geestelijke gezondheidsbevordering:** * [www.gezondleven.be/themas/geestelijke-gezondheidsbevordering](http://www.gezondleven.be/themas/geestelijke-gezondheidsbevordering) [45](#page=45). * **Suïcidepreventie:** * [www.vlesp.be](http://www.vlesp.be) [45](#page=45). * **Gezondheidsongelijkheid:** * [www.gezondleven.be/themas/gezondheidsongelijkheid](http://www.gezondleven.be/themas/gezondheidsongelijkheid) [45](#page=45). * **Jeugdgezondheidszorg:** * [www.vwvj.be](http://www.vwvj.be) [45](#page=45). * **Overzicht preventiemethodieken:** * [www.preventiemethodieken.be](http://www.preventiemethodieken.be) [45](#page=45). > **Tip:** Raadpleeg deze websites om specifieke informatie te vinden over de verschillende domeinen binnen gezondheidsbevordering, wat essentieel is voor het beantwoorden van examenvragen en het verdiepen van uw begrip. ### 4.3 Aanvullend materiaal op ufora Verder materiaal, zoals aanvullende documenten of bronnen, kan worden geraadpleegd op ufora [46](#page=46). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Protectiemotivatietheorie | Een model dat verklaart hoe mensen gemotiveerd worden om zich te beschermen tegen bedreigingen, door middel van dreigings- en copinginschattingen. Het houdt rekening met ernst, kwetsbaarheid, beloningen en de effectiviteit van de reactie en zelfeffectiviteit. | | Dreigingsinschatting | Het proces waarbij individuen de ernst van een bedreiging en hun eigen kwetsbaarheid daarvoor inschatten, naast de waargenomen intrinsieke en extrinsieke beloningen die geassocieerd worden met ongezond gedrag. | | Copinginschatting | De beoordeling van iemands vermogen om met een bedreiging om te gaan. Dit omvat zelfeffectiviteit (geloof in eigen kunnen) en responsificaciteit (geloof dat de interventie de dreiging vermindert), en houdt ook rekening met de kosten van de respons. | | Zelfeffectiviteit | Het individuele geloof in het eigen vermogen om succesvol een bepaald gedrag uit te voeren, wat een cruciale factor is in het overwinnen van hindernissen en het volhouden van gedragsverandering. | | Responsificaciteit | De inschatting van een individu dat een bepaalde interventie of gedrag effectief zal zijn in het verminderen van de waargenomen dreiging of het oplossen van een probleem. | | Theory of Reasoned Action (TRA) | Een sociaal psychologisch model dat stelt dat gedragsintentie wordt bepaald door attitudes ten opzichte van het gedrag en subjectieve normen, waarbij men uitgaat van rationeel denken en vrijwillige controle. | | Attitude | De houding van een persoon ten opzichte van een bepaald gedrag, gevormd door opvattingen over de gevolgen van het gedrag en de evaluatie van die gevolgen. | | Subjectieve norm | De waargenomen sociale druk om een bepaald gedrag al dan niet te vertonen, gebaseerd op de opvattingen van belangrijke anderen en de mate van overeenstemming met die meningen. | | Theory of Planned Behaviour (TPB) | Een uitbreiding van de Theory of Reasoned Action die gedragscontrole (perceptie van gemak of moeilijkheid bij het uitvoeren van gedrag) toevoegt als determinant van de gedragsintentie. | | Gedragscontrole | De perceptie van een individu over hoe gemakkelijk of moeilijk het is om een bepaald gedrag uit te voeren, beïnvloed door eerdere ervaringen en gepercipieerde hindernissen. | | Zelfdeterminatietheorie (ZDT) | Een theorie die de verschillende redenen onderzoekt waarom mensen bepaald gedrag aannemen en volhouden, met een onderscheid tussen autonome motivatie (keuze, plezier) en gecontroleerde motivatie (druk, verplichting). | | Autonome motivatie | Gedrag dat wordt gesteld vanuit innerlijke drijfveren zoals plezier, interesse of een gevoel van persoonlijke betekenis, gekenmerkt door keuzevrijheid en psychologische autonomie. | | Gecontroleerde motivatie | Gedrag dat wordt gesteld onder druk van externe factoren of interne verplichtingen, zoals het vermijden van straf, het verkrijgen van beloning, of het voldoen aan externe verwachtingen. | | Ecologische modellen | Modellen die gedragsverandering benaderen door niet alleen te focussen op individuele determinanten, maar ook op de bredere omgevingsfactoren en systemen waarin het individu opereert. | | Nudges | Kleine interventies die het gedrag van mensen subtiel beïnvloeden in een gewenste richting, zonder de keuzevrijheid te beperken of dwingend te zijn, vaak door de omgeving aan te passen. | | Transtheoretisch Model (Stages of Change) | Een model dat de stadia beschrijft die mensen doorlopen bij gedragsverandering, van precontemplatie (geen intentie) tot consolidatie (gedrag behouden), waarbij elk stadium een specifieke aanpak vereist. | | Precontemplatie | Het eerste stadium in het transtheoretisch model, waarin individuen geen intentie hebben om hun gedrag in de nabije toekomst te veranderen, vaak door gebrek aan bewustzijn of motivatie. | | Contemplatie | Het stadium waarin individuen zich bewust zijn van een probleem en de intentie hebben om hun gedrag te veranderen binnen een bepaalde termijn (meestal zes maanden), maar nog geen concrete plannen hebben. | | Preparatie | Het stadium waarin individuen zich gereed maken om gedrag te veranderen, met concrete plannen en intenties om actie te ondernemen op korte termijn, hoewel er nog enige ambivalentie kan bestaan. | | Actie | Het stadium waarin individuen actief hun gedragsveranderingsplan implementeren en concrete veranderingen aanbrengen in hun gedrag. | | Consolidatie | Het stadium waarin individuen hun nieuw verworven gedrag weten te behouden gedurende een langere periode, meestal minimaal zes maanden, en zich voorbereiden op mogelijke uitdagingen. | | Herval | Een terugkeer naar een eerder stadium van gedragsverandering na het bereiken van de actie- of consolidatiefase, wat vaak een normaal onderdeel is van het veranderingsproces. | | Intention-Behaviour Gap | De discrepantie tussen de intentie van een persoon om bepaald gedrag te vertonen en het daadwerkelijk vertonen van dat gedrag, wat aangeeft dat intentie niet altijd leidt tot actie. | | Health Action Process Approach (HAPA) | Een model dat technieken biedt om de kloof tussen intentie en gedrag te overbruggen, door zich te richten op actie- en copingplanning, zelfmonitoring en het verhogen van gedragscontrole en autonome motivatie. | | Action planning | Het opstellen van concrete plannen, vaak in de vorm van implementatie-intenties (als… dan…), om de uitvoering van gedragsveranderingen te faciliteren en specifieke acties te koppelen aan bepaalde situaties. | | Coping planning | Het anticiperen op mogelijke hindernissen en het ontwikkelen van strategieën om hiermee om te gaan, wat helpt om de gedragsverandering te volhouden, zelfs wanneer er uitdagingen optreden. | | Cognitive Dissonance Theory | Een theorie die stelt dat individuen een psychologische ongemak ervaren wanneer zij tegenstrijdige overtuigingen, ideeën of waarden hebben, en dat zij gemotiveerd zijn om deze dissonantie te verminderen. | | Elaboration Likelihood Model (ELM) | Een theorie die beschrijft hoe mensen informatie verwerken en hoe overtuigingen worden gevormd, door twee routes van overtuiging te onderscheiden: de centrale route (diepgaande verwerking) en de perifere route (oppervlakkige verwerking). | | Bewegen op Verwijzing (BOV) | Een initiatief dat mensen die onvoldoende bewegen ondersteunt via terugbetaalde coaching, bedoeld om hen op weg te helpen naar een actiever en gezonder leven. |

# Collecte et interprétation des données respiratoires Ce sujet aborde la méthode d'observation de la respiration, ses paramètres normaux et pathologiques, les facteurs qui l'influencent, et l'interprétation des données pour établir des diagnostics infirmiers. ### 1.1 Facteurs influençant la respiration Plusieurs facteurs peuvent influencer la respiration : * **Facteurs biologiques:** l'âge, la constitution physique, la posture, l'hydratation, l'alimentation, le sommeil, et l'intégrité des voies respiratoires [4](#page=4). * **Facteurs psychologiques:** les émotions et la valeur accordée aux activités physiques [4](#page=4). * **Facteurs environnementaux:** la pollution de l'air, les pollens, les poussières, le monoxyde de carbone (CO), le climat, le tabagisme, et l'altitude [4](#page=4). * **Facteurs sociologiques:** le logement et le milieu de travail [4](#page=4). * **Maladies:** affections du système respiratoire (asthme, BPCO), cardiaques et vasculaires (décompensation cardiaque), neurologiques, de l'appareil locomoteur (myopathie), métaboliques, et sanguines [4](#page=4). * **Appareillages et matériel de suppléance:** matériel d'inhalothérapie, d'oxygénothérapie, canules de trachéotomie, et matériel d'assistance respiratoire [4](#page=4). * **Traitement médicamenteux du patient** [4](#page=4). ### 1.2 Observation de la respiration L'observation de la respiration doit être effectuée lorsque la situation du patient l'exige ou en cas de besoin de mobilité [4](#page=4). #### 1.2.1 Méthodologie d'observation L'observation se déroule généralement pendant une minute, alors que le patient est au repos, et est idéalement réalisée à son insu pour éviter toute modification de sa respiration. Les données recueillies sont ensuite notées sur la feuille des paramètres ou dans les transmissions ciblées [5](#page=5). #### 1.2.2 Paramètres à observer ##### 1.2.2.1 Paramètres normaux * **Fréquence:** Le nombre de mouvements respiratoires par minute. Chez l'adulte au repos, la norme est de 15 respirations par minute, avec des variations physiologiques entre 12 et 20 respirations/minute [5](#page=5). * **Eupnée:** Fréquence respiratoire normale [5](#page=5). * **Bradypnée:** Ralentissement des mouvements respiratoires (en dessous de 12 R/min), toujours pathologique [5](#page=5). * **Tachypnée:** Augmentation de la fréquence (au-delà de 20 R/min) avec un volume courant conservé. Peut être physiologique ou pathologique [5](#page=5). * **Polypnée:** Augmentation de la fréquence (au-delà de 20 R/min) avec une diminution du volume courant et/ou du volume. Peut être physiologique ou pathologique [5](#page=5). * Des variations physiologiques de la fréquence peuvent être observées en fonction de l'âge, de l'effort, de la digestion, des émotions et de la chaleur ambiante ou de l'altitude [5](#page=5). * **Rythme:** La succession régulière des mouvements respiratoires, où inspirations et expirations se succèdent à intervalles égaux [5](#page=5). * **Bruit:** La respiration normale est imperceptible [5](#page=5). * **Amplitude:** Correspond au volume d'air inspiré (environ 500 ml au repos) et à l'expansion de la cage thoracique. Elle peut être profonde (grand volume d'air) ou superficielle (petit volume d'air) [5](#page=5). * **Saturation en oxygène:** Mesure du pourcentage d'hémoglobine saturée en oxygène dans le sang artériel. Les valeurs normales se situent entre 95% et 100%. Elle est mesurée à l'aide d'un oxymètre de pouls, généralement placé sur un ongle sans vernis ni faux ongle, en veillant à placer la lumière rouge sur l'ongle [6](#page=6). ##### 1.2.2.2 Modifications pathologiques * **Dyspnée:** Difficulté à respirer due à une incapacité du sang à fixer suffisamment d'oxygène et à rejeter le dioxyde de carbone. Les symptômes incluent la douleur, une gêne ou une oppression respiratoire, l'angoisse, l'agitation, et la demande d'air. Elle peut survenir brutalement, à l'effort ou au repos [6](#page=6). * **Types de dyspnée :** * Selon la fréquence: apnée, bradypnée, polypnée ou tachypnée [6](#page=6). * Selon les positions: orthopnée (difficulté en position couchée, améliorée en position assise) [6](#page=6). * Selon les bruits: ronflements, respiration stertoreuse (par encombrement trachéal), respiration striduleuse (sifflement par obstacle dans les voies aériennes supérieures) [6](#page=6). * Selon le temps respiratoire: dyspnée inspiratoire, expiratoire [6](#page=6). * Des échelles validées (ex: NYHA) peuvent objectiver les dyspnées [6](#page=6). * **Troubles de la respiration d'origine métabolique ou cérébrale :** * **Respiration de Kussmaul:** Caractérisée par quatre temps: inspiration profonde, une courte pause, expiration rapide, puis une autre pause [6](#page=6). * **Respiration de Cheyne-Stokes:** Mouvements respiratoires d'amplitude et de fréquence croissantes, puis décroissantes, suivis d'une pause plus ou moins longue. Ce rythme indique souvent une phase terminale d'une maladie et est lié à une diminution de la sensibilité du centre respiratoire aux stimuli de ventilation, souvent observée chez un patient somnolent ou en pré-coma [7](#page=7). * **Cyanose:** Coloration bleuâtre de la peau et des muqueuses due à une quantité excessive d'hémoglobine désoxygénée dans les capillaires sanguins. Elle est surtout visible au niveau des ongles et des lèvres. Elle n'apparaît pas en cas d'anémie (déficit en hémoglobine) ni en cas d'intoxication au CO, le teint du patient étant alors rosé en raison de la forte affinité du CO pour l'hémoglobine (carboxyhémoglobine) au détriment de l'oxygène [7](#page=7). * **Tirage:** Dépression des parties molles du thorax (espaces intercostaux, sus et sous-sternal) pendant l'inspiration. Cela est souvent causé par un obstacle à l'inspiration dans les voies aériennes supérieures [7](#page=7). * **Toux:** Acte réflexe ou volontaire pour expulser violemment l'air et les sécrétions des voies respiratoires, déclenché par une irritation de la muqueuse respiratoire [7](#page=7). * **Formes cliniques :** * **Toux sèche:** Sans expectorations, d'irritation et fatigante (ex: laryngite) [8](#page=8). * **Toux grasse ou productive:** Accompagnée d'expectorations, utile pour évacuer le contenu bronchique, facilitée par des fluidifiants et expectorants [8](#page=8). * **Toux quinteuse:** Ou coqueluchoïde [8](#page=8). * **Toux émétisante:** Peut provoquer des nausées et/ou vomissements par sa violence [8](#page=8). * **Expectoration:** Sécrétions provenant de la trachée, des bronches ou des alvéoles pulmonaires, rejetées lors d'une toux. Certaines personnes (enfants, personnes âgées, individus faibles) ne peuvent pas expectorer et déglutissent les sécrétions [8](#page=8). * **Observation de l'expectoration :** * **Couleur:** Transparent, jaune/vert (infection), vomique (grande quantité de sécrétions purulentes, abcès), rosé/rouge (OAP, hémorragie), hémoptysie (sang provenant des voies respiratoires) [8](#page=8). * **Odeur:** Généralement inexistante [8](#page=8). * **Quantité:** Variable [8](#page=8). * **Aspect:** Séreux (liquide et transparent), muqueux (visqueux), purulent (épais) [8](#page=8). * **Douleur thoracique:** Observation des circonstances d'apparition, du caractère continu ou intermittent, de la localisation, du caractère aigu, et de la relation avec le rythme respiratoire [8](#page=8). ### 1.3 Interprétation des données Les données collectées sont triées pour identifier les manifestations d'indépendance ou de dépendance, qui valident un diagnostic infirmier [9](#page=9). **Diagnostics infirmiers relatifs aux problèmes respiratoires :** * Mode de respiration inefficace [9](#page=9). * Dégagement inefficace des voies respiratoires [9](#page=9). * Échanges gazeux perturbés [9](#page=9). * Tolérance à l’activité diminuée [9](#page=9). * Risque de tolérance à l’activité diminuée [9](#page=9). * Risque d’infection [9](#page=9). Il est important de noter qu'un problème respiratoire peut nécessiter des interventions de collaboration pour un problème médical [9](#page=9). ### 1.4 Objectifs, Interventions et Évaluation * **Objectifs:** Ils décrivent les résultats escomptés en lien avec les diagnostics infirmiers et sont adaptés à chaque patient [9](#page=9). * **Interventions:** Elles découlent des diagnostics infirmiers et sont également personnalisées pour chaque patient [9](#page=9). * **Évaluation:** Elle porte sur l'atteinte des objectifs et la résolution des problèmes identifiés [9](#page=9). > **Tip :** L'observation de la respiration doit être discrète pour obtenir des données reflétant le comportement habituel du patient. > **Example :** Un patient présentant une respiration rapide et superficielle avec une saturation en oxygène basse (par exemple, 92%) pourrait indiquer une dyspnée ou des échanges gazeux perturbés, nécessitant une investigation plus poussée. La présence de râles à l'auscultation ou d'une expectoration colorée (jaune/vert) renforcerait l'hypothèse d'une infection respiratoire. --- # Prestations de soins respiratoires : prélèvements et thérapies Cette section détaille les procédures infirmières liées aux prélèvements respiratoires et aux thérapies d'inhalothérapie et d'oxygénothérapie, incluant leurs indications, techniques, avantages, inconvénients et précautions [10](#page=10) [11](#page=11) [12](#page=12) [13](#page=13) [14](#page=14) [15](#page=15) [16](#page=16) [17](#page=17) [18](#page=18) [19](#page=19) [20](#page=20) [21](#page=21) [22](#page=22) [23](#page=23) [24](#page=24) [25](#page=25) [26](#page=26). ### 2.1 Prélèvements respiratoires Les prélèvements respiratoires visent à obtenir des échantillons de sécrétions pour analyse microbiologique ou bactériologique [10](#page=10) [11](#page=11). #### 2.1.1 Frottis de nez Il s'agit d'un prélèvement de sécrétions nasales à l'aide d'un écouvillon stérile pour un examen microbiologique [10](#page=10). * **Indication:** Sur prescription médicale (P.M.) [10](#page=10). * **Matériel:** Écouvillon stérile, gants à usage unique [10](#page=10). * **Technique :** 1. Hygiène des mains et mise des gants [10](#page=10). 2. Frotter l'écouvillon dans la narine [10](#page=10). 3. Placer l'écouvillon dans un étui identifié [10](#page=10). 4. Retirer les gants et réaliser une friction des mains [10](#page=10). * **Remarque:** L'échantillon doit être envoyé rapidement au laboratoire avec la demande d'examen [10](#page=10). #### 2.1.2 Frottis de gorge Consiste à prélever des sécrétions pharyngées avec un écouvillon stérile pour un examen bactériologique [10](#page=10). * **Indication:** Sur prescription médicale (P.M.) [10](#page=10). * **Matériel:** Écouvillon stérile, abaisse-langue, gants à usage unique [10](#page=10). * **Technique :** 1. Hygiène des mains et mise des gants [10](#page=10). 2. À l'aide de l'abaisse-langue, introduire l'écouvillon dans la gorge du patient pour prélever les sécrétions [10](#page=10). 3. Placer l'écouvillon dans un étui identifié [10](#page=10). 4. Retirer les gants et réaliser une friction des mains [10](#page=10). * **Remarques :** * Effectuer le prélèvement avant l'application de toute solution médicamenteuse dans la gorge [10](#page=10). * Envoyer rapidement l'échantillon au laboratoire avec la demande d'examen [10](#page=10). #### 2.1.3 Prélèvement d'expectorations Recueil d'expectorations dans un pot stérile en vue d'un examen bactériologique [11](#page=11). * **Indication:** Sur prescription médicale (P.M.) [11](#page=11). * **Matériel:** Pot à prélèvement stérile, gants à usage unique (UU) [11](#page=11). * **Technique :** 1. Hygiène des mains et mise des gants [11](#page=11). 2. Demander au patient de cracher dans le pot de prélèvement identifié [11](#page=11). 3. Refermer correctement le pot [11](#page=11). 4. Retirer les gants et réaliser une friction des mains [11](#page=11). * **Remarque:** Envoyer rapidement le pot au laboratoire avec la demande d'examen [11](#page=11). ### 2.2 Inhalothérapie (Aérosolthérapie) L'inhalothérapie, ou aérosolthérapie, consiste à administrer des particules médicamenteuses sous forme de brouillard dans les voies respiratoires [11](#page=11). #### 2.2.1 Définition et buts L'aérosol projette un brouillard de particules (poudre ou gouttelettes) transportées par un gaz ou de l'air dans les voies respiratoires. Ses buts incluent [11](#page=11): * Humidifier les voies respiratoires [11](#page=11). * Fluidifier et liquéfier les sécrétions [11](#page=11). * Combattre les infections des voies respiratoires [11](#page=11). * Provoquer une dilatation des bronches [11](#page=11). * Diminuer l'inflammation des voies respiratoires [11](#page=11). #### 2.2.2 Indications et précautions L'inhalothérapie est prescrite par un médecin. Les précautions sont liées aux effets secondaires potentiels des médicaments administrés, tels que les nausées ou la tachycardie [11](#page=11). #### 2.2.3 Avantages Cette méthode présente plusieurs avantages : * Introduction directe du médicament dans les bronchioles et alvéoles [12](#page=12). * Effet localisé réduisant les effets secondaires systémiques [12](#page=12). * Utilisation de faibles doses médicamenteuses [12](#page=12). * Effet thérapeutique rapide [12](#page=12). #### 2.2.4 La nébulisation La nébulisation transforme une solution en un brouillard de fines gouttelettes inhalées par le patient [12](#page=12). * **Nébuliseur pneumatique:** Utilise de l'air comprimé (mural ou compresseur portatif) pour projeter la solution sous forme d'aérosol [12](#page=12). * **Nébuliseur à ultrasons:** Utilise des vibrations ultrasoniques pour transformer la solution en aérosol. Les gouttelettes produites sont plus fines (1 à 8 microns), offrant un effet topique accru. Plus coûteux, il est souvent utilisé en kinésithérapie respiratoire ou en soins intensifs [13](#page=13). #### 2.2.5 L'aérosol-doseur Dispositif délivrant un brouillard de particules thérapeutiques dans un gaz ou de l'air [14](#page=14). * **Aérosol-doseur à gaz propulseur :** * **Exécution :** * **Matériel:** Mouchoir en papier, aérosol-doseur [14](#page=14). * **Vérifications:** Identité du patient, adéquation du produit et de la voie, date de péremption, propreté de l'embout buccal [14](#page=14). * **Technique:** Friction des mains, agitation de l'aérosol, retrait du capuchon, position verticale. Le patient expire, introduit l'embout, inspire lentement et profondément tout en appuyant sur le doseur, retient son souffle 10 secondes, puis expire normalement et se rince la bouche [14](#page=14). * **Remarques:** Attendre 30 secondes entre deux doses. Administrer le bronchodilatateur avant le corticoïde si les deux sont prescrits [15](#page=15). * **Avantages:** Transportable, résistant aux chocs [15](#page=15). * **Inconvénients:** Nécessite une coordination entre l'inspiration et l'actionnement du doseur. Une inspiration trop forte peut entraîner une impaction oropharyngée, justifiant l'usage d'une chambre d'inhalation [15](#page=15). * **Exécution de la technique avec une chambre d'inhalation :** * **Technique:** Adapter la chambre à l'embout, introduire l'embout de la chambre dans la bouche, déclencher l'aérosol, puis le patient inspire profondément dans les 10 secondes suivant le déclenchement [15](#page=15). * **Avantages:** Désynchronise le déclenchement du spray et l'inspiration, utile chez l'enfant [15](#page=15). * **Entretien:** Stocker l'aérosol avec son embout protégé. Nettoyer la chambre d'inhalation à l'eau et la sécher à l'air une fois par semaine [15](#page=15). #### 2.2.6 L'inhalateur à poudre sèche Ce système délivre le médicament grâce au débit inspiratoire du patient. Il existe des inhalateurs à dose unitaire et multidose [16](#page=16). * **Inhalateur à dose unitaire:** Délivre un médicament conditionné en gélule [16](#page=16). * **Indication:** Sur prescription médicale (P.M.) [16](#page=16). * **Exécution :** * **Matériel:** Mouchoir en papier, inhalateur à dose unitaire, gélule de médicament [16](#page=16). * **Vérifications:** Adéquation du produit, propreté de l'embout buccal, identité du patient [16](#page=16). * **Technique:** Hygiène des mains, ouverture de l'appareil, insertion de la gélule, fermeture de l'appareil, actionnement pour percer la gélule. Le patient expire, introduit l'embout, inspire rapidement et profondément, retient son souffle 10 secondes, expire normalement et se rince la bouche. Retirer la gélule vide [17](#page=17). * **Entretien:** Frotter l'embout avec un mouchoir en papier [17](#page=17). * **Avantages:** Pallie les problèmes de coordination, contrôle auditif, visuel et gustatif de la dose [17](#page=17). * **Attention:** Le patient peut confondre la voie d'administration de la gélule [17](#page=17). * **Inhalateur multidose:** Le médicament est stocké dans un réservoir, une quantité mesurée est administrée à chaque inhalation [17](#page=17). * **Exécution:** Identique à l'inhalateur à poudre sèche [17](#page=17). * **Appareils (exemples):** Diskus®, Turbohaler®, Novolizer® [17](#page=17) [18](#page=18) [19](#page=19). * **Avantages:** Pallie les problèmes de coordination, indication du nombre de doses résiduelles (pour certains appareils) [17](#page=17). * **Inconvénients:** Nécessite un débit inspiratoire optimal [19](#page=19). * **Entretien:** Frotter l'embout avec un mouchoir en papier [19](#page=19). * **Avantages spécifiques (Novolizer®):** Contrôle visuel et gustatif, rechargeable, facile d'utilisation [19](#page=19). ### 2.3 L'oxygénothérapie L'oxygénothérapie consiste à administrer de l'oxygène médical (O2) à une concentration ou pression supérieure à celle de l'air ambiant pour assurer une hématose normale [19](#page=19). #### 2.3.1 Définitions et but L'oxygène est essentiel à la respiration. L'oxygénothérapie vise à élever la pression partielle d'oxygène dans le sang (PaO2) pour maintenir la saturation de l'hémoglobine en oxygène (SaO2) entre 95% et 100%. Deux méthodes existent [19](#page=19) [20](#page=20): * **Isobare:** Administration d'O2 pur à pression atmosphérique [19](#page=19). * **Hyperbare:** Administration d'O2 à une pression supérieure à la pression atmosphérique [19](#page=19). #### 2.3.2 Indications de l'oxygénothérapie Elle est indiquée dans tous les cas d'anoxie et d'hypoxie, qu'elles soient d'origine endogène ou exogène [20](#page=20). * **Hypoxie anoxémique:** Saturation insuffisante de l'hémoglobine en O2 lors du transit pulmonaire (patient cyanosé). Causes: faible pression d'O2 inspiré, obstruction des voies respiratoires, insuffisance des muscles respiratoires, ventilation pulmonaire insuffisante (pneumonie, BPCO), diminution de la diffusion d'O2 [20](#page=20). * **Hypoxie anémique:** Insuffisance d'hémoglobine circulante pour transporter l'O2 (patient pâle). Causes: hémorragies massives, anémies importantes, intoxication au CO. Une transfusion peut être nécessaire avant l'oxygénation [20](#page=20). * **Hypoxie circulatoire:** Insuffisance du transport d'O2 due à un ralentissement de la circulation sanguine (patient cyanosé). Causes: insuffisance cardiaque, état de choc, collapsus [20](#page=20). * **Hypoxie histo-toxique:** Défaut d'utilisation de l'O2 par les tissus suite à une intoxication (barbituriques, cyanure, alcool) [20](#page=20). L'oxygénothérapie est également nécessaire en cas d'urgence, devant des signes d'hypoxie: tachycardie, tachypnée, dyspnée, cyanose (pas toujours présente), anxiété, apathie, transpiration [21](#page=21). #### 2.3.3 Dangers et effets secondaires de l'oxygénothérapie * L'O2 est inflammable et explosif [21](#page=21). * Irritation et dessèchement des muqueuses respiratoires, douleurs précordiales, toux, dyspnée (surtout à forte concentration) [21](#page=21). * Lésions irréversibles de la membrane alvéolocapillaire à haute dose [21](#page=21). * Toxicité à haute dose: toux, nausées, vertiges, convulsions, troubles de la vue. Chez le nouveau-né: fibroplasie rétrocristallinienne et cécité [21](#page=21). * Chez les patients avec insuffisance respiratoire chronique, un débit d'O2 trop élevé (> 2 L/min) peut provoquer une apnée par dépression de la stimulation respiratoire par le CO2 [21](#page=21). * Dépression circulatoire: vasodilatation induite par l'O2 peut entraîner une chute de la tension artérielle [21](#page=21). * Risque d'infection lié à du matériel contaminé [21](#page=21). * Risques liés aux erreurs d'utilisation ou au mode d'administration (escarres, irritations locales) [21](#page=21). #### 2.3.4 Sources d'approvisionnement en O2 L'oxygénothérapie requiert une source d'O2 sous pression et un appareil de distribution. Les sources comprennent : * Réseau de distribution centralisé dans les institutions [21](#page=21). * Bonbonne d'O2 sous pression (institutions et domicile) [21](#page=21). * Système liquide d'oxygénothérapie (domicile) [21](#page=21). * Extracteur d'O2 (oxyconcentrateur) à domicile [21](#page=21). * **Identification des gaz:** Les cylindres de gaz médicaux portent une couleur spécifique pour éviter les erreurs (O2: indicateur blanc) [22](#page=22). * **O2 comme médicament:** L'O2 médical est considéré comme un médicament; une étiquette précise le contenu et la date de péremption [22](#page=22). * **Humidification:** Utilisation d'eau stérile (Aquapack®) [22](#page=22). ##### 2.3.4.1 Centrale de distribution L'O2 est canalisé depuis un réservoir central vers les unités de soins via des dispositifs muraux. Nécessite l'adaptation d'un manodétendeur et d'un débitmètre [22](#page=22). * **Débitmètre:** Transparent, gradué en litres par minute (0-15 L/min), permet de régler le débit avec un flotteur et un robinet [22](#page=22). * **Avantages:** Pratique, économique, sûr, rapide, facile d'utilisation, aucun transport d'O2, sécurité accrue (vanne principale coupe-feu) [22](#page=22). ##### 2.3.4.2 Bonbonne à O2 * **Bonbonne d'O2 médical (ex: Compact®):** Souvent équipée d'un robinet détendeur et d'un débitmètre intégré [22](#page=22). * **Vérification:** Date de vérification tous les 5 ans; l'infirmière contrôle la date de péremption [22](#page=22). * **Calcul du temps d'utilisation:** Connaître le litrage (gravé sur la bouteille) et la pression (manomètre) pour estimer le temps d'utilisation selon le débit prescrit [23](#page=23). * Exemple : Bonbonne de 2 L à 150 bars, débit de 2 L/min. * Volume dans la bonbonne: $2 \, \text{L} \times 150 \, \text{bars} = 300 \, \text{L d'O}_2$ [23](#page=23). * Temps d'utilisation: $\frac{300 \, \text{L d'O}_2}{2 \, \text{L/min}} = 150 \, \text{min}$ (soit 2h 30min) [23](#page=23). #### 2.3.5 Matériel d'administration de l'O2 Le choix du matériel dépend de la durée du traitement, de la respiration du patient, de son état nasal et psychique, et de la fiabilité du moyen [23](#page=23). * **Masque à oxygène:** Débits de 5 à 10 L/min. Différents types existent (simple, à réinspiration partielle, Venturi) [23](#page=23). * **Masque à réinspiration partielle:** Les orifices d'expiration peuvent être bouchés pour obtenir des concentrations d'oxygène plus élevées [23](#page=23). * **Lunettes à oxygène (lunettes de Graffant):** Commode pour administration prolongée de débits de 1 à 5 L/min, généralement pas plus de 2 L/min chez l'insuffisant respiratoire. Moins utilisées en urgence [24](#page=24). * **Sonde à oxygène:** Débits de 1 à 6 L/min. Inconvénients: blessure et déshydratation de la muqueuse nasale, aérophagie, dilatation gastrique si trop profonde [24](#page=24). * **Longueur d'introduction:** Distance entre le tragus de l'oreille et l'aile du nez [24](#page=24). * **Changement de sonde:** Planifier toutes les 8 à 12 heures pour limiter les concrétions de mucus [24](#page=24). #### 2.3.6 Surveillance du patient sous oxygénothérapie L'objectif est de s'assurer que les signes d'anoxie disparaissent [26](#page=26). * **Observation du patient :** * **Téguments:** Coloration de la peau et des conjonctives normales, diminution de la transpiration, absence d'escarres [26](#page=26). * **Signes vitaux:** Pouls, tension artérielle (T.A.), respiration, SpO2 - SaO2 dans les normes (95-100%) [26](#page=26). * **Neuro-psychique:** Diminution de l'anxiété, de l'agitation, de la somnolence [26](#page=26). * **Accidents:** Vigilance aux erreurs de technique, de débit, d'interprétation des symptômes et défauts de surveillance [26](#page=26). * **Surveillance de l'appareillage :** * État du matériel [26](#page=26). * Stabilité du débit [26](#page=26). * Étanchéité du circuit, montage, raccords [26](#page=26). * Sécurité du patient et des autres [26](#page=26). #### 2.3.7 Terminologie et vocabulaire * **P:** Pression gazeuse [26](#page=26). * **PO2 = PaO2:** Pression partielle d'oxygène du sang artériel [20](#page=20) [26](#page=26). * **PCO2 = PaCO2:** Pression partielle du gaz carbonique du sang artériel [26](#page=26). * **SpO2:** Saturation pulsée de l'hémoglobine en oxygène [26](#page=26). * **FiO2:** Fraction d'oxygène dans le gaz inspiré [26](#page=26). * **Hypoxie et anoxie:** Baisse de PO2 dans les tissus [26](#page=26). * **Hypoxémie et anoxémie:** Manque d'O2 dans le sang [26](#page=26). * **Hyperoxie:** Augmentation de PO2 [26](#page=26). * **Hypercapnie:** Excès de gaz carbonique, augmentation de PCO2 [26](#page=26). * **Acidose:** Excès d'acide carbonique dans le sang [26](#page=26). * **Normobare:** Gaz dont la pression est égale à la pression atmosphérique [26](#page=26). * **Hyperbare:** Gaz dont la pression est supérieure à la pression atmosphérique [26](#page=26). * **P. atm.:** Pression atmosphérique ($1 \, \text{bar} = 760 \, \text{mm Hg}$) [26](#page=26). --- # Facteurs influençant la respiration et les affections respiratoires Ce chapitre explore les divers facteurs qui régissent la respiration et examine les affections ainsi que les appareillages impactant le système respiratoire. ### 3.1 Facteurs influençant la respiration La satisfaction du besoin de respirer est influencée par une combinaison de facteurs biologiques, psychologiques, environnementaux et sociologiques [4](#page=4). #### 3.1.1 Facteurs biologiques Les éléments biologiques qui affectent la respiration incluent : * L'âge [4](#page=4). * La constitution physique et les capacités corporelles [4](#page=4). * La posture adoptée par l'individu [4](#page=4). * L'état d'hydratation et l'alimentation [4](#page=4). * La qualité et la durée du sommeil [4](#page=4). * L'intégrité des voies respiratoires [4](#page=4). #### 3.1.2 Facteurs psychologiques Les facteurs psychologiques qui ont une incidence sur la respiration sont principalement : * Les émotions ressenties par la personne [4](#page=4). * La valeur que l'individu accorde aux activités physiques [4](#page=4). #### 3.1.3 Facteurs environnementaux L'environnement dans lequel une personne évolue exerce une influence significative sur sa respiration : * La qualité de l'air ambiant, incluant la pollution atmosphérique, la présence de pollens, de poussières, et de monoxyde de carbone (CO) [4](#page=4). * Les conditions climatiques [4](#page=4). * Le tabagisme, qu'il soit actif ou passif [4](#page=4). * L'altitude [4](#page=4). #### 3.1.4 Facteurs sociologiques Les aspects sociologiques affectant la respiration comprennent : * Les conditions de logement [4](#page=4). * L'environnement de travail [4](#page=4). ### 3.2 Affections respiratoires et maladies associées Plusieurs catégories de maladies peuvent affecter le système respiratoire et les fonctions vitales associées [4](#page=4). #### 3.2.1 Maladies du système respiratoire Les affections primaires du système respiratoire incluent, mais ne sont pas limitées à : * L'asthme [4](#page=4). * La bronchopneumopathie chronique obstructive (BPCO) [4](#page=4). #### 3.2.2 Maladies cardiaques et vasculaires Les maladies affectant le cœur et les vaisseaux sanguins peuvent également impacter la respiration, comme dans le cas d'une décompensation cardiaque [4](#page=4). #### 3.2.3 Autres maladies influentes D'autres systèmes corporels et types de maladies peuvent avoir des répercussions sur la respiration : * Les maladies neurologiques [4](#page=4). * Les maladies de l'appareil locomoteur, telles que les myopathies [4](#page=4). * Les maladies métaboliques [4](#page=4). * Les maladies sanguines [4](#page=4). ### 3.3 Appareillages et matériel de suppléance Divers appareillages et dispositifs de suppléance sont utilisés pour assister la fonction respiratoire [4](#page=4). #### 3.3.1 Matériel d'inhalothérapie Ce matériel est utilisé pour administrer des médicaments par inhalation [4](#page=4). #### 3.3.2 Matériel d'oxygénothérapie Ce dispositif permet de fournir de l'oxygène supplémentaire aux patients [4](#page=4). #### 3.3.3 Canule de trachéotomie Une canule de trachéotomie est utilisée pour maintenir une voie aérienne ouverte [4](#page=4). #### 3.3.4 Autres assistances respiratoires D'autres formes de matériel d'assistance respiratoire existent pour soutenir la ventilation [4](#page=4). ### 3.4 Traitement médicamenteux Le traitement médicamenteux d'un patient peut également influencer son état respiratoire [4](#page=4). ### 3.5 Observation de la respiration et des symptômes L'observation de la respiration et des symptômes associés est cruciale dans plusieurs situations cliniques [4](#page=4). #### 3.5.1 Quand observer ? L'observation doit être effectuée : * Chaque fois que la situation du patient semble le justifier [4](#page=4). * Lorsqu'il y a une "PM" (nécessité de précision sur ce sigle dans le document source) [4](#page=4). --- # Définitions et terminologie des concepts respiratoires Ce chapitre présente un vocabulaire technique essentiel lié à la fonction respiratoire, aux échanges gazeux et aux différents états pathologiques. ### 4.1 Surveillance du patient sous oxygénothérapie L'oxygénothérapie vise à éliminer les signes d'anoxie. Son efficacité est évaluée par l'observation du patient et de l'appareillage [26](#page=26). #### 4.1.1 Observation du patient L'observation du patient se concentre sur plusieurs aspects : * **Téguments:** La coloration de la peau et des conjonctives doit être normale. La transpiration devrait diminuer, et il faut prévenir les escarres au niveau du nez et des oreilles [26](#page=26). * **Signes vitaux:** Cela inclut la surveillance du pouls, de la pression artérielle (T.A.) pour s'assurer qu'elle est dans des valeurs normales, de la fréquence respiratoire, et de la saturation en oxygène pulsée (SpO2) et artérielle (SaO2) qui doit se situer entre 95 et 100% [26](#page=26). * **État neuro-psychique:** L'anxiété, l'agitation et la somnolence doivent diminuer [26](#page=26). * **Accidents:** Il est crucial d'être vigilant face aux erreurs de technique, aux erreurs de débit, aux mauvaises interprétations des symptômes et aux défauts de surveillance [26](#page=26). #### 4.1.2 Surveillance de l'appareillage La surveillance de l'appareillage comprend : * L'état général du matériel [26](#page=26). * La stabilité du débit d'oxygène [26](#page=26). * L'étanchéité du circuit, du montage et des raccords [26](#page=26). * La sécurité du patient et des personnes avoisinantes [26](#page=26). ### 4.2 Terminologie et vocabulaire Voici les termes clés relatifs à la fonction respiratoire et aux échanges gazeux : * **P:** Symbole représentant la pression gazeuse [26](#page=26). * **PO2 (ou PaO2):** Pression partielle d'oxygène dans le sang artériel [26](#page=26). * **PCO2 (ou PaCO2):** Pression partielle du gaz carbonique (dioxyde de carbone) dans le sang artériel [26](#page=26). * **SpO2:** Saturation pulsée de l'hémoglobine en oxygène. C'est une mesure non invasive de la quantité d'hémoglobine saturée en oxygène [26](#page=26). * **FiO2:** Fraction d'oxygène dans le gaz inspiré. Il s'agit du pourcentage d'oxygène dans l'air que le patient respire [26](#page=26). * **Hypoxie et anoxie:** Termes désignant une baisse de la pression partielle d'oxygène (PO2) dans les tissus. L'anoxie représente l'absence quasi totale d'oxygène [26](#page=26). * **Hypoxémie et anoxémie:** Termes indiquant un manque d'oxygène (O2) dans le sang. L'anoxémie signifie une absence quasi totale d'oxygène dans le sang [26](#page=26). * **Hyperoxie:** Augmentation de la pression partielle d'oxygène (PO2) [26](#page=26). * **Hypercapnie:** Excès de gaz carbonique (dioxyde de carbone) dans le sang, se traduisant par une augmentation de la PCO2 [26](#page=26). * **Acidose:** Désigne un excès d'acide carbonique (H2CO3) dans le sang, souvent lié à une accumulation de CO2 [26](#page=26). * **Normobare:** Qualifie un gaz dont la pression est égale à la pression atmosphérique [26](#page=26). * **Hyperbare:** Qualifie un gaz dont la pression est supérieure à la pression atmosphérique [26](#page=26). * **P. atm.:** Pression atmosphérique, équivalente à 1 bar ou 760 mm de mercure (mm Hg) [26](#page=26). > **Tip :** Comprendre ces définitions est fondamental pour interpréter correctement les paramètres de surveillance des patients, particulièrement ceux sous oxygénothérapie, et pour identifier rapidement toute dégradation de leur état respiratoire. Une vigilance constante sur les signes cliniques et l'appareillage est primordiale. --- ## Erreurs courantes à éviter - Révisez tous les sujets en profondeur avant les examens - Portez attention aux formules et définitions clés - Pratiquez avec les exemples fournis dans chaque section - Ne mémorisez pas sans comprendre les concepts sous-jacents

| Term | Definition | |------|------------| | Eupnée | Fréquence respiratoire normale, se situant généralement entre 12 et 20 respirations par minute chez l'adulte au repos. | | Bradypnée | Ralentissement anormal de la fréquence respiratoire, en deçà de 12 respirations par minute, considéré comme pathologique. | | Tachypnée | Augmentation de la fréquence respiratoire au-delà de 20 respirations par minute, avec un volume courant conservé, pouvant être physiologique ou pathologique. | | Polypnée | Augmentation de la fréquence respiratoire au-delà de 20 respirations par minute, accompagnée d'une diminution du volume courant, pouvant être physiologique ou pathologique. | | Dyspnée | Sensation de difficulté à respirer, caractérisée par une détresse respiratoire, une oppression, ou une angoisse, pouvant survenir à l'effort ou au repos. | | Orthopnée | Difficulté à respirer en position couchée, qui s'améliore lorsque le patient est mis en position assise. | | Respiration stertoreuse | Ronflement causé par un encombrement dans la trachée ou les voies aériennes supérieures. | | Respiration striduleuse | Sifflement respiratoire indiquant une obstruction ou un rétrécissement des voies aériennes supérieures. | | Cyanose | Coloration bleuâtre de la peau et des muqueuses due à une quantité excessive d'hémoglobine désoxygénée dans les capillaires sanguins. | | Tirage | Dépression des parties molles du thorax, notamment les espaces intercostaux, survenant pendant l'inspiration, souvent causée par un obstacle dans les voies aériennes supérieures. | | Expectoration | Sécrétions provenant des voies respiratoires (trachée, bronches, alvéoles pulmonaires) et expulsées par la toux. | | Hémoptysie | Expectoration de sang provenant des voies respiratoires. | | Oxygénothérapie | Traitement administrant de l'oxygène médical (O2) à une concentration ou pression supérieure à celle de l'air ambiant pour assurer une hématose normale. | | Isobare (Oxygénothérapie) | Méthode d'administration d'oxygène pur à la pression atmosphérique. | | Hyperbare (Oxygénothérapie) | Méthode d'administration d'oxygène à une pression supérieure à la pression atmosphérique, le sujet étant placé dans une enceinte étanche. | | Hypoxémie | Manque d'oxygène dans le sang, se manifestant par une diminution de la PO2 (pression partielle d'oxygène) artérielle. | | Hypoxie | Baisse de la PO2 dans les tissus, résultant d'un apport insuffisant d'oxygène aux cellules. | | Inhalothérapie (Aérosolthérapie) | Administration de particules médicamenteuses sous forme de brouillard (poudre ou gouttelettes) dans les voies respiratoires. | | Nébuliseur | Appareil transformant une solution liquide en un brouillard de fines gouttelettes inhalées par le patient, utilisé en inhalothérapie. | | Aérosol-doseur | Dispositif délivrant un brouillard de particules thérapeutiques dans un gaz ou l'air, activé par le patient lors de l'inspiration. | | Chambre d'inhalation | Dispositif utilisé avec un aérosol-doseur pour améliorer l'administration du médicament, notamment chez les enfants ou en cas de difficulté de coordination. | | Inhalateur à poudre sèche | Système délivrant une dose de médicament sous forme de poudre lors de l'inhalation par le patient, sans gaz propulseur. | | SpO2 | Saturation pulsée de l'hémoglobine en oxygène, mesurée par un oxymètre de pouls, représentant le pourcentage d'hémoglobine saturée en oxygène dans le sang artériel. | | FiO2 | Fraction d'oxygène dans le gaz inspiré, indiquant la concentration d'oxygène administrée au patient. | | Hypercapnie | Excès de gaz carbonique dans le sang, caractérisé par une augmentation de la PCO2 (pression partielle de dioxyde de carbone) artérielle. | | Acidose | Accumulation excessive d'acide dans le sang, souvent liée à un excès d'acide carbonique, entraînant une diminution du pH sanguin. |

# De rol van overheden en instanties in de gezondheidszorg Dit hoofdstuk beschrijft de complexe organisatie van de gezondheidszorg in België, waarbij de bevoegdheden verdeeld zijn over verschillende bestuursniveaus, en de diverse instanties die een rol spelen in het gezondheidsbeleid en de gezondheidsbevordering. ### 1.1 De Belgische staatsstructuur en gezondheidszorg België is een federale staat met een gelaagde staatsstructuur die de besluitvorming en uitvoering van gezondheidszorgbeleid beïnvloedt. De bevoegdheden zijn verdeeld over de federale overheid, de gemeenschappen, de gewesten, de provincies en de gemeenten. #### 1.1.1 Niveau 1: Federale overheid, gemeenschappen en gewesten België kent drie gemeenschappen (Vlaamse, Franstalige, Duitstalige) en drie gewesten (Vlaams, Waals, Brussels Hoofdstedelijk), naast de federale overheid. De bevoegdheidsverdeling is als volgt: * **Federale overheid:** Verantwoordelijk voor financiën, sociale zekerheid, en belangrijke delen van volksgezondheid. * De **Federale Minister van Volksgezondheid en Sociale Zaken** stuurt twee Federale Overheidsdiensten (FOD's) aan: * **FOD Sociale Zekerheid:** Waarborgt de levensstandaard door coördinatie van sociaal beleid, sociale dienstverlening en de bestrijding van sociale fraude. Het Belgische sociale beschermingssysteem kent twee pijlers: de klassieke sociale zekerheid (pensioenen, werkloosheid, etc.) en sociale bijstand (leefloon, inkomensgarantie, etc.). * Onder toezicht van de FOD Sociale Zekerheid vallen het **RIZIV** (beheer van ziekteverzekering, tariefbepaling) en het **KCE** (wetenschappelijk advies, klinische richtlijnen). * **FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu:** Bevoegd voor voeding (voedselveiligheid, tabak, alcohol), gezondheid (ziekenhuisfinanciering, zorgberoepen, vaccinaties), dieren en planten, en milieu. De missie is "One world, one health". * **Gewesten:** Verantwoordelijk voor economie, milieu, mobiliteit en ruimtelijke ordening. * **Gemeenschappen:** Verantwoordelijk voor cultuur, onderwijs en persoonsgebonden aangelegenheden, waaronder ook gezondheidszorg valt. Enkele belangrijke wetenschappelijke instellingen die het federale gezondheidsbeleid ondersteunen zijn: * **Sciensano:** Verzamelt en analyseert gezondheidsgegevens voor beleidsmakers. De Belgian Health Interview Survey (BHIS) is een belangrijk instrument. * **Hoge Gezondheidsraad (HGR):** Adviseert de overheid over volksgezondheid met behulp van nationale en internationale experts. * **Federaal Agentschap voor de Veiligheid van de Voedselketen (FAVV):** Controleert de veiligheid en kwaliteit van de voedselketen. #### 1.1.2 Vlaamse overheid De Vlaamse Gemeenschap en het Vlaams Gewest zijn samengevoegd tot één bestuursstructuur met een Vlaams Parlement en een Vlaamse regering. De minister van Welzijn is bevoegd voor persoonsgebonden aangelegenheden, waaronder: * Preventief gezondheidsbeleid (gericht op bevolkingsniveau). * Erkenning van zorgberoepen en -instellingen. * Kwaliteitsbewaking van zorgvoorzieningen. * Vlaamse sociale bescherming (zorgbudgetten). * Eerstelijnszorg (geïntegreerd via eerstelijnszones). * Digitalisering van de zorg (eZorgzaam Vlaanderen, Vitalink). Het **facettenbeleid** is een belangrijk principe waarbij gezondheid ook wordt meegenomen in andere beleidsdomeinen zoals onderwijs, werk en ruimtelijke ordening. De kwaliteitsopvolging van zorgvoorzieningen gebeurt via: * Inspecties door de **Zorginspectie**. * Vrijwillige accreditaties door externe organisaties. * Metingen van kwaliteitsindicatoren door het **Vlaams Instituut voor Kwaliteit van Zorg (VIKZ)**. Eerstelijnszorg wordt georganiseerd via **eerstelijnszones**, die samenwerking bevorderen tussen zorg- en welzijnsactoren, aangestuurd door een zorgraad. Het **Geïntegreerd Breed Onthaal (GBO)** is een samenwerking om sociale hulpverlening te coördineren. De digitalisering van de zorg omvat initiatieven zoals het federale **eHealth-platform** en Vlaamse realisaties zoals **Vitalink**. #### 1.1.3 Niveau 2: Provincies Provincies fungeren als een tussenniveau tussen gewesten en gemeenten. De gouverneur coördineert op provinciaal niveau. Provincies zijn o.a. verantwoordelijk voor noodplanning, infrastructuur, onderwijsinstellingen op provinciaal niveau, milieu- en natuurbeheer, cultuur, toerisme, en welzijn en gezondheid. De **Provinciale Geneeskundige Commissie (PGC)** adviseert over volksgezondheid, controleert zorgverleners en ziet toe op wachtdiensten en rampenplannen. #### 1.1.4 Niveau 3: Gemeenten Gemeenten spelen een essentiële, ondersteunende en verbindende rol, met name op het vlak van preventie, welzijn en lokale zorgcoördinatie. * Ze voeren **lokaal gezondheidsbeleid** en organiseren preventieve campagnes. * Ze ondersteunen en coördineren de **eerstelijnszorg** binnen eerstelijnszones. * Gemeenten nemen actief deel aan het **Geïntegreerd Breed Onthaal (GBO)** via het OCMW. * Ze spelen een coördinerende rol bij **crisis- en noodplanning**. * Gemeenten dragen bij aan een **gezonde leefomgeving** via ruimtelijke ordening en mobiliteit. * Ze ondersteunen **mantelzorgers en vrijwilligers**. ### 1.2 Kenmerken van de gezondheidszorg in België * **Een verplichte solidaire ziekteverzekering:** Financiert voornamelijk curatieve gezondheidszorg via maandelijkse bijdragen van werknemers en werkgevers. Ongeveer 99% van de bevolking is verplicht verzekerd voor een breed pakket aan geneeskundige verstrekkingen. De financiering gebeurt via de Rijksdienst voor Sociale Zekerheid (RSZ) en ziekenfondsen. * **Een ruim aanbod:** België kenmerkt zich door een hoge beschikbaarheid van bekwame zorgverstrekkers en moderne infrastructuur. Het aantal artsen wordt gereguleerd door een quotasysteem. * **Vrije keuze:** Burgers hebben een vrije keuze van verzekeringsinstelling en zorgverleners. Dit stimuleert concurrentie, maar kan ook leiden tot overconsumptie van zorg. Het **Globaal Medisch Dossier (GMD)** bevordert zorgcoördinatie. * **Overleg met betrekking tot prijzen en tarieven:** Prijzen en tarieven worden vastgelegd via tweejaarlijkse nationale overeenkomsten (conventies) tussen verzekeringsinstellingen en zorgberoepen. De Belgische nomenclatuur is zeer specifiek. * **Moeilijk beheersbare uitgaven:** De uitgaven aan gezondheidszorg stijgen gestaag door vergrijzing, chronische ziekten en dure technologieën. Maatregelen zoals 'pay for performance' en 'globale prospectieve bedragen' worden overwogen. De financiering komt uit overheid (ca. 77%), privaat (ca. 5%) en zorgontvangers (ca. 18%, remgelden en out-of-pocket uitgaven). De **maximumfactuur (MAF)** beschermt gezinnen tegen hoge medische kosten. ### 1.3 De zorgverzekeraar, rechthebbende en zorgverstrekker * **De zorgverzekeraar (ziekenfonds):** Iedereen schrijft zich in bij een ziekenfonds dat de ziekteverzekering uitvoert en uitkeringen uitbetaalt. Naast de verplichte verzekering bieden ziekenfondsen ook aanvullende diensten en voordelen aan. * **Rechthebbende of gebruiker:** De gehele Belgische bevolking is gedekt. Dit zijn 'gerechtigden' (op basis van beroepsbezigheid) en 'personen ten laste'. Aansluiting bij een ziekenfonds en betaling van sociale zekerheidsbijdragen zijn vereist. * **Zorgverstrekker:** Moet een diploma voorleggen. Kan 'geconventioneerd' (volgt tarieven) of 'niet-geconventioneerd' (mag hogere tarieven aanrekenen) zijn. De verplichte ziekteverzekering komt tussen in prestaties en producten die zijn opgenomen in de nomenclatuur. Het persoonlijk aandeel (remgeld) varieert. **Ereloonsupplementen** zijn de bedragen die niet-geconventioneerde verstrekkers bovenop de officiële tarieven aanrekenen. ### 1.4 Modellen van gedragsverandering en preventie Dit deel van de tekst behandelt modellen die verklaren waarom mensen bepaald gedrag vertonen en hoe dit gedrag kan worden beïnvloed ten gunste van gezondheid. #### 1.4.1 Gezondheidsdeterminanten Factoren die aan de basis liggen van gezondheid. Het **Health Field Concept van Lalonde** vat deze samen in categorieën zoals genen, gedrag, fysieke omgeving en maatschappelijke omstandigheden. De gezondheid is het resultaat van de wisselwerking tussen deze determinanten. * **Gedragsdeterminanten:** Factoren die de keuze voor gezond of ongezond gedrag beïnvloeden. Het **Gedragswiel** van het Vlaams Instituut Gezond Leven categoriseert deze in competenties, drijfveren en context (microniveau, mesoniveau, macroniveau). #### 1.4.2 Preventie en Gezondheidsbevordering * **Preventie:** Het voorkomen dat iets gebeurt. Men onderscheidt: * **Primair:** Voorkomen van ziekte of problemen. * **Secundair:** Vroegtijdig opsporen van ziekte. * **Tertiair:** Complicaties voorkomen bij reeds bestaande gezondheidsproblemen. * **Selectief:** Gericht op risicogroepen. * **Geïndiceerd:** Gericht op personen met symptomen. * **Zorggerelateerd:** Gericht op gediagnosticeerde patiënten. * **Preventieparadox:** Collectieve benaderingen leveren meer gezondheidswinst op bevolkingsniveau dan individueel gerichte interventies. * **Gezondheidsbevordering/gezondheidsvoorlichting:** Activiteiten gericht op het motiveren van mensen tot gezonder gedrag, zowel individueel als in de omgeving. Dit omvat educatie, omgevingsinterventies, afspraken en regels, en zorg en begeleiding. #### 1.4.3 Modellen van gedragsverandering * **Health Belief Model (HBM):** Verklaart gedrag op basis van waargenomen dreiging (vatbaarheid, ernst), gedragsevaluatie (voordelen vs. barrières) en "cue to action". * **ASE model:** Attitude, zelf-effectiviteit en aanleg (intentie) spelen een rol. Het model onderschat echter de invloed van de omgeving. * **Transtheoretisch model (Stages of Change):** Ziet gedragsverandering als een proces met verschillende stadia: precontemplatie, contemplatie, voorbereiding, actieve verandering, en behoud. Terugval is mogelijk, maar kan als leermoment dienen. #### 1.4.4 Praktische toepassingen en interventies * **SMART-doelstellingen:** Een methode om doelen concreet en meetbaar te maken (Specifiek, Meetbaar, Acceptabel, Realistisch, Tijdsgebonden). * **Gezondheidsmatrix:** Helpt bij het systematisch plannen en evalueren van gezondheidsbeleid door acties te structureren naar strategieën (educatie, omgevingsinterventies, afspraken, zorg) en werkniveaus. * **Interventies in Vlaanderen:** Organisaties zoals **Gezond Leven**, **Kind en Gezin**, **VAD** (expertisecentrum voor Alcohol en andere drugs), **VLESP** (expertisecentrum Suïcidepreventie), en de **Diabetes Liga** bieden ondersteuning en programma's. * **Voorbeelden van interventies:** * **Bewegen op verwijzing:** Stimuleert inactieve personen om meer te bewegen met begeleiding van een coach. * **Wisselwerken:** Beperken van langdurig stilzitten op het werk door afwisseling van zithouding. * **10 000 stappen:** Streven naar een dagelijkse stapdoel om inactiviteit tegen te gaan. * **Snack & chill:** Gezondere snackbars op scholen. * **Gezondheidsbeleid:** Een gestructureerde aanpak die gericht is op het bereiken van gezondheidsdoelstellingen door middel van diverse strategieën en interventies, zowel op individueel als op omgevingsniveau. Een effectief beleid vereist inzicht, concrete acties, uitvoering, en evaluatie. --- Hier is een gedetailleerd studieoverzicht over de rol van overheden en instanties in de gezondheidszorg, gebaseerd op de verstrekte documentatie. De organisatie van de gezondheidszorg in België is complex en wordt beïnvloed door een gelaagde staatsstructuur, waarbij bevoegdheden verdeeld zijn over verschillende beleidsniveaus, wat resulteert in een dynamisch maar soms gefragmenteerd zorglandschap. België is een federaal land met drie bestuursniveaus die beslissingen over gezondheidszorg nemen: de federale overheid, de gemeenschappen en de gewesten; de provincies; en de gemeenten. De zesde staatshervorming heeft geleid tot een overdracht van bevoegdheden naar de deelstaten, wat de coördinatie en integratie van zorg beïnvloedt. #### 1.1.1 Federale overheid, gemeenschappen en gewesten België kent drie gemeenschappen (Vlaamse, Franstalige, Duitstalige) en drie gewesten (Vlaams, Waals, Brussels Hoofdstedelijk). Deze entiteiten opereren juridisch op hetzelfde niveau, maar hebben specifieke bevoegdheden. * **Federale overheid:** Verantwoordelijk voor onder andere financiën, sociale zekerheid en belangrijke delen van de volksgezondheid. * De federale minister van Volksgezondheid stuurt de FOD Sociale Zekerheid en de FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu aan. * **FOD Sociale Zekerheid:** Waakt over de levensstandaard, coördineert sociaal beleid, biedt sociale dienstverlening en bestrijdt sociale fraude. Het Belgische sociale beschermingssysteem rust op twee pijlers: klassieke sociale zekerheid (pensioenen, werkloosheid, ziekteverzekering) en sociale bijstand (leefloon, inkomensgarantie). * Onder toezicht van de FOD Sociale Zekerheid vallen het **RIZIV** (beheer van ziekteverzekering, tarieven, vergoedingsvoorwaarden) en het **KCE** (wetenschappelijk advies, richtlijnen, klinische studies). * **FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu:** Bevoegd voor voeding, gezondheid (ziekenhuisfinanciering, beroepskwalificaties), dieren en planten, en milieu. De missie is "One world, one health". * Ondersteunende wetenschappelijke instellingen: **Sciensano** (gezondheidsgegevensanalyse, onderzoek), de **Hoge Gezondheidsraad (HGR)** (advies over volksgezondheid) en het **Federaal Agentschap voor de Veiligheid van de Voedselketen (FAVV)** (controle voedselketen). * **Vlaamse overheid:** Omvat de Vlaamse Gemeenschap en het Vlaams Gewest met één parlement en regering. De minister van Welzijn is bevoegd voor persoonsgebonden aangelegenheden. * **Beleidsdomein Welzijn:** Omvat preventief gezondheidsbeleid, erkenning van zorgberoepen en -instellingen, kwaliteitsbewaking, Vlaamse sociale bescherming, en eerstelijnszorg. * **Preventief gezondheidsbeleid:** Gericht op ziektepreventie en verhogen van levenskwaliteit, met een **facettenbeleid** (gezondheid meenemen in andere beleidsdomeinen zoals onderwijs, werk, mobiliteit, wonen, ruimtelijke ordening). * **Erkenning en kwaliteitsbewaking:** Erkenningsnormen zijn federaal, maar de kwaliteitsopvolging gebeurt via de Zorginspectie, vrijwillige accreditaties en metingen door het Vlaams Instituut voor Kwaliteit van Zorg (VIKZ). * **Vlaamse sociale bescherming:** Biedt zorgbudgetten en ondersteuning voor langdurige zorgnoden. * **Eerstelijnszorg:** Georganiseerd via **eerstelijnszones** (geografische gebieden voor samenwerking tussen zorg- en welzijnsactoren) en het **Geïntegreerd Breed Onthaal (GBO)** (samenwerking OCMW, CAW, ziekenfondsen voor sociale hulpverlening). * **Digitalisering van de zorg:** Ondersteuning van de digitale informatie-uitwisseling (bv. eHealth-platform, Vitalink) met uitdagingen op het gebied van privacy, beveiliging en financiële haalbaarheid. #### 1.1.2 Provincies België telt tien provincies, elk met een eigen raad, deputatie en gouverneur. Ze spelen een coördinerende rol en zijn verantwoordelijk voor onder meer noodplanning, infrastructuur, onderwijs, milieu, cultuur en welzijn. De **Provinciale Geneeskundige Commissie (PGC)** is een belangrijk controle- en adviesorgaan op provinciaal niveau voor de bewaking van kwaliteit, veiligheid en continuïteit van zorg. #### 1.1.3 Gemeenten Gemeenten spelen een essentiële, ondersteunende en verbindende rol, met name op het vlak van preventie, welzijn en lokale zorgcoördinatie. Ze voeren lokaal gezondheidsbeleid, ondersteunen en coördineren de eerstelijnszorg, participeren in het GBO, zijn betrokken bij crisis- en noodplanning, dragen bij aan een gezonde leefomgeving en ondersteunen mantelzorgers en vrijwilligers. De Belgische gezondheidszorg wordt gekenmerkt door een aantal kernprincipes: * **Verplichte solidaire ziekteverzekering:** Gefinancierd door maandelijkse bijdragen van werknemers en werkgevers, dekt een breed pakket aan geneeskundige verstrekkingen. De financiering komt voornamelijk uit sociale zekerheidsbijdragen, aangevuld met private verzekeringen. * **Ruim aanbod:** Een hoge beschikbaarheid van bekwame zorgverstrekkers en moderne infrastructuur, hoewel het aantal artsen gereguleerd wordt door een quotasysteem. * **Vrije keuze:** Patiënten kunnen zelf hun verzekeringsinstelling en zorgverleners kiezen, wat concurrentie bevordert maar ook kan leiden tot overconsumptie. Het **Globaal Medisch Dossier (GMD)** wordt bevorderd om zorgcoördinatie te verbeteren. * **Overleg met betrekking tot prijzen en tarieven:** Vastgelegd via nationale overeenkomsten tussen verzekeringsinstellingen en zorgberoepen, gedetailleerd in een unieke nomenclatuur. * **Moeilijk beheersbare uitgaven:** Gestegen gezondheidsuitgaven door vergrijzing, chronische ziekten en innovatieve technologieën. Maatregelen zoals 'pay for performance' en 'globale prospectieve bedragen' worden overwogen. * Financieringsbronnen: Overheid (ca. 77%), Privaat (ca. 5%), Zorgontvangers (ca. 18% - remgelden en out-of-pocket uitgaven). * **Maximumfactuur (MAF):** Een financiële bescherming die jaarlijkse medische kosten beperkt, met lagere plafonds voor gezinnen met lagere inkomens. * **Ziekteverzekering in drie fasen:** Overheid (RIZIV), zorgontvanger, en zorgverstrekker werken samen. * **Zorgverzekeraar (ziekenfonds):** Uitvoerend orgaan van de ziekteverzekering, verantwoordelijk voor uitbetalingen, aanvullende diensten en ledenvoorlichting. De prijs van de verplichte verzekering is identiek, concurrentie speelt op aanvullende verzekeringen. * **Rechthebbende of gebruiker:** Iedereen is gedekt. Twee categorieën: gerechtigden (op basis van beroepsbezigheid) en personen ten laste. Voorwaarden: aansluiting bij een ziekenfonds en betaling van bijdragen. * **Zorgverstrekker:** Kan **geconventioneerd** (respecteert tarieven) of **niet-geconventioneerd** (mag hogere honoraria aanrekenen) zijn. Toetreding tot de conventie biedt tariefzekerheid. Terugbetalingen zijn opgenomen in de nomenclatuur, met gedeeltelijke tegemoetkomingen voor de meeste prestaties. ### 1.3 Gezondheidsdeterminanten en preventie Gezondheidsdeterminanten zijn factoren die aan de basis liggen van gezondheid, en de gezondheidszorg is het resultaat van de wisselwerking tussen deze determinanten. * **Model van Lalonde:** Identificeert vier hoofdcategorieën: menselijke biologie (genen, verworven eigenschappen), leefomgeving (fysiek, maatschappelijk), leefstijl (gedrag) en gezondheidszorgsysteem (aanbod, kwaliteit, toegankelijkheid). * **Gedragsdeterminanten:** Factoren die (on)gezond gedrag beïnvloeden, samengevat in het **gedragswiel** van het Vlaams Instituut Gezond Leven. Deze zijn onderverdeeld in: * **Competenties:** Psychosociale, kritische, coping- en interactieve vaardigheden, alsook lichamelijke competenties. * **Drijfveren:** Reflectief gedrag (bewuste keuzes, uitkomstverwachtingen) versus automatisch gedrag (emoties, verlangens, gewoonte, hedonisch eten). De "intention-behaviour-gap" is een belangrijk concept hierbij. * **Context:** Microniveau (gezin), mesoniveau (school, werk), macroniveau (maatschappij). Hieronder vallen de fysieke omgeving (beschikbaarheid, toegankelijkheid, bereikbaarheid – denk aan voedselwoestijnen/moerassen), sociaal-culturele omgeving (sociale normen, modeling, opvoedingsstijl), economische omgeving (kosten) en politieke omgeving (regels). * **Preventie:** Gericht op het voorkomen van problemen. * **Primaire preventie:** Voorkomen van ziekte of gedrag (bv. anti-rokerscampagnes). * **Secundaire preventie:** Vroegtijdig opsporen (bv. screenings). * **Tertiaire preventie:** Complicaties bij bestaande problemen beperken (bv. oefentherapie bij rugklachten). * **Selectieve preventie:** Gericht op bevolkingsgroepen met verhoogd risico. * **Geïndiceerde preventie:** Gericht op personen met symptomen die nog niet voldoen aan diagnostische criteria. * **Zorggerelateerde preventie:** Gericht op personen die gediagnosticeerd zijn. * **Preventieparadox:** Collectieve benaderingen leveren meer gezondheidswinst op bevolkingsniveau dan individuele hoogrisico benaderingen, maar zijn minder zichtbaar. * **Gezondheidsbevordering/gezondheidsvoorlichting:** Motiveren tot gezonder gedrag via educatie, omgevingsinterventies (bv. nudging), afspraken en regels, en zorg en begeleiding. * **Vlaams preventielandschap:** Gecoördineerd door de Vlaamse overheid (Departement Zorg) met ondersteuning van partnerorganisaties (bv. ziekenhuizen, universiteiten, expertisecentra zoals VAD en VLESP), regionale LOGO's en organisaties met terreinwerking (bv. CLB, Kind & Gezin). * **Vlaamse gezondheidsdoelstellingen:** Gesteld door een gezondheidsconferentie, met actieplannen en monitoring. Recente doelstellingen focussen op fysieke activiteit, evenwichtige voeding en gezond gewicht, met aandacht voor settingsgericht werken, implementatie, "Health-in-All-Policies", kwetsbare groepen, evidence-based werken en samenwerking. * **Gezondheidsmatrix:** Een gestructureerd overzicht van acties, dat duurzaamheid en langetermijnvisie bevordert, en waarvan de effecten gemeten worden via proces- en gezondheidsindicatoren. * **Gezondheidsbeleid:** Een gedragslijn voor het bereiken van doelstellingen, met een mix van strategieën gericht op individu en omgeving. Een stappenplan kan helpen bij de realisatie ervan. ### 1.4 Modellen van gedragsverandering Verschillende modellen helpen bij het begrijpen en beïnvloeden van gedragsverandering: * **Health Belief Model (HBM):** Verklaart gedrag op basis van waargenomen dreiging (vatbaarheid, ernst), gedragsevaluatie (effectiviteit, voordelen vs. barrières) en "cue to action". * **ASE model (Attitude, Sociale normen, Eigen-effectiviteit):** Houdt rekening met attitude, sociale normen, eigen-effectiviteit en barrières. Dit model onderschat echter de invloed van de bredere omgeving (fysiek, economisch, politiek). * **Transtheoretisch model (Stages of Change):** Beschrijft gedragsverandering als een proces door verschillende stadia: precontemplatie, contemplatie, voorbereiding, actie, behoud, met kans op terugval. Dit model biedt een gerichte aanpak per stadium. * **SMART-doelstellingen:** Specifiek, Meetbaar, Acceptabel, Realistisch, Tijdsgebonden, bieden duidelijkheid, motivatie en evaluatiemogelijkheden. De documentatie beschrijft ook diverse **interventies in Vlaanderen**, zoals "Gezond leven", "Kind en Gezin", VAD, VLESP, en de Diabetes Liga. Specifieke programma's als "Bewegen op verwijzing", de focus op het beperken van stilzitten ("wisselwerken") en het nastreven van 10.000 stappen per dag worden toegelicht, evenals de ontwikkeling van een "Snack & chill" initiatief in scholen. Deze initiatieven maken gebruik van verschillende strategieën (educatie, omgevingsinterventies, afspraken/regels, zorg/begeleiding) om gedragsdeterminanten te beïnvloeden en gezondheidsdoelstellingen te bereiken. --- Hier is de studiehandleiding over de rol van overheden en instanties in de gezondheidszorg, gebaseerd op de verstrekte tekst. De organisatie van de gezondheidszorg in België is complex en gelaagd, waarbij bevoegdheden verdeeld zijn over verschillende bestuursniveaus: federaal, gemeenschappen/gewesten, provincies en gemeenten, elk met eigen specifieke verantwoordelijkheden in het gezondheidslandschap. ### 1.1 Bestuursniveaus en hun bevoegdheden België kent een federale staatsstructuur met verschillende bestuursniveaus die allemaal invloed hebben op de gezondheidszorg. #### 1.1.1 Federaal niveau De federale overheid beheert kernbevoegdheden zoals sociale zekerheid en belangrijke delen van de volksgezondheid. De Federale Overheidsdienst (FOD) Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu is verantwoordelijk voor voeding, gezondheid, dieren & planten en milieu. De FOD Sociale Zekerheid waakt over de levensstandaard en coördineert sociaal beleid. **Onder de FOD Sociale Zekerheid vallen:** * **RIZIV (Rijksinstituut voor Ziekte- en Invaliditeitsverzekering):** Beheert de verplichte ziekteverzekering, stelt tarieven en vergoedingsvoorwaarden vast, en werkt samen met ziekenfondsen voor uitbetalingen. * **KCE (Federaal Kenniscentrum voor de Gezondheidszorg):** Verleent wetenschappelijk advies aan de overheid, publiceert rapporten en ontwikkelt klinische richtlijnen. **Onder de FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu vallen:** * **Voeding:** Toezicht op voedselveiligheid, tabak, cosmetica en alcohol. * **Gezondheid:** Financiering ziekenhuizen, kwalificatiezorgberoepen, dringende medische hulp, vaccinaties, registratie besmettelijke ziekten. * **Dieren en planten:** Veiligheid dierlijke producten, bestrijding plantenziekten, GMO's. * **Milieu:** Bevordering van een gezond leefmilieu. **Wetenschappelijke ondersteuning aan het federaal beleid:** * **Sciensano:** Verzamelt en analyseert gezondheidsgegevens, verricht wetenschappelijk onderzoek (bv. voedselconsumptiepeiling, data COVID-19), en waarborgt de onafhankelijkheid van onderzoek. De Belgian Health Interview Survey (BHIS) is een belangrijk instrument voor dataverzameling. * **Hoge Gezondheidsraad (HGR):** Adviseert de overheid over volksgezondheid met experts uit diverse domeinen, en levert aanbevelingen, bijvoorbeeld tijdens de coronapandemie. * **Federaal Agentschap voor de Veiligheid van de Voedselketen (FAVV):** Controleert de veiligheid en kwaliteit van de gehele voedselketen, van primaire productie tot distributie. #### 1.1.2 Gemeenschappen en Gewesten België kent drie gemeenschappen (Vlaamse, Franse, Duitstalige) en drie gewesten (Vlaams, Waals, Brussels Hoofdstedelijk). Gewesten zijn geografisch, gemeenschappen taalkundig. In Vlaanderen zijn de gemeenschaps- en gewestbevoegdheden samengevoegd. * **Vlaamse overheid (Gemeenschap/Gewest):** De minister van Welzijn is bevoegd voor persoonsgebonden aangelegenheden, waaronder preventief gezondheidsbeleid, erkenning van zorgberoepen en -instellingen, kwaliteitsbewaking, sociale bescherming, en eerstelijnszorg. * **Preventief gezondheidsbeleid:** Gericht op ziektepreventie en vroegtijdige opsporing, met een focus op levensverwachting en levenskwaliteit. * **Facettenbeleid:** Een intersectoraal beleid waarbij gezondheid wordt meegenomen in domeinen zoals onderwijs, werk, mobiliteit, wonen en ruimtelijke ordening. * **Erkenning en kwaliteitsbewaking:** Hoewel erkenningsnormen federaal bepaald zijn, zorgt de Vlaamse overheid voor kwaliteitsopvolging via de Zorginspectie, vrijwillige accreditaties en kwaliteitsindicatoren (VIKZ). * **Eerstelijnszorg:** Georganiseerd via eerstelijnszones met zorgraden voor lokale samenwerking en afstemming van zorg op regionale noden. Het Geïntegreerd Breed Onthaal (GBO) coördineert sociale hulpverlening. * **Digitalisering van de zorg:** Bevordert digitale informatie-uitwisseling via platforms zoals het federale eHealth-platform (Personal Health Viewer, elektronisch voorschrift, e-attestering, Sumehr) en Vlaamse initiatieven zoals Vitalink. #### 1.1.3 Provincies België telt tien provincies. Provincies fungeren als een tussenniveau tussen gewesten en gemeenten en zijn onder meer verantwoordelijk voor de coördinatie van noodplanning, provinciale infrastructuur en welzijn en gezondheid. * **Provinciale Geneeskundige Commissie (PGC):** Een provinciaal controle- en adviesorgaan dat adviseert over volksgezondheid, de uitoefening van zorgberoepen controleert, de geschiktheid van zorgverleners bewaakt, wachtdiensten organiseert en rampenplannen coördineert. #### 1.1.4 Gemeenten * **Lokaal gezondheidsbeleid:** Gemeenten voeren dit beleid uit, vaak in samenwerking met andere partners, en organiseren campagnes rond gezondheidsthema's. * **Ondersteuning en coördinatie eerstelijnszorg:** Gemeenten nemen deel aan zorgraden binnen eerstelijnszones en faciliteren samenwerking tussen zorgverleners. * **Geïntegreerd Breed Onthaal (GBO):** Gemeenten nemen hier via het OCMW actief deel aan om de toegang tot sociale hulpverlening te verbeteren. * **Crisis- en noodplanning:** Gemeenten coördineren test- en vaccinatiecentra en communicatie tijdens crises. * **Infrastructuur en gezonde leefomgeving:** Via ruimtelijke ordening, mobiliteit, luchtkwaliteit en groene ruimtes dragen gemeenten bij aan een gezonde leefomgeving. * **Ondersteuning mantelzorgers en vrijwilligers:** Gemeenten initiëren ondersteuning voor informele zorgnetwerken. ### 1.2 Kenmerken van de Belgische gezondheidszorg De Belgische gezondheidszorg wordt gekenmerkt door een verplichte solidaire ziekteverzekering, een ruim aanbod aan zorg, vrije keuze van zorgverleners en een gestructureerd prijs- en tariefoverleg. #### 1.2.1 Verplichte solidaire ziekteverzekering Dit systeem, grotendeels gefinancierd door bijdragen van werknemers en werkgevers, dekt een breed pakket aan geneeskundige verstrekkingen, waaronder consultaties, medicatie, arbeidsongeschiktheid en zwangerschapsgerelateerde kosten. De financiële basis is solidariteit. * **Financiering:** Maandelijkse bijdragen van werknemers en werkgevers aan de RSZ, die dit verdeelt over de sociale zekerheid. * **Terugbetalingen:** Geregeld via de nomenclatuur van de geneeskundige verzorgingen. #### 1.2.2 Ruim aanbod aan zorg België heeft een hoge beschikbaarheid van zorgverstrekkers, infrastructuur en apparatuur. Het aantal artsen wordt wel gereguleerd. #### 1.2.3 Vrije keuze Patiënten kunnen vrij hun verzekeringsinstelling en zorgverleners kiezen. Dit bevordert concurrentie maar kan ook leiden tot meer zorgconsumptie dan strikt noodzakelijk. * **Globaal Medisch Dossier (GMD):** Wordt beheerd door de huisarts en brengt medische gegevens samen ter verbetering van de zorgcoördinatie. Het aanhouden ervan biedt financiële voordelen voor de patiënt. #### 1.2.4 Overleg over prijzen en tarieven Nationale overeenkomsten (conventies) tussen verzekeringsinstellingen en zorgberoepen regelen honoraria en terugbetalingstarieven. De Belgische nomenclatuur is hierin zeer specifiek. #### 1.2.5 Moeilijk beheersbare uitgaven De uitgaven voor gezondheidszorg blijven stijgen, mede door vergrijzing, chronische ziekten en innovatieve technologieën. Maatregelen zoals 'pay for performance' en 'globale prospectieve bedragen' worden overwogen. * **Financieringsbronnen:** Overheid (sociale zekerheid), privaat (aanvullende verzekeringen), en zorgontvangers (remgelden, out-of-pocket). * **Remgelden en supplementen:** Het persoonlijk aandeel van de patiënt dat niet wordt terugbetaald. De maximumfactuur (MAF) beschermt gezinnen tegen te hoge jaarlijkse medische kosten. ### 1.3 Ziekteverzekering: de drie hoofdfactoren De ziekteverzekering in België kent drie belangrijke spelers: de overheid (via het RIZIV), de zorgontvanger en de zorgverstrekker. #### 1.3.1 De zorgverzekeraar (ziekenfonds) Ziektefondsen zijn de uitvoerende organen van de ziekteverzekering. Ze betalen uitkeringen uit onder controle van het RIZIV en bieden ook aanvullende diensten. * **Taken:** Uitbetaling ziekte- en invaliditeitsverzekering, organisatie aanvullende voordelen, voorlichting leden, ondersteuning thuiszorg, en promotie van gezondheid. * **Concurrentie:** Vooral op het vlak van aanvullende verzekeringen. #### 1.3.2 Rechthebbende of gebruiker De gehele Belgische bevolking is gedekt, onderverdeeld in gerechtigden (op basis van beroepsactiviteit) en personen ten laste. Aansluiting bij een ziekenfonds en het betalen van bijdragen zijn vereist. #### 1.3.3 Zorgverstrekker Gediplomeerde zorgverleners kunnen toetreden tot de conventie (geconventioneerd) of niet (niet-geconventioneerd). * **Geconventioneerd:** Respecteert overeengekomen tarieven. * **Niet-geconventioneerd:** Mag hogere honoraria aanrekenen, wat resulteert in een hogere eigen bijdrage voor de patiënt. > **Tip:** Het systeem van conventies stimuleert tariefzekerheid en aanvaardbare tarieven voor zowel gebruiker als verstrekker. ### 1.4 Gezondheidsdeterminanten en preventie Gezondheidsdeterminanten zijn factoren die aan de basis liggen van gezondheid. Het 'Health Field Concept' van Lalonde vat deze samen. Preventie richt zich op het voorkomen van gezondheidsproblemen, met verschillende niveaus van interventie. * **Genen:** Genetische aanleg. * **Verworven eigenschappen:** Opgelopen fysieke kenmerken (bv. hoge bloeddruk). * **Gedrag:** Leefstijlkeuzes (voeding, roken, beweging). * **Fysieke omgeving:** Klimaat, waterkwaliteit. * **Maatschappelijke factoren:** School, werk, gezin. * **Aanbod:** Beschikbaarheid van zorg (wachtlijsten, spoeddiensten). * **Kwaliteit:** Opleidingen, infectiepreventie. * **Toegankelijkheid:** Verzekeringssystemen. #### 1.4.2 Het gedragswiel Het Vlaams Instituut Gezond Leven ontwikkelde een gedragswiel met determinanten ingedeeld in competenties, drijfveren en context. * **Competenties:** Psychosociale, kritische, coping-, interactieve en lichamelijke competenties. * **Drijfveren:** Reflectief (bewust) versus automatisch (onbewust) gedrag, waarbij overtuigingen, verwachtingen, attitude, eigen-effectiviteit en emoties een rol spelen. De 'intention-behaviour-gap' is hierbij een relevant concept. * **Context:** Microniveau (gezin), mesoniveau (school, werk), macroniveau (maatschappij). #### 1.4.3 Preventie Preventie heeft als doel gezondheidsproblemen te voorkomen. * **Niveaus van preventie:** * **Primair:** Voorkomen van ziekte of gedrag dat tot ziekte leidt (bv. anti-rokerscampagne). * **Secundair:** Vroegtijdig opsporen van gezondheidsproblemen (bv. screenings). * **Tertiair:** Beperken van complicaties bij bestaande gezondheidsproblemen (bv. oefentherapie bij rugklachten). * **Preventieparadox:** Collectieve benaderingen leveren op bevolkingsniveau meer winst op dan focus op hoogrisicogroepen. #### 1.4.4 Gezondheidsbevordering en -voorlichting Dit omvat activiteiten om mensen te motiveren tot gezonder gedrag, gericht op individu en omgeving. Strategieën omvatten educatie, omgevingsinterventies, afspraken/regels, en zorg/begeleiding. #### 1.4.5 Vlaams preventielandschap Public Health streeft naar beleidsdoelen voor volksgezondheid. De Vlaamse overheid coördineert gezondheidspromotie, gesteund door partnerorganisaties en regionale verspreiders (LOGO's). * **Vlaamse gezondheidsdoelstellingen:** Formuleren prioriteiten zoals vaccinaties, bevolkingsonderzoek, suïcidepreventie en gezonder leven. Nieuwere doelstellingen focussen op fysieke activiteit, evenwichtige voeding en gezond gewicht. * **Health-in-All-Policies:** Een benadering die gezondheid meeneemt in alle beleidsdomeinen. * **Settingsgericht werken:** Aanpakken van gezondheid in specifieke contexten (bv. scholen, werkplekken). * **Gezondheidsmatrix:** Een instrument voor gestructureerd overzicht en langetermijnvisie van acties. Proces- en gezondheidsindicatoren monitoren de effectiviteit. ### 1.5 Modellen van gedragsverandering Verschillende modellen verklaren waarom mensen bepaald gedrag vertonen en hoe dit gedrag kan worden veranderd. #### 1.5.1 Individuele modellen * **Health Belief Model (HBM):** Mensen nemen preventief gedrag aan als ze het gezondheidsprobleem als dreigend beschouwen, de voorgestelde actie effectief achten en de voordelen opwegen tegen de barrières. * **ASE model (Attitude, Sociale invloed, Effectiviteit):** Houdt rekening met attitude, sociale invloed (normen, druk, steun) en eigen-effectiviteit (zelfvertrouwen) als drijfveren voor gedragsverandering. Er is kritiek op de onderschatting van omgevingsfactoren buiten de sociale context. * **Transtheoretisch model (Stages of Change):** Ziet gedragsverandering als een proces met opeenvolgende stadia (precontemplatie, contemplatie, voorbereiding, actie, behoud, terugval). Elke fase vereist een specifieke aanpak. #### 1.5.2 Ecologische modellen * **ANGELO model:** Beschouwt de invloed van omgeving en biologie op gedrag. #### 1.5.3 Strategieën voor gedragsverandering Diverse methoden worden ingezet om gedrag te beïnvloeden, zoals stimuluscontrole, contraconditionering, contingentiemanagement, feedback, modeling en shaping. * **SMART-doelstellingen:** Specifiek, Meetbaar, Acceptabel, Realistisch, Tijdsgebonden doelen helpen bij het concreet maken en evalueren van verandertrajecten. ### 1.6 Interventies in Vlaanderen Verschillende organisaties en initiatieven zetten in op gezondheidsbevordering en preventie in Vlaanderen. * **Gezond leven:** Bevordert een gezonder en toegankelijker leven. * **Kind en gezin:** Richt zich op kansrijke opgroeiing. * **VAD (Vlaams expertisecentrum voor Alcohol en andere drugs):** Bestrijdt problematisch middelengebruik. * **VLESP (Vlaams expertisecentrum Suïcidepreventie):** Creëert een taboedoorbrekende omgeving rond zelfdoding. * **Diabetes Liga:** Informeren, verbinden en mobiliseren rond diabetes. **Voorbeelden van interventies:** * **Bewegen op verwijzing:** Coaches helpen personen die onvoldoende bewegen om een bewegingsplan op te stellen en te implementeren. Maatregelen zoals verhoogde tegemoetkomingen en lokale netwerken ondersteunen dit. * **Wisselwerken:** Stimuleren van variatie in werkhouding om lang stilzitten te doorbreken. * **10.000 stappen:** Stimuleert volwassenen om dagelijks 10.000 stappen te zetten, met ondersteunend materiaal zoals stappensignalisaties en affiches. * **Snack & chill:** Een initiatief voor gezondere snackbars op scholen, met focus op kennis, betaalbaarheid en beschikbaarheid. * **SMART-doelstellingen communicatie:** Gebruik van social media en duidelijke doelen om projecten bekend te maken. De gezondheidsmatrix en een gestructureerde aanpak van beleidsontwikkeling zijn essentieel voor het realiseren van een effectief en duurzaam gezondheidsbeleid. --- # Het Vlaamse preventielandschap en gezondheidsdoelstellingen Dit document behandelt het Vlaamse preventielandschap, de evolutie van gezondheidsdefinities en de organisatorische structuur van de gezondheidszorg in België, met specifieke aandacht voor de Vlaamse context. ## 2. Gezondheidsdefinities en visies De definitie van 'gezondheid' is cruciaal voor het bepalen van beleid en behandelmethoden. Verschillende visies op gezondheid bestaan: * **Biologische visie:** Gezondheid als homeostase of evenwicht in het lichaam. Ziekte ontstaat wanneer dit evenwicht verstoord is. * **Psychologische visie:** Gezondheid is gerelateerd aan hoe iemand zich voelt. * **Sociale visie:** Gezondheid hangt samen met het kunnen vervullen van maatschappelijke rollen. * **Humane visie:** Een breder concept waarbij ook zelfperceptie en het kunnen vervullen van geestelijke rollen meespelen. * **Dynamische visie:** Gezondheid wordt gezien als het aanpassingsvermogen aan wisselende omstandigheden. Men kan ondanks problemen gezond zijn door de wil om aan zichzelf te werken. * **Medische visie:** Richt zich op de aanwijsbare oorzaak van ziekte. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) definieerde gezondheid in 1948 als "een toestand van volledig lichamelijk, sociaal en geestelijk welzijn en niet louter de afwezigheid van ziekte of gebrek". Deze definitie, die een holistisch mensbeeld weerspiegelt, werd in 1998 herformuleerd tot "een dynamische toestand van volledig fysiek, mentaal, spiritueel en sociaal welzijn en niet alleen de afwezigheid van ziekte of gebrek". Machteld Huber introduceerde het concept van **positieve gezondheid**, gedefinieerd als "het vermogen van mensen om zich aan te passen en de eigen regie te voeren in het licht van de fysieke, emotionele en sociale uitdagingen van het leven". Huber onderscheidt zes dimensies van gezondheid: lichaamsfuncties, mentaal welbevinden, zingeving, dagelijks functioneren, meedoen, en kwaliteit van leven. ## 3. Organisatie van de gezondheidszorg in België De Belgische gezondheidszorgorganisatie is complex door de federale staatsstructuur, waarbij bevoegdheden verspreid zijn over verschillende beleidsniveaus. Sinds de zesde staatshervorming zijn veel bevoegdheden overgeheveld naar de deelstaten. Beslissingen worden genomen op drie bestuursniveaus: ### 3.1 Federale overheid, gemeenschappen en gewesten België telt drie gemeenschappen (Vlaamse, Franstalige, Duitstalige) en drie gewesten (Vlaams, Waals, Brussels Hoofdstedelijk). De bevoegdheden zijn verdeeld: de federale overheid beheert onder andere financiën, sociale zekerheid en delen van volksgezondheid. De gewesten zijn bevoegd voor economie en milieu, terwijl de gemeenschappen zich richten op cultuur, onderwijs en persoonsgebonden aangelegenheden zoals gezondheidszorg. In Vlaanderen zijn de Vlaamse Gemeenschap en het Vlaams Gewest samengevoegd tot één entiteit. * **Federale overheid:** * **FOD Sociale Zekerheid:** Coördineert sociaal beleid, biedt sociale dienstverlening en bestrijdt sociale fraude. Het Belgische sociale beschermingssysteem bestaat uit klassieke sociale zekerheid en sociale bijstand. Belangrijke instellingen onder dit mandaat zijn het RIZIV (Rijksinstituut voor Ziekte- en Invaliditeitsverzekering) en het KCE (Federaal Kenniscentrum voor de Gezondheidszorg). * **FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu:** Is bevoegd voor voeding, gezondheid (financiering ziekenhuizen, kwalificatie zorgberoepen), dieren en planten, en milieu. De missie is "One world, one health". Belangrijke ondersteunende instellingen zijn Sciensano (gezondheidsgegevensanalyse), de Hoge Gezondheidsraad (HGR) (advies orgaan) en het Federaal Agentschap voor de Veiligheid van de Voedselketen (FAVV) (controle voedselketen). * **Vlaamse overheid:** * De Vlaamse minister van Welzijn is bevoegd voor persoonsgebonden aangelegenheden, waaronder preventief gezondheidsbeleid, erkenning van zorgberoepen, kwaliteitsbewaking, Vlaamse sociale bescherming, en eerstelijnszorg. * Het **preventief gezondheidsbeleid** streeft naar gezondheidswinst op bevolkingsniveau door ziektepreventie en vroegtijdige opsporing. Het hanteert het principe van **facettenbeleid**, wat inhoudt dat gezondheid een gedeelde verantwoordelijkheid is die ook in andere beleidsdomeinen (onderwijs, werk, mobiliteit, wonen, ruimtelijke ordening) wordt meegenomen. * Kwaliteitsbewaking van zorgvoorzieningen gebeurt via inspecties door de Zorginspectie, vrijwillige accreditaties, en metingen van kwaliteitsindicatoren door het Vlaams Instituut Kwaliteit van Zorg (VIKZ). * **Eerstelijnszorg** wordt georganiseerd via eerstelijnszones, waar zorg- en welzijnsactoren samenwerken onder leiding van een zorgraad. Het Geïntegreerd Breed Onthaal (GBO) is een belangrijk samenwerkingsverband binnen de eerstelijnszones. * De digitalisering van de zorg, met initiatieven zoals het federale eHealth-platform en Vlaamse realisaties zoals Vitalink, is een belangrijke pijler. ### 3.2 Provincies Provincies fungeren als een tussenniveau tussen gewesten en gemeenten. Ze zijn onder andere verantwoordelijk voor noodplanning, provinciale infrastructuur, en milieu- en natuurbeheer. De Provinciale Geneeskundige Commissie (PGC) is een belangrijk advies- en controleorgaan op provinciaal niveau. ### 3.3 Gemeenten Gemeenten spelen een cruciale ondersteunende rol in gezondheidszorg, met name op het vlak van preventie en lokale zorgcoördinatie. Ze voeren lokaal gezondheidsbeleid, ondersteunen de eerstelijnszorg via de zorgraad, nemen deel aan het Geïntegreerd Breed Onthaal (GBO), en coördineren crisis- en noodplanning. Gemeenten dragen ook bij aan een gezonde leefomgeving en ondersteunen mantelzorgers. ## 4. Kenmerken van de gezondheidszorg in België De Belgische gezondheidszorg wordt gekenmerkt door: * **Verplichte solidaire ziekteverzekering:** Gefinancierd door maandelijkse bijdragen, dekt deze een breed pakket aan geneeskundige verstrekkingen. Aanvullende private verzekeringen spelen een groeiende rol. * **Ruim aanbod:** Een hoge beschikbaarheid van zorgverstrekkers en infrastructuur. * **Vrije keuze:** Patiënten kunnen hun verzekeringsinstelling en zorgverleners vrij kiezen, wat concurrentie stimuleert. Het Globaal Medisch Dossier (GMD) bevordert zorgcoördinatie. * **Overleg over prijzen en tarieven:** Via tweejaarlijkse nationale overeenkomsten (conventies) tussen verzekeringsinstellingen en zorgberoepen. * **Moeilijk beheersbare uitgaven:** Stijgende kosten door vergrijzing, chronische ziekten en innovatieve technologieën. De financiering van de gezondheidszorg is opgesplitst in overheid (ca. 77%), privaat (ca. 5%) en zorgontvangers (ca. 18% - remgelden en out-of-pocket uitgaven). De **maximumfactuur (MAF)** is een belangrijke financiële beschermingsmaatregel voor gezinnen met lage inkomens. ## 5. De zorgverzekeraar, rechthebbende en zorgverstrekker * **Zorgverzekeraar (ziekenfondsen):** Zorgen voor de uitbetaling van uitkeringen en aanvullende diensten. De dienstverlening en prijs van de verplichte ziekteverzekering zijn identiek per ziekenfonds. Ze spelen ook een rol in gezondheidspromotie. * **Rechthebbende (gebruiker):** Iedereen is gedekt door de verplichte ziekteverzekering. Er zijn gerechtigden (personen die recht openen) en personen ten laste. Men moet ingeschreven zijn bij een ziekenfonds en sociale bijdragen betalen. * **Zorgverstrekker:** Moet een diploma kunnen voorleggen. Ze kunnen **geconventioneerd** zijn (respecteren overeengekomen tarieven) of **niet-geconventioneerd** (mogen hogere honoraria aanrekenen, maar met hogere eigen bijdrage voor de patiënt). Het deel dat niet wordt vergoed, is het remgeld of persoonlijk aandeel. ## 6. Gezondheidsdeterminanten en gedragsverandering Gezondheidsdeterminanten zijn factoren die aan de basis liggen van gezondheid. Het **Health Field Concept van Lalonde** categoriseert deze in genen, gedrag, fysieke omgeving en maatschappelijke omstandigheden. * **Gedragsdeterminanten:** Worden verder uitgewerkt in het **gedragswiel** van het Vlaams Instituut Gezond Leven, onderverdeeld in competenties, drijfveren en context. * **Competenties:** Psychosociale, kritische, coping- en interactieve vaardigheden, evenals lichamelijke competenties. * **Drijfveren:** Reflectief gedrag (uitkomstverwachtingen, eigen-effectiviteit, attitude) en automatisch gedrag (emoties, verlangens, gewoonte). De "intention-behaviour-gap" beschrijft de kloof tussen intentie en daadwerkelijk gedrag. * **Context:** Microniveau (gezin), mesoniveau (school, werk) en macroniveau (maatschappij). De fysieke omgeving (beschikbaarheid, toegankelijkheid, bereikbaarheid) en socio-culturele omgeving (sociale normen, modeling, opvoedingsstijl) spelen een grote rol. Economische en politieke omgevingen beïnvloeden gedrag ook. Het **ANGELO model** brengt externe invloedfactoren in kaart. ### 6.1 Preventie en gezondheidsbevordering * **Preventie:** Gericht op het voorkomen van problemen. Onderscheid tussen primair (voorkomen van ziekte/probleem), secundair (vroegtijdig opsporen) en tertiair (complicaties voorkomen). Er is ook een onderscheid tussen selectieve, geïndiceerde en zorggerelateerde preventie. * **Preventieparadox:** Collectieve benaderingen leveren meer gezondheidswinst op bevolkingsniveau dan individuele hoogrisicobenaderingen. * **Gezondheidsbevordering/gezondheidsvoorlichting:** Stimuleert vrijwillig gezonder gedrag via educatie, omgevingsinterventies, afspraken en regels, en zorg en begeleiding. Dit verlaagt de kosten van gezondheidszorg en verhoogt de levenskwaliteit. ## 7. Het Vlaams preventielandschap en gezondheidsdoelstellingen * **Public Health:** Streeft met collectieve acties naar gedragsverandering en gezondheid voor grote groepen. Gecoördineerd door de bevoegde gemeenschapsministers, met ondersteuning van Departement Zorg en partnerorganisaties zoals LOGO's. * **Vlaamse gezondheidsdoelstellingen:** Geformuleerd door een gezondheidsconferentie. De doelstellingen evolueerden door de jaren heen, met een focus op fysieke activiteit, gezonde voeding en een gezond gewicht. Kenmerken van het nieuwe beleid zijn settingsgericht werken, implementatie, 'Health-in-All-Policies', aandacht voor kwetsbare groepen, evidence-based werken en samenwerking. * **Gezondheidsmatrix:** Een gestructureerd overzicht van acties dat duurzaamheid en langetermijnvisie bevordert. Gebruikt proces- en gezondheidsindicatoren voor evaluatie. * **Gezondheidsbeleid:** Een gedragslijn voor het verwezenlijken van doelstellingen, bestaande uit strategieën gericht op individu en omgeving (educatie, omgevingsinterventies, afspraken/regels, zorg/begeleiding). Een stappenplan helpt organisaties bij het ontwikkelen van een effectief gezondheidsbeleid. ## 8. Modellen van gedragsverandering Verschillende modellen helpen de relatie tussen gedragsdeterminanten en gezondheidsproblemen te begrijpen en gedragsverandering te bewerkstelligen. * **Health Belief Model:** Verklaart gedrag op basis van waargenomen dreiging (vatbaarheid, ernst), gedragsevaluatie (voordelen vs. barrières) en cues to action. * **ASE model (Attitude, Sociale norm, Eigen-effectiviteit):** Houdt rekening met attitude, sociale normen en eigen-effectiviteit, maar onderschat potentieel de invloed van bredere omgevingsfactoren. * **Transtheoretisch model (Stages of Change):** Ziet gedragsverandering als een proces met verschillende stadia (precontemplatie, contemplatie, voorbereiding, actie, behoud) en terugval. Verschillende aanpakken zijn nodig per stadium. Methodieken zoals stimuluscontrole, graduele blootstelling, contraconditionering, contingentiemanagement, feedback en modeling worden ingezet. **SMART-doelstellingen** (Specifiek, Meetbaar, Acceptabel, Realistisch, Tijdsgebonden) zijn cruciaal voor het formuleren van doelen. ## 9. Interventies in Vlaanderen Vlaamse organisaties zoals Gezond Leven, Kind en Gezin, VAD (Vlaams expertisecentrum voor Alcohol en andere drugs), VLESP (Vlaams expertisecentrum Suïcidepreventie) en de Diabetes Liga voeren specifieke interventies uit. Voorbeelden zijn "Bewegen op verwijzing", het stimuleren van "wisselwerken", het behalen van "10.000 stappen" per dag, "Snack & chill" (gezondere snackbars op school), en het gebruik van social media voor communicatie rond gezondheidsprojecten. De **gezondheidsmatrix** wordt gebruikt om de inzet van verschillende strategieën (educatie, omgevingsinterventies, afspraken/regels, zorg/begeleiding) te structureren. --- ## 2. Het Vlaamse preventielandschap en gezondheidsdoelstellingen Het Vlaamse preventielandschap beschrijft de organisatie, strategieën en doelstellingen gericht op het bevorderen van de gezondheid en het voorkomen van ziekte binnen Vlaanderen. ### 2.1 De organisatie van het preventielandschap De organisatie van het preventielandschap in Vlaanderen is gelaagd en omvat verschillende bestuursniveaus, partnerorganisaties en methodieken. #### 2.1.1 Bestuursniveaus De verantwoordelijkheden voor gezondheidsbeleid en preventie zijn verdeeld over verschillende niveaus in de Belgische staatsstructuur. * **Federaal niveau:** De federale overheid, via de FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu, is bevoegd voor belangrijke aspecten van volksgezondheid. Dit omvat onder andere de financiering van ziekenhuizen, kwalificatievereisten voor zorgberoepen, en de registratie van besmettelijke ziekten. Wetenschappelijke instellingen zoals Sciensano en de Hoge Gezondheidsraad (HGR) ondersteunen het federale beleid met advies en data-analyse. * **Vlaams niveau:** De Vlaamse overheid, specifiek het Departement Zorg onder leiding van de minister van Welzijn, speelt een cruciale rol in het preventief gezondheidsbeleid. Dit omvat de coördinatie van gezondheidspromotie, de erkenning van zorgberoepen en -instellingen, kwaliteitsbewaking en de organisatie van eerstelijnszorg. Het "facettenbeleid" is hierbij belangrijk, waarbij gezondheid niet enkel binnen de zorgsector wordt beschouwd, maar ook wordt meegenomen in andere beleidsdomeinen zoals onderwijs, werk, mobiliteit en wonen. * **Provinciaal niveau:** Provincies spelen een coördinerende rol, onder andere op het gebied van noodplanning en civiele veiligheid. De Provinciale Geneeskundige Commissie (PGC) is een controle- en adviesorgaan dat toeziet op de kwaliteit en veiligheid van de zorg op provinciaal niveau. * **Gemeentelijk niveau:** Gemeenten zijn verantwoordelijk voor het voeren van lokaal gezondheidsbeleid, het organiseren van preventiecampagnes (bv. vaccinatie, gezonde voeding), en de ondersteuning en coördinatie van eerstelijnszorg. Ze spelen ook een cruciale rol in het Geïntegreerd Breed Onthaal (GBO) en crisis- en noodplanning. #### 2.1.2 Partnerorganisaties en verspreiders De Vlaamse overheid werkt samen met diverse partnerorganisaties en regionale verspreiders om haar gezondheidsdoelstellingen te realiseren. * **Partnerorganisaties:** Dit zijn organisaties met expertise in specifieke domeinen van preventieve gezondheidszorg, zoals ziekenhuizen, universiteiten, de Diabetes Liga, en Kind & Gezin. * **Regionale verspreiders (LOGO's):** LOGO's fungeren als bruggenbouwers tussen lokale besturen, bedrijven, scholen en de bevolking, en helpen bij de verspreiding, implementatie en evaluatie van preventiemethodieken. * **Organisaties met terreinwerking:** Deze organisaties richten zich op specifieke doelgroepen, zoals de Centra voor Leerlingenbegeleiding (CLB) en de consultatiebureaus van Kind & Gezin. #### 2.1.3 Methodieken en beleidsinstrumenten Verschillende methodieken en beleidsinstrumenten worden ingezet om preventie en gezondheidsbevordering te realiseren. * **Gezondheidsmatrix:** Dit instrument biedt een gestructureerd overzicht van acties binnen een gezondheidsbeleid, helpt bij het waarborgen van duurzaamheid en een langetermijnvisie, en maakt de opvolging van de effecten via indicatoren mogelijk. * **Procesindicatoren:** Meten de kwaliteit van het preventief gezondheidsbeleid. * **Gezondheidsindicatoren:** Meten de effecten van het beleid op leefstijl en gezondheid. * **Stappenplan zorg & welzijn:** Een gestructureerde aanpak voor organisaties om een effectief gezondheidsbeleid te realiseren, inclusief evaluatie, ontwikkeling van acties, implementatie en bijsturing. * **Gezondheidsvoorlichting:** Activiteiten gericht op het informeren, sensibiliseren en vaardigheden versterken van individuen en groepen, om hen in staat te stellen gezondere keuzes te maken. Dit omvat educatie, omgevingsinterventies, afspraken/regels, en zorg/begeleiding. * **Settingsgericht werken:** Interventies worden aangepast aan de specifieke contexten (settings) waarin burgers zich bevinden, zoals scholen, werkplekken of wijken. ### 2.2 Gezondheidsdoelstellingen en -beleid De Vlaamse overheid formuleert gezondheidsdoelstellingen om de volksgezondheid te verbeteren. #### 2.2.1 Historische en huidige doelstellingen * **Vlaamse gezondheidsdoelstellingen 1998:** Deze omvatten vaccinaties, bevolkingsonderzoek naar kanker, zelfdoding, ongevallen in de privésfeer, en een gezonder leven. Voeding en beweging kregen nog beperkte aandacht. * **Gezondheidsdoelstellingen 2009-2015:** Nieuwe doelstellingen werden geformuleerd gericht op voeding en beweging, met als hoofddoel: "Het realiseren van gezondheidswinst op bevolkingsniveau door een stijging van het aantal mensen dat voldoende fysiek actief is, evenwichtig eet en een gezond gewicht nastreeft." * **Gezondheidsdoelstellingen 2017-2025:** Tegen 2025 wordt gestreefd naar: * Laagdrempelige informatie en instrumenten voor gezonde keuzes. * Een beleid dat gezonde leefstijl bij kinderen bevordert. * Vrijetijdssectoren die een beleid voeren dat gezonde leefstijl bevordert. * Een hoog percentage onderwijsinstellingen met een kwaliteitsvol preventief gezondheidsbeleid. * Relevante beleidsdomeinen van overheden die gericht zijn op het vermijden van gezondheidsrisico's en het bevorderen van gezonde keuzes. * Een toenemend aantal lokale besturen met een kwaliteitsvol preventief gezondheidsbeleid. #### 2.2.2 Visie op nieuw beleid Het nieuwe beleid focust op een lange termijnvisie met ambitieuze maar realistische doelen, waarbij kwaliteit boven kwantiteit wordt gesteld. "Health in All Policies" (HiAP) is een belangrijk uitgangspunt, wat betekent dat gezondheid wordt meegenomen in alle beleidsdomeinen. Er is ook een grotere nadruk op implementatie via settings en aandacht voor specifieke doelgroepen (proportioneel universalisme). ### 2.3 Gezondheidsdeterminanten en gedragsverandering Gezondheidsdeterminanten zijn factoren die aan de basis liggen van gezondheid en ziekte. Het begrijpen van deze determinanten is cruciaal voor effectieve preventie- en gezondheidsbevorderingsstrategieën. #### 2.3.1 Determinanten van gezondheid Het "Health Field Concept" van Lalonde vat gezondheidsdeterminanten samen in verschillende categorieën: * **Menselijke biologische factoren:** Genen en aangeboren eigenschappen. * **Gedragsfactoren:** Voeding, roken, beweging, slaap, stressmanagement. * **Omgevingsfactoren:** Fysieke omgeving (klimaat, waterkwaliteit), maatschappelijke omgeving (school, werk, gezin). * **Gezondheidszorgsysteem:** Aanbod (wachtlijsten), kwaliteit (opleidingen, infecties), toegankelijkheid (verzekering). #### 2.3.2 Gedragsdeterminanten en het gedragswiel Het Vlaams Instituut Gezond Leven ontwikkelde "het gedragswiel", dat gedragsdeterminanten categoriseert in competenties, drijfveren en context. * **Competenties:** * **Psychosociale competenties:** Kennis, kritische vaardigheden, copingvaardigheden, interactieve vaardigheden. * **Lichamelijke competenties:** Functionele en motorische vaardigheden, fitheid. * **Drijfveren:** * **Reflectief gedrag:** Bewuste beslissingen, rekening houdend met uitkomstverwachtingen op korte en lange termijn (bv. het belang van volkoren pasta). * **Automatisch gedrag:** Gedrag gestuurd door emoties, verlangens, behoeften, gewoontes en hedonische motieven (bv. emotioneel eten). * **Context:** * **Microniveau:** Gezin, familie, vrienden. * **Mesoniveau:** School, werk, jeugdbeweging. * **Macroniveau:** Ruimere maatschappij (onderwijs, transport, industrie). * **Fysieke omgeving:** Beschikbaarheid, toegankelijkheid, bereikbaarheid van gezonde opties (bv. voedselwoestijnen en -moerassen). * **Sociaal-culturele omgeving:** Sociale normen, sociale facilitatie, modeling, impression management, opvoedingsstijl, culturele gebruiken. * **Economische omgeving:** Kosten gerelateerd aan gedrag. * **Politieke omgeving:** Regels en wetgeving (bv. mobiliteitsbudget). Het ANGELO-model brengt externe factoren in kaart die gedrag beïnvloeden. #### 2.3.3 Modellen van gedragsverandering Verschillende modellen helpen bij het begrijpen en beïnvloeden van gedragsverandering: * **Health Belief Model (HBM):** Verklaart de intentie tot gedragsverandering op basis van waargenomen dreiging (vatbaarheid, ernst), waargenomen voordelen, barrières en cues to action. * **ASE-model:** Combineert Attitude, Sociale invloed en Eigen-effectiviteit als drijvende krachten achter gedragsintentie. Het model houdt echter minder rekening met de bredere fysieke, economische en politieke context. * **Transtheoretisch Model (Stages of Change):** Beschouwt gedragsverandering als een proces door verschillende stadia (precontemplatie, contemplatie, voorbereiding, actie, behoud, terugval). Elk stadium vereist een specifieke aanpak. * **SMART-doelstellingen:** Specifiek, Meetbaar, Acceptabel, Realistisch, Tijdsgebonden doelen zijn cruciaal voor een effectieve aanpak. #### 2.3.4 Interventiestrategieën Diverse strategieën worden ingezet om gedrag te beïnvloeden: * **Educatie:** Informeren, sensibiliseren en vaardigheden versterken. * **Omgevingsinterventies:** Aanpassen van de fysieke, ruimtelijke, materiële en sociale omgeving (bv. nudging). * **Afspraken en regels:** Vastleggen van gedragsrichtlijnen binnen specifieke settings. * **Zorg en begeleiding:** Doorverwijzen, vroeginterventie en vroegdetectie. * **Stimuluscontrole:** Verwijderen van negatieve cues en aanbrengen van positieve cues. * **Graduele blootstelling (bv. Contraconditionering):** Probleemgedrag vervangen door gezonder gedrag. * **Directe ervaring:** Leren door ervaring en positieve bekrachtiging. * **Contingentiemanagement:** Gedrag bekrachtigen via beloningen (intrinsieke beloningen werken het best). * **Feedback:** Individuele, specifieke en tijdige feedback geven over gedrag en gezondheidseffecten. * **Modeling:** Aanleren door observatie van een rolmodel. * **Shaping:** Complexe gedragingen opdelen in kleine, haalbare stappen. ### 2.4 Specifieke interventies en initiatieven in Vlaanderen Diverse initiatieven en programma's dragen bij aan het Vlaamse preventielandschap. * **Gezond Leven:** Bevordert een gezonder Vlaanderen en toegankelijkere gezonde leefstijlen. * **Kind en Gezin:** Richt zich op recht op kansrijk opgroeien voor kinderen. * **VAD (Vlaams expertisecentrum voor Alcohol en andere drugs):** Vermindert problematisch drugs- en alcoholgebruik. * **VLESP (Vlaams expertisecentrum Suïcidepreventie):** Creëert bewustzijn en ondersteunt bij suïcidepreventie. * **Diabetes Liga:** Informeert, connecteert en mobiliseert personen met diabetes. #### 2.4.1 Bewegen op verwijzing Dit programma richt zich op inactieve personen en combineert verwijzing door een huisarts met begeleiding door een coach. Het bevordert beweging, sociale steun, copingvaardigheden en eigen-effectiviteit. Het belang van een lokaal netwerk en laagdrempelig beweegaanbod wordt benadrukt. #### 2.4.2 Wisselwerken Stimuleert het doorbreken van langdurig stilzitten op het werk door het aanbieden van zit-sta bureaus, e-mail banners en praktische tips om staand te werken. #### 2.4.3 10.000 stappen Moedigt volwassenen aan om dagelijks 10.000 stappen te zetten via sociaal ondersteunende materialen zoals stappensignalisaties en affiches. #### 2.4.4 Snack & Chill Een initiatief voor secundaire scholen dat een gezondere snackbar aanbiedt, gericht op het beïnvloeden van kennis, de economische en fysieke omgeving. ### 2.5 Preventieparadox en gezondheidsbevordering * **Preventieparadox:** Collectieve preventie-interventies leveren meer gezondheidswinst op bevolkingsniveau op dan individueel gerichte interventies, ook al is de winst per individu kleiner. De anonimiteit van de resultaten maakt financiering van preventie soms lastig. * **Gezondheidsbevordering:** Het geheel van activiteiten om mensen te motiveren tot gezonder gedrag, gericht op zowel individuen als hun omgeving. Het draagt bij aan kostenreductie in de gezondheidszorg en verhoogt de levenskwaliteit. ### 2.6 Gezondheidswetgeving en -financiering * **Verplichte solidaire ziekteverzekering:** Financiert de curatieve gezondheidszorg en biedt een breed pakket aan terugbetalingen. De financiering gebeurt via bijdragen van werknemers en werkgevers. Aanvullende private verzekeringen spelen een groeiende rol. * **Vrije keuze:** Burgers hebben vrije keuze in verzekeringsinstellingen en zorgverleners, wat concurrentie stimuleert maar ook kan leiden tot overconsumptie. * **Overleg over prijzen en tarieven:** Via nationale overeenkomsten tussen verzekeraars en zorgberoepen, vastgelegd in de Belgische nomenclatuur. * **Moeilijk beheersbare uitgaven:** De gestage stijging van gezondheidsuitgaven is een uitdaging, mede door vergrijzing en dure technologie. Maatregelen zoals 'pay for performance' en 'globale prospectieve bedragen' worden overwogen. * **Financieringsbronnen:** Overheid (77%), Privaat (5%), Zorgontvangers (18%) dragen bij aan de uitgaven. * **Maximumfactuur (MAF):** Een financiële beschermingsmaatregel die de jaarlijkse medische kosten voor gezinnen beperkt tot een plafondbedrag, met speciale aandacht voor kwetsbare groepen. * **Zorgverzekeraar (ziekenfonds):** Betaalt uitkeringen uit en organiseert aanvullende diensten. Concurrentie is voornamelijk op het niveau van aanvullende verzekeringen. * **Rechthebbende/gebruiker:** De gehele bevolking is gedekt, bestaande uit gerechtigden en personen ten laste, mits inschrijving bij een ziekenfonds en betaling van bijdragen. * **Zorgverstrekker:** Moet een diploma kunnen voorleggen en kan toegetreden zijn tot de conventie (geconventioneerd) of niet (niet-geconventioneerd), wat invloed heeft op de tarieven en eigen bijdrage. De implementatie van preventiebeleid wordt ondersteund door een gestructureerd gebruik van de gezondheidsmatrix, waarbij zowel proces- als gezondheidsindicatoren worden gemonitord. Het "Gezond België" platform dient als centrale bron van informatie over volksgezondheid. --- Hier is een samenvatting voor het examen over "Het Vlaamse preventielandschap en gezondheidsdoelstellingen", specifiek gericht op de informatie op pagina 37. Dit onderdeel behandelt de organisatie van preventie en gezondheidsbevordering in Vlaanderen, inclusief de bijbehorende doelstellingen en de rol van verschillende actoren. ### 2.1 Visies op gezondheid en preventie Voordat dieper wordt ingegaan op het Vlaamse preventielandschap, is het belangrijk de basisprincipes van gezondheid en preventie te begrijpen: * **Definities van gezondheid:** Verschillende definities, van de WHO tot Machteld Huber, benadrukken een holistisch beeld van gezondheid, waarbij niet enkel de afwezigheid van ziekte, maar ook welzijn op fysiek, mentaal en sociaal vlak centraal staat. Machteld Huber introduceert het concept van 'positieve gezondheid', gericht op aanpassingsvermogen en eigen regie in het leven. * **Gezondheidsdeterminanten:** Dit zijn factoren die de gezondheid beïnvloeden en worden ingedeeld in categorieën zoals genen, gedrag, fysieke omgeving en maatschappelijke factoren. Het model van Lalonde was een vroege basis voor dit concept. Een gedragsdeterminantenanalyse is cruciaal om gezond en ongezond gedrag te begrijpen. * **Gedragsdeterminanten:** Het 'gedragswiel' van het Vlaams Instituut Gezond Leven categoriseert deze in competenties, drijfveren en context. Dit helpt bij het begrijpen van de complexiteit achter menselijk gedrag en vormt de basis voor interventies. ### 2.2 Het Vlaamse preventielandschap: Organisatie en Actoren Het Vlaamse preventielandschap is een gelaagd systeem waarbij verschillende overheden en organisaties samenwerken om gezondheidsdoelstellingen te realiseren. #### 2.2.1 Beleidsniveaus en Verantwoordelijkheden * **Vlaamse overheid:** De Vlaamse Gemeenschap is bevoegd voor preventief gezondheidsbeleid, de erkenning van gezondheidszorgberoepen en zorginstellingen, kwaliteitsbewaking en eerstelijnszorg. De minister van Welzijn, waaronder Caroline Gennez (op het moment van de tekst), stuurt dit beleid aan via het Departement Zorg. * **Facettenbeleid:** Een belangrijk principe in het Vlaamse preventiebeleid is het facettenbeleid, dat erkent dat gezondheid beïnvloed wordt door factoren buiten de zorgsector (onderwijs, werk, mobiliteit, wonen, ruimtelijke ordening). Gezondheid is een gedeelde verantwoordelijkheid. * **Partnerorganisaties en LOGO's:** De Vlaamse overheid wordt ondersteund door partnerorganisaties met expertise in preventieve gezondheidszorg (bv. ziekenhuizen, universiteiten, gespecialiseerde centra). Regionale verspreiders, de LOGO's (Lokaal Gezondheidsoverleg), bouwen bruggen tussen lokale actoren en verspreiden, implementeren en evalueren methodieken. Organisaties met terreinwerking (bv. CLB, Kind & Gezin) werken direct met specifieke doelgroepen. #### 2.2.2 Vlaamse Gezondheidsdoelstellingen Gezondheidsdoelstellingen worden geformuleerd door een gezondheidsconferentie, waarbij belanghebbenden zich inzetten voor een gezonder Vlaanderen. Preventiemethodieken worden door de Vlaamse overheid goedgekeurd. * **Vlaamse Gezondheidsdoelstellingen 1998:** Deze omvatten vaccinaties, bevolkingsonderzoek naar kanker, zelfdoding, ongevallen in de privésfeer, en gezonder leven. Voeding en beweging waren nog beperkt vertegenwoordigd. * **Nieuwe Gezondheidsdoelstellingen (2009-2015):** De hoofdoelstelling was "Het realiseren van gezondheidswinst op bevolkingsniveau door een stijging van het aantal mensen dat voldoende fysiek actief is, evenwichtig eet en een gezond gewicht nastreeft". Deze werden onderverdeeld in vijf subdoelstellingen, met aandacht voor settingsgericht werken, implementatie, het "Health-in-All-Policies" principe, kwetsbare groepen, evidence-based werken en samenwerking. * **Visie op het nieuwe beleid:** Nadruk ligt op ambitieuze maar realistische doelen, kwaliteit boven kwantiteit, een beleid op lange termijn, uniforme opbouw van actieplannen, Health in All Policies, settingsgericht werken, aandacht voor specifieke doelgroepen (proportioneel universalisme), en integratie van thematische invalshoeken. * **Gezondheidsdoelstellingen 2017-2025:** Deze doelstellingen richten zich op het beschikbaar stellen van laagdrempelige informatie en instrumenten, het bevorderen van gezonde leefstijl bij kinderen, het betrekken van vrijetijdssectoren, scholen, hogescholen/universiteiten, overheidsdomeinen en lokale besturen bij het voeren van preventief gezondheidsbeleid. #### 2.2.3 Gezondheidsmatrix en Beleidsevaluatie De **gezondheidsmatrix** biedt een gestructureerd overzicht van acties, bevordert een langetermijnvisie en helpt bij het vermijden van eenmalige acties. De effecten van het beleid worden opgevolgd door: * **Procesindicatoren:** Meten de kwaliteit van het preventief gezondheidsbeleid (bv. door Gezond Leven). * **Gezondheidsindicatoren:** Meten het effect van het beleid op leefstijl en gezondheid (bv. door UGent en Sciensano). Een effectief **gezondheidsbeleid** binnen organisaties is cruciaal. Het omvat een duidelijke gedragslijn voor het bereiken van doelstellingen, en is een mix van strategieën gericht op individu en omgeving. Het stappenplan voor zorg & welzijn (evaluatie, ontbrekende elementen identificeren, acties ontwikkelen, implementatie, evaluatie, integratie) is een systematische aanpak voor het realiseren van een effectief gezondheidsbeleid. ### 2.3 Modellen voor Gedragsverandering en Interventies Verschillende modellen bieden inzichten in hoe gedragsverandering kan worden gestimuleerd en welke interventies effectief zijn. * **Gedragsdeterminanten:** Deze zijn de aangrijpingspunten voor gedragsverandering. Het begrijpen van de complexiteit van gedrag (bv. onbewust gedrag, meerdere gedragingen die leiden tot één probleem) is essentieel. * **Individuele modellen:** * **Health Belief Model (HBM):** Verklaart gedrag op basis van waargenomen dreiging (vatbaarheid, ernst), gedragsevaluatie (effectiviteit) en waargenomen voordelen versus barrières. * **ASE model (Attitude, Sociale normen, Eigen-effectiviteit):** Houdt rekening met houding, sociale invloeden en zelfvertrouwen, maar onderschat de bredere omgeving. * **Transtheoretisch model (Stages of Change):** Beschrijft gedragsverandering als een proces met verschillende stadia (precontemplatie, contemplatie, voorbereiding, actie, behoud, terugval), waarbij telkens een specifieke aanpak vereist is. * **Ecologische modellen:** Het ANGELO model brengt omgevingsfactoren in kaart die gedrag beïnvloeden. * **Strategieën voor gedragsbeïnvloeding:** Verschillende methoden worden ingezet, zoals stimuluscontrole, graduele blootstelling, contraconditionering, directe ervaring, contingentiemanagement, feedback, modeling en shaping. * **SMART-doelstellingen:** Specifiek, Meetbaar, Acceptabel, Realistisch, Tijdsgebonden doelen zijn cruciaal voor duidelijkheid, motivatie en evaluatie. * **Gezondheidsvoorlichting:** Draaiboeken voor workshops omvatten essentiële elementen, voorbereiding, de workshop zelf (kennismaking, afspraken, inhoud, instructies) en afsluiting (evaluatie, feedback). Effectieve methodieken worden gekozen op basis van evidence en afgestemd op de doelgroep. ### 2.4 Interventies in Vlaanderen Verschillende organisaties in Vlaanderen initiëren preventieve interventies: * **Gezond Leven:** Bevordert een gezonder Vlaanderen met toegankelijke methoden. * **Kind en Gezin:** Richt zich op kansrijk opgroeien. * **VAD (Vlaams expertisecentrum voor Alcohol en andere drugs):** Vermindert problematisch gebruik van drugs en alcohol. * **VLESP (Vlaams expertisecentrum Suïcidepreventie):** Ondersteunt bij het voorkomen van zelfdoden en doorbreekt taboes. * **Diabetes Liga:** Informeert, connecteert en mobiliseert mensen met diabetes. #### 2.4.1 Concrete Interventievoorbeelden * **Bewegen op verwijzing:** Coachen van inactieve personen om meer te bewegen, met speciale aandacht voor maatschappelijk kwetsbare groepen en de rol van lokale netwerken. Het doel is inactieve personen in beweging te brengen en lang stilzitten te beperken. * **10 000 stappen:** Stimuleren van volwassenen om dagelijks 10 000 stappen te zetten, met ondersteunende materialen zoals stappensignalisaties en affiches. * **Snack & chill:** Creëren van gezondere snackbars op scholen, met aandacht voor kennis, de economische en fysieke omgeving. * **Communicatie rond projecten:** Inzetten op social media en andere communicatiekanalen om projecten meer ruchtbaarheid te geven. * **Maximum 2 ongezonde snacks per week:** Een afspraak en regel die het ongezonde snacken beperkt, vaak geïnitieerd door ouders. * **Het goede voorbeeld geven:** Educatie en modeling waarbij gezond gedrag wordt vertoond om anderen te stimuleren. Deze interventies tonen de breedte en diepgang van het Vlaamse preventielandschap, waarbij een combinatie van beleid, organisatorische structuren en specifieke acties wordt ingezet om de volksgezondheid te bevorderen. --- # Financiering en structuur van de Belgische ziekteverzekering Hier is een gedetailleerde samenvatting van de financiering en structuur van de Belgische ziekteverzekering, gebaseerd op de verstrekte documentatie. ## 3. Financiering en structuur van de Belgische ziekteverzekering De Belgische ziekteverzekering is een complex systeem, geworteld in de federale staatsstructuur en gebaseerd op verplichte solidariteit, met een significante rol voor diverse bestuursniveaus en belanghebbenden. ### 3.1 De gelaagde staatsstructuur en gezondheidszorg België is een federaal land waar bevoegdheden inzake gezondheidszorg verdeeld zijn over verschillende bestuursniveaus: de federale overheid, de gemeenschappen en gewesten, de provincies en de gemeenten. Deze verdeling, met name sinds de zesde staatshervorming, beïnvloedt de besluitvorming, financiering en uitvoering van gezondheidszorgbeleid. #### 3.1.1 Federale overheid De federale overheid draagt de verantwoordelijkheid voor cruciale aspecten van de gezondheidszorg, waaronder de sociale zekerheid en belangrijke delen van de volksgezondheid. De minister van Volksgezondheid en Sociale Zaken, momenteel Frank Vandenbroucke, is hiervoor bevoegd. Twee Federale Overheidsdiensten (FOD's) zijn hierbij betrokken: * **FOD Sociale Zekerheid:** * Waarborgt de levensstandaard van de bevolking. * Coördineert en ondersteunt het sociaal beleid, evalueert de effectiviteit van de sociale zekerheid en stimuleert de interactie tussen wetenschap en beleid. * Biedt sociale dienstverlening aan burgers met transparante communicatie over onder andere ziektekostenverzekering, uitkeringsaanvragen en rechten en plichten. * Voert bestrijding van sociale fraude uit. * Het Belgische sociale beschermingssysteem bestaat uit twee pijlers: * **Klassieke sociale zekerheid:** Omvat pensioenen, werkloosheid, arbeidsongevallen- en beroepsziekteverzekering, ziekte- en invaliditeitsverzekering, en jaarlijkse vakantie. (Gezinsbijslag werd in 2019 overgeheveld naar de gemeenschappen). * **Sociale bijstand:** Een vangnet voor personen zonder recht op klassieke sociale zekerheid (bv. leefloon, inkomensgarantie voor ouderen, tegemoetkomingen voor personen met een handicap). * Onder toezicht van de FOD Sociale Zekerheid staan: * **RIZIV (Rijksinstituut voor Ziekte- en Invaliditeitsverzekering):** Beheert de verplichte ziekteverzekering, werkt samen met ziekenfondsen voor uitkeringen en bepaalt tarieven en vergoedingsvoorwaarden voor zorgverleners. * **KCE (Federaal Kenniscentrum voor de Gezondheidszorg):** Levert wetenschappelijk advies aan de overheid, publiceert rapporten, ontwikkelt klinische richtlijnen en coördineert klinische studies. * **FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu:** * Is bevoegd voor voeding (voedselveiligheid, tabak, cosmetica, alcohol), gezondheid (financiering ziekenhuizen, kwalificatie zorgberoepen, dringende medische hulp, vaccinaties, registratie besmettelijke ziekten), dieren en planten (veiligheid dierlijke producten, controle GGO's) en milieu (gezond leefmilieu). * De missie is "One world, one health". * Wetenschappelijke instellingen die het federale gezondheidsbeleid ondersteunen: * **Sciensano:** Verzamel en analyseert gezondheidsgegevens, ondersteunt beleidsmakers met wetenschappelijk onderzoek (bv. voedselconsumptiepeiling, COVID-19 data). De Belgian Health Interview Survey (BHIS) is een belangrijk instrument om de gezondheidstoestand van de bevolking te meten. * **Hoge Gezondheidsraad (HGR):** Adviseert de overheid over volksgezondheid met een netwerk van experts. * **Federaal Agentschap voor de Veiligheid van de Voedselketen (FAVV):** Controleert de veiligheid en kwaliteit van de gehele voedselketen. #### 3.1.2 Gemeenschappen en Gewesten (Vlaamse Overheid als voorbeeld) De gemeenschappen zijn bevoegd voor persoonsgebonden aangelegenheden, waaronder gezondheidszorg. In Vlaanderen zijn de Vlaamse Gemeenschap en het Vlaams Gewest samengesmolten tot één bestuursstructuur. De Vlaamse minister van Welzijn is bevoegd voor: * **Preventief gezondheidsbeleid:** Gericht op gezondheidswinst op bevolkingsniveau, met een **facettenbeleid** (intersectoraal beleid waarbij gezondheid ook in andere domeinen zoals onderwijs, werk, mobiliteit, wonen en ruimtelijke ordening wordt meegenomen). * **Erkenning van gezondheidszorgberoepen en zorginstellingen.** * **Kwaliteitsbewaking van zorgvoorzieningen:** Via inspecties door de Zorginspectie, vrijwillige accreditaties en metingen van kwaliteitsindicatoren door het Vlaams Instituut Kwaliteit van Zorg (VIKZ). * **Vlaamse sociale bescherming:** Zorgbudgetten voor mensen met langdurige zorgnoden en erkenning/kwaliteitsbewaking van ouderenzorg en thuiszorg. * **Eerstelijnszorg:** Meer geïntegreerde zorg via **eerstelijnszones**, aangestuurd door een zorgraad. Het **Geïntegreerd Breed Onthaal (GBO)** is een belangrijk samenwerkingsverband binnen de eerstelijnszones. * **Digitalisering van de zorg:** Bevordering van digitale informatie-uitwisseling via o.a. het federale eHealth-platform en het Vlaamse Vitalink. #### 3.1.3 Provincies Provincies fungeren als een tussenniveau tussen de gewesten en gemeenten en zijn verantwoordelijk voor o.a. noodplanning, civiele veiligheid, provinciale infrastructuur en milieu- en natuurbeheer. Op het vlak van gezondheidszorg is de **Provinciale Geneeskundige Commissie (PGC)** een belangrijke actor, die adviseert over volksgezondheidsmaatregelen, toeziet op de uitoefening van gezondheidszorgberoepen en wachtdiensten en rampenplannen coördineert. #### 3.1.4 Gemeenten Gemeenten spelen een essentiële, ondersteunende en verbindende rol in preventie, welzijn en lokale zorgcoördinatie. Hun belangrijkste rollen omvatten: * Lokaal gezondheidsbeleid voeren (bv. campagnes rond vaccinatie, gezonde voeding). * Ondersteuning en coördinatie van eerstelijnszorg via de zorgraad binnen een eerstelijnszone. * Actieve deelname aan het **Geïntegreerd Breed Onthaal (GBO)** via het OCMW. * Crisis- en noodplanning (bv. inrichting test- en vaccinatiecentra). * Zorgen voor een gezonde leefomgeving (ruimtelijke ordening, duurzame mobiliteit, luchtkwaliteit, groene ruimtes). * Ondersteuning van mantelzorgers en vrijwilligers. ### 3.2 Kenmerken van de Belgische gezondheidszorg De Belgische gezondheidszorg kenmerkt zich door een aantal fundamentele principes: * **Een verplichte solidaire ziekteverzekering:** * Financiering primair via maandelijkse bijdragen van werknemers en werkgevers aan de Rijksdienst voor Sociale Zekerheid (RSZ). Zelfstandigen dragen ook bij. * Gedekt door de verzekering: bezoeken aan zorgverleners, arbeidsongeschiktheidsuitkeringen, bevalling en moederschapsuitkering, en geneesmiddelen (mits opgenomen op een positieve lijst van het RIZIV). * Alle verstrekkingen en terugbetalingen zijn vastgelegd in de nomenclatuur. * Aanvullende (private) verzekeringen spelen een groeiende rol voor extra dekking. * **Een ruim aanbod:** België kent een hoge beschikbaarheid van zorgverstrekkers, diensten en voorzieningen, vaak met moderne apparatuur. Het aantal artsen wordt wel gereguleerd door een quotasysteem. * **Vrije keuze:** * Patiënten hebben een vrije keuze van verzekeringsinstelling (ziekenfonds) en zorgverleners (huisartsen, specialisten, ziekenhuizen, etc.). * Dit stimuleert concurrentie en draagt bij aan beschikbaarheid en kwaliteit. * Een potentieel nadeel is het risico op meer consultaties dan medisch noodzakelijk, wat kosten kan opdrijven. Het **Globaal Medisch Dossier (GMD)** bij de huisarts bevordert zorgcoördinatie en biedt financiële voordelen voor de patiënt (lagere remgelden). * **Overleg met betrekking tot prijzen en tarieven:** * Tweejaarlijkse nationale overeenkomsten (conventies) tussen verzekeringsinstellingen en zorgberoepen leggen honoraria en terugbetalingstarieven vast. * De Belgische nomenclatuur is uniek door zijn specificiteit. * Terugbetaling van geneesmiddelen is gekoppeld aan opname op een positieve lijst van het RIZIV. * **Moeilijk beheersbare uitgaven:** * De gezondheidsuitgaven in België stijgen gestaag en liggen hoger dan het EU-gemiddelde. Dit wordt beïnvloed door vergrijzing, chronische ziekten en innovatieve technologieën. * Maatregelen om de uitgaven te beheersen omvatten o.a. 'pay for performance' programma's en 'globale prospectieve bedragen' voor ziekenhuisverblijven. * Financieringsbronnen: Overheid (ca. 77%), Privaat (aanvullende verzekeringen, ca. 5%), Zorgontvangers (remgelden en out-of-pocket uitgaven, ca. 18%). Out-of-pocket uitgaven omvatten o.a. materiaalsupplementen, niet-terugbetaalbare geneesmiddelen, kamersupplementen en ereloonsupplementen. * De **maximumfactuur (MAF)** is een cruciale financiële beschermingsmaatregel die de jaarlijkse medische kosten voor gezinnen tot een plafondbedrag beperkt, met een snellere tegemoetkoming voor gezinnen met een lager inkomen. ### 3.3 De zorgverzekeraar, rechthebbende en zorgverstrekker De Belgische ziekteverzekering functioneert op basis van de interactie tussen drie hoofdfactoren: de overheid (via het RIZIV), de zorgontvanger en de zorgverstrekker. #### 3.3.1 De zorgverzekeraar (ziekenfonds) * Iedereen moet zich inschrijven bij een verzekeringsinstelling (VI), meestal een ziekenfonds. * Ziekenfondsen zijn de uitvoerende organen van de ziekteverzekering en betalen, onder controle van het RIZIV, de uitkeringen uit. * Hun taken omvatten: * Uitbetaling van de verplichte ziekte- en invaliditeitsverzekering. * Organisatie van aanvullende diensten en voordelen (waar concurrentie tussen ziekenfondsen plaatsvindt). * Voorlichting van leden over de ziekteverzekering. * Ondersteuning van thuiszorg door de Sociale Dienst. * Verplichte medewerking aan gezondheidspromotieactiviteiten. * Ziekenfondsen vragen een financiële verantwoordelijkheidsbijdrage aan hun leden wanneer de uitkeringen hun overheidsbudget overschrijden. #### 3.3.2 Rechthebbende of gebruiker * De gehele Belgische bevolking is gedekt door de verplichte ziekteverzekering. * **Gerechtigden:** Personen die recht hebben op basis van hun beroepsactiviteit (huidig of vroeger). * **Personen ten laste:** Kinderen en eventueel samenwonenden/ascendenten met een inkomen onder een vastgelegd grensbedrag. * Voorwaarden om recht te hebben op tegemoetkomingen: aansluiting bij een ziekenfonds of hulpkas, en betaling van sociale zekerheidsbijdragen. #### 3.3.3 Zorgverstrekker * Zorgverleners moeten een diploma kunnen voorleggen om hun beroep uit te oefenen. * **Geconventioneerd:** Zorgverlener respecteert de overeengekomen tarieven. * **Niet-geconventioneerd:** Zorgverlener mag hogere honoraria aanrekenen, wat resulteert in een hogere eigen bijdrage voor de patiënt en een lager terugbetalingstarief vanuit de ziekteverzekering. Het systeem van conventies stimuleert deelname door tariefzekerheid. * De verplichte ziekteverzekering komt tussen in prestaties en producten die in de **nomenclatuur der geneeskundige verzorging** zijn opgenomen. * Voor de meeste prestaties geldt een **gedeeltelijke tegemoetkoming** in de kosten. Het resterende deel is het **remgeld** of de eigen bijdrage van de zorgontvanger. * **Ereloonsupplementen** zijn de bedragen die niet-geconventioneerde zorgverleners bovenop het officiële honorarium aanrekenen. * De **maximumfactuur (MAF)** beschermt kwetsbare groepen tegen te hoge jaarlijkse medische kosten. --- De financiering en structuur van de Belgische ziekteverzekering worden gekenmerkt door een verplicht, solidair systeem dat grotendeels gefinancierd wordt via bijdragen van werknemers en werkgevers, en dat een breed pakket aan geneeskundige prestaties dekt. De organisatie van de gezondheidszorg in België is complex door de federale staatsstructuur, waarbij bevoegdheden verdeeld zijn over verschillende bestuursniveaus: de federale overheid, de gemeenschappen en gewesten, de provincies en de gemeenten. ### 3.1 Organisatie van de gezondheidszorg in België België is een federale staat met een gelaagde staatsstructuur die de organisatie van de gezondheidszorg beïnvloedt. Beslissingen worden genomen op verschillende niveaus, met specifieke bevoegdheden voor elk niveau: * **Federaal niveau:** Verantwoordelijk voor financiën, sociale zekerheid en belangrijke delen van de volksgezondheid. De Federale Overheidsdienst (FOD) Sociale Zekerheid coördineert het sociaal beleid, biedt dienstverlening aan burgers en bestrijdt sociale fraude. De FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu is bevoegd voor voeding, gezondheid, dieren & planten en milieu. Wetenschappelijke instellingen zoals Sciensano en de Hoge Gezondheidsraad (HGR) adviseren het federaal beleid. * **Gemeenschappen en Gewesten:** De gewesten zijn territoriaal ingedeeld (Vlaams, Waals, Brussels), de gemeenschappen taalgeoriënteerd (Nederlandstalig, Franstalig, Duitstalig). Binnen het beleidsdomein Welzijn (onder andere Vlaamse Gemeenschap) vallen persoonsgebonden aangelegenheden, waaronder preventief gezondheidsbeleid, erkenning van zorgberoepen, kwaliteitsbewaking, sociale bescherming, eerstelijnszorg en digitalisering van zorg. Het "facettenbeleid" benadrukt de intersectorale verantwoordelijkheid voor gezondheid. * **Provincies:** Spelen een coördinerende rol, onder andere op het gebied van noodplanning, provinciale infrastructuur en provinciaal welzijn en gezondheid. De Provinciale Geneeskundige Commissie (PGC) bewaakt de kwaliteit en veiligheid van zorgverleners. * **Gemeenten:** Dragen bij aan lokaal gezondheidsbeleid, coördineren eerstelijnszorg, faciliteren geïntegreerd breed onthaal (GBO), spelen een rol in crisisplanning en dragen bij aan een gezonde leefomgeving. ### 3.2 Kenmerken van de gezondheidszorg in België De Belgische gezondheidszorg wordt gekenmerkt door een aantal fundamentele principes: * **Een verplichte solidaire ziekteverzekering:** Vrijwel de gehele bevolking is verplicht verzekerd voor een breed pakket aan geneeskundige verstrekkingen. Dit systeem is gebaseerd op solidariteit en wordt gefinancierd via maandelijkse bijdragen. * **Een ruim aanbod:** België kent een hoge beschikbaarheid van zorgverstrekkers, diensten en voorzieningen. Hoewel het aantal artsen gereguleerd wordt, is het aanbod over het algemeen ruim. * **Vrije keuze:** Burgers hebben de vrijheid om hun verzekeringsinstelling (ziekenfonds) en hun zorgverleners te kiezen. Dit stimuleert concurrentie en draagt bij aan kwaliteit en beschikbaarheid. Een potentieel nadeel is de mogelijke overconsumptie van zorg. Het Globaal Medisch Dossier (GMD) bij de huisarts verbetert de zorgcoördinatie. * **Overleg over prijzen en tarieven:** Tarieven worden vastgelegd via nationale overeenkomsten (conventies) tussen verzekeringsinstellingen en zorgberoepen. De nomenclatuur is gedetailleerd en wereldwijd uniek. * **Moeilijk beheersbare uitgaven:** De uitgaven voor gezondheidszorg stijgen en liggen boven het EU-gemiddelde. Factoren zoals vergrijzing, chronische ziekten en dure innovaties dragen hieraan bij. Maatregelen zoals 'pay for performance' en 'globale prospectieve bedragen' worden overwogen. * **Financieringsbronnen:** De gezondheidszorg wordt gefinancierd door de overheid (sociale zekerheid, regionale overheden), privésector (aanvullende verzekeringen) en zorgontvangers (remgelden en out-of-pocket uitgaven). * **Compensatiemechanismen:** De maximumfactuur (MAF) beschermt gezinnen tegen excessieve medische kosten door een plafondbedrag in te stellen voor jaarlijkse medische uitgaven. ### 3.3 De ziekteverzekeraar, rechthebbende en zorgverstrekker Het systeem van de ziekteverzekering in België steunt op drie pijlers: * **De zorgverzekeraar (ziekenfonds):** Burgers moeten zich inschrijven bij een verzekeringsinstelling, meestal een ziekenfonds. Deze zijn de uitvoerende organen die, onder controle van het RIZIV, uitkeringen doen. Naast de verplichte verzekering bieden ze ook aanvullende diensten aan, waar concurrentie bestaat. * **De rechthebbende of gebruiker:** De gehele Belgische bevolking is gedekt. Er zijn 'gerechtigden' (op basis van beroepsbezigheid) en 'personen ten laste'. Om recht te hebben op tegemoetkomingen, is aansluiting bij een ziekenfonds of hulpkas en de betaling van sociale zekerheidsbijdragen vereist. * **De zorgverstrekker:** Zorgverleners kunnen 'geconventioneerd' (volgen de overeengekomen tarieven) of 'niet-geconventioneerd' (mogen hogere honoraria aanrekenen) zijn. De ziekteverzekering komt tussen in een uitgebreid pakket aan prestaties en producten die zijn opgenomen in de nomenclatuur. De omvang van het remgeld (persoonlijk aandeel) varieert. #### 3.3.1 De maximumfactuur (MAF) De maximumfactuur is een cruciale financiële beschermingsmaatregel die de jaarlijkse medische kosten voor gezinnen beperkt tot een plafondbedrag. Dit is bedoeld om kwetsbare gezinnen te beschermen tegen hoge gezondheidskosten. Zodra het plafond is bereikt, worden verdere kosten volledig terugbetaald. Het plafondbedrag is lager voor gezinnen met een laag of bescheiden inkomen, wat de toegankelijkheid van zorg verhoogt. #### 3.3.2 Gezondheidsdeterminanten Gezondheidsdeterminanten zijn factoren die aan de basis liggen van gezondheid. Het model van Lalonde verdeelt deze in vier categorieën: menselijke biologie (genen, verworven eigenschappen), levensstijl (gedrag zoals voeding, beweging), omgeving (fysieke en maatschappelijke factoren) en gezondheidszorg (aanbod, kwaliteit, toegankelijkheid). De gezondheid is het resultaat van de wisselwerking tussen deze determinanten. #### 3.3.3 Modellen van gedragsverandering Verschillende modellen trachten gedragsverandering te verklaren en te bevorderen: * **Health Belief Model (HBM):** Verandert gedrag als de waargenomen dreiging van een gezondheidsprobleem groot is en de voorgestelde actie effectief de kans op of ernst van het probleem vermindert, waarbij de voordelen de barrières overtreffen. * **ASE model (Attitude, Sociale invloed, Eigen-effectiviteit):** Benadrukt de rol van houding, sociale normen en eigen-effectiviteit bij het vormen van intenties tot gedragsverandering. Dit model onderschat echter soms de invloed van de bredere (fysieke, economische, politieke) omgeving. * **Transtheoretisch model (Stages of Change):** Ziet gedragsverandering als een proces met verschillende stadia: precontemplatie, contemplatie, voorbereiding, actie en behoud. Elke fase vereist een specifieke aanpak. Het model erkent het belang van kleine successen en biedt realistische verwachtingen. #### 3.3.4 Gezondheidsbevordering en preventie * **Preventie** richt zich op het voorkomen van gezondheidsproblemen (primair), vroegtijdig opsporen (secundair) of het beperken van complicaties (tertiair). Dit kan selectief (risicogroepen) of geïndiceerd (symptomen) zijn. De **preventieparadox** stelt dat collectieve benaderingen meer gezondheidswinst opleveren dan individuele interventies op hoog risico. * **Gezondheidsbevordering** beoogt mensen te motiveren tot gezonder gedrag, zowel individueel als in hun omgeving. Strategieën omvatten educatie, omgevingsinterventies (zoals nudging), afspraken en regels, en zorg en begeleiding. Het **Gezondheidsmatrix** biedt een gestructureerd overzicht van preventieve acties en strategieën, met aandacht voor duurzaamheid en lange-termijnvisie. **SMART-doelstellingen** (Specifiek, Meetbaar, Acceptabel, Realistisch, Tijdsgebonden) zijn essentieel voor het formuleren van effectieve actieplannen. Initiatieven zoals "Gezond Leven", "Kind en Gezin", VAD en VLESP dragen bij aan het Vlaamse preventielandschap. --- Hieronder volgt een samenvatting voor het examenonderwerp "Financiering en structuur van de Belgische ziekteverzekering", gebaseerd op de verstrekte documentatie (pagina 20). De financiering en structuur van de Belgische ziekteverzekering worden bepaald door een complex samenspel van federale, regionale en lokale bestuursniveaus, met een verplichte solidaire basisverzekering die de kern vormt van de curatieve gezondheidszorg. ### 3.1 Kenmerken van de gezondheidszorg in België Het Belgische systeem van de curatieve gezondheidszorg kenmerkt zich door verschillende belangrijke pijlers: #### 3.1.1 Een verplichte solidaire ziekteverzekering De financiering van de curatieve gezondheidszorg is grotendeels gebaseerd op een verplichte en brede ziekteverzekering, die opereert op basis van solidariteit binnen de federale sociale zekerheid. Circa 99% van de bevolking is wettelijk verplicht verzekerd voor een breed pakket aan geneeskundige verstrekkingen. * **Gedekte diensten:** * Bezoeken en consultaties bij diverse zorgverleners, zoals artsen (huisartsen en specialisten), tandartsen, verpleegkundigen, kinesitherapeuten en diëtisten. * Arbeidsongeschiktheids- of invaliditeitsuitkeringen bij ziekte of een arbeidsongeval buiten de professionele sfeer. * Vergoedingen rond bevalling en moederschapsuitkeringen bij zwangerschap. * Terugbetaling van geneesmiddelen, zowel magistrale bereidingen als farmaceutische specialiteiten en generische geneesmiddelen, mits deze op een positieve lijst van het RIZIV staan. * **Nomenclatuur:** Alle medische verstrekkingen en de bijbehorende terugbetalingsmodaliteiten zijn vastgelegd in de nomenclatuur. Via databanken zoals Nomensoft van het RIZIV kunnen verstrekkingsnummers, officiële tarieven en terugbetaalde bedragen geraadpleegd worden. * **Financiering:** * De primaire financiering gebeurt via maandelijkse bijdragen van werknemers en werkgevers aan de Rijksdienst voor Sociale Zekerheid (RSZ). De RSZ verdeelt deze middelen over de verschillende takken van de sociale zekerheid, waaronder de ziekenfondsen. * Voor zelfstandigen worden de bijdragen berekend op basis van hun inkomen. * **Aanvullende (private) verzekeringen:** Deze spelen een steeds grotere rol om extra kosten bij ziekte of andere risico's op te vangen, zoals hospitalisatie-, tandzorg- en aanvullende pensioenverzekeringen. #### 3.1.2 Een ruim aanbod België biedt een breed scala aan zorgverstrekkers, diensten en voorzieningen, wat resulteert in een hoge beschikbaarheid van bekwame zorgverleners en moderne infrastructuur. Dit draagt bij aan de goede positie van België in Europese vergelijkende studies over gezondheidszorgkwaliteit. Wel wordt het aantal artsen gereguleerd via een quotasysteem om de beschikbaarheid en spreiding te sturen. #### 3.1.3 Vrije keuze Patiënten genieten van een vrije keuze in de Belgische gezondheidszorg, zowel wat betreft de verzekeringsinstelling (ziekenfonds) als de zorgverleners (huisartsen, specialisten, ziekenhuizen, apothekers). Dit stimuleert concurrentie, wat ten goede komt aan de beschikbaarheid en kwaliteit. Een potentieel nadeel is echter dat patiënten soms meer zorgverleners raadplegen dan medisch noodzakelijk, wat de kosten kan opdrijven en de opvolging kan bemoeilijken. * **Globaal Medisch Dossier (GMD):** Om de zorgcoördinatie te verbeteren, kunnen patiënten hun huisarts toestemming geven om een GMD bij te houden, waarin alle belangrijke medische gegevens worden samengebracht. Het beheer van een GMD door de huisarts biedt financiële voordelen voor de patiënt, zoals een lagere remgeld. #### 3.1.4 Overleg met betrekking tot prijzen en tarieven Prijzen en tarieven in de gezondheidszorg worden vastgelegd via tweejaarlijkse nationale overeenkomsten (conventies) tussen verzekeringsinstellingen (ziekenfondsen) en zorgberoepen. Deze afspraken gelden voor honoraria en terugbetalingstarieven. De Belgische nomenclatuur is hierin zeer specifiek. #### 3.1.5 Moeilijk beheersbare uitgaven De uitgaven aan gezondheidszorg in België stijgen gestaag en liggen hoger dan het EU-gemiddelde. Vergrijzing, toename van chronische ziekten en dure medische technologieën dragen hieraan bij. * **Toekomstige beheersmaatregelen:** Dit omvat de invoering van 'pay for performance'-programma's (vergoedingen deels afhankelijk van kwaliteit) en 'globale prospectieve bedragen' voor ziekenhuisverblijven. * **Financieringsbronnen (fluctuerend):** * Overheid (ca. 77%): Directe uitgaven via sociale zekerheid, federale, gemeenschaps-, gewestelijke en lokale overheden. * Privaat (ca. 5%): Aanvullende ziektekostenverzekeringen via ziekenfondsen en private verzekeraars. * Zorgontvangers (ca. 18%): Netto remgelden en "out-of-pocket" uitgaven (directe kosten na aftrek van alle terugbetalingen). Dit omvat officiële remgelden en bijkomende kosten zoals materiaalsupplementen, niet-terugbetaalbare geneesmiddelen, kamersupplementen en ereloonsupplementen. * **Maximumfactuur (MAF):** Een cruciale financiële beschermingsmaatregel die jaarlijkse medische kosten voor gezinnen beperkt tot een plafond. Dit beschermt vooral kwetsbare groepen en verhoogt de toegankelijkheid van zorg. Het plafondbedrag is lager voor gezinnen met een laag of bescheiden inkomen. ### 3.2 De zorgverzekeraar, rechthebbende en zorgverstrekker De Belgische ziekteverzekering kent drie hoofdfactoren: de overheid (vertegenwoordigd door het RIZIV), de zorgontvanger en de zorgverstrekker. #### 3.2.1 De zorgverzekeraar (ziekenfonds) Iedereen moet zich inschrijven bij een verzekeringsinstelling (VI), meestal een ziekenfonds, om aanspraak te maken op voordelen. De VI's zijn de uitvoerende organen van de ziekteverzekering en betalen, onder controle van het RIZIV, de uitkeringen uit. * **Taken van een ziekenfonds:** * Organisatie van aanvullende diensten en voordelen (concurrentie tussen ziekenfondsen). * Ondersteuning van thuiszorg via de Sociale Dienst. * Medewerking aan de realisatie van Vlaamse gezondheidsdoelstellingen (gezondheidspromotie). * **Financiering en responsabiliseringsbijdrage:** Ziekenfondsen ontvangen een budget van de overheid voor terugbetalingen. Bij overschrijding moeten ze bijpassen uit hun reservefonds, waarvoor zij een jaarlijkse financiële verantwoordelijkheidsbijdrage vragen. #### 3.2.2 Rechthebbende of gebruiker De gehele Belgische bevolking is gedekt. Er zijn twee categorieën: * **Gerechtigden:** Personen die recht openen op basis van hun huidige of vroegere beroepsbezigheid. * **Personen ten laste:** Kinderen en eventueel samenwonenden en ascendenten die, mits inkomenstoetsing, kunnen aansluiten. Voor aanspraak op tegemoetkomingen zijn twee voorwaarden vereist: aansluiting bij een ziekenfonds of hulpkas, en betaling van sociale zekerheidsbijdragen. #### 3.2.3 Zorgverstrekker Elke gezondheidswerker moet een diploma kunnen voorleggen. Zorgverleners kunnen: * **Geconventioneerd zijn:** Ze respecteren de overeengekomen tarieven. * **Niet-geconventioneerd zijn:** Ze mogen hogere honoraria aanrekenen, maar de zorgontvangers betalen dan een hogere eigen bijdrage (opleg) en de terugbetaling vanuit de ziekteverzekering is lager. Het systeem van conventies beoogt tariefzekerheid en aanvaardbare tarieven. * **Terugbetalingen:** De ziekteverzekering komt tussen in een uitgebreid pakket prestaties en producten, mits deze in de nomenclatuur staan. Voor een beperkt aantal prestaties is er volledige terugbetaling (bv. levensnoodzakelijke geneesmiddelen, beheer GMD). Voor de meeste prestaties is er een gedeeltelijke tegemoetkoming, waarbij het **remgeld** (het persoonlijk aandeel ten laste van de zorgontvanger) varieert. * **Ereloonsupplement:** Het deel van de erelonen dat de officiële RIZIV-tarieven overschrijdt, aangerekend door niet-geconventioneerde verstrekkers. * **Stimuluscontrole en gedragsverandering:** * **Stimuluscontrole:** Het wegnemen van prikkels voor ongezond gedrag en het introduceren van prikkels voor gezond gedrag. * **Graduele blootstelling en contraconditionering:** Het vervangen van probleemgedrag door gezonder gedrag in risicosituaties. * **Contingentiemanagement:** Gebruik van beloningen om de voordelen van gezond gedrag te laten opwegen tegen de nadelen. * **Feedback en modeling:** Informatie geven over gedrag en het aanbieden van geschikte rolmodellen. * **Shaping:** Het opdelen van complex gedrag in kleinere, beheersbare stappen. * **SMART-doelstelling:** Specifiek, Meetbaar, Acceptabel, Realistisch, Tijdsgebonden. Deze helpt bij het formuleren van duidelijke en haalbare doelen voor gedragsverandering. --- # Organisatie van de gezondheidszorg in België Gezondheidsdeterminanten en de organisatie van de gezondheidszorg in België Het Belgische gezondheidszorgsysteem is een complex, federaal georganiseerd systeem dat beïnvloed wordt door verschillende beleidsniveaus. De principes van gezondheid zelf zijn echter divers en evolueren voortdurend, van holistische definities tot meer dynamische en mensgerichte visies. ## 4. Organisatie van de gezondheidszorg in België ### 4.1 De Belgische staatsstructuur en gezondheidszorg De organisatie van de Belgische gezondheidszorg is nauw verweven met de federale staatsstructuur. Bevoegdheden zijn verdeeld over verschillende bestuursniveaus: de federale overheid, de gemeenschappen en gewesten, de provincies en de gemeenten. #### 4.1.1 Niveau 1: Federale overheid, gemeenschappen en gewesten België kent drie gemeenschappen (Vlaamse, Franstalige en Duitstalige) en drie gewesten (Vlaams, Waals en Brussels Hoofdstedelijk). De bevoegdheden zijn als volgt verdeeld: * **Federale overheid:** Financiën, sociale zekerheid, belangrijke delen van volksgezondheid, defensie, justitie, politie en buitenlandse zaken. * **Gewesten:** Economie, milieu, mobiliteit en ruimtelijke ordening. * **Gemeenschappen:** Cultuur, onderwijs en persoonsgebonden aangelegenheden, waaronder gezondheidszorg. Door de zesde staatshervorming zijn veel bevoegdheden overgeheveld naar de deelstaten, wat leidt tot een meer gefragmenteerd zorglandschap. ##### 4.1.1.1 Federale overheid en gezondheidszorg De federale bevoegdheid voor gezondheidszorg valt onder de minister van Volksgezondheid en Sociale Zaken. Twee federale overheidsdiensten (FOD’s) zijn hierbij cruciaal: * **FOD Sociale Zekerheid:** Waakt over de levensstandaard en coördineert sociaal beleid. Kerntaken omvatten beleidscoördinatie, dienstverlening aan burgers (bv. ziektekostenverzekering in het buitenland) en de bestrijding van sociale fraude. Het Belgische sociale beschermingssysteem kent twee pijlers: de klassieke sociale zekerheid (pensioenen, werkloosheid etc.) en sociale bijstand (leefloon, inkomensgarantie etc.). * Onder toezicht van deze FOD staan het **RIZIV** (Rijksinstituut voor Ziekte- en Invaliditeitsverzekering), dat de ziekteverzekering beheert en tarieven bepaalt, en het **KCE** (Federaal Kenniscentrum voor de Gezondheidszorg), dat wetenschappelijk advies verstrekt. * **FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu:** Is bevoegd voor voeding (voedselveiligheid), gezondheid (ziekenhuisfinanciering, beroepen, vaccinaties), dieren en planten, en milieu. De missie is "One world, one health". Belangrijke ondersteunende wetenschappelijke instellingen zijn **Sciensano** (gezondheidsgegevens en onderzoek), de **Hoge Gezondheidsraad (HGR)** (advies orgaan met experts) en het **Federaal Agentschap voor de Veiligheid van de Voedselketen (FAVV)** (controle op de voedselketen). ##### 4.1.1.2 Vlaamse overheid en gezondheidszorg De Vlaamse overheid, met een geïntegreerde structuur van Gemeenschap en Gewest, is bevoegd voor persoonsgebonden aangelegenheden, waaronder: * **Preventief gezondheidsbeleid:** Gericht op gezondheidswinst op bevolkingsniveau en het verhogen van levensverwachting en levenskwaliteit. Dit omvat het facettenbeleid, een intersectoraal beleid waarbij gezondheid meegenomen wordt in domeinen zoals onderwijs, werk, mobiliteit, wonen en ruimtelijke ordening. * **Erkenning en kwaliteitsbewaking van gezondheidszorgberoepen en -instellingen:** De Zorginspectie houdt toezicht op de naleving van wettelijke kaders. Vrijwillige accreditaties door externe organisaties en metingen van kwaliteitsindicatoren door het **Vlaams Instituut voor Kwaliteit van Zorg (VIKZ)** dragen bij aan kwaliteitsverbetering. * **Vlaamse sociale bescherming:** Zorgbudgetten voor langdurige zorgnoden, ouderenzorg en thuiszorg. Wachtlijsten, met name voor personen met een handicap, blijven een uitdaging. * **Eerstelijnszorg:** Gecoördineerd via eerstelijnszones, waar zorg- en welzijnsactoren samenwerken onder leiding van een zorgraad. Het Geïntegreerd Breed Onthaal (GBO) is een belangrijk samenwerkingsverband voor sociale hulpverlening. * **Digitalisering van de zorg:** Bevordering van digitale informatie-uitwisseling met initiatieven zoals Vitalink, en ondersteuning van het federale eHealth-platform. #### 4.1.2 Niveau 2: Provincies De tien Belgische provincies (vijf in Vlaanderen, vijf in Wallonië) spelen een coördinerende rol, met name op het gebied van noodplanning, infrastructuur en milieu. De **Provinciale Geneeskundige Commissie (PGC)** is een belangrijk provinciaal advies- en controleorgaan dat waakt over de kwaliteit en veiligheid van de zorg, en toeziet op de geschiktheid van zorgverleners. #### 4.1.3 Niveau 3: Gemeenten Gemeenten spelen een essentiële, ondersteunende en verbindende rol, met name op het vlak van preventie, welzijn en lokale zorgcoördinatie. Hun belangrijkste rollen omvatten: * **Lokaal gezondheidsbeleid voeren:** Organiseren van campagnes en initiatieven om gezond gedrag te bevorderen. * **Ondersteuning en coördinatie van eerstelijnszorg:** Actieve deelname in zorgraden en het faciliteren van samenwerking. * **Geïntegreerd Breed Onthaal (GBO):** Samenwerking met OCMW, CAW en ziekenfondsen voor betere toegang tot sociale hulpverlening. * **Crisis- en noodplanning:** Coördinatie van test- en vaccinatiecentra, communicatie en ondersteuning van kwetsbare groepen. * **Infrastructuur en gezonde leefomgeving:** Bijdragen aan een gezonde leefomgeving via ruimtelijke ordening, mobiliteit en groene ruimtes. * **Ondersteuning van mantelzorgers en vrijwilligers:** Initiatieven ter ondersteuning van informele zorgnetwerken. ### 4.2 Kenmerken van de gezondheidszorg in België #### 4.2.1 Een verplichte solidaire ziekteverzekering Het Belgische systeem is hoofdzakelijk gefinancierd via een verplichte en solidaire ziekteverzekering, die circa 99% van de bevolking dekt voor een breed pakket aan geneeskundige verstrekkingen. De financiering komt voornamelijk uit bijdragen van werknemers en werkgevers. * **Belangrijkste diensten:** Terugbetaling van consultaties, geneesmiddelen, arbeidsongeschiktheid, bevalling, etc. De tarieven en terugbetalingsmodaliteiten zijn vastgelegd in de nomenclatuur. * **Financieringsbronnen:** Overheid (ca. 77%), Privaat (ca. 5% via aanvullende verzekeringen) en Zorgontvangers (ca. 18% remgelden en "out-of-pocket" uitgaven). * **Aanvullende verzekeringen:** Hospitalisatie, tandzorg etc. spelen een groeiende rol. * **Ruim aanbod:** België kent een breed aanbod aan zorgverstrekkers en voorzieningen, hoewel artsenaantallen gereguleerd worden. * **Vrije keuze:** Patiënten hebben vrije keuze van verzekeringsinstelling en zorgverleners. Dit stimuleert concurrentie maar kan leiden tot hoger zorggebruik. Het Globaal Medisch Dossier (GMD) bevordert zorgcoördinatie. * **Overleg over prijzen en tarieven:** Tweejaarlijkse nationale overeenkomsten tussen verzekeringsinstellingen en zorgberoepen leggen honoraria en terugbetalingstarieven vast. * **Moeilijk beheersbare uitgaven:** De gezondheidsuitgaven stijgen, o.a. door vergrijzing en nieuwe technologieën. Maatregelen zoals 'pay for performance' en 'globale prospectieve bedragen' worden overwogen. #### 4.2.2 De zorgverzekeraar Burgers moeten zich inschrijven bij een verzekeringsinstelling (meestal een ziekenfonds). Deze zijn de uitvoerende organen van de ziekteverzekering en betalen uitkeringen uit onder controle van het RIZIV. * **Taken van een ziekenfonds:** Uitbetaling van de verplichte verzekering, organisatie van aanvullende diensten en voordelen, voorlichting aan leden, ondersteuning van thuiszorg en medewerking aan gezondheidspromotie. Concurrentie is er voornamelijk op het vlak van aanvullende verzekeringen. #### 4.2.3 Rechthebbende of gebruiker De ganse Belgische bevolking is gedekt. Er zijn 'gerechtigden' (op basis van beroepsbezigheid) en 'personen ten laste'. Voor tegemoetkomingen zijn aansluiting bij een ziekenfonds en betaling van sociale zekerheidsbijdragen vereist. #### 4.2.4 Zorgverstrekker Zorgverleners kunnen 'geconventioneerd' (respecteren overeengekomen tarieven) of 'niet-geconventioneerd' (mogen hogere honoraria aanrekenen, met hogere eigen bijdrage voor patiënt) zijn. De verplichte ziekteverzekering komt tussen in prestaties opgenomen in de nomenclatuur, vaak met een gedeeltelijke tegemoetkoming (remgeld). Er wordt een onderscheid gemaakt tussen officiële remgelden en "out-of-pocket" uitgaven (supplementen). #### 4.2.5 De maximumfactuur (MAF) Een financiële beschermingsmaatregel die de jaarlijkse medische kosten voor gezinnen beperkt tot een plafondbedrag. Zodra dit plafond bereikt is, worden volgende verstrekkingen volledig terugbetaald. Gezinnen met een lager inkomen hebben een lager plafond en hebben dus sneller recht op deze terugbetaling, wat de toegankelijkheid voor kwetsbare groepen verhoogt. ### 4.3 Gezondheidsdeterminanten Gezondheidsdeterminanten zijn factoren die aan de basis liggen van gezondheid. Het 'Health Field Concept' van Lalonde vat deze samen in categorieën: * **Genen:** Aangeboren eigenschappen. * **Gedrag:** Leefstijlfactoren zoals voeding, roken, beweging. * **Fysieke omgeving:** Klimaat, waterkwaliteit, etc. * **Maatschappelijke omgeving:** School, werk, gezin. * **Aanbod:** Beschikbaarheid van zorg, wachtlijsten. * **Kwaliteit:** Opleidingen, ziekenhuisinfecties. * **Toegankelijkheid:** Verplichte verzekering. Gezondheid is het resultaat van een wisselwerking tussen deze determinanten. #### 4.3.1 Gedragsdeterminanten en het gedragswiel Het 'gedragswiel' van het Vlaams Instituut Gezond Leven vat gedragsdeterminanten samen in drie categorieën: * **Competenties:** Psychosociale, kritische, coping- en interactieve vaardigheden, alsook lichamelijke competenties. * **Drijfveren:** Reflectief gedrag (bewuste keuzes, uitkomstverwachtingen) en automatisch gedrag (emoties, verlangens, gewoonten). Een belangrijke uitdaging is de 'intention-behaviour-gap'. * **Context:** * **Microniveau:** Gezin, familie, vrienden. * **Mesoniveau:** School, werk, jeugdbeweging. * **Macroniveau:** Ruimere maatschappij (onderwijs, transport, industrie). * **Fysieke omgeving:** Beschikbaarheid, toegankelijkheid en bereikbaarheid van gezonde voeding en beweging (bv. voedselwoestijn, voedselmoeras). * **Sociaal-culturele omgeving:** Heersende sociale normen, sociale facilitatie, modeling, impression management, opvoedingsstijl, culturele normen (eetcultuur, religie). * **Economische omgeving:** Kosten gerelateerd aan (on)gezond gedrag. * **Politieke omgeving:** Regels en wetgeving. Het **ANGELO model** is een ecologisch model dat de invloed van deze externe factoren op gedrag in kaart brengt. ### 4.4 Preventie en Gezondheidsbevordering #### 4.4.1 Preventie Preventie richt zich op het voorkomen van gezondheidsproblemen. * **Doelenboom van preventie:** * **Primair:** Voorkomen van ziekte/gedrag (bv. anti-rokerscampagne). * **Secundair:** Vroegtijdig opsporen (bv. screenings). * **Tertiair:** Complicaties voorkomen bij bestaande problemen (bv. oefeningen voor rugpatiënten). * **Preventietypes:** Selectief (verhoogd risico), Geïndiceerd (symptomen) en Zorggerelateerd (diagnosecriteria). * **Preventieparadox:** Collectieve benaderingen leveren meer gezondheidswinst op bevolkingsniveau dan individueel gerichte interventies, ondanks dat de impact op individuen minder zichtbaar is. #### 4.4.2 Gezondheidsbevordering/gezondheidsvoorlichting Activiteiten gericht op het motiveren van mensen tot gezonder gedrag, zowel gericht op het individu als de omgeving. Strategieën omvatten educatie, omgevingsinterventies (nudging), afspraken/regels, en zorg/begeleiding. #### 4.4.3 Vlaams preventielandschap Public Health streeft met collectieve acties naar gedragsverandering voor grote groepen. Het **Departement Zorg** coördineert gezondheidspromotie, gesteund door partnerorganisaties en regionale verspreiders (LOGO's). * **Vlaamse gezondheidsdoelstellingen:** Formuleren van doelstellingen gericht op onder andere vaccinaties, kankeronderzoek, zelfdoding, ongevallen en een gezonder leven (met specifieke aandacht voor voeding en beweging). Er wordt ingezet op settingsgericht werken, implementatie, 'Health-in-All-Policies', aandacht voor kwetsbare groepen, evidence-based werken en samenwerking. * **Gezondheidsmatrix:** Een instrument voor gestructureerd overzicht en duurzaamheidsvisie van gezondheidsbeleid, met proces- en gezondheidsindicatoren. * **Gezondheidsbeleid:** Een strategische gedragslijn voor het bereiken van gezondheidsdoelstellingen, met aandacht voor verschillende strategieën (educatie, omgevingsinterventies, regels, zorg) en werkwerkniveaus. ### 4.5 Modellen van gedragsverandering #### 4.5.1 Individuele modellen * **Health Belief Model:** Gedrag wordt gemotiveerd door de waargenomen dreiging van een gezondheidsprobleem (vatbaarheid, ernst) en de effectiviteit van gedrag (voordelen vs. barrières). 'Cue to action' is een belangrijke trigger. * **ASE model:** Analyseert gedrag op basis van Attitude, Sociale invloed en Eigen-effectiviteit. Dit model onderschat echter de invloed van de bredere omgeving (fysiek, economisch, politiek). * **Transtheoretisch model (Stages of Change):** Ziet gedragsverandering als een proces met verschillende stadia: precontemplatie, contemplatie, voorbereiding, actiefase, behoud, en terugval. Elk stadium vereist een specifieke aanpak. #### 4.5.2 Ecologische modellen * **ANGELO model:** Zie 4.3.1 Gedragsdeterminanten en het gedragswiel. #### 4.5.3 Strategieën voor gedragsverandering * **Stimuluscontrole:** Verwijderen van cues voor ongezond gedrag en introduceren van cues voor gezond gedrag. * **Graduele blootstelling:** Geleidelijke blootstelling aan prikkels, eventueel met aversietherapie (controversieel) of contraconditionering (ongewenst gedrag vervangen door nieuw, gezond gedrag). * **Deconditionering:** Gebrek aan positieve bekrachtiging van ongewenst gedrag. * **Directe ervaring:** Leren door zelf te ervaren en te interpreteren, met aandacht voor positieve bekrachtiging. * **Contingentiemanagement:** Voordelen van gezond gedrag doen opwegen tegen nadelen, via beloningen of contracten. Intrinsieke beloning is het meest effectief. * **Feedback:** Individuele, specifieke en tijdige informatie over gedrag en impact. * **Modeling:** Observationeel leren via rolmodellen. * **Shaping:** Opdelen van complex gedrag in kleinere stappen met opeenvolgende bekrachtiging. * **SMART-doelstellingen:** Specifiek, Meetbaar, Acceptabel, Realistisch, Tijdsgebonden. #### 4.5.4 Uitwerking workshop en interventies Een workshop draaiboek omvat essentiële elementen, voorbereiding, uitvoering van acties en evaluatie. Het kiezen van effectieve, evidence-based methodieken, aangepast aan de doelgroep, is cruciaal. Interventies in Vlaanderen, zoals "Gezond leven", "Kind en gezin", VAD (alcohol en drugs), VLESP (suïcidepreventie) en de Diabetes Liga, dragen bij aan gezondheidsbevordering. * **Bewegen op verwijzing:** Stimuleert inactieve personen tot beweging, met ondersteuning van een coach en een lokaal netwerk. * **Wisselwerken:** Bevordert het regelmatig onderbreken van lang stilzitten op het werk. * **10.000 stappen:** Stimuleert volwassenen om dagelijks voldoende te bewegen. * **Snack & chill:** Creëert een gezondere snackbar op school. * **SMART-doelstellingen:** Essentieel voor duidelijke communicatie en opvolging van projecten. * **Gezondheidsmatrix:** Helpt bij het structureren van beleid en het vermijden van eenmalige acties. --- De organisatie van de gezondheidszorg in België is complex vanwege de federale staatsstructuur, waarbij bevoegdheden verdeeld zijn over verschillende beleidsniveaus, wat leidt tot een gelaagd en soms gefragmenteerd zorglandschap. Beslissingen over gezondheidszorg worden genomen op drie hoofdniveaus: het federale niveau, de gemeenschappen en gewesten, en de provincies en gemeenten. ### 4.1 Federale overheid, gemeenschappen en gewesten België kent drie gemeenschappen (Vlaamse, Franstalige, Duitstalige) en drie gewesten (Vlaams, Waals, Brussels Hoofdstedelijk). De federale overheid behoudt bevoegdheden zoals financiën, sociale zekerheid en delen van volksgezondheid. De gewesten zijn verantwoordelijk voor economie, milieu en ruimtelijke ordening, terwijl de gemeenschappen zich richten op cultuur, onderwijs en persoonsgebonden aangelegenheden zoals gezondheidszorg. #### 4.1.1 Federale overheid Binnen de federale overheid vallen gezondheidszorgbevoegdheden onder de minister van Volksgezondheid en Sociale Zaken. Twee Federale Overheidsdiensten (FOD’s) spelen een cruciale rol: * **FOD Sociale Zekerheid:** * Coördineert en ondersteunt het sociale beleid, evalueert de sociale zekerheid en stimuleert de interactie tussen wetenschap en beleid. * Biedt sociale dienstverlening aan burgers en bestrijdt sociale fraude. * Het Belgische sociale beschermingssysteem bestaat uit de klassieke sociale zekerheid (pensioenen, ziekte- en invaliditeitsverzekering) en sociale bijstand (vangnet). * Instellingen onder het toezicht van deze FOD zijn het **RIZIV** (Rijksinstituut voor Ziekte- en Invaliditeitsverzekering), dat de ziekteverzekering beheert, en het **KCE** (Federaal Kenniscentrum voor de Gezondheidszorg), dat wetenschappelijk advies verstrekt. * **FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu:** * Is bevoegd voor voeding (voedselveiligheid, tabak, alcohol), gezondheid (ziekenhuisfinanciering, zorgberoepen, vaccinaties), dieren en planten (veiligheid dierlijke producten, GGO’s), en milieu (gezond leefmilieu). * De missie is "One world, one health". * Ondersteunende wetenschappelijke instellingen zijn **Sciensano** (verzamelt en analyseert gezondheidsgegevens, bv. BHIS - Belgian Health Interview Survey), de **Hoge Gezondheidsraad (HGR)** (adviseert de overheid via experts) en het **Federaal Agentschap voor de Veiligheid van de Voedselketen (FAVV)** (controleert de veiligheid van de voedselketen). #### 4.1.2 Vlaamse overheid De Vlaamse Gemeenschap en het Vlaams Gewest zijn samengevoegd tot één bestuursstructuur. De bevoegdheden vallen onder de minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin. Belangrijke domeinen zijn: * **Preventief gezondheidsbeleid:** Gericht op gezondheidswinst op bevolkingsniveau, met een **facettenbeleid** waarbij gezondheid in diverse beleidsdomeinen (onderwijs, werk, mobiliteit, etc.) wordt meegenomen. * **Erkenning en kwaliteitsbewaking:** Zorgberoepen en zorginstellingen worden erkend, met kwaliteitsopvolging via de **Zorginspectie**, vrijwillige accreditaties en kwaliteitsindicatoren gemeten door het **Vlaams Instituut voor Kwaliteit van Zorg (VIKZ)**. * **Vlaamse sociale bescherming:** Biedt zorgbudgetten en ondersteuning voor langdurige zorgnoden. * **Eerstelijnszorg:** Georganiseerd via **eerstelijnszones** met zorgraden, en de samenwerking via het **Geïntegreerd Breed Onthaal (GBO)**. * **Digitalisering van de zorg:** Stimuleren van digitale informatie-uitwisseling, met het federale **eHealth-platform** en Vlaamse realisaties zoals **Vitalink** en **myhealthviewer.be**. #### 4.1.3 Waalse overheid [In de aangeleverde tekst wordt de Waalse overheid niet gedetailleerd beschreven, enkel dat gewesten gebaseerd zijn op grondgebied.] #### 4.1.4 Duitstalige Gemeenschap [In de aangeleverde tekst wordt de Duitstalige Gemeenschap niet gedetailleerd beschreven, enkel dat gemeenschappen ingedeeld zijn op basis van taal.] ### 4.2 Provincies België telt tien provincies (vijf in Vlaanderen, vijf in Wallonië) met aan het hoofd een gouverneur. Ze vormen een tussenniveau tussen gewesten en gemeenten en zijn onder meer verantwoordelijk voor noodplanning, provinciale infrastructuur en milieu- en natuurbeheer. Een belangrijke actor in de gezondheidszorg op provinciaal niveau is de **Provinciale Geneeskundige Commissie (PGC)**, die adviseert, toezicht houdt op zorgverleners en wachtdiensten organiseert. Provincies staan onder toezicht van de gewesten. ### 4.3 Gemeenten Gemeenten spelen een ondersteunende en verbindende rol, vooral op het vlak van preventie, welzijn en lokale zorgcoördinatie. Hun belangrijkste rollen omvatten: * **Lokaal gezondheidsbeleid voeren:** Organiseren van campagnes rond preventie. * **Ondersteuning en coördinatie van eerstelijnszorg:** Actieve rol in de zorgraad van eerstelijnszones. * **Geïntegreerd Breed Onthaal (GBO):** Via het OCMW samenwerking met CAW en ziekenfondsen voor sociale hulpverlening. * **Crisis- en noodplanning:** Coördinatie van test- en vaccinatiecentra tijdens pandemieën. * **Infrastructuur en gezonde leefomgeving:** Via ruimtelijke ordening, mobiliteit en groenbeleid. * **Ondersteuning van mantelzorgers en vrijwilligers.** ### 4.4 Kenmerken van de gezondheidszorg in België De Belgische gezondheidszorg wordt gekenmerkt door: * **Een verplichte solidaire ziekteverzekering:** Grotendeels gefinancierd door maandelijkse bijdragen van werknemers en werkgevers. Het dekt een breed pakket aan geneeskundige verstrekkingen. De tarieven zijn vastgelegd in de nomenclatuur. * **Een ruim aanbod:** België kent een hoge beschikbaarheid van zorgverstrekkers, diensten en voorzieningen, hoewel het aantal artsen gereguleerd wordt door een quotasysteem. * **Vrije keuze:** Zorgontvangers hebben vrije keuze van verzekeringsinstelling en zorgverleners, wat concurrentie stimuleert maar ook kan leiden tot overconsumptie van zorg. Het **Globaal Medisch Dossier (GMD)** bij de huisarts bevordert zorgcoördinatie. * **Overleg met betrekking tot prijzen en tarieven:** Via tweejaarlijkse nationale overeenkomsten tussen verzekeringsinstellingen en zorgberoepen. * **Moeilijk beheersbare uitgaven:** De gezondheidsuitgaven stijgen, mede door vergrijzing en dure technologie. Maatregelen zoals 'pay for performance' en 'globale prospectieve bedragen' worden onderzocht. * Financieringsbronnen zijn de overheid (ca. 77%), privaat (ca. 5% - aanvullende verzekeringen) en zorgontvangers (ca. 18% - remgelden en out-of-pocket uitgaven). * De **maximumfactuur (MAF)** beschermt gezinnen tegen hoge medische kosten door jaarlijkse uitgaven te plafonneren. * **De zorgverzekeraar:** Meestal een ziekenfonds, dat instaat voor de uitbetaling van uitkeringen en aanvullende diensten aanbiedt. * **Rechthebbende of gebruiker:** De gehele bevolking is gedekt, onderverdeeld in gerechtigden en personen ten laste. Aansluiting bij een ziekenfonds en betaling van bijdragen zijn vereist. * **Zorgverstrekker:** Moet beschikken over een diploma. Zorgverleners kunnen **geconventioneerd** (respecteren tarieven) of **niet-geconventioneerd** zijn (mogen hogere honoraria aanrekenen). Terugbetalingen gebeuren via de nomenclatuur. Het persoonlijke aandeel van de zorgontvanger (remgeld) varieert. ### 4.5 Gezondheidsdeterminanten en gedragsverandering Gezondheidsdeterminanten zijn factoren die aan de basis liggen van gezondheid. Het **Health Field Concept van Lalonde** categoriseert deze in genen, verworven eigenschappen, gedrag en fysieke/maatschappelijke omgeving. Gezondheidsdeterminanten zijn onderling geassocieerd, wat de aanpak van gezondheidsproblemen complex maakt. * **Gedragsdeterminanten** worden in het **gedragswiel** van het Vlaams Instituut Gezond Leven onderverdeeld in competenties, drijfveren en context. * **Competenties:** Psychosociaal, kritisch, coping, interactief en lichamelijk. * **Drijfveren:** Reflectief (bewust, uitkomstverwachtingen) en automatisch (emoties, verlangens). * **Context:** Microniveau (gezin), mesoniveau (school, werk), macroniveau (maatschappij), fysieke (beschikbaarheid, toegankelijkheid, bereikbaarheid - o.a. voedselwoestijn/voedselmoeras), sociaal-culturele, economische en politieke omgeving. * **Preventie** richt zich op het voorkomen van gezondheidsproblemen (primair), vroegtijdige opsporing (secundair) en het voorkomen van complicaties (tertiair). De **preventieparadox** beschrijft hoe collectieve benaderingen meer gezondheidswinst opleveren dan individuele interventies. * **Gezondheidsbevordering/gezondheidsvoorlichting** motiveert tot gezonder gedrag via educatie, omgevingsinterventies, afspraken en regels, en zorg en begeleiding. * **Public Health** streeft naar beleidsdoelen en collectieve acties voor volksgezondheid. Diverse **modellen van gedragsverandering** worden gebruikt: * **Health Belief Model:** Verklaart gedrag op basis van waargenomen dreiging, voordelen en barrières, met 'cue to action'. * **ASE model:** Beschouwt Attitude, Sociale invloed en Eigen-effectiviteit als bepalende factoren voor intentie, maar onderschat de bredere omgeving. * **Transtheoretisch model (Stages of Change):** Ziet gedragsverandering als een proces met verschillende stadia (precontemplatie, contemplatie, voorbereiding, actie, behoud, terugval). Verschillende interventies zijn nodig per stadium. Diverse **interventies in Vlaanderen** trachten gezond gedrag te bevorderen, zoals 'Gezond leven', Kind en Gezin, VAD (Expertisecentrum voor Alcohol en andere drugs), VLESP (Expertisecentrum Suïcidepreventie) en de Diabetes Liga. Specifieke programma's zoals 'Bewegen op verwijzing', het stimuleren van wisselwerken, het bereiken van 10.000 stappen per dag, en projecten zoals 'Snack & chill' in scholen, ondersteunen deze doelstellingen. De **gezondheidsmatrix** biedt een gestructureerd overzicht van acties en helpt bij het ontwikkelen van een duurzaam gezondheidsbeleid, met aandacht voor proces- en gezondheidsindicatoren. Een effectief gezondheidsbeleid vereist een duidelijke visie, een stappenplan voor implementatie en evaluatie, en de inzet van diverse strategieën zoals educatie, omgevingsinterventies, afspraken en regels, en zorg en begeleiding. --- ## 4 Organisatie van de gezondheidszorg in België De organisatie van de gezondheidszorg in België is complex en wordt beïnvloed door de federale staatsstructuur, waarbij bevoegdheden verdeeld zijn over verschillende beleidsniveaus. ### 4.1 Bestuursniveaus in de gezondheidszorg Beslissingen over gezondheidszorg in België worden genomen op drie hoofdbestuursniveaus: de federale overheid, de gemeenschappen en gewesten, de provincies en de gemeenten. #### 4.1.1 Federale overheid, gemeenschappen en gewesten België is een federale staat met een federale overheid, drie gemeenschappen (Vlaamse, Franstalige, Duitstalige) en drie gewesten (Vlaams, Waals, Brussels Hoofdstedelijk). De bevoegdheden zijn als volgt verdeeld: * **Federale overheid:** Verantwoordelijk voor financiën, defensie, justitie, politie, sociale zekerheid en belangrijke delen van de volksgezondheid. De federale minister van Volksgezondheid en Sociale Zaken is bevoegd voor de FOD Sociale Zekerheid en de FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu. * **FOD Sociale Zekerheid:** Waarborgt de levensstandaard door coördinatie van sociaal beleid, sociale dienstverlening en bestrijding van sociale fraude. Het Belgische sociale beschermingssysteem kent twee pijlers: de klassieke sociale zekerheid (pensioenen, werkloosheid, ziekte- en invaliditeitsverzekering) en sociale bijstand (leefloon, inkomensgarantie). Belangrijke instanties onder toezicht zijn het RIZIV (beheer van ziekteverzekering, tarieven) en het KCE (wetenschappelijk advies). * **FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu:** Bevoegd voor voeding (voedselveiligheid), gezondheid (ziekenhuisfinanciering, zorgberoepen, vaccinaties), dieren en planten, en milieu. De missie is "One world, one health". Ondersteunende instellingen zijn Sciensano (gezondheidsgegevensanalyse), de Hoge Gezondheidsraad (HGR, advies) en het FAVV (voedselveiligheid). * **Gemeenschappen:** Verantwoordelijk voor cultuur, onderwijs en persoonsgebonden aangelegenheden, waaronder gezondheidszorg. * **Gewesten:** Verantwoordelijk voor economie, milieu, mobiliteit en ruimtelijke ordening. Vlaanderen heeft een geïntegreerde overheid waarbij de Vlaamse Gemeenschap en het Vlaams Gewest samengesmolten zijn tot één structuur. #### 4.1.2 Provincies De tien Belgische provincies (vijf in Vlaanderen, vijf in Wallonië) fungeren als een tussenniveau tussen gewesten en gemeenten. Ze zijn onder meer verantwoordelijk voor noodplanning, provinciale infrastructuur, milieu- en natuurbeheer, en welzijn en gezondheid. De Provinciale Geneeskundige Commissie (PGC) is een belangrijk advies- en controleorgaan op provinciaal niveau dat waakt over de kwaliteit, veiligheid en continuïteit van zorg. #### 4.1.3 Gemeenten Gemeenten spelen een essentiële, ondersteunende en verbindende rol, vooral op het vlak van preventie, welzijn en lokale zorgcoördinatie. Hun belangrijkste rollen omvatten: * **Lokaal gezondheidsbeleid:** Voeren van preventiecampagnes rond diverse gezondheidsthema's. * **Ondersteuning en coördinatie van eerstelijnszorg:** Integratie in eerstelijnszones en afstemming van zorginitiatieven op lokale noden. * **Geïntegreerd Breed Onthaal (GBO):** Samenwerking met OCMW, CAW en ziekenfondsen voor betere sociale hulpverlening. * **Ondersteuning van mantelzorgers en vrijwilligers:** Initiatieven zoals premies, vorming en respijtzorg. De Belgische gezondheidszorg kenmerkt zich door: * **Een verplichte solidaire ziekteverzekering:** Financiert de curatieve gezondheidszorg grotendeels via maandelijkse bijdragen van werknemers en werkgevers. Ongeveer 99% van de bevolking is verplicht verzekerd. Het systeem dekt onder andere geneeskundige verstrekkingen, arbeidsongeschiktheid en zwangerschap. De tarieven en terugbetalingsmodaliteiten zijn vastgelegd in de nomenclatuur. * **Zorgverzekeraar (ziekenfonds):** Verplichte inschrijving bij een ziekenfonds voor het genieten van voordelen en tussenkomsten. Ziekenfondsen betalen uitkeringen uit, organiseren aanvullende diensten en verstrekken voorlichting. * **Rechthebbende of gebruiker:** De gehele bevolking is gedekt. Rechthebbenden zijn personen die recht openen op basis van hun beroepsbezigheid, en personen ten laste. * **Zorgverstrekker:** Zorgverleners kunnen geconventioneerd (respecteren tarieven) of niet-geconventioneerd (mogen hogere honoraria aanrekenen) zijn. * **Een ruim aanbod:** België kent een hoog niveau van beschikbaarheid van bekwame zorgverstrekkers en moderne infrastructuur. Het aantal artsen wordt gereguleerd door een quotasysteem. * **Vrije keuze:** Patiënten hebben de vrije keuze van verzekeringsinstelling en zorgverleners. Dit stimuleert concurrentie, maar kan leiden tot overconsumptie van zorg. Het Globaal Medisch Dossier (GMD) beheerd door de huisarts bevordert zorgcoördinatie en biedt financiële voordelen. * **Overleg met betrekking tot prijzen en tarieven:** Tarieven worden vastgelegd via nationale overeenkomsten tussen verzekeringsinstellingen en zorgberoepen. De Belgische nomenclatuur is zeer specifiek. * **Moeilijk beheersbare uitgaven:** De gezondheidszorguitgaven stijgen gestaag, mede door vergrijzing, chronische ziekten en dure technologieën. Maatregelen zoals 'pay for performance' en 'globale prospectieve bedragen' worden overwogen. De financiering komt voornamelijk uit de overheid (ongeveer 77%), aangevuld met privaat (ongeveer 5%) en zorgontvangers (ongeveer 18%). * **Maximumfactuur (MAF):** Een financiële beschermingsmaatregel die de jaarlijkse medische kosten voor gezinnen tot een plafondbedrag beperkt, met een lager plafond voor lagere inkomens. ### 4.3 Gezondheidsdeterminanten en preventie Gezondheidsdeterminanten zijn factoren die aan de basis liggen van gezondheid, zoals genen, gedrag, fysieke en maatschappelijke omgeving. Het gedragswiel categoriseert gedragsdeterminanten in competenties, drijfveren en context. * **Drijfveren:** Reflectief gedrag (bewust, uitkomstverwachtingen) en automatisch gedrag (emoties, verlangens, gewoonte). * **Context:** Microniveau (gezin), mesoniveau (school, werk) en macroniveau (maatschappij). Dit omvat ook de fysieke omgeving (beschikbaarheid, toegankelijkheid, bereikbaarheid), sociaal-culturele omgeving (normen, modeling), economische omgeving (kosten) en politieke omgeving (wetgeving). #### 4.3.2 Preventie en gezondheidsbevordering * **Preventie:** Gericht op het voorkomen van gezondheidsproblemen (primair), vroegtijdig opsporen (secundair) of complicaties verminderen (tertiair). De preventieparadox benadrukt dat collectieve benaderingen meer gezondheidswinst opleveren dan individuele interventies. * **Gezondheidsbevordering:** Stimuleren van vrijwillig gezonder gedrag via educatie, omgevingsinterventies, afspraken en regels, en zorg en begeleiding. Het Vlaams preventielandschap wordt gecoördineerd door het Departement Zorg en ondersteund door partnerorganisaties en LOGO's. * **Vlaamse gezondheidsdoelstellingen:** Formuleren van doelstellingen op basis van conferenties, met aandacht voor settingsgericht werken, implementatie, Health-in-All-Policies en kwetsbare groepen. De gezondheidsmatrix helpt bij het structureren van acties en het monitoren van de effecten via proces- en gezondheidsindicatoren. #### 4.3.3 Modellen van gedragsverandering Verschillende modellen verklaren gedragsverandering: * **Health Belief Model:** Benadrukt waargenomen vatbaarheid, ernst, voordelen, barrières en cues to action. * **ASE model (Attitude, Self-efficacy, Environmental factors):** Richt zich op houding, eigen-effectiviteit en omgevingsfactoren (al wordt de invloed van de omgeving breder dan enkel barrières erkend). * **Transtheoretisch model (Stages of Change):** Beschrijft gedragsverandering als een proces met stadia zoals precontemplatie, contemplatie, voorbereiding, actieve fase en behoud, met aandacht voor terugval. ### 4.4 Interventies in Vlaanderen Diverse organisaties bieden interventies aan: * **Gezond leven:** Bevordert een gezonder en toegankelijker leven. * **Kind en gezin:** Richt zich op kansrijk opgroeien. * **VAD (Vlaams expertisecentrum voor Alcohol en andere drugs):** Vermindert problematisch gebruik van alcohol en drugs. * **VLESP (Vlaams expertisecentrum Suïcidepreventie):** Voorkomt zelfdoden en doorbreekt het taboe. * **Diabetes liga:** Informeert, verbindt en mobiliseert mensen met diabetes. Voorbeelden van interventies zijn "Bewegen op verwijzing" (stimuleert beweging bij inactieve personen, met aandacht voor kwetsbare groepen en lokale netwerken), het beperken van lang stilzitten ("wisselwerken") en het bevorderen van 10.000 stappen per dag. Ook initiatieven zoals "Snack & chill" (gezondere snackbars op scholen) en SMART-doelstellingen voor communicatieprojecten worden ingezet. De gezondheidsmatrix helpt bij het structureren van interventies en het monitoren van hun effectiviteit. --- # Effectieve methodieken voor gezondheidsvoorlichting en workshops Gezondheidsvoorlichting en workshops zijn cruciale instrumenten om gedragsverandering te stimuleren en de gezondheid van individuen en gemeenschappen te bevorderen. Dit onderwerp verkent de fundamenten van gezondheid, de organisatie van de gezondheidszorg in België, de determinanten van gezondheid en gedrag, en specifieke methodieken en interventies gericht op gezondheidsbevordering en preventie. ### 5.1 Visies op gezondheid Verschillende perspectieven op gezondheid beïnvloeden de benadering van gezondheidsvoorlichting. * **WHO definitie (1948):** 'Een toestand van volledig lichamelijk, sociaal en geestelijk welzijn en niet louter de afwezigheid van ziekte of gebrek'. Deze definitie benadrukt een holistisch mensbeeld met aandacht voor psychische en sociale aspecten. * **Kritiek op de WHO definitie:** De definitie wordt als te idealistisch en statisch beschouwd. * **Herformulering WHO (1998):** 'Een dynamische toestand van volledig fysiek, mentaal, spiritueel en sociaal welzijn en niet alleen de afwezigheid van ziekte of gebrek'. Deze versie erkent de dynamische aard van gezondheid. * **Positieve gezondheid (Machteld Huber):** Definieert gezondheid als 'het vermogen van mensen om zich aan te passen en de eigen regie te voeren in het licht van de fysieke, emotionele en sociale uitdagingen van het leven'. Dit model omvat dimensies als lichaamsfuncties, mentaal welbevinden, zingeving, dagelijks functioneren, meedoen en kwaliteit van leven. ### 5.2 Organisatie van de gezondheidszorg in België De Belgische gezondheidszorg is complex door de federale staatsstructuur, waarbij bevoegdheden verdeeld zijn over verschillende beleidsniveaus. * **Bestuursniveaus:** * **Federale overheid, gemeenschappen en gewesten:** De federale overheid beheert onder meer sociale zekerheid en delen van volksgezondheid. Gemeenschappen zijn bevoegd voor persoonsgebonden aangelegenheden zoals gezondheidszorg, en gewesten voor economie en milieu. In Vlaanderen zijn de gemeenschaps- en gewestbevoegdheden samengevoegd. * **Provincies:** Fungeren als tussenniveau voor coördinatie, noodplanning en beheer van provinciale infrastructuur. * **Gemeenten:** Spelen een cruciale rol in lokaal gezondheidsbeleid, coördinatie van eerstelijnszorg en de uitvoering van het Geïntegreerd Breed Onthaal (GBO). * **Belangrijke federale overheidsdiensten (FOD's):** * **FOD Sociale Zekerheid:** Coördineert sociaal beleid, biedt sociale dienstverlening en bestrijdt sociale fraude. Het RIZIV (Rijksinstituut voor Ziekte- en Invaliditeitsverzekering) en KCE (Federaal Kenniscentrum voor de Gezondheidszorg) vallen hieronder. * **FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu:** Is bevoegd voor voeding, gezondheid (financiering ziekenhuizen, beroepen), dieren en planten, en milieu. Ondersteunende wetenschappelijke instellingen zijn Sciensano, de Hoge Gezondheidsraad (HGR) en het Federaal Agentschap voor de Veiligheid van de Voedselketen (FAVV). * **Vlaamse overheid:** Richt zich op preventief gezondheidsbeleid, erkenning van zorgberoepen, kwaliteitsbewaking, sociale bescherming, eerstelijnszorg en digitalisering van zorg. Het **facettenbeleid** is hierbij cruciaal, waarbij gezondheid wordt meegenomen in alle beleidsdomeinen. * **Kenmerken van de Belgische gezondheidszorg:** * **Verplichte solidaire ziekteverzekering:** Dekt een breed pakket aan geneeskundige verstrekkingen, gefinancierd door bijdragen van werknemers en werkgevers. * **Ruim aanbod:** Gekenmerkt door een hoge beschikbaarheid van zorgverstrekkers en infrastructuur. * **Vrije keuze:** Patiënten kunnen hun verzekeringsinstelling en zorgverleners vrij kiezen. * **Overleg prijzen en tarieven:** Via tweejaarlijkse nationale overeenkomsten (conventies). * **Moeilijk beheersbare uitgaven:** Stijgende kosten door vergrijzing, chronische ziekten en innovatieve technologieën. * **Financieringsbronnen:** Overheid, privaat en zorgontvangers (remgelden, out-of-pocket uitgaven). * **Maximumfactuur (MAF):** Een financiële beschermingsmaatregel die jaarlijkse medische kosten beperkt. * **Zorgverzekeraar (ziekenfonds):** Verplichte inschrijving, uitvoerend orgaan van de ziekteverzekering, biedt ook aanvullende diensten. * **Rechthebbende of gebruiker:** De gehele bevolking is gedekt; gerechtigden en personen ten laste. * **Zorgverstrekker:** Moet voldoen aan diplomavereisten; kan wel of niet geconventioneerd zijn. ### 5.3 Gezondheidsdeterminanten en gedragsdeterminanten Gezondheidsdeterminanten zijn factoren die de gezondheid beïnvloeden. * **Model van Lalonde:** Vat determinanten samen in categorieën: menselijke biologie, leefstijl, omgeving en gezondheidszorgsysteem. * **Gedragsdeterminanten:** De redenen waarom mensen bepaald gedrag vertonen, vaak onbewust. Deze zijn aangrijpingspunten voor gedragsverandering. * **Complexiteit van gezondheidsgedrag:** Vaak onzichtbaar, onbewust risicogedrag, meerdere gedragingen leiden tot één probleem, en gedrag kan opgedeeld worden in deelgedragingen. * **Het Gedragswiel (Vlaams Instituut Gezond Leven):** * **Competenties:** Psychosociale, kritische, coping-, interactieve en lichamelijke vaardigheden. * **Drijfveren:** Reflectief gedrag (uitkomstverwachtingen, eigen-effectiviteit, attitude, intentie) en automatisch gedrag (emoties, verlangens, gewoontes, hedonisch eten). * **Context:** * **Microniveau:** Gezin, familie, vrienden. * **Mesoniveau:** School, werk, jeugdbeweging. * **Macroniveau:** Maatschappij (onderwijs, transport, industrie). * **Fysieke omgeving:** Beschikbaarheid, toegankelijkheid, bereikbaarheid (voedselwoestijn/moeras). * **Sociaal-culturele omgeving:** Sociale normen, sociale facilitatie, modeling, impression management, opvoedingsstijl, culturele normen. * **Economische omgeving:** Kosten. * **Politieke omgeving:** Regels en wetgeving. * **ANGELO model:** Beschrijft externe factoren die gedrag beïnvloeden (gedrag, omgeving, sociale normen, genen). ### 5.4 Preventie en gezondheidsbevordering * **Preventie:** Het voorkomen dat er iets gebeurt, gericht op kwaliteit van leven. * **Doelenboom:** * **Primair:** Gezondheidsproblemen voorkomen (bv. anti-rokerscampagne). * **Secundair:** Vroegtijdig opsporen (bv. screenings). * **Tertiair:** Bijkomende complicaties opsporen (bv. oefeningen voor chronische rugklachten). * **Niveau van preventie:** * **Selectief:** Bevolkingsgroepen met verhoogd risico. * **Geïndiceerd:** Vertoont symptomen maar voldoet niet aan diagnostische criteria. * **Zorggerelateerd:** Voldoet aan criteria voor diagnose. * **Preventieparadox:** Collectieve benaderingen leveren meer gezondheidswinst op bevolkingsniveau dan individueel gerichte interventies (hoogrisicobenadering). * **Gezondheidsbevordering/Gezondheidsvoorlichting:** Activiteiten om mensen te motiveren zich vrijwillig gezonder te gedragen, gericht op individu en omgeving. Middelen zijn: * Educatie (informeren, sensibiliseren, vaardigheden versterken). * Omgevingsinterventies (nudging, fysiek, ruimtelijk, materiaal). * Afspraken en regels (binnen settings). * Zorg en begeleiding (doorverwijzen, vroeginterventie). * **Vlaams preventielandschap:** * **Public Health:** Streven naar beleidsdoelen voor volksgezondheid door collectieve acties. * **Gezondheidspromotie:** Gecoördineerd door de bevoegde gemeenschapsministers, ondersteund door partnerorganisaties (bv. LOGO's). * **Vlaamse gezondheidsdoelstellingen:** Geformuleerd tijdens gezondheidsconferenties, met specifieke doelstellingen gericht op o.a. voeding, beweging en welzijn. Het nieuwe beleid focust op *settingsgericht werken*, *implementatie*, *Health-in-All-Policies*, *kwetsbare groepen*, *evidence* en *samenwerking*. * **Gezondheidsmatrix:** Een gestructureerd overzicht van acties voor een duurzame, langetermijnvisie op gezondheidsbeleid, met proces- en gezondheidsindicatoren voor evaluatie. * **Gezondheidsbeleid:** Gedragslijn voor het verwezenlijken van doelstellingen, een mix van strategieën gericht op individu en omgeving. ### 5.5 Modellen van gedragsverandering Modellen bieden inzichten in de mechanismen achter gedragsverandering. * **Individuele modellen:** * **Health Belief Model (HBM):** Gedrag wordt bepaald door waargenomen dreiging (vatbaarheid, ernst), gedragsevaluatie (effectiviteit, voordelen vs. barrières) en cues to action. * **ASE model:** Verklaart gedrag door intentie, gevormd door attitudes, sociale normen en eigen-effectiviteit. Houdt ook rekening met barrières en de invloed van de omgeving (fysiek, economisch, politiek). * **Transtheoretisch Model (Stages of Change):** Gedragsverandering verloopt via fasen: precontemplatie, contemplatie, voorbereiding, actiefase en behoud. Terugval is een leersituatie. Dit model benadrukt de noodzaak van een aangepaste aanpak per fase. * **Methoden voor gedragsverandering (gekoppeld aan determinanten):** * **Stimuluscontrole:** Aanbrengen van cues die gezond gedrag stimuleren en verwijderen van cues voor ongezond gedrag. * **Graduele blootstelling (bv. aversietherapie, contraconditionering):** Geleidelijke confrontatie met een situatie, waarbij ongewenst gedrag wordt vervangen door gezonder gedrag. * **Deconditionering:** Ongewenst gedrag laten ervaren zonder positieve bekrachtiging. * **Directe ervaring:** Gedrag aanmoedigen waarbij kennis of attitude door ervaring wordt gevormd (positieve bekrachtiging). * **Contingentiemanagement:** Beloningen koppelen aan gezond gedrag. Intrinsieke beloning werkt het best. * **Feedback:** Individuele, specifieke en tijdige informatie over gedrag en gezondheidseffecten. * **Modeling:** Leren door het observeren en nabootsen van rolmodellen. * **Shaping:** Opdelen van complex gedrag in tussenstappen met opeenvolgende bekrachtiging. * **SMART-doelstellingen:** Specifiek, Meetbaar, Acceptabel, Realistisch, Tijdsgebonden doelen voor duidelijkheid en motivatie. ### 5.6 Gezondheidsvoorlichting en workshops: praktijk Het opzetten van effectieve gezondheidsvoorlichting en workshops vereist een gestructureerde aanpak. * **Draaboek voor een workshop:** * **Inleiding:** Essentiële elementen, doelstellingen, rode draad. * **Voorbereiding:** Materiaal, kosten, mankracht. * **Workshop:** Tijdsduur, invulling per onderdeel, kennismaking, afspraken, inhoudelijke acties, instructies. * **Afsluit:** Evaluatie (effect en proces), passend slot. * **Afhandeling:** Opruimen, feedback, bronvermelding. * **Uitwerking van een workshop:** * Brainstormen en selecteren van evidence-based methodieken die gedragsdeterminanten beïnvloeden. * Combineren van verschillende methodieken voor een boeiend verloop. * Vertaal methodieken naar praktische, interactieve toepassingen (quiz, rollenspel, demonstratie). * Bepaal de inhoud en rode draad afgestemd op de doelgroep (beginsituatie, niveau, leefwereld). * Gebruik visueel materiaal ter ondersteuning. * **Interventies in Vlaanderen:** * **Gezond leven:** Initiatieven voor een gezonder en toegankelijker Vlaanderen. * **Kind en gezin:** Bevordering van kansrijk opgroeien. * **VAD (Vlaams expertisecentrum voor Alcohol en andere drugs):** Reductie van problematisch gebruik. * **VLESP (Vlaams expertisecentrum Suïcidepreventie):** Voorkomen van zelfdoden en taboedoorbreking. * **Diabetes Liga:** Informeren, verbinden en mobiliseren rond diabetes. * **Voorbeelden van interventies:** * **Bewegen op verwijzing:** Laagdrempelig beweegaanbod, ondersteund door coaches, met aandacht voor maatschappelijk kwetsbare groepen en lokale netwerken. * **10.000 stappen:** Stimuleren van dagelijkse stappen voor volwassenen met een lage drempel, beïnvloed door sociale factoren en kennis. * **Snack & chill:** Gezondere snackbars op scholen met aandacht voor kennis, economische en fysieke omgeving. * **Wisselwerken:** Stimuleren van beweging tijdens zittend werk door aanpassingen in de werkomgeving en praktische tips. * **Communicatie:** Effectieve communicatie, bijvoorbeeld via social media, is essentieel om projecten bekend te maken en doelstellingen te bereiken (SMART-doelstellingen). * **Gezondheidsmatrix en Beleid:** De gezondheidsmatrix helpt bij het structureren van acties en het waarborgen van duurzaamheid. Een effectief gezondheidsbeleid is een integraal onderdeel van een organisatie, met een duidelijke visie, concrete acties en een systematische evaluatie. > **Tip:** Bij het ontwerpen van gezondheidsvoorlichting en workshops is het cruciaal om de gekozen methodieken te baseren op wetenschappelijk bewijs (evidence-based) en deze af te stemmen op de specifieke kenmerken en behoeften van de doelgroep. Het combineren van verschillende strategieën en het betrekken van de omgeving vergroot de kans op succes. --- Gezondheidsvoorlichting en effectieve methodieken voor workshops zijn cruciaal voor het bevorderen van gezonde leefstijlen en het voorkomen van gezondheidsproblemen. Dit onderwerp verkent verschillende benaderingen, modellen en strategieën die gebruikt kunnen worden om individuen en gemeenschappen te motiveren tot gezonder gedrag, rekening houdend met de complexe interactie tussen gedragsdeterminanten en de bredere omgeving. ### 5.1 Concepten van gezondheid De definitie van gezondheid is geëvolueerd, waarbij de nadruk steeds meer komt te liggen op een holistische en dynamische benadering. #### 5.1.1 Evolutie van de gezondheidsdefinities * **WHO (1948):** Definieerde gezondheid als "een toestand van volledig lichamelijk, sociaal en geestelijk welzijn en niet louter de afwezigheid van ziekte of gebrek." Deze definitie benadrukt een holistisch mensbeeld en de aandacht voor psychische en sociale aspecten. * **Kritiek op WHO (1948):** De definitie werd bekritiseerd als te idealistisch en statisch. De vraag rees wanneer iemand "compleet gezond" is en wat "welbevinden" precies inhoudt. * **WHO (1998):** Herformuleerde de definitie als "een dynamische toestand van volledig fysiek, mentaal, spiritueel en sociaal welzijn en niet alleen de afwezigheid van ziekte of gebrek." De toevoeging van "dynamisch" weerspiegelt een meer actieve en aanpasbare kijk op gezondheid. * **Machteld Huber (Positieve gezondheid):** Stelt dat "Gezondheid het vermogen van mensen is om zich aan te passen en de eigen regie te voeren in het licht van de fysieke, emotionele en sociale uitdagingen van het leven." Deze visie focust op veerkracht en aanpassingsvermogen. Huber onderscheidt zes dimensies van gezondheid: * Lichamelijke functies * Mentaal welbevinden * Zingeving * Dagelijks functioneren * Meedoen in de samenleving * Kwaliteit van leven #### 5.1.2 Visies op gezondheid Verschillende visies op gezondheid beïnvloeden de benadering van gezondheidsvoorlichting: * **Biologische visie:** Focust op homeostase en evenwicht in het lichaam. Ziekte ontstaat wanneer dit evenwicht verstoord is. * **Psychologische visie:** Ziekte wordt bepaald door hoe iemand zich voelt. * **Sociale visie:** Gezondheid is gerelateerd aan het kunnen vervullen van sociale rollen. * **Humane visie:** Gezondheid omvat zowel het fysieke als het mentale welbevinden en het vermogen om rollen te vervullen. * **Dynamische visie:** Benadrukt het aanpassingsvermogen van een individu aan wisselende omstandigheden. * **Medische visie:** Gaat uit van een aanwijsbare oorzaak voor ziekte. Het Belgische gezondheidszorgsysteem is complex en beïnvloed door de federale staatsstructuur, waarbij bevoegdheden verdeeld zijn over verschillende beleidsniveaus. #### 5.2.1 Beleidsniveaus * **Niveau 1: Federale overheid, gemeenschappen en gewesten:** * **Federale overheid:** Verantwoordelijk voor o.a. sociale zekerheid en delen van volksgezondheid. De FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu coördineert dit. Belangrijke instellingen zijn het RIZIV en het KCE. * **Gemeenschappen en Gewesten:** Hebben elk hun eigen parlementen en regeringen. Bevoegdheden variëren per niveau (bv. gewesten voor economie, gemeenschappen voor cultuur en onderwijs). Vlaanderen heeft een geïntegreerde structuur. * **Niveau 2: Provincies:** Fungeren als tussenniveau tussen gewesten en gemeenten. Verantwoordelijk voor o.a. noodplanning, provinciale infrastructuur en lokaal welzijn en gezondheid. De Provinciale Geneeskundige Commissie (PGC) speelt een rol in kwaliteitsbewaking en advies. * **Niveau 3: Gemeenten:** Cruciaal voor lokaal gezondheidsbeleid, eerstelijnszorgcoördinatie, en het Geïntegreerd Breed Onthaal (GBO). Ze dragen bij aan een gezonde leefomgeving en ondersteunen mantelzorgers. #### 5.2.2 Kenmerken van de Belgische gezondheidszorg * **Verplichte solidaire ziekteverzekering:** Gefinancierd door bijdragen van werknemers en werkgevers. Zorgt voor brede dekking van medische prestaties. * **Ruim aanbod:** België kenmerkt zich door een hoge beschikbaarheid van zorgverstrekkers en moderne infrastructuur. * **Vrije keuze:** Patiënten kunnen vrij hun verzekeringsinstelling en zorgverleners kiezen, wat concurrentie stimuleert maar ook tot overconsumptie kan leiden. Het Globaal Medisch Dossier (GMD) bevordert zorgcoördinatie. * **Overleg over prijzen en tarieven:** Vinden plaats via nationale overeenkomsten tussen verzekeringsinstellingen en zorgberoepen. * **Moeilijk beheersbare uitgaven:** Stijgende kosten door vergrijzing, chronische ziekten en innovatie. Maatregelen zoals 'pay for performance' en 'globale prospectieve bedragen' worden onderzocht. * **Financieringsbronnen:** Grotendeels gefinancierd door de overheid, aangevuld met private verzekeringen en eigen bijdragen van zorgontvangers (remgelden, out-of-pocket uitgaven). * **Zorgverzekeraar (ziekenfondsen):** Uitvoerende organen die uitkeringen doen en aanvullende diensten aanbieden. * **Rechthebbende/gebruiker:** De gehele Belgische bevolking is gedekt, zowel gerechtigden als personen ten laste. * **Zorgverstrekker:** Moet beschikken over een diploma en kan kiezen om zich te laten conventiëren (tariefzekerheid) of niet (hogere honoraria mogelijk). * **Maximumfactuur (MAF):** Een financiële beschermingsmaatregel die jaarlijkse medische kosten beperkt tot een plafondbedrag, met name voor kwetsbare groepen. ### 5.3 Determinanten van gezondheid en gedragsverandering Gezondheidsdeterminanten zijn factoren die gezondheid beïnvloeden. Het begrijpen hiervan is essentieel voor effectieve gezondheidsvoorlichting en preventie. #### 5.3.1 Gezondheidsdeterminanten Het **'Health Field Concept' van Lalonde** vat de determinanten samen in categorieën: * **Genen:** Aangeboren eigenschappen. * **Gedrag:** Leefstijlkeuzes zoals voeding, roken, beweging. * **Fysieke omgeving:** Klimaat, waterkwaliteit, luchtkwaliteit. * **Maatschappelijke factoren:** School, werk, gezin. * **Aanbod:** Beschikbaarheid van zorg, wachtlijsten. * **Kwaliteit:** Opleidingen, infectiepreventie in ziekenhuizen. * **Toegankelijkheid:** Verzekeringssystemen, financiële middelen. Gedragsdeterminanten zijn de specifieke factoren die het vertonen van gezond of ongezond gedrag beïnvloeden. #### 5.3.2 Het gedragswiel Het gedragswiel van het Vlaams Instituut Gezond Leven categoriseert gedragsdeterminanten in drie hoofdcategorieën: * **Competenties:** * Psychosociale competenties (kennis, kritische vaardigheden, copingvaardigheden, interactieve vaardigheden). * Lichamelijke competenties (functionele, motorische vaardigheden, fitheid). * **Drijfveren:** * **Reflectief gedrag:** Bewuste overwegingen, uitkomstverwachtingen (bv. weten dat volkoren pasta gezond is). * **Automatisch gedrag:** Emoties, verlangens, behoeften, gewoontes (bv. emotioneel eten, eten uit gewoonte). * **Eigen-effectiviteit:** Zelfvertrouwen in het uitvoeren van bepaald gedrag. * **Attitude:** Houding ten opzichte van het gedrag. * **Macroniveau:** Ruimere maatschappij (onderwijs, transport, industrie). * **Fysieke omgeving:** Beschikbaarheid, toegankelijkheid en bereikbaarheid van gezonde opties (bv. voedselwoestijn, voedselmoeras). * **Sociaal-culturele omgeving:** Sociale normen, sociale facilitatie, modeling, opvoedingsstijl. * **Culturele omgeving:** Levenswijze, tradities, religie (bv. eetcultuur). * **Economische omgeving:** Kosten gerelateerd aan gedrag. * **Politieke omgeving:** Wetgeving en regels. Het **ANGELO-model** (Actor, Neighbours, Local environment, General environment, Organ systems) biedt een ecologische kijk op de invloed van omgevingsfactoren op gedrag. #### 5.3.3 Modellen van gedragsverandering Verschillende modellen helpen bij het begrijpen en faciliteren van gedragsverandering: * **Health Belief Model (HBM):** Verklaart de bereidheid tot preventief gedrag op basis van waargenomen dreiging (vatbaarheid en ernst) en de effectiviteit van de interventie (voordelen versus barrières), gestimuleerd door een 'cue to action'. * **ASE-model (Attitude, Sociale invloed, Eigen-effectiviteit):** Focust op attitude, sociale invloed (normen, druk, steun) en eigen-effectiviteit als voorspellers van gedragsintentie. Het model onderschat de invloed van de bredere omgeving. * **Transtheoretisch model (Stages of Change):** Ziet gedragsverandering als een proces met verschillende stadia: 1. **Precontemplatie:** Nog geen overweging tot verandering. 2. **Contemplatie:** Erkenning van het probleem, overweging tot verandering, maar nog ambivalent. 3. **Voorbereiding:** Beslissing tot verandering, intentie tot actie. 4. **Actie:** Daadwerkelijke gedragsverandering (minder dan 6 maanden). 5. **Behoud:** Consolidatie van gedragsverandering (langer dan 6 maanden). 6. **Terugval:** Hervallen in oude gedragspatronen. #### 5.3.4 Technieken voor gedragsverandering * **Graduele blootstelling:** Gecontroleerde blootstelling aan risicofactoren om deze te ontkrachten. * **Contraconditionering:** Vervangen van probleemgedrag door gezonder gedrag in risicosituaties. * **Deconditionering:** Vermindering van ongewenst gedrag door het wegnemen van bekrachtiging. * **Directe ervaring:** Leren door zelf te ervaren en te interpreteren. * **Contingentiemanagement:** Gebruik van beloningen om gezond gedrag te stimuleren. * **Feedback:** Informatie verschaffen over de voortgang en impact van gedrag. * **Modeling:** Leren door het observeren en nabootsen van een rolmodel. * **Shaping:** Het opdelen van complex gedrag in behapbare tussenstappen die geleidelijk worden bekrachtigd. * **SMART-doelstellingen:** Specifieke, Meetbare, Acceptabele, Realistische, Tijdsgebonden doelen. Preventie richt zich op het voorkomen van gezondheidsproblemen, terwijl gezondheidsbevordering het geheel van activiteiten omvat die gemotiveerd gedrag stimuleren. #### 5.4.1 Preventieparadox Bij collectieve preventie (populatiebenadering) is de totale gezondheidswinst vaak groter dan bij individueel gerichte interventies (hoogrisicobenadering), hoewel de winst per individu kleiner is. Dit kan leiden tot anonimiteit van de preventie en moeilijkheden bij het rechtvaardigen van budgetten. #### 5.4.2 Gezondheidsbevordering en voorlichting Gezondheidsbevordering is een breder concept dat naast gezondheidsvoorlichting (educatie, sensibilisatie, vaardigheidsversterking) ook omgevingsinterventies, afspraken en regels, en zorg en begeleiding omvat. * **Public Health:** Collectieve acties gericht op gedragsverandering en gezondheidswinst op bevolkingsniveau. * **Gezondheidspromotie:** Gecoördineerd door het Departement Zorg, met steun van partnerorganisaties en regionale verspreiders (LOGO's). * **Vlaamse gezondheidsdoelstellingen:** Formules die sturen het beleid (bv. rond voeding, beweging, vaccinaties). * **Settingsgericht werken:** Interventies aangepast aan specifieke contexten (bv. scholen, werkplekken). * **Health in All Policies:** Gezondheid meenemen in alle beleidsdomeinen. * **Proportioneel universalisme:** Universele preventiestrategieën met intensiteit aangepast aan de noden van de doelgroep. * **Gezondheidsmatrix:** Hulpmiddel voor gestructureerd overzicht van acties en langetermijnvisie. #### 5.4.3 Gezondheidsbeleid en -initiatieven Een effectief gezondheidsbeleid is cruciaal voor organisaties en vereist een gestructureerde aanpak: * **Stappenplan voor zorg & welzijn:** 1. Zorg voor voldoende steun binnen de organisatie. 2. Evalueer de huidige situatie. 3. Identificeer ontbrekende elementen. 4. Ontwikkel concrete, haalbare acties en interventies. 5. Voer de acties uit (draaiboek). 6. Evalueer en stel bij. * **Effectieve methodieken voor workshops:** * Brainstormen en selecteren van evidence-based methodieken. * Combineren van verschillende methodieken voor boeiende sessies. * Vertaal methodieken naar praktische toepassingen (quiz, rollenspel, demonstratie, spelbord). * Bepaal de inhoud op basis van de beginsituatie, niveau en leefwereld van de doelgroep. * Gebruik van visueel materiaal. * Uitwerken van een draaiboek met inleiding, voorbereiding, leermomenten, afsluiting. #### 5.4.4 Interventies in Vlaanderen Diverse organisaties bieden specifieke interventies aan: * **Gezond leven:** Bevordert een gezonder Vlaanderen. * **Kind en gezin:** Richt zich op kansrijk opgroeien. * **VAD (Vlaams expertisecentrum voor Alcohol en andere drugs):** Vermindert problematisch gebruik van alcohol en drugs. * **VLESP (Vlaams expertisecentrum Suïcidepreventie):** Voorkomt zelfdoding en doorbreekt taboes. * **Diabetes Liga:** Informeren, connecteren en mobiliseren rond diabetes. #### 5.4.5 Specifieke interventievoorbeelden * **Bewegen op verwijzing:** Coaches helpen inactieve personen om meer te bewegen, met aandacht voor sociale steun, intentie, barrières en eigen-effectiviteit. Een lokaal netwerk is belangrijk voor draagvlak en doorverwijzing. * **Wisselwerken:** Stimuleert het doorbreken van langdurig stilzitten op werk door afwisselend zittend en staand werk, met praktische tips voor de werkomgeving. * **10.000 stappen:** Stimuleert volwassenen om dagelijks 10.000 stappen te zetten, met ondersteunend materiaal en focus op sociale invloed en kennis. * **Snack & Chill:** Een initiatief voor gezondere snackbars op scholen, gericht op leerlingen, ouders en de economische/fysieke omgeving. Gezondheidsvoorlichting en de toepassing van effectieve methodieken zijn essentieel voor het realiseren van gezondheidswinst op alle niveaus van de samenleving. --- Hier is de samenvatting van "Effectieve methodieken voor gezondheidsvoorlichting en workshops" op basis van de opgegeven pagina's, geformatteerd als een examengericht studieoverzicht. Dit onderwerp behandelt de principes en praktijken van effectieve gezondheidsvoorlichting en de organisatie van workshops, met focus op het beïnvloeden van gedragsdeterminanten om gezondheidsdoelstellingen te bereiken. ### 5.1 Principes van Gezondheidsvoorlichting en -bevordering Gezondheidsbevordering omvat een breed scala aan activiteiten die mensen motiveren tot gezonder gedrag, gericht op zowel het individu als de omgeving. Gezondheidsvoorlichting is een middel hiertoe, met als doel individuen of groepen in staat te stellen gezonde keuzes te maken. #### 5.1.1 Strategieën binnen Gezondheidsbevordering Gezondheidsbevordering omvat verschillende strategieën: * **Educatie:** Informeren, sensibiliseren en vaardigheden versterken bij de doelgroep en/of omgeving, inclusief deskundigheidsbevordering van intermediairs (bv. kookworkshops). * **Omgevingsinterventies:** Aanpassingen in de fysieke, ruimtelijke, materiële en sociale omgeving, zoals nudging. * **Afspraken en regels:** Specifieke regels of afspraken binnen een bepaalde setting (bv. schoolreglement). * **Zorg en begeleiding:** Doorverwijzen naar hulp, vroeginterventie en vroegdetectie (bv. doorverwijzing naar een beweegcoach). Deze strategieën zijn middelen om doelstellingen te bereiken, geen doelstellingen op zich. #### 5.1.2 Het Vlaams Preventielandschap Public Health streeft naar beleidsdoelen voor volksgezondheid door middel van collectieve acties, gericht op gedragsverandering en gezondheidswinst op bevolkingsniveau. Het Vlaams beleid voor gezondheidspromotie wordt gecoördineerd door de bevoegde gemeenschapsministers, ondersteund door de overheid en partnerorganisaties met expertise (bv. ziekenhuizen, universiteiten, Diabetes Liga). Regionale verspreiders (LOGO's) en organisaties met terreinwerking (bv. CLB, Kind & Gezin) spelen een cruciale rol in de implementatie en lokale verankering. #### 5.1.3 Vlaamse Gezondheidsdoelstellingen De gezondheidsdoelstellingen, geformuleerd door een gezondheidsconferentie, richten zich op specifieke domeinen. Voorbeelden zijn vaccinaties, bevolkingsonderzoek naar kanker, zelfdodingpreventie, ongevallen in de privésfeer en het bevorderen van een gezonder leven. Nieuwere doelstellingen (2009-2015) focussen op fysieke activiteit, evenwichtige voeding en een gezond gewicht nastreven. Belangrijke aandachtspunten voor nieuw beleid zijn: * **Settingsgericht werken:** Aanpakken van doelgroepen in hun specifieke contexten. * **Implementatie:** Meer focus op het uitvoeren van acties. * **Health-in-All-Policies:** Integratie van gezondheid in andere beleidsdomeinen. * **Kwetsbare groepen:** Laagdrempelige en gerichte acties voor specifieke doelgroepen. * **Evidence-based:** Onderbouwing met wetenschappelijk onderzoek. * **Samenwerking:** Samenwerking tussen diverse actoren en organisaties. De gezondheidsmatrix biedt een gestructureerd overzicht van acties, duurzaamheid en langetermijnvisie, en wordt geëvalueerd met proces- en gezondheidsindicatoren. ### 5.2 Modellen van Gedragsverandering Gedragsdeterminanten zijn de redenen waarom mensen bepaald gedrag vertonen en zijn essentiële aangrijpingspunten voor gedragsverandering. Gezondheidsgedrag is complex door onder andere onbewustheid van risicogedrag, meerdere gedragingen die één probleem veroorzaken, en de opdeling van gedrag in deelgedragingen. #### 5.2.1 Individuele Modellen voor Gedragsverandering * **Health Belief Model (HBM):** Mensen zullen gezond gedrag vertonen als de waargenomen dreiging van een gezondheidsprobleem (vatbaarheid en ernst) groot is, de verwachte voordelen van het gedrag de barrières overstijgen, en er een 'cue to action' is (intern of extern). * **Tip:** Dit model verklaart vooral de bereidheid tot preventief gedrag, maar onderschat de rol van eigen-effectiviteit. * **ASE-model (Attitude, Sociale invloed, Eigen-effectiviteit):** Gedragsintentie wordt beïnvloed door attitude ten opzichte van gedrag, sociale normen (normatieve overtuigingen en druk), sociale steun, en eigen-effectiviteit. Het model erkent dat niet al het gedrag rationeel en gepland is, maar onderschat de invloed van de bredere omgeving (fysiek, economisch, politiek). * **Transtheoretisch Model (Stages of Change):** Gedragsverandering is een proces met verschillende stadia: 1. **Precontemplatie:** Geen intentie tot verandering. 2. **Contemplatie:** Erkenning van probleem, overwegen van verandering maar nog ambivalent. 3. **Voorbereiding:** Beslissing tot verandering, met behoud van ambivalentie en eerdere leerervaringen. 4. **Actiefase:** Gedragsverandering gestart (minder dan 6 maanden), focus op zelfmanagement. 5. **Behoud:** Gedrag is gestabiliseerd (meer dan 6 maanden), geen neiging tot herval. 6. **Terugval:** Risicosituaties kunnen leiden tot herval, wat als leermoment kan dienen. * **Tip:** Dit model biedt realistische verwachtingen en benadrukt het belang van kleine successen en specifieke doelgedragingen. #### 5.2.2 Technieken voor Gedragsbeïnvloeding (onderdeel van Transtheoretisch Model) Diverse technieken kunnen ingezet worden om gedragsverandering te stimuleren: * **Stimuluscontrole:** Verwijderen van cues voor ongezond gedrag en introduceren van cues voor gezond gedrag (bv. vermijden van risicosituaties). * **Graduele blootstelling:** Systematische confrontatie met risico's of het geleidelijk aanleren van gewenst gedrag. Dit omvat: * **Aversietherapie:** Koppelen van ongewenst gedrag aan negatieve ervaringen (controversieel). * **Contraconditionering:** Vervangen van probleemgedrag door gezonder gedrag in risicosituaties (bv. kauwgom eten bij trek in sigaret). * **Deconditionering:** Ervaren van een gebrek aan positieve bekrachtiging voor ongewenst gedrag. * **Directe ervaring:** Gedrag aanmoedigen waarbij kennis of attitude wordt gevormd door de interpretatie van ervaringen (positieve bekrachtiging). * **Contingentiemanagement:** Beloningen inzetten om gezonde gedrag aantrekkelijker te maken dan nadelen (bv. voucher-systemen, contracten, self-monitoring). Intrinsieke beloningen (bv. lekker vinden van gezonde voeding) zijn het meest effectief. * **Feedback:** Individuele, specifieke en tijdige informatie over gedrag en impact op gezondheid. * **Modeling:** Leren door observatie van een geschikt rolmodel dat bekrachtigd wordt voor gezond gedrag. * **Shaping:** Complexe gedragingen opdelen in tussenstappen en deze stapsgewijs bekrachtigen. #### 5.2.3 SMART-doelstellingen SMART staat voor Specifiek, Meetbaar, Acceptabel, Realistisch en Tijdsgebonden. Het formuleren van SMART-doelen biedt helderheid, motivatie, focus, en maakt evaluatie en bijsturing mogelijk. ### 5.3 Praktische Uitwerking van Workshops Een effectieve workshop vereist een gestructureerd draaiboek en een duidelijke inhoud, afgestemd op de doelgroep. #### 5.3.1 Opbouw van een Workshop Draaiboek * **Inleiding:** Essentiële elementen, weergave doelstellingen, uitleg van de rode draad. * **Voorbereiding:** Benodigd materiaal, kostprijs, benodigde mankrachten. * **Workshop:** Totale tijdsduur, tijdsinschatting per onderdeel. * **Begin:** Kennismaking, afspraken. * **Midden:** Inhoudelijke acties, instructies, interactieve elementen (bv. quiz, rollenspel, discussie, demonstratie, proeven, spelbord). * **Einde:** Effect- en procesevaluatie, passend slot. * **Afsluit:** Opruimen, feedback verzamelen, bronvermelding. #### 5.3.2 Keuze en Ontwikkeling van Methodieken * **Evidence-based:** Kies methodieken die bewezen effectief zijn voor het beïnvloeden van specifieke gedragsdeterminanten. Gebruik hulpmiddelen zoals de filtertool van Gezond Leven. * **Combineren:** Combineer verschillende methodieken om de workshop boeiend te houden. * **Praktische toepassing:** Vertaal methodieken naar concrete, interactieve toepassingen. * **Afstemming op doelgroep:** Houd rekening met de beginsituatie, leefwereld en het niveau van de doelgroep om overvraging te vermijden. * **Materiaalontwikkeling:** Beoordeel en pas bestaande materialen aan of ontwikkel nieuwe, visueel ondersteunde materialen (brochures, infographics, posters). ### 5.4 Voorbeelden van Interventies in Vlaanderen Diverse organisaties en initiatieven in Vlaanderen bevorderen gezond gedrag: * **Gezond Leven:** Stimuleert een gezonder Vlaanderen met toegankelijke manieren om gezonder te leven. * **Kind en Gezin:** Richt zich op een kansrijke opgroeiing voor kinderen. * **VLESP (Vlaams expertisecentrum Suïcidepreventie):** Voorkomt zelfdodingen en doorbreekt taboes. * **Diabetes Liga:** Informeert, connecteert en mobiliseert mensen met diabetes. #### 5.4.1 Bewegen op Verwijzing Dit initiatief moedigt inactieve personen aan om meer te bewegen, vaak via een verwijzing van de huisarts naar een coach. Het richt zich op het beïnvloeden van gedragsdeterminanten zoals sociale steun, intentie, barrières, copingvaardigheden en eigen-effectiviteit. Een lokaal netwerk van coaches en bewegingsmogelijkheden is cruciaal voor succes. Het einddoel is niet alleen 10.000 stappen per dag halen, maar ook het beperken van langdurig stilzitten door bijvoorbeeld wisselwerken (zittend en staand werken) te stimuleren. #### 5.4.2 Andere Voorbeelden * **10.000 stappen:** Stimuleert volwassenen om dagelijks 10.000 stappen te zetten, gebruikmakend van sociale invloed en kennisoverdracht. * **Snack & Chill:** Een initiatief voor gezondere snacks op school, gericht op het beïnvloeden van de fysieke omgeving en economische factoren. * **Gezondheidsmatrix:** Helpt bij het gestructureerd plannen en evalueren van gezondheidsbeleid door verschillende strategieën en werkniveaus te visualiseren. > **Tip:** Een effectief gezondheidsbeleid wordt gekenmerkt door een duidelijke visie, realistische doelen, een lange-termijnvisie, en aandacht voor zowel universele preventie als specifieke doelgroepen (proportioneel universalisme). De gezondheidsmatrix is een waardevol instrument om dit te structureren en de duurzaamheid van interventies te waarborgen. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Gezondheidspromotie | Het geheel van activiteiten die worden ondernomen om mensen te motiveren zich vrijwillig gezonder te gedragen, gericht op zowel het individu als de omgeving. | | Welzijn | Een breder concept dan gezondheid, dat aspecten omvat zoals een goede thuisplek en een goede baan, en dat bij toename waarschijnlijk ook de gezondheid ten goede komt. | | Biologische visie op gezondheid | Een visie op gezondheid gebaseerd op homeostase, oftewel het evenwicht in het lichaam (bv. immuniteit, bloeddruk), waarbij ziekte optreedt wanneer dit evenwicht verstoord is. | | Psychologische visie op gezondheid | Een visie op gezondheid waarbij het subjectieve gevoel van gezondheid doorslaggevend is; als je jezelf gezond voelt, ben je ook gezond. | | Sociale visie op gezondheid | Een visie op gezondheid die gebaseerd is op het vermogen om maatschappelijke rollen te vervullen, waarbij het niet kunnen vervullen van gewenste rollen als ziekte wordt beschouwd. | | Humane visie op gezondheid | Een visie op gezondheid waarbij het eigen oordeel van een persoon over zijn gezondheid en het vermogen om geestelijke rollen te vervullen centraal staan. | | Dynamische visie op gezondheid | Een visie op gezondheid die de mate waarin men zich kan aanpassen aan wisselende omstandigheden benadrukt, waarbij gezondheid wordt gezien als het vermogen om te herstellen en aan zichzelf te werken. | | Definitie van de WHO (1948) | Een toestand van volledig lichamelijk, sociaal en geestelijk welzijn en niet louter de afwezigheid van ziekte of gebrek, die een holistisch mensbeeld weerspiegelt. | | Welbevinden | De mate waarin iemand zich tevreden voelt over het leven, wat individueel verschillend is en afhankelijk van iemands waarden en normen. | | Definitie van de WHO (1998) | Een dynamische toestand van volledig fysiek, mentaal, spiritueel en sociaal welzijn en niet alleen de afwezigheid van ziekte of gebrek. | | Positieve gezondheid (Machteld Huber) | Het vermogen van mensen om zich aan te passen en de eigen regie te voeren in het licht van de fysieke, emotionele en sociale uitdagingen van het leven. | | Federale overheid (België) | Het hoogste bestuursniveau in België, verantwoordelijk voor onder andere financiën, defensie, justitie, politie, sociale zekerheid en belangrijke delen van de volksgezondheid. | | Term | Definitie | | Gezondheid (WHO 1948) | Een toestand van volledig lichamelijk, sociaal en geestelijk welzijn en niet louter de afwezigheid van ziekte of gebrek. Deze definitie weerspiegelt een holistisch mensbeeld. | | Gezondheid (WHO 1998) | Een dynamische toestand van volledig fysiek, mentaal, spiritueel en sociaal welzijn en niet alleen de afwezigheid van ziekte of gebrek. | | Positieve gezondheid (Huber) | Het vermogen van mensen om zich aan te passen en de eigen regie te voeren in het licht van de fysieke, emotionele en sociale uitdagingen van het leven. | | Federale overheid (gezondheidszorg) | Verantwoordelijk voor belangrijke delen van de volksgezondheid, waaronder de coördinatie en ondersteuning van het sociaal beleid, sociale dienstverlening aan burgers en de bestrijding van sociale fraude. | | FOD Sociale Zekerheid | Een federale overheidsdienst die de levensstandaard van de Belgische bevolking waarborgt door middel van coördinatie en ondersteuning van het sociaal beleid, sociale dienstverlening en de bestrijding van sociale fraude. | | RIZIV (Rijksinstituut voor Ziekte- en Invaliditeitsverzekering) | Beheert de verplichte ziekteverzekering, werkt samen met ziekenfondsen voor uitkeringen, en bepaalt tarieven en vergoedingsvoorwaarden voor zorgverleners. | | Klassieke Sociale Zekerheid | Een pijler van het Belgische sociale beschermingssysteem die onder andere pensioenen, werkloosheid, arbeidsongevallenverzekering, beroepsziekteverzekering, ziekte- en invaliditeitsverzekering en jaarlijkse vakantie omvat. | | Sociale Bijstand | Een vangnet binnen het Belgische sociale beschermingssysteem voor personen die geen recht hebben op de klassieke sociale zekerheid, met voorbeelden als het leefloon en inkomensgarantie voor ouderen. | | FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu | Een federale overheidsdienst bevoegd voor voeding, gezondheid, dieren en planten, en milieu. De missie is "One world, one health" en omvat onder andere de financiering van ziekenhuizen en de kwalificatievereisten voor zorgberoepen. | | Sciensano | Een wetenschappelijke instelling die een centrale rol speelt in het verzamelen en analyseren van gezondheidsgegevens om beleidsmakers te ondersteunen bij onderbouwde beslissingen. Het is ook verantwoordelijk voor de Belgian Health Interview Survey (BHIS). | | Hoge Gezondheidsraad (HGR) | Een adviesorgaan dat sinds 1948 de Belgische overheid adviseert over volksgezondheid, gebruikmakend van een netwerk van nationale en internationale experts. | | Federaal Agentschap voor de Veiligheid van de Voedselketen (FAVV) | Een agentschap dat verantwoordelijk is voor de controle op de veiligheid en kwaliteit van de volledige voedselketen, van primaire productie tot distributie. | | Gezondheid | Een toestand van volledig lichamelijk, sociaal en geestelijk welzijn, en niet louter de afwezigheid van ziekte of gebrek. Dit concept is in 1998 herformuleerd als een dynamische toestand van volledig fysiek, mentaal, spiritueel en sociaal welzijn. | | Federale overheid | Het hoogste bestuursniveau in België, verantwoordelijk voor onder andere financiën, sociale zekerheid en belangrijke delen van de volksgezondheid, met de FOD Sociale Zekerheid en FOD Volksgezondheid als belangrijke diensten. | | Gemeenschappen en Gewesten | Deelstaten van België, waarbij de gewesten gebaseerd zijn op grondgebied (Vlaams, Waals, Brussels Hoofdstedelijk) en de gemeenschappen op taal (Nederlandstalige, Franstalige, Duitstalige). Zij hebben elk eigen bevoegdheden, waaronder persoonsgebonden aangelegenheden zoals gezondheidszorg voor de gemeenschappen. | | KCE (Federaal Kenniscentrum voor de Gezondheidszorg) | Een federaal orgaan dat wetenschappelijk advies verstrekt aan de overheid over gezondheidszorg, rapporten publiceert, klinische richtlijnen ontwikkelt en klinische studies coördineert. | | Gezondheid (WHO, 1948) | Een toestand van volledig lichamelijk, sociaal en geestelijk welzijn en niet louter de afwezigheid van ziekte of gebrek. | | Gezondheid (WHO, 1998) | Een dynamische toestand van volledig fysiek, mentaal, spiritueel en sociaal welzijn en niet alleen de afwezigheid van ziekte of gebrek. | | Gezondheidsdeterminanten | Factoren die aan de basis liggen van gezondheid, onderverdeeld in categorieën zoals genen, gedrag, fysieke en maatschappelijke omgeving, en het aanbod en de kwaliteit van de gezondheidszorg. | | Gedragsdeterminanten | Factoren die menselijk gedrag beïnvloeden, onderverdeeld in competenties (kennis, vaardigheden), drijfveren (bewuste en onbewuste motivaties) en context (omgeving). | | Preventieparadox | Het fenomeen waarbij collectieve preventie meer gezondheidswinst oplevert op bevolkingsniveau dan individueel gerichte interventies, hoewel de impact op individuen minder zichtbaar is. |

# Neuropsychological development during adolescence This topic examines the intricate development of the adolescent brain, focusing on key neural structures, cognitive control functions, and the interplay of biological, psychological, and social factors that shape this crucial developmental period. ### 1.1 The adolescent brain: Key regions and control functions Understanding the adolescent brain is crucial for effectively interacting with and supporting young individuals. During adolescence, several key brain regions and control functions undergo significant development [2](#page=2): * **Hippocampus**: Primarily responsible for long-term memory formation and retrieval [2](#page=2). * **Prefrontal cortex**: Acts as the brain's executive control center, overseeing planning, decision-making, impulse control, and complex cognitive functions [2](#page=2) [9](#page=9). * **Broca's area**: Involved in language production, including speaking, writing, and understanding spoken language [2](#page=2). * **Amygdala**: The brain's primary center for processing emotions, particularly fear and aggression, and plays a role in their regulation [2](#page=2) [9](#page=9). * **Cerebral cortex (hersenschors)**: The outer layer of the brain where information from the body is received, analyzed, and interpreted. It is characterized by folds (gyri), grooves (sulci), and deep grooves (fissures) [4](#page=4) [5](#page=5). * **Frontal lobe**: Associated with movement and personality [6](#page=6). * **Temporal lobe**: Involved in hearing and emotion [6](#page=6). * **Parietal lobe**: Responsible for perception and taking action [6](#page=6). * **Occipital lobe**: Plays a role in breathing and vision [6](#page=6). * **Brainstem (hersenstam)**: Connects the cerebrum, cerebellum, and spinal cord, and controls autonomic functions such as heart rate, blood pressure, digestion, and breathing. Dysfunction of the brainstem leads to brain death [4](#page=4) [7](#page=7). * **Thalamus**: Acts as a relay station for sensory information, coordinating the flow of information to higher brain regions [7](#page=7). * **Hypothalamus**: Regulates the relationship between the body and behavior, influencing drives like hunger and thirst [7](#page=7). * **Cerebellum**: Crucial for complex motor skills, language processing, emotional responses (fear, pleasure), and sustained attention [7](#page=7). * **Basal ganglia**: A group of nuclei surrounding the thalamus that control movement, motivation, and reward pathways [7](#page=7). * **Limbic system**: A network of structures including the hypothalamus, thalamus, and amygdala, involved in memory, learning, motivation, and the formation of memories [4](#page=4) [7](#page=7). * **Ventricles (hersenkamers)**: Fluid-filled cavities within the brain, surrounded by the cerebral hemispheres [4](#page=4). * **Cerebral hemispheres (hersenhelften)**: The two halves of the cerebrum [4](#page=4). * **White matter**: Composed of the long projections (axons) of nerve cells, which form connections between different brain areas and are covered in myelin [5](#page=5) [8](#page=8). * **Gray matter**: Composed of the cell bodies of neurons, responsible for processing emotions, thoughts, and stimuli [5](#page=5) [8](#page=8). #### 1.1.1 Neurons and their function Neurons, also known as nerve cells, are the fundamental units of the nervous system. They function like a post office, receiving, processing, and transmitting information [8](#page=8). * **Neurogenesis**: The process of generating new neurons [9](#page=9). * **Neuroplasticity**: The brain's remarkable ability to adapt and change in response to experiences [9](#page=9). * **Myelination**: The process by which axons are covered by myelin sheaths, formed by oligodendrocytes. Myelin insulates axons and speeds up the transmission of nerve impulses [8](#page=8) [9](#page=9). * **Axon**: The long projection of a neuron that transmits nerve impulses away from the cell body [8](#page=8). * **Dendrites**: Branched extensions of a neuron that receive incoming signals from other neurons [8](#page=8). * **Cell body (soma)**: The main part of the neuron containing the nucleus and other organelles [8](#page=8). * **Synapses**: The junctions where two neurons communicate with each other [8](#page=8). The exchange of information between neurons involves gathering information at receptors, transmitting it through dendrites to the cell body, combining it with other incoming data, and sending it via an electrical discharge (nerve impulse) along the axon to the axon terminals . ### 1.2 The biopsychosocial model of adolescent development The biopsychosocial model provides a comprehensive framework for understanding adolescent development, acknowledging the interplay of biological, psychological, and social factors [3](#page=3). * **Psychosocial factors**: Include family and pedagogical influences (family microculture, living situation, parental education) and socio-demographic factors (neighborhood, economic status) [3](#page=3). * **Cultural factors**: Encompass influences at macro, meso, and micro levels, such as religion, ethnicity, norms, values, and pedagogical approaches [3](#page=3). * **(Neuro)cognitive factors**: Relate to cognitive and neurocognitive processes, skills, perception, attention, information processing, and conditions like ADHD [3](#page=3). * **Psychological and pedagogical factors**: Cover emotional states, motivation, stress, and family dynamics, including the structure of the nuclear family and interactions within it [3](#page=3). * **Biological factors**: Include genetics, environmental factors (diet, sleep), brain maturation processes, and health and illness (anxiety, stress, depression, ADHD) [3](#page=3). #### 1.2.1 Risk and protective factors Adolescent development is influenced by both risk and protective factors: * **Protective factors**: These elements help to mitigate risks and promote positive development. Examples include a supportive family environment, parental education, financial resources, and engaging in free-time activities [3](#page=3). * **Risk factors**: These factors can increase the likelihood of negative outcomes. Examples include medical complications during pregnancy or birth, health problems, and learning or developmental disorders [3](#page=3). > **Tip:** Understanding these factors is crucial for identifying individuals who may need additional support and for developing effective interventions. ### 1.3 Stages of adolescence and associated changes Adolescence is typically divided into three periods, each characterized by distinct developmental changes: * **Early adolescence (10-14 years)**: Marked by hormonal influences, heightened emotions, impulsive behavior, and a reduced tendency to overthink actions. Dependence on parents begins to lessen [4](#page=4). * **Middle adolescence (14-16 years)**: Characterized by increased risk-taking behaviors and experimentation. Emotional intensity often remains high [4](#page=4). * **Late adolescence (16-22 years)**: Brain development approaches completion, leading to a better balance in emotional regulation. Individuals tend to be more socially and emotionally stable and make more well-considered decisions [4](#page=4). ### 1.4 Key cognitive and emotional changes The development of control functions and emotional regulation is a hallmark of adolescence. * **Brain maturation**: Refers to the ongoing development and improved responsiveness of the brain to stimuli [4](#page=4). * **Nurture**: Emphasizes the significant role of the environment and social interactions in shaping the brain. This aligns with the concept that "context shapes the brain" [4](#page=4). * **Self-determination (zelfbepaling)**: Involves personal commitment, perseverance, and making choices that influence behavior. It signifies having influence and control over one's life events [4](#page=4). > **Example:** During early adolescence, the amygdala's heightened activity due to hormonal changes can lead to more intense emotional reactions, while the still-developing prefrontal cortex may struggle to regulate these emotions effectively, contributing to impulsive decisions [2](#page=2) [4](#page=4). The brain can be conceptualized as a system of "storage lockers" for information and experiences. Some lockers, like those controlling breathing and heart rate, are pre-filled at birth. Others are filled with emotions, knowledge, and even trauma. In cases of trauma, the brain may "hide" certain information as a protective mechanism [8](#page=8). The core brain structures involved in emotional and rational processing are: * **Amygdala**: Processes emotions and emotional signals [9](#page=9). * **Nucleus accumbens**: Acts as the brain's reward center [9](#page=9). * **Prefrontal cortex**: Provides cognitive functions such as control and executive abilities [9](#page=9). --- # Executive functions and their impact Executive functions (EFs) are the cognitive processes that manage and regulate our behavior, thoughts, and emotions. ### 2.1 The prefrontal cortex (PFC) as the control center The prefrontal cortex (PFC) acts as the brain's control center, directing other brain regions, sensory organs, and bodily functions. Its primary roles include planning, goal-directed action, prioritizing tasks, and responding appropriately [13](#page=13). ### 2.2 Defining executive functions (EFs) Executive functions (EFs) are defined as the mental processes that enable individuals to control their behavior, thoughts, and emotions. These are the thinking processes that govern self-regulation [13](#page=13). ### 2.3 Domains within executive functions EFs encompass several key domains: * Controlled processing of sensory stimuli from the body and environment, leading to impulse control [13](#page=13). * Processing emotional and motivational values [13](#page=13). * Setting, choosing, and acting on goals [13](#page=13). * Self-awareness and self-management [13](#page=13). * Interaction within social groups and society [13](#page=13). ### 2.4 Key executive functions and their tasks A comprehensive list of executive functions and their associated tasks includes: * **Filtering of sensory and emotional information**: Distinguishing relevant from irrelevant stimuli [13](#page=13). * **Organization of attention**: Managing focus and avoiding distractions [13](#page=13). * **Impulse inhibition**: Suppressing inappropriate or premature responses [13](#page=13). * **Curiosity and initiative-taking**: The drive to explore and begin new activities [13](#page=13). * **Working memory**: Holding and manipulating information in mind [13](#page=13). * **Goal-directedness**: Maintaining focus on achieving objectives [13](#page=13). * **Flexibility**: Adapting to changing circumstances or shifting perspectives [13](#page=13). * **Planful action**: Strategizing and organizing steps to achieve goals [13](#page=13). * **Choosing and deciding**: Making decisions and selecting appropriate actions [13](#page=13). * **Self-insight**: Understanding one's own thoughts, feelings, and behaviors [13](#page=13). * **Self-regulation**: Managing emotions, thoughts, and behaviors effectively [13](#page=13). * **Metacognition**: Thinking about one's own thinking processes [13](#page=13). * **Monitoring**: Overseeing one's own performance and behavior [13](#page=13). * **Empathy and perspective-taking**: Understanding and sharing the feelings of others, and seeing situations from different viewpoints [13](#page=13). * **Motivation**: The drive and desire to pursue goals [13](#page=13). ### 2.5 The Marshmallow test The Marshmallow test is a famous experiment demonstrating impulse control and delayed gratification. In this test, a child is offered one treat, with the promise of receiving two treats if they can resist eating the first one until the adult returns [14](#page=14). ### 2.6 Consequences of weak executive functions Weak executive functions can lead to various negative outcomes, including increased stress, insufficient sleep, developmental disorders, and depression [14](#page=14). ### 2.7 Strategies for improving executive functions EFs can be improved through environmental modifications and direct learning to manage behavior, thoughts, and emotions [14](#page=14). ### 2.8 Language, thinking, and reasoning Key aspects of language, thinking, and reasoning include: * **Language skills**: A larger vocabulary supports reasoning and debate [14](#page=14). * **Reasoning and argumentation**: Engaging with hypothetical scenarios, such as "what if" questions [14](#page=14). * **Abstract thinking**: Developing mental schemas, fostering creativity, and learning to judge and ask "why" questions [14](#page=14). * **Thinking about thinking (metacognition)**: Reflecting on one's thoughts and associated feelings [14](#page=14). ### 2.9 The cognitive triangle The cognitive triangle illustrates the interconnectedness of three core components: * **Thoughts**: Cognitive interpretations and beliefs [14](#page=14). * **Behavior**: Actions and responses [14](#page=14). * **Feelings**: Emotional states and experiences [14](#page=14). ### 2.10 The role of the limbic system The limbic system plays a role in emotion, motivation, pleasure, and emotional memory [14](#page=14). --- # Sleep and its role in adolescent well-being This section explores the critical relationship between sleep and adolescent well-being, covering sleep hygiene, the stages and importance of sleep, and its impact on academic performance and the limbic system [11](#page=11) [12](#page=12). ### 3.1 Understanding sleep Sleep is essential for daily functioning and allows the brain to process information and emotions accumulated throughout the day. The process of falling asleep involves a gradual decrease in awareness of the surroundings, a drop in body temperature, and preparation for rest. Maintaining good ventilation in the bedroom and ensuring a comfortable mattress and bed are crucial for this preparation phase [11](#page=11). #### 3.1.1 The stages of sleep Sleep occurs in cycles, each containing distinct stages: * **Light sleep:** The initial, brief, and light phase of sleep [11](#page=11). * **Deep sleep:** Occurs after approximately 20 minutes, characterized by deep relaxation of the body and brain. Brain activity is at its lowest during this stage, making it difficult to wake up [11](#page=11). * **REM (Rapid Eye Movement) sleep:** Follows deep sleep after about 30 minutes. It is characterized by a high heart rate and less relaxed body and brain states, during which dreaming occurs [11](#page=11). #### 3.1.2 The importance of sleep Adequate sleep is vital for several key functions: * It provides the brain with time to cleanse itself [11](#page=11). * It allows for the processing of the day's emotions [11](#page=11). * It aids in memory consolidation, helping retain what has been learned during the day [11](#page=11). #### 3.1.3 Factors influencing sleep Numerous factors can affect sleep quality: * Physical discomfort [12](#page=12). * Stress and restlessness [12](#page=12). * Daytime naps [12](#page=12). * Consumption of alcohol or coffee before bedtime [12](#page=12). * Insomnia [12](#page=12). * Sleeping too much or too little [12](#page=12). * Irregular sleep patterns [12](#page=12). * Exposure to light in the bedroom [12](#page=12). ### 3.2 Sleep hygiene in adolescents Sleep hygiene refers to practices that promote healthy sleep habits. Poor sleep hygiene can lead to or exacerbate sleep problems, while good sleep hygiene results in minimal to no sleep issues [11](#page=11). > **Tip:** Implementing consistent sleep hygiene practices is fundamental for ensuring adequate rest and overall well-being in adolescents. #### 3.2.1 Recommendations for good sleep hygiene * Ensure a dark and quiet sleep environment [11](#page=11). * Turn your alarm clock away from view [11](#page=11). * Reserve the bedroom exclusively for sleeping and sexual activity, avoiding other activities like watching TV or reading [11](#page=11). * Get out of bed if you are unable to fall asleep [11](#page=11). * Schedule a dedicated time for worrying or ruminating during the day [11](#page=11). * Maintain a regular sleep schedule [11](#page=11). * Avoid napping during the day [11](#page=11). ### 3.3 Sleep and school performance in adolescents Sleep problems can significantly impair an adolescent's ability to function effectively in school and in general [12](#page=12). #### 3.3.1 Negative impacts of poor sleep on school performance * Impaired daily functioning [12](#page=12). * Poor mood and irritability [12](#page=12). * Decreased concentration [12](#page=12). * Lack of motivation [12](#page=12). * Increased likelihood of wanting to drop out of school [12](#page=12). * Lower grades and overall poorer academic performance [12](#page=12). #### 3.3.2 Positive impacts of healthy sleep on school performance * Increased motivation [12](#page=12). * Enhanced concentration [12](#page=12). * Improved academic performance [12](#page=12). * Greater overall happiness [12](#page=12). ### 3.4 The link between the limbic system and sleep The limbic system, which is involved in emotions, motivation, and memory, has a significant connection to sleep. While this section refers to external pages for detailed explanation, it highlights that sleep plays a role in the regulation and processing of emotional experiences managed by the limbic system [12](#page=12). --- # Stress, resilience, and self-confidence This section explores the interconnected concepts of stressors, stress reactions, and different stress types, detailing the neurophysiological stress networks and the HPA axis, while defining self-confidence and resilience. ## 4. Stress, resilience, and self-confidence ### 4.1 Stressors and stress reactions A **stressor** is an external cause of stress, such as work-related pressure, challenging situations, or exams. A **stress reaction** occurs when prolonged stress leads to the development of symptoms, indicating the body's response to sustained pressure [18](#page=18). ### 4.2 Types of stress There are three distinct types of stress [18](#page=18): * **Positive stress:** This type of stress keeps an individual alert and can enhance performance. It typically involves short-lived or infrequent stressors of mild to moderate intensity, buffered by social-emotional support, which aids in building resilience and coping mechanisms [18](#page=18). * **Tolerable stress:** This involves more frequent or persistent stressors of moderate to severe intensity, also buffered by social-emotional support. While it does not cause permanent changes, it contributes to the development of resilience and coping skills [18](#page=18). * **Chronic-toxic stress:** This is characterized by frequent or prolonged severe stressors. When social-emotional buffering is insufficient, chronic-toxic stress can lead to alterations in brain networks and the architecture of the developing brain [18](#page=18). ### 4.3 Neuropsychological perspective of stress networks From a neuropsychological viewpoint, the stress response involves intricate networks within the brain that interact with endocrine glands. These networks function as an integrated system, influencing behavior and bodily processes through neurotransmitters and hormones. The biopsychosocial model highlights how influencing factors, categorized as risk and protective elements, are linked to these stress networks [18](#page=18) [19](#page=19) [21](#page=21). #### 4.3.1 The five neurophysiological brain networks The stress network is comprised of five neurophysiological brain networks and their connections to hormone glands. These networks continuously influence each other to orchestrate the stress response. They form a functional system despite their anatomical and physiological diversity. This network, utilizing nerve cells and stress hormones, impacts both the brain and numerous other organs [19](#page=19). The core of the stress network consists of three primary networks [19](#page=19): 1. **The reptilian stress network:** * This network prepares the body for immediate action, facilitating the "fight, flight, or freeze" responses [19](#page=19). * It comprises the locus coeruleus in the brainstem, the sympathetic and parasympathetic branches of the autonomic nervous system, and the adrenal medulla, which produces adrenaline [19](#page=19). 2. **The mammalian stress network (emotional brain):** * This network ensures adequate energy availability in specific areas, assesses events based on past experiences and emotions stored in memory, regulates prolonged responses, and plays a role in adapting to environmental changes [20](#page=20). * It includes the limbic system (amygdala, hippocampus, hypothalamus) and connects to the pituitary gland and adrenal cortex, which produces cortisol [20](#page=20). * Via neural and hormonal pathways, it directly communicates with nearly all organ systems, and most body cells possess cortisol receptors [20](#page=20). 3. **The human stress network (cognitive brain):** * Located in the cerebral cortex, the medial prefrontal cortex (mPFC) is crucial for the stress response [20](#page=20). * The mPFC houses executive functions such as appraisal, planning, and decision-making, as well as self-regulation [20](#page=20). * Generally, the mPFC exerts an evaluative, controlling, and, if necessary, inhibitory influence on the stress response. It assesses the nature and severity of stressors and determines appropriate actions, functioning as the command center for coordinating the stress response [20](#page=20). These three core networks are closely connected to two additional networks: the emotion and reward network, and the compassion network [20](#page=20). * **The emotion and reward network:** * This network utilizes the neurotransmitters serotonin and dopamine [20](#page=20). * These hormones significantly influence stress-related emotional reactions and the impact of comfort and support [20](#page=20). * There is a balance between serotonin and dopamine, where each inhibits the production of the other [21](#page=21). * **Serotonin** (the "happiness hormone") affects mood, self-confidence, sleep, and pain processing, promoting enjoyment, liveliness, sociability, optimism, and good sleep. It is also necessary for melatonin production, influencing sleep. A significant portion of serotonin is absorbed in the gut, explaining the link between gut issues and depressive symptoms [21](#page=21). * **Dopamine** (the "reward hormone") can numb negative emotions associated with stress but does not reduce the stress level itself. High dopamine levels can lead to unhealthy "dopamine behaviors" like overeating, smoking, alcohol/drug use, and sex addiction, while the body suffers from the combined effects of stress and these behaviors [21](#page=21). * **The compassion network:** * Composed of neurons using oxytocin (the "cuddle hormone") as a neurotransmitter, this network regulates interpersonal processes [21](#page=21). * Oxytocin links social contact with pleasure, attachment, friendships, and love. It can foster altruism and bonding within a group but may promote aggression towards other groups perceived as threatening [21](#page=21). * Within the context of stress, the oxytocin network plays a vital role in stress reduction through a supportive and comforting environment [21](#page=21). The interplay of these five brain networks enables a sophisticated response to stressors. Beyond the brain's direct influence on behavior and bodily processes, the stress response is largely managed by stress hormones, with adrenaline, cortisol, serotonin, dopamine, and oxytocin being the most recognized. These hormones act as neurotransmitters in the central nervous system and also exert their influence throughout the body via the bloodstream [21](#page=21). #### 4.3.2 Window and tolerance * **Window:** This refers to the zone within which a child can manage stress. It acts as a "frame" for stress experiences [21](#page=21) [22](#page=22). * **Tolerance:** This concept describes what happens within the window. If stress remains within the tolerable limits (within the window), there is no problem. However, if stress exceeds these limits, it can lead to negative outcomes, such as the development of trauma [22](#page=22). #### 4.3.3 The stress response system The stress response system involves the autonomic nervous system and the HPA axis [22](#page=22). * **HPA axis:** This stands for the hypothalamus-pituitary-adrenal axis [22](#page=22). * Adrenaline and cortisol are the hormones that drive the physiological stress reaction. Adrenaline is released rapidly by the adrenal medulla, while cortisol acts more slowly to regulate the initial stress response [22](#page=22). * In cases of continuous stress, the body produces cortisol (a glucocorticosteroid), which is regulated by the HPA axis [22](#page=22). * The HPA axis functions as a feedback or thermostat system [22](#page=22). ### 4.4 Self-confidence and resilience #### 4.4.1 Self-confidence Self-confidence is defined as the feeling that one does not need anyone else to achieve their goals [22](#page=22). **Characteristics of self-confidence include:** * Trust in one's own strength [22](#page=22). * A feeling of balance, with the body and mind working in unison [22](#page=22). * The ability to laugh at oneself, either during or after an event [22](#page=22). * Proactive rather than defensive behavior and communication [22](#page=22). * The capacity to articulate one's feelings [22](#page=22). * Determination [22](#page=22). * Confident self-belief [22](#page=22). * Assertiveness [22](#page=22). * Firmness [22](#page=22). * Adherence to one's own values [22](#page=22). #### 4.4.2 Resilience Resilience is defined as how individuals cope with challenging and/or stressful situations, and how well-being can be understood, predicted, and/or promoted within a given context [22](#page=22). > **Tip:** Resilience and self-confidence are intertwined. Strong self-confidence can be a significant protective factor, contributing to an individual's ability to navigate and recover from stressful situations. ### 4.5 Personal builders and breakers **Personal builders** refer to one's own behavior that contributes to personal growth and self-assurance. However, individuals can also "break" themselves; an excessive buildup of self-assurance can become detrimental [22](#page=22). --- # Nutrition, physical activity, and healthy habits This topic examines the multifaceted relationship between movement, sedentary behavior, healthy eating, and the prevention of common health issues, particularly back pain. ### 5.1 Understanding movement and sedentary behavior Sedentary behavior refers to activities that involve a low energy expenditure while in a sitting, reclining, or lying posture. The energy expenditure during sedentary behavior is typically between 1 to 1.5 MET (Metabolic Equivalent of Task) values. The total energy expenditure of an activity per minute can be calculated using the formula: (MET value of activity) x 3.5 x body weight. Prolonged sedentary behavior can lead to various physiological processes occurring within the body [23](#page=23). #### 5.1.1 The movement triangle The movement triangle categorizes physical activities into different intensity levels [23](#page=23): * **Sedentary behavior:** This includes activities like sitting in school or doing homework [23](#page=23). * **Light intensity movement:** Examples include talking on the phone while standing, yoga, or playing snooker [23](#page=23). * **Moderate intensity movement:** This encompasses activities such as cycling or washing windows [23](#page=23). * **High intensity movement:** Examples include walking up stairs, brisk cycling, or jogging [23](#page=23). ##### 5.1.1.1 Tips for a healthy lifestyle There are several key tips for adopting a healthy lifestyle: * **Sit less and move more:** Stand up and walk for a few minutes every half hour [23](#page=23). * **Take it step by step:** Even small amounts of movement are better than none [23](#page=23). * **Aim for a healthy mix of sitting, standing, and moving daily:** Try to engage in light-intensity movement for the majority of the day [24](#page=24). * **Vary your movement and reduce sitting:** Alternate between different activities and sitting positions [24](#page=24). * **Exchange unhealthy choices for healthy ones:** Opt for cycling more frequently [24](#page=24). * **Feel good:** Choose activities you enjoy [24](#page=24). * **Think ahead and plan:** Define who, what, where, and when activities will occur [24](#page=24). * **Adapt your environment:** Create surroundings that encourage less sitting and more movement [24](#page=24). ##### 5.1.1.2 Benefits of movement by age group Different age categories experience specific benefits from physical activity [24](#page=24): * **Babies, toddlers, and preschoolers (0-5 years):** * Healthy growth and development [24](#page=24). * Improved social skills [24](#page=24). * Strengthened muscles and bones [24](#page=24). * **Children and adolescents (6-17 years):** * Better sleep [24](#page=24). * Reduced risk of depression [24](#page=24). * Healthy weight maintenance [24](#page=24). * **Adults and seniors (65+):** * Improved sleep quality [24](#page=24). * Healthy weight maintenance [24](#page=24). * Reduced risk of depression and anxiety [24](#page=24). ##### 5.1.1.3 Establishing an active and fit lifestyle Creating an active lifestyle involves setting achievable goals and planning effectively. Key elements include [24](#page=24): * **Five achievable goals to sit less and move more** [24](#page=24). * **Four contexts for physical activity:** * Home environment [24](#page=24). * Commuting/Travel [24](#page=24). * School [24](#page=24). * Leisure time [24](#page=24). * **Alternatives for potential obstacles** within these contexts [24](#page=24). * **Tools to support activity:** * Diary [24](#page=24). * Pedometer [24](#page=24). * Apps [24](#page=24). * **The 5 W's for a movement plan:** What, Why, When, Where, and With Whom [24](#page=24). ### 5.2 Good posture and safe movement Maintaining good posture and moving safely are crucial for preventing common ailments, particularly back pain [24](#page=24). #### 5.2.1 Understanding back pain Back pain can arise from several factors [24](#page=24): * **Overload of the back:** This can be caused by stress, being overweight, or incorrect movement patterns [24](#page=24). * **Underload:** This is often due to an increase in sedentary behavior, leading to muscle weakening [24](#page=24). #### 5.2.2 Maintaining balance and spinal health To maintain balance and support spinal health: * **Ergonomics:** Optimizing the environment and tools to fit the user [24](#page=24). * **Stabilization:** Strengthening core muscles to support the spine [24](#page=24). #### 5.2.3 Spinal structure for a healthy back The spine is designed to support the body and facilitate movement [25](#page=25): * It consists of 24 stacked vertebrae [25](#page=25). * The vertebrae are supported by the sacrum [25](#page=25). * The natural curves of the spine provide balance and act as shock absorbers through the intervertebral discs [25](#page=25). #### 5.2.4 Achieving good standing posture A good standing posture involves aligning key body points [25](#page=25): * The ear, middle of the shoulders, middle of the hips, and middle of the knees should align on a single vertical line [25](#page=25). * Distribute weight evenly on both legs [25](#page=25). * Slightly bend the knees [25](#page=25). * Pull the shoulder blades back [25](#page=25). #### 5.2.5 Posture types and their characteristics Different posture types exist, each with distinct characteristics [25](#page=25): * **Sway-back posture:** Often described as a "lazy" posture [25](#page=25). * **Kypholordotic posture:** A combination of excessive thoracic kyphosis and lumbar lordosis. * **Hyperlordotic posture:** An excessive inward curve of the lumbar spine. * **Flattened posture:** A loss of the natural spinal curves. #### 5.2.6 Achieving good sitting posture A good sitting posture involves several key elements [25](#page=25): * Feet should be flat on the floor with knees lower than the hips [25](#page=25). * Ensure there is space between the back of the knees and the edge of the seat [25](#page=25). * The lower back support should be positioned just above the beltline [25](#page=25). * Shoulders should be against the back support [25](#page=25). * It is recommended to stand up every 20 to 30 minutes [25](#page=25). #### 5.2.7 Stabilizing exercises for back pain prevention Specific stabilizing exercises can help prevent back pain [25](#page=25). ### 5.3 Nutrients Nutrients are essential components of food that support life and health [25](#page=25). #### 5.3.1 Macronutrients Macronutrients are the nutrients the body needs in large amounts. They include [25](#page=25): * **Proteins:** Serve as building blocks for the body [25](#page=25). * **Fats:** Provide energy [25](#page=25). * **Carbohydrates:** Act as fuel for the body [25](#page=25). * **Alcohol:** Also provides energy [25](#page=25). * **Water:** Essential for numerous bodily functions [25](#page=25). #### 5.3.2 Carbohydrates: Simple vs. complex Carbohydrates are classified into two main types [25](#page=25): * **Simple carbohydrates ("fast sugars"):** Provide immediate energy. Examples include [25](#page=25): * (Specific examples not detailed in the provided text, but generally include monosaccharides like glucose and disaccharides like sucrose). * **Complex carbohydrates ("slow sugars"):** Provide energy over a longer period. Examples include [25](#page=25): * (Specific examples not detailed in the provided text, but generally include polysaccharides like starch and fiber). ##### 5.3.2.1 Consequences of low carbohydrate intake Insufficient carbohydrate intake can lead to several negative effects [25](#page=25): * Increased hunger [25](#page=25). * Energy dips or fatigue [25](#page=25). * Constant cravings for sweets [25](#page=25). * Increased snacking [25](#page=25). ##### 5.3.2.2 Glycemic Index (GI) factor The Glycemic Index (GI) factor describes the effect of carbohydrate-containing foods on blood glucose levels. It indicates the speed and degree to which glucose appears in the blood after consuming a carbohydrate-rich food [25](#page=25). #### 5.3.3 Vitamins and their functions Vitamins are essential micronutrients with specific roles in the body. Deficiencies can lead to various health consequences [26](#page=26): * **Vitamin A:** * Function: Growth of teeth and bones, protection against infection [26](#page=26). * Sources: Full-fat dairy products, fatty fish, green leafy vegetables [26](#page=26). * Deficiency consequences: Night blindness, kidney stones, skin problems [26](#page=26). * **Vitamin D:** * Function: Growth of teeth and bones, maintenance of heart activity and nervous system [26](#page=26). * Sources: Egg yolk, fatty fish, full-fat dairy products [26](#page=26). * Deficiency consequences: Bone pain, muscle weakness, muscle cramps [26](#page=26). * **Vitamin E:** * Function: Protects blood cells and tissues from breakdown [26](#page=26). * Sources: Whole grains, fruits, eggs [26](#page=26). * **Vitamin K:** * Function: Blood clotting, bone metabolism [26](#page=26). * Sources: Green leafy vegetables, meat, full-fat dairy products [26](#page=26). * **Vitamin B1 (Thiamine):** * Function: Carbohydrate metabolism, growth, and muscle tension [26](#page=26). * Sources: Potatoes, brown rice, oat flakes [26](#page=26). * Deficiency consequences: Fatigue, depression, nausea [26](#page=26). * **Vitamin B2 (Riboflavin):** * Function: Digestion of proteins, carbohydrates, and fats [26](#page=26). * Sources: Grain products, dairy, green leafy vegetables [26](#page=26). * Deficiency consequences: Eczema, fatigue [26](#page=26). * **Vitamin B3 (Niacin):** * Function: Extracting energy from food [26](#page=26). * Sources: Meat, fish, and grain products [26](#page=26). * Deficiency consequences: Diarrhea, skin conditions [26](#page=26). * **Vitamin B5 (Pantothenic acid):** * Function: Role in digestion [26](#page=26). * Sources: Grain products, vegetables, and meat [26](#page=26). * Deficiency consequences: Cramps, fatigue, insomnia [26](#page=26). * **Vitamin B6 (Pyridoxine):** * Function: Production of body tissues [26](#page=26). * Sources: Meat, fish, eggs [26](#page=26). * Deficiency consequences: Anemia, neurological disorders, skin problems [26](#page=26). * **Vitamin B9 (Folate):** * Function: Development of genetic material [26](#page=26). * Sources: Whole grain products, fruits, eggs [26](#page=26). * Deficiency consequences: Lethargy, listlessness, irritability [26](#page=26). * **Vitamin B12 (Cobalamin):** * Function: Cell development [26](#page=26). * Sources: Exclusively animal products [26](#page=26). * Deficiency consequences: Anemia, tremors, menstrual irregularities [26](#page=26). * **Vitamin C (Ascorbic acid):** * Function: Defense against diseases, hormone production, promotes iron absorption [26](#page=26). * Sources: Potatoes, vegetables, and fruits [26](#page=26). * Deficiency consequences: Joint pain, heart problems, weakness [26](#page=26). #### 5.3.4 Bioactive substances Bioactive substances are not essential for the body's functioning but can have health-promoting effects [27](#page=27). #### 5.3.5 Contaminants Contaminants are unwanted substances found in food products [27](#page=27). #### 5.3.6 Aromas Aromas are substances that contribute to the smell and taste of food [27](#page=27). #### 5.3.7 Genetically Modified Organisms (GMOs) GMOs involve manipulating DNA to change the characteristics of organisms [27](#page=27). ### 5.4 Dietary patterns Dietary patterns refer to the habitual consumption of foods. The document lists some popular diets from the last decade [27](#page=27): * **Paleo Diet:** * Description: Eating like humans did in the Stone Age [27](#page=27). * Goal: To mimic ancestral eating habits [27](#page=27). * Potential Advantages: (Not specified in the text) [27](#page=27). * Potential Disadvantages: Expensive diet and can be detrimental to the planet [27](#page=27). * Weight Loss: Can result in weight loss if essential nutrients are omitted, leading to reduced calorie intake [27](#page=27). * **Low-carbohydrate Diet:** * Description: Limiting bread, rice, potatoes, and pasta [27](#page=27). * Goal: To reduce carbohydrate intake [27](#page=27). * Potential Advantages: (Not specified in the text) [27](#page=27). * Potential Disadvantages: Can lead to deficiencies in magnesium, calcium, and potassium [27](#page=27). * Weight Loss: Rapid initial weight loss, with weight regain upon cessation of the diet [27](#page=27). * **Ketogenic Diet (Keto Diet):** * Description: An extreme form of a low-carbohydrate diet [27](#page=27). * Goal: To induce ketosis for weight loss [27](#page=27). * Potential Advantages: Very rapid weight loss [27](#page=27). * Potential Disadvantages: Digestive problems, including constipation [27](#page=27). * Weight Loss: Very rapid weight loss [27](#page=27). * **Protein Diet:** * Description: Emphasizes high protein intake over fats [27](#page=27). * Goal: To leverage muscle's calorie-burning potential [27](#page=27). * Potential Advantages: Muscles consume calories [27](#page=27). * Potential Disadvantages: (Not specified in the text) [27](#page=27). * Weight Loss: (Not specified in the text) [27](#page=27). * **Intermittent Fasting:** * Description: A pattern of eating, such as the 5:2 method (eating normally for 5 days and restricting calories for 2 days) [27](#page=27). * Goal: To regulate calorie intake through timed eating periods [27](#page=27). * Potential Advantages: Skipping snacks can lead to reduced overall intake [27](#page=27). * Potential Disadvantages: Increased hunger [27](#page=27). * Weight Loss: Can lead to weight loss by eliminating snacks, promoting mindful eating, and reducing alcohol consumption [27](#page=27). ### 5.5 Food labeling Food labels provide essential information for making informed dietary choices [28](#page=28). #### 5.5.1 Mandatory information on food labels Several pieces of information are legally required on food labels [28](#page=28): * The sales name (and the work) [28](#page=28). * The ingredients list [28](#page=28). * Nutritional value [28](#page=28). * Contact details of the manufacturer, location, and origin [28](#page=28). * The minimum shelf life [28](#page=28). * Special storage and usage instructions [28](#page=28). * The net weight [28](#page=28). * Alcohol content (if applicable) [28](#page=28). * Instructions for use (if applicable) [28](#page=28). #### 5.5.2 Steps for making healthy food choices Three steps can guide healthy food choices [28](#page=28): * Review the nutritional information table [28](#page=28). * Check the ingredients list [28](#page=28). * Consider the portion size [28](#page=28). #### 5.5.3 Types of nutrition tables There are three types of nutrition tables, each with distinct characteristics [28](#page=28): * **Neutral tables:** Present figures and percentages without a direct judgment of health value [28](#page=28). * **Positive tables:** Products marked with a "+" are considered a healthier choice [28](#page=28). * **Color-coded tables:** Such as the Nutri-Score, use a color system to indicate health value [28](#page=28). #### 5.5.4 Understanding Nutri-Score The Nutri-Score system uses a letter-based scale from dark green (best nutritional value) to red (worst nutritional value). It provides a global assessment of the product's nutritional quality [28](#page=28). --- ## Common mistakes to avoid - Review all topics thoroughly before exams - Pay attention to formulas and key definitions - Practice with examples provided in each section - Don't memorize without understanding the underlying concepts

| Term | Definition | |------|------------| | Adolescentie | The period of human development between puberty and adulthood, characterized by significant physical, cognitive, and psychosocial changes, typically ranging from ages 10 to 22. This stage is further divided into early (10-14 years), middle (14-16 years), and late (16-22 years) adolescence. | | Amygdala | A brain structure, part of the limbic system, primarily responsible for processing emotions and emotional signals, playing a crucial role in fear and pleasure responses. It is considered a key component in emotional regulation during adolescence. | | Biopsychosocial Model | A comprehensive framework that explains development by considering the interplay of biological, psychological, and social factors. This model emphasizes how genetic predispositions, brain maturation, individual emotions and cognition, and environmental influences collectively shape an individual's development. | | Brain Networks | Interconnected systems within the brain that facilitate communication and processing. These networks can grow and adapt based on experiences but can also be disrupted by trauma, highlighting the dynamic nature of brain structure and function. | | Cerebellum | A major structure of the hindbrain that controls coordinated movement, posture, balance, coordination, and speech, thus contributing to complex motor skills and also playing a role in attention, language, and emotional responses. | | Cerebral Cortex | The outermost layer of the cerebrum, often referred to as the "gray matter," responsible for processing sensory information, higher-level cognitive functions, and conscious thought. It is highly folded, creating sulci and gyri, and is divided into lobes. | | Cerebrum Hemispheres | The two symmetrical halves of the cerebrum, the largest part of the brain, which are responsible for different functions but work together. These hemispheres surround the ventricles and are composed of gray and white matter. | | Cerebrum Ventricles | Fluid-filled cavities within the brain that produce and circulate cerebrospinal fluid, which cushions the brain and spinal cord, providing nourishment and removing waste. The two cerebral hemispheres enclose these four ventricles. | | Control Functions | Cognitive abilities that enable individuals to plan, initiate, and monitor goal-directed behaviors. During adolescence, key control functions develop, including those managed by the hippocampus (long-term memory), prefrontal cortex (executive control), Broca's area (language), and amygdala (emotion). | | Early Adolescence | The initial phase of adolescence, typically spanning from ages 10 to 14 years, characterized by significant hormonal influences, intensified emotions, impulsive behavior, and a decrease in parental dependence as individuals begin to explore independence. | | Executive Functions | A set of cognitive processes, largely controlled by the prefrontal cortex, that are essential for goal-directed behavior. These include planning, working memory, impulse control, and decision-making, all of which undergo significant development during adolescence. | | Frontal Lobe | The largest of the four major lobes of the cerebral cortex, located at the front of the brain, responsible for higher-level cognitive functions such as planning, decision-making, personality, voluntary movement, and social behavior. | | Genes | Hereditary units of DNA that carry genetic information, influencing a wide range of physical and psychological traits. Genes interact with environmental factors to shape an individual's development, including brain maturation and susceptibility to certain conditions. | | Gray Matter | Brain tissue composed primarily of neuronal cell bodies, dendrites, and unmyelinated axons, responsible for processing information, including emotions, thoughts, and sensory stimuli. It forms the outer layer of the cerebral cortex. | | Hippocampus | A crucial brain structure within the limbic system, primarily involved in the formation, consolidation, and retrieval of long-term memories. Its development during adolescence is vital for learning and adaptation. | | Hypothalamus | A small but vital brain region located below the thalamus that plays a key role in regulating bodily functions such as hunger, thirst, body temperature, sleep-wake cycles, and the release of hormones. It also links the nervous system to the endocrine system. | | Limbic System | A complex set of structures in the brain, including the hippocampus, amygdala, and hypothalamus, that plays a primary role in emotion, memory, motivation, and learning. Its development and maturation are critical during adolescence. | | Middle Adolescence | The intermediate stage of adolescence, generally occurring between ages 14 and 16, often marked by increased risk-taking behavior, experimentation with identity and social roles, and continued emotional intensity as individuals navigate more complex social environments. | | Myelin | A fatty insulating sheath that surrounds the axons of neurons, increasing the speed and efficiency of electrical signal transmission. The process of myelination is crucial for brain development and cognitive function, particularly during adolescence. | | Myelination | The process by which myelin sheaths are formed around nerve cell axons. This process, driven by oligodendrocytes in the central nervous system, significantly enhances the speed and efficiency of neural communication and is a key aspect of brain maturation in adolescence. | | Neurocognition | The study of the relationship between brain function and cognitive processes. This includes examining how neural mechanisms underlie attention, perception, memory, language, and executive functions, all of which are rapidly developing during adolescence. | | Neurogenesis | The process by which new neurons are generated in the brain. While most neurogenesis occurs during prenatal development, some limited generation of new neurons continues in specific brain regions throughout adulthood, including during adolescence. | | Neuron | A nerve cell, the fundamental unit of the nervous system, responsible for transmitting information through electrical and chemical signals. Neurons consist of a cell body, dendrites (receiving signals), and an axon (transmitting signals). | | Neuroplasticity | The brain's remarkable ability to reorganize its structure, function, and connections in response to experiences, learning, injury, or environmental changes. This adaptability is particularly pronounced during adolescence, allowing for significant learning and development. | | Neuropsychology | The scientific study of the relationship between brain structure and function and behavior. It aims to understand how the brain influences cognitive processes, emotions, and actions, especially in the context of development and potential disorders. | | Nurture | The environmental influences and experiences that shape an individual's development. This concept emphasizes the role of upbringing, education, social interactions, and cultural context in shaping the brain and behavior, often contrasted with nature (genetics). | | Occipital Lobe | One of the four major lobes of the cerebral cortex, located at the back of the brain, primarily responsible for processing visual information, including sight and visual perception. | | Parietal Lobe | One of the four major lobes of the cerebral cortex, located behind the frontal lobe, responsible for processing sensory information such as touch, temperature, pain, and pressure, as well as spatial awareness, navigation, and integrating sensory input. | | Prefrontal Cortex | The anterior part of the frontal lobe, considered the "control center" of the brain, responsible for complex cognitive functions such as planning, decision-making, working memory, impulse control, and social behavior. It undergoes extensive development throughout adolescence. | | Pruning | A neurodevelopmental process in which unnecessary or unused synaptic connections between neurons are eliminated. This "use it or lose it" mechanism refines neural circuits, making brain processing more efficient, and is particularly active during adolescence. | | Psychosocial Factors | Elements related to an individual's psychological state and their social environment, including family dynamics, peer relationships, cultural norms, and socioeconomic status. These factors significantly influence adolescent development and mental health. | | Risk Factors | Elements that increase the likelihood of negative developmental outcomes or the onset of health problems. In adolescence, these can include prenatal complications, health issues, learning disabilities, and challenging environmental conditions. | | Self-determination | The capacity of an individual to exert personal effort, demonstrate perseverance, and make choices that influence their own life and behavior. It involves a sense of control and autonomy over one's actions and experiences. | | Sulci | The grooves or infoldings on the surface of the cerebral cortex, which increase the surface area of the brain and allow for more neurons to be packed into the skull. | | Synapses | Specialized junctions between neurons where information is transmitted from one neuron to another, typically via chemical neurotransmitters. These are the sites of communication within the brain. | | Temporal Lobe | One of the four major lobes of the cerebral cortex, located beneath the temples, primarily responsible for processing auditory information, memory, and language comprehension. It also plays a role in emotions and emotional responses. | | White Matter | Brain tissue composed mainly of myelinated axons, which form the connections between different brain regions. Its primary function is to facilitate rapid communication throughout the brain by transmitting nerve impulses efficiently. | | Zenuwcel | (Neuron) A nerve cell, the fundamental unit of the nervous system, responsible for transmitting information through electrical and chemical signals. Neurons consist of a cell body, dendrites (receiving signals), and an axon (transmitting signals). | | Executive Functions (EFs) | The cognitive processes that control and regulate behavior, thoughts, and emotions, enabling goal-directed actions and adaptive responses to the environment. These functions are primarily associated with the prefrontal cortex. | | Prefrontal Cortex (PFC) | The foremost part of the frontal lobe of the brain, acting as the control center for executive functions. It orchestrates planning, goal-directed behavior, prioritization, and reactive responses. | | Marshmallow Test | A classic experiment where a child is offered one treat (e.g., a marshmallow) and told that if they can resist eating it until the adult returns, they will receive two treats. This test is used to assess impulse control and delayed gratification, which are components of executive functions. | | Weak EFs | A deficiency or impairment in executive functions, which can lead to various negative consequences such as increased stress, sleep disturbances, developmental disorders, and depression. | | Impulse Control (Impulsbeheersing) | The ability to resist immediate urges and refrain from acting on them, allowing for more considered and appropriate behavior. This is a key component of executive functions. | | Goal Setting and Action (Doelen stellen, kiezen en handelen) | The executive function domain that involves identifying objectives, making choices about how to achieve them, and initiating and carrying out the necessary actions. | | Metacognition | The cognitive process of "thinking about thinking," which involves being aware of one's own thought processes, monitoring them, and regulating them effectively. | | Self-Regulation (Zelfregulatie) | The ability to manage one's emotions, thoughts, and behaviors in response to different situations, aligning them with desired outcomes and maintaining control. | | Flexibility | The executive function that allows individuals to adapt their thinking and behavior in response to changing circumstances or new information, switching between tasks or perspectives. | | Planning (Planmatig handelen) | The executive function responsible for developing strategies and sequences of actions to achieve a specific goal, involving foresight and organization. | | Cognitive Development | The process through which individuals acquire and develop their thinking abilities, including reasoning, problem-solving, memory, and language, from infancy through adulthood. | | Sleep Hygiene | Practices that promote good sleep, such as maintaining a dark, quiet, and cool bedroom, establishing a regular sleep schedule, and avoiding stimulating activities before bed. | | Sleep Stages | Distinct phases of sleep characterized by different brain wave patterns and physiological activity, including light sleep, deep sleep, and REM (Rapid Eye Movement) sleep. | | Light Sleep | The initial stage of sleep, characterized by a transition from wakefulness and a state of reduced awareness of the environment, being relatively easy to awaken from. | | Deep Sleep | A stage of sleep that occurs after light sleep, during which the body and brain are highly relaxed with the lowest brain activity, making it difficult to be awakened. | | REM Sleep | A stage of sleep following deep sleep, characterized by increased heart rate, brain activity similar to wakefulness, and vivid dreaming, where the body and brain are less relaxed. | | Sleep Deprivation | The condition of not getting enough sleep, which can negatively impact cognitive functions, mood, motivation, and academic performance. | | School Performance | The academic achievements and success of students, which can be significantly influenced by factors such as concentration, motivation, and cognitive function, all of which are affected by sleep. | | Sleep Cycle | A repeating pattern of sleep stages that occurs throughout the night, typically consisting of cycles of light sleep, deep sleep, and REM sleep. | | Emotional Processing | The mechanism by which the brain manages and integrates daily emotional experiences during sleep, contributing to emotional regulation and well-being. | | Stressor | An event or factor that triggers a stress response in the body, such as work-related pressures, challenging situations, or examinations. | | Stress Reaction | The physiological and psychological response that occurs when prolonged stress is present, leading to the development of complaints or symptoms as the body reacts to sustained pressure. | | Positive Stress | A type of stress that enhances alertness and performance, typically associated with short-lived or infrequent stressors of mild to moderate intensity, which aids in building resilience and coping mechanisms. | | Tolerable Stress | Stress that arises from more frequent or persistent stressors of moderate to severe intensity, which, when buffered by socio-emotional support, does not lead to lasting changes and contributes to the development of resilience and coping strategies. | | Chronic-Toxic Stress | Severe stressors that are frequent or persistent, coupled with insufficient socio-emotional buffering, leading to changes in brain networks and the architecture of the developing brain. | | Neurophysiological Stress Networks | The interconnected systems within the brain and their links to endocrine glands that collectively manage the body's response to stress. These networks work together to regulate the stress response. | | Reptilian Stress Network | A fundamental stress network responsible for preparing the body for immediate action, initiating "fight," "flight," or "freeze" responses. It comprises the locus coeruleus, the sympathetic and parasympathetic branches of the autonomic nervous system, and the adrenal medulla, which releases adrenaline. | | Mammalian Stress Network | Also referred to as the "emotional brain," this network ensures energy availability, assesses events based on past emotional experiences stored in memory, regulates prolonged responses, and facilitates adaptation to environmental changes. It includes the limbic system (amygdala, hippocampus, hypothalamus) and is connected to the pituitary gland and adrenal cortex, which produces cortisol. | | Human Stress Network | Located in the cerebral cortex, also known as the "cognitive brain," this network is crucial for stress response, particularly the medial prefrontal cortex (mPFC). It houses executive functions like assessment, planning, decision-making, and self-regulation, exerting an evaluative, controlling, and inhibitory influence on the stress response. | | Emotion and Reward Network | This network involves brain cells utilizing neurotransmitters like serotonin and dopamine, which significantly influence stress-related emotional reactions and the impact of comfort and support. | | Compassion Network | Composed of neurons that use oxytocin as a neurotransmitter, this network regulates interpersonal processes, linking social contact with pleasure, attachment, friendship, and love. It can foster altruism and bonding within groups but may induce aggression towards other groups perceived as threatening. | | Serotonin | A neurotransmitter, often called the "happiness hormone," that influences mood, self-confidence, sleep, and pain processing. It promotes enjoyment, liveliness, sociability, optimism, and aids in sleep by being necessary for melatonin production. | | Dopamine | Known as the "reward hormone," high levels can numb negative emotions associated with stress but do not reduce the stress level itself. This can lead to detrimental behaviors like overeating, smoking, excessive alcohol consumption, or sex addiction. | | Oxytocin | The "cuddle hormone," a neurotransmitter that regulates interpersonal processes. It connects social interactions with positive feelings, attachment, and friendships, strengthening in-group bonds and altruism, but potentially increasing aggression towards out-groups perceived as threats. | | HPA Axis (Hypothalamus-Pituitary-Adrenal Axis) | A neuroendocrine system that regulates the body's response to stress. It involves the hypothalamus releasing corticotropin-releasing hormone (CRH), the pituitary gland releasing adrenocorticotropic hormone (ACTH), and the adrenal glands releasing cortisol and adrenaline. | | Self-Confidence | The internal feeling of not needing anyone else to achieve one's desired goals, characterized by trust in one's own abilities and a balanced state of mind and body. | | Resilience | The capacity of individuals to effectively navigate and adapt to challenging and/or stressful situations, encompassing the understanding, prediction, and promotion of well-being within specific contexts. | | Window | A metaphorical zone representing the capacity of a child to manage stress. If stress remains within this tolerable range, there is no issue; however, if it exceeds this window, negative outcomes like trauma can occur. | | Tolerance | The ability to withstand stress without experiencing negative consequences. It relates to the concept of the "window," where stress is manageable if it remains within acceptable limits. | | Sedentary behavior | A behavior characterized by low energy expenditure, typically while sitting, reclining, or lying down. Examples include sitting at school or doing homework. | | MET value | Metabolic Equivalent of Task, a measure of the energy expenditure of physical activity. 1 MET is the energy expenditure of sitting quietly. | | Energy expenditure formula per minute | The calculation to determine energy expenditure for an activity per minute: (MET value of activity) x 3.5 x body weight. | | Movement categories | Classification of physical activities based on intensity: sedentary behavior, light-intensity, moderate-intensity, and high-intensity movement. | | Light-intensity movement | Physical activities with a low energy expenditure, such as standing and talking, or practicing yoga. | | Moderate-intensity movement | Physical activities that increase heart rate and breathing, such as cycling or washing windows. | | High-intensity movement | Vigorous physical activities that significantly raise heart rate and breathing, such as climbing stairs, brisk cycling, or jogging. | | Healthy lifestyle tips | Recommendations for maintaining a healthy lifestyle, including reducing sedentary time, increasing physical activity, choosing healthy food options, and planning activities. | | Age categories and benefits | Groupings of ages with associated health benefits from physical activity, such as healthy growth and development for young children, better sleep for children and adults, and reduced risk of depression for older adults. | | Contexts for movement | Different environments or situations where physical activity can occur, including the home environment, during transportation, at school, and in leisure time. | | Five W's of a movement plan | Key questions to consider when developing a plan for physical activity: What, Why, When, Where, and With Whom. | | Back pain causes | Factors contributing to back pain, such as overuse from stress, excess weight, or incorrect movement, and underuse due to sedentary behavior and muscle weakening. | | Spinal column structure | The composition of the spine, including 24 stacked vertebrae, the sacrum, and spinal curves that provide balance and shock absorption via intervertebral discs. | | Good standing posture | An upright stance where the ear, middle of the shoulder, middle of the hip, and middle of the knee are aligned vertically, with weight distributed evenly and knees slightly bent. | | Posture types | Different bodily alignments, including sway-back, kypholo-dotic, hyperlordotic, and flattened postures, each with distinct characteristics. | | Good sitting posture | A seated position with feet flat on the floor, knees lower than hips, space between the seat and knees, lumbar support just above the belt, shoulders against the backrest, and regular standing breaks. | | Macronutrients | Essential nutrients required in large amounts, including proteins (building blocks), fats (energy), carbohydrates (fuel), alcohol (energy), and water. | | Simple carbohydrates | Sugars that provide immediate energy, often referred to as "fast sugars." | | Complex carbohydrates | Sugars that provide energy over a longer period, known as "slow sugars." | | Glycemic Index (GI) factor | A measure of how quickly carbohydrate-containing foods raise blood glucose levels after consumption, indicating the speed and extent of glucose entry into the blood. | | Vitamins and their functions | Essential organic compounds required in small amounts for various bodily functions, including bone growth (Vitamin A, D), immune protection (Vitamin A, C), blood clotting (Vitamin K), and energy metabolism (B vitamins). | | Bioactive substances | Compounds not essential for life but may have health-promoting effects. | | Contaminants | Undesirable substances found in food that can impact health. | | Aromas | Substances that contribute to the smell and taste of food products. | | Genetically Modified Organism (GMO) | An organism whose genetic material has been altered using genetic engineering techniques to change its characteristics. | | Popular diets | Various eating plans designed for weight loss or health improvement, such as the Paleolithic diet, low-carbohydrate diet, ketogenic diet, protein diet, and intermittent fasting. | | Food label information | Required data on food packaging, including the product name, ingredient list, nutritional values, manufacturer's details, expiry date, storage instructions, net weight, and alcohol content. | | Steps for healthy food choices | A three-step process for making healthier food selections: reviewing the nutrition facts table, checking the ingredient list, and considering the portion size. | | Types of nutrition tables | Different formats for presenting nutritional information: neutral tables (data and percentages without judgment), positive tables (indicating healthier choices), and color-coded tables (like Nutri-Score). | | Nutri-Score | A color-coded system that provides a global assessment of a food product's nutritional quality, using a scale from dark green (best) to red (worst). |