Business Ethics

# Verantwoord ondernemen en de kritiek op het kapitalisme Dit deel onderzoekt de beperkingen van het huidige economische systeem, zoals winstmaximalisatie en externalisering van kosten, en de noodzaak van een andere benadering van ondernemen. ### 1.1 Kapitalistisch realisme en kritiek op het huidige systeem Het huidige politieke en economische systeem wordt gekenmerkt door een gebrek aan verbeelding en een weerstand tegen verandering, vaak aangeduid als cynisme. Het kapitalistische denken, met de focus op winstmaximalisatie, monopolisme en machtsconcentratie, wordt bekritiseerd omdat het niet leidt tot een meritocratie, maar eerder tot een verdeeldheid tussen winnaars en verliezers. Een significant probleem is de externalisering van milieu- en sociale kosten, waarbij winsten worden geprivatiseerd terwijl kosten en risico's worden gesocialiseerd. #### 1.1.1 De kernkritiekpunten op het kapitalisme Het concept van "There is no alternative" (TINA) wordt ontkracht door de volgende kritiekpunten: * **Uitbuiting en vervreemding van arbeid:** Dit omvat de praktijken van outsourcing, sweatshops, het verlies van autonomie over arbeid en de opkomst van de gig economie, die leiden tot menselijke uitbuiting en vervreemding. * **Uitholling van de democratie:** Cronyisme, de onevenredige macht van grote bedrijven en de controle over massamedia en post-politiek ondermijnen democratische processen. * **Vernietiging van de leefomgeving:** De economie, met haar groeidwang en extractie van grondstoffen, draagt bij aan klimaatverandering en de vernietiging van ecosystemen. * **Irrationaliteit van ongelijkheid:** De concentratie van rijkdom aan de top, terwijl armoede bestaat in tijden van overvloed, duidt op een fundamentele irrationaliteit binnen het systeem. #### 1.1.2 De drie P's van het kapitalisme: People, Planet, Profit Het kapitalisme focust primair op "Profit" (winst), wat ten koste kan gaan van "People" (mensen) en "Planet" (de omgeving). De vraag is welk van deze drie P's de meeste aandacht krijgt en het zwaarst weegt in de huidige economische praktijk. ### 1.2 De drie P's van verantwoord ondernemen Verantwoord ondernemen erkent het belang van alle drie de P's: * **Profit (welvaart) versus Prosperity (welzijn):** Er wordt een onderscheid gemaakt tussen louter financieel gewin en breder welzijn. * **Politics (politiek):** De onderneming staat niet los van de maatschappij. Ondernemingen dragen verantwoordelijkheid voor de maatschappij en de wereld waaraan zij willen bijdragen. ### 1.3 Waardegedreven ondernemen Waardegedreven ondernemen richt zich op het investeren in maatschappelijke impact en het ondersteunen van mensen die maatschappelijke meerwaarde willen creëren. Kenmerkend zijn: * **Duidelijke criteria en vereisten bij investeringen:** Er wordt selectief geïnvesteerd in initiatieven die een positieve maatschappelijke impact hebben. * **"Geen geld verdienen aan geld":** De focus ligt op het creëren van reële waarde in plaats van speculatie. * **Transparantie als centrale waarde:** Openheid over de bedrijfsvoering en financiën is cruciaal. #### 1.3.1 Voorbeeld: Triodos Bank Triodos Bank hanteert een strikt beleid met betrekking tot beloningsverschillen en bonussen. Het loonverschil tussen de hoogste en laagste functie is beperkt tot 1 op 10, met een maximale bonus van 8% van het loon. Dit staat in schril contrast met traditionele banken, waar de CEO van BNP Paribas in 2020 een vast salaris had dat 27 keer hoger lag dan de mediaan, en met mogelijke bonussen tot 200% van het vaste loon, wat hun inkomen 81 keer hoger maakte dan de mediaan. ### 1.4 Sociaal ondernemen Sociaal ondernemen richt zich op het aanpakken van maatschappelijke problemen door middel van ondernemende activiteiten. #### 1.4.1 Voorbeeld: Mobiele scholen en Streetwize Mobile School is opgericht met een emancipatorische focus op straatkinderen, en biedt hen mobiele scholen. Streetwize vertaalt de vaardigheden van straatkinderen naar leiderschapstrainingen, workshops en keynotes voor bedrijven. De winsten van Streetwize worden volledig geherinvesteerd in Mobile School, waardoor het initiatief zelfbedruipend is en niet afhankelijk is van externe fondsen of subsidies. ### 1.5 Coöperatief ondernemen Coöperatief ondernemen is een autonome organisatie van personen die zich vrijwillig verenigen om hun gemeenschappelijke economische, sociale of culturele behoeften en ambities te behartigen. Het is een onderneming waar zij samen eigenaar van zijn en die zij democratisch controleren. De kern van dit model is: "Het voldoet aan jouw behoeften, omdat jij de eigenaar bent." #### 1.5.1 Kernprincipes van een coöperatie De kernprincipes van coöperatief ondernemen zijn: * **Vrijwillig en open lidmaatschap:** Iedereen kan lid worden, zonder discriminatie. * **Democratische controle en besluitvorming door de leden:** Leden hebben een stem in het beleid, vaak op basis van het principe "één lid, één stem". * **Economische participatie door de leden:** Leden dragen economisch bij en profiteren van de resultaten. * **Autonomie en onafhankelijkheid:** Coöperaties zijn zelfstandig en worden door hun leden bestuurd. * **Onderwijs, vorming en informatieverstrekking:** Leden worden geïnformeerd en geschoold. * **Samenwerking tussen coöperaties:** Het aangaan van partnerschappen om sterker te staan. * **Verantwoordelijkheid tegenover de gemeenschap:** Coöperaties hebben oog voor de bredere maatschappelijke impact. #### 1.5.2 Werkerscoöperatie Een werkerscoöperatie is een onderneming waarbij de werkers zelf eigenaar en bestuurder zijn. Mensen die samenwerken en ondernemen, bezitten en besturen hun eigen bedrijf. De werkers zijn tegelijkertijd de aandeelhouders en nemen gezamenlijk beslissingen. Arbeidsrechtelijk kunnen de vennoten zowel werknemers als zelfstandigen zijn. #### 1.5.3 Voordelen van het coöperatieve model * **Samen ondernemen en gedeelde lasten/lusten:** Vertrekt vanuit gemeenschappelijke behoeften, waarbij winsten en risico's worden gedeeld. * **Eigenaarschap zonder puur winstbejag:** Het doel is doelmaximalisatie in plaats van winstmaximalisatie, aangezien de leden mede-eigenaar zijn. * **Autonomie en zeggenschap:** Het beheer is democratisch en de onderneming is autonoom. #### 1.5.4 Maatschappelijke voordelen van coöperatief ondernemen * **Inbedding in de gemeenschap:** Meer aandacht voor de omgeving en afhankelijkheid van de lokale gemeenschap. * **Democratisering van de economie:** Bevordert een bredere democratische controle over economische macht. * **Voorkomen van machtsconcentratie:** Democratische besluitvorming creëert ruimte voor meer dan alleen winst. * **Beperkte inkomstongelijkheid:** Leidt tot een meer gelijke samenleving, zowel in middelen als in macht. * **Autonome en veerkrachtige ondernemingen:** Minder afhankelijk van globaal kapitaal. * **Mogelijkheid tot een collaboratieve economie:** Bevordert samenwerking en gedeelde welvaart. #### 1.5.5 Verschillen met het huidige systeem Coöperaties verschillen significant van het huidige kapitalistische systeem door: * **Solidariteit en innovatie:** Deze zijn integraal onderdeel van de coöperatieve structuur, niet enkel reactief op winstmotieven. * **Robuuste democratie versus cronyisme:** Eigenaarschap van economische middelen leidt tot een sterkere democratie dan het "cronyisme" van het kapitalisme. * **Grotere vrijheid en gelijkheid versus concentratie en monopolisme:** Gelijke condities zorgen voor meer vrijheid en gelijkheid, in tegenstelling tot de natuurlijke concentratie en monopolisme in het kapitalisme. * **Gelijkere verdeling versus sociale uitgaven:** Een gelijkere verdeling vermindert de noodzaak van overheidsinterventie om het kapitalisme te stabiliseren. #### 1.5.6 Soorten coöperatieven Er bestaan diverse vormen van coöperatieven, waaronder: * **Burgercoöperaties voor hernieuwbare energie:** Zoals Ecopower. * **Netwerk- en softwareproviders voor coöperaties:** Zoals CoopCycle. * **Burgercoöperaties voor deelauto's:** Zoals Partago. * **Boerencoöperaties met community supported agriculture:** Zoals BoerEnCompagnie. ### 1.6 Democratiseren van de economie? Coöperatieven zijn een onderdeel van de bredere beweging om de economie te democratiseren. Vragen hierbij zijn: * Hoe verdelen we economische macht? * Welke democratische controle willen we over de economie? * Welke controle willen we over ons werk en de vruchten daarvan? #### 1.6.1 Verandering van regels of van het spel? De keuze ligt tussen het opleggen van meer regels aan bestaande bedrijfsstructuren, of het veranderen van de bedrijfsstructuur zelf. Dit omvat de verschuiving van monopolisme naar gelijke condities, van machtsconcentratie naar machtsverdeling, van winstmotief naar sociale noden, en van vervreemding van arbeid naar eigenaarschap over arbeid. ### 1.7 Ondernemerschap en plasticiteit Het begrip "plasticiteit" van het menselijk brein wordt hier tegenover het concept van "flexibiliteit" geplaatst in de context van ondernemerschap. * **Flexibiliteit:** De constante aanpassing aan de omstandigheden ("de wetten van de markt"), tot zelfdestructie toe. Dit impliceert dat mensen volledig kneedbaar zijn, bereid om te allen tijde te werken en zonder "wortels" te zijn. * **Plasticiteit:** Het vermogen om vanuit standvastigheid uitdagingen aan te gaan, nieuwe wegen te creëren en zowel vorm aan te nemen als vorm te geven aan de omgeving. #### 1.7.1 Kritiek op flexibiliteit Catherine Malabou stelt dat de focus op flexibiliteit in ondernemerschap en werk een valse belofte is. Het fnuikt creativiteit en genereert enkel meer van hetzelfde. De toekomst vereist plasticiteit, niet louter flexibiliteit. #### 1.7.2 Het belang van hoop Hoop wordt gezien als essentieel voor betekenisvol ondernemen voor de toekomst, omdat het ons drijft om actie te ondernemen, zelfs wanneer de uitkomst onzeker is. Hoop is niet hetzelfde als naïef optimisme (dat een positieve toekomst voorspelt) of cynisch pessimisme (dat stelt dat verandering niet mogelijk is). Hoop erkent dat de toekomst niet vastligt en dat we deze enkel kunnen openen door inzet. > **Tip:** Hoop is de motor die ons in staat stelt om te handelen in het ongewisse, gedreven door de intrinsieke waarde van een doel, zelfs zonder garantie op succes. --- # Waardegedreven en sociaal ondernemen Dit thema belicht alternatieve bedrijfsmodellen die gericht zijn op maatschappelijke impact en het creëren van meerwaarde voor mensen en de gemeenschap. ### 2.1 Waardegedreven ondernemen Waardegedreven ondernemen richt zich op investeringen in maatschappelijke impact en mensen die maatschappelijke meerwaarde willen creëren. Dit houdt een duidelijke keuze voor specifieke criteria en vereisten bij investeringen in, met als kernprincipes "geen geld verdienen aan geld" en transparantie. #### 2.1.1 Triodos Bank als voorbeeld Triodos Bank wordt aangehaald als een voorbeeld van waardegedreven ondernemen. De bank hanteert een maximaal loonverschil van 1 op 10 tussen de hoogste en laagste lonen, met een bonus van maximaal 8% van het loon. Dit staat in contrast met traditionele banken, waar aanzienlijk grotere loonverschillen en bonussen voorkomen. ### 2.2 Sociaal ondernemen Sociaal ondernemen omvat initiatieven die zich richten op het oplossen van maatschappelijke problemen, waarbij winst niet het primaire doel is, maar een middel om de maatschappelijke missie te realiseren. #### 2.2.1 Mobiele scholen en Streetwize Mobile School en StreetwiZe illustreren sociaal ondernemen. Mobile School biedt mobiele scholen voor straatkinderen met een emancipatorische focus. StreetwiZe vertaalt de vaardigheden van straatkinderen naar leiderschapstrainingen en workshops voor bedrijven. De winst van StreetwiZe wordt volledig geherinvesteerd in Mobile School, waardoor de organisatie zelfvoorzienend is en niet afhankelijk van externe financiering. > **Tip:** Sociaal ondernemen streeft naar een meer democratische economie door maatschappelijke problemen aan te pakken met een bedrijfsmatige aanpak. ### 2.3 Coöperatief ondernemen Coöperatief ondernemen is een autonome organisatie waarbij personen zich vrijwillig verenigen om hun gemeenschappelijke economische, sociale of culturele behoeften en ambities te behartigen. Ze zijn samen eigenaar van de onderneming en controleren deze democratisch. #### 2.3.1 Kenmerken van een coöperatie Een coöperatie wordt gekenmerkt door: * Vrijwillig en open lidmaatschap. * Democratische controle en besluitvorming door de leden. * Economische participatie door de leden. * Autonomie en onafhankelijkheid. * Onderwijs, vorming en informatieverstrekking. * Samenwerking tussen coöperaties. * Verantwoordelijkheid tegenover de gemeenschap. #### 2.3.2 Werkerscoöperatie Een werkerscoöperatie is een model waarbij de werkers zelf eigenaar en bestuurder zijn van hun onderneming. De werkers zijn de aandeelhouders en nemen gezamenlijk beslissingen. Arbeidsrechtelijk kunnen de vennoten zowel werknemers als zelfstandigen zijn. #### 2.3.3 Voordelen van coöperatief ondernemen **Voordelen voor werkers:** * **Samen ondernemen:** Vertrekt vanuit gemeenschappelijke behoeften; lasten en lusten worden gedeeld. * **Eigenaarschap:** Geen puur winstbejag; streeft naar doelmaximalisatie in plaats van winstmaximalisatie. * **Autonomie en zeggenschap:** Autonoom beheer op democratische wijze. **Maatschappelijke voordelen:** * **Inbedding in de gemeenschap:** Meer aandacht voor de gemeenschap en omgeving. * **Democratisering van de economie:** Voorkomt machtsconcentratie en creëert ruimte voor meer dan winst maken. * **Beperkte inkomensongelijkheid:** Draagt bij aan een gelijkere samenleving. * **Veerkracht en autonomie:** Ondernemingen zijn autonomer en veerkrachtiger tegenover globaal kapitaal. * **Collaboratieve economie:** Maakt een meer samenwerkende economie mogelijk. #### 2.3.4 Verschillen met het huidige systeem Coöperaties verschillen van het traditionele kapitalistische systeem door: * **Solidariteit en innovatie:** Integraal deel van de coöperatieve structuur, versus een reactieve winstgedreven structuur. * **Democratie:** Eigenaarschap van economische middelen leidt tot een robuustere democratie, versus "cronyisme" in het kapitalisme. * **Vrijheid en gelijkheid:** Gelijke condities leiden tot grotere vrijheid en gelijkheid, versus natuurlijke concentratie en monopolie in het kapitalisme. * **Verdeling van welvaart:** Gelijkere verdeling betekent minder nood aan herverdeling door de overheid. #### 2.3.5 Soorten coöperatieven Voorbeelden van coöperatieven zijn: * Ecopower (burgercoöperatie voor hernieuwbare energie). * CoopCycle (netwerk en softwareprovider voor fietskoerierscoöperaties). * Partago (burgercoöperatie voor elektrische deelauto's). * BoerEnCompagnie (boerencoöperatie met community supported agriculture). ### 2.4 Democratiseren van de economie? Coöperatieven worden gezien als onderdeel van een bredere beweging om de economie te democratiseren. Dit roept vragen op over de verdeling van economische macht, democratische controle over de economie, en controle over werk en de opbrengsten daarvan. #### 2.4.1 Veranderen van regels versus veranderen van het spel De vraag is of men de bestaande regels van het economische systeem wil aanpassen, of de bedrijfsstructuur zelf wil transformeren. Opties zijn onder andere: * Bedrijven meer regels opleggen versus bedrijfsstructuur veranderen. * Monopolisme bestrijden versus gelijke condities creëren. * Macht concentreren versus macht verdelen/decentraliseren. * Winstmotief centraal stellen versus sociale noden van de mens vooropstellen. * Vervreemding van arbeid tegengaan versus eigenaarschap over arbeid creëren. ### 2.5 Ondernemerschap en plasticiteit Dit concept, geïntroduceerd door Catherine Malabou, onderscheidt "flexibiliteit" van "plasticiteit" in de context van ondernemerschap. #### 2.5.1 Flexibiliteit versus plasticiteit * **Flexibiliteit:** Betekent zich voortdurend aanpassen aan de externe omstandigheden (bv. "de wetten van de markt"), wat kan leiden tot zelfdestructie. Het gaat om kneedbaarheid, onmiddellijke beschikbaarheid en het ontkennen van "wortels". * **Plasticiteit:** Is het vermogen om vanuit standvastigheid de uitdagingen van het leven en de maatschappij te doorwerken en nieuwe wegen te creëren. Het gaat niet alleen om het aannemen van vormen, maar ook om het actief vormgeven van de omgeving. > **Tip:** Flexibiliteit in het kapitalistische systeem kan leiden tot het verlies van autonomie en het ontwortelen van individuen, terwijl plasticiteit juist ruimte biedt voor creatieve en betekenisvolle verandering. #### 2.5.2 De valse belofte van flexibiliteit De focus op flexibiliteit in ondernemerschap en werk fnuikt creativiteit en leidt tot meer van hetzelfde. De toekomst vraagt om plasticiteit, het vermogen om de wereld mede vorm te geven. #### 2.5.3 Het belang van hoop Voorbij optimisme en pessimisme is hoop essentieel. Hoop drijft ons om ergens voor te gaan, zelfs als de uitkomst onzeker is, omdat het belangrijk genoeg is om te doen. Toekomst kan niet bezeten worden, alleen geopend. Hoop is nodig om betekenisvol te ondernemen voor de toekomst, in tegenstelling tot het optimisme dat geen hoop nodig heeft en het pessimisme dat geen hoop meer over heeft. > **Example:** De "lokroep" van Antoine de Saint-Exupéry illustreert dit: in plaats van mensen te instrueren een schip te bouwen, leer ze verlangen naar de uitgestrektheid van de zee. Het schip volgt dan vanzelf. Dit symboliseert hoe een gedeelde visie en een dieper verlangen (hoop) de drijvende kracht zijn achter betekenisvolle actie en verandering. --- # Coöperatief ondernemen als democratisch alternatief Dit gedeelte legt de principes en voordelen van coöperatief ondernemen uit, met de nadruk op democratische controle, ledenparticipatie en maatschappelijke voordelen. ### 4.1 Wat is een coöperatie? Een coöperatie wordt gedefinieerd als een autonome organisatie van personen die zich vrijwillig verenigen om hun gemeenschappelijke economische, sociale of culturele behoeften en ambities te behartigen door middel van een onderneming waarvan ze samen eigenaar zijn en die ze democratisch controleren. De kernfilosofie is dat de coöperatie voldoet aan de behoeften van de leden, omdat deze eigendom zijn van de leden zelf. De kernprincipes van coöperatief ondernemen omvatten: * **Vrijwillig en open lidmaatschap:** Leden sluiten zich vrijwillig aan en de toegang is open voor iedereen die de principes onderschrijft. * **Democratische controle en besluitvorming door de leden:** Elk lid heeft een stem, ongeacht het ingebrachte kapitaal. * **Economische participatie door de leden:** Leden dragen bij aan het kapitaal van de coöperatie en profiteren van de resultaten. * **Autonomie en onafhankelijkheid:** Coöperaties zijn zelfstandige entiteiten die hun eigen beleid bepalen. * **Onderwijs, vorming en informatieverstrekking:** De coöperatie zorgt voor de educatie van haar leden over de coöperatieve principes en praktijken. * **Samenwerking tussen coöperaties:** Coöperaties werken samen om hun gemeenschappelijke belangen te behartigen. * **Verantwoordelijkheid tegenover de gemeenschap:** Coöperaties houden rekening met de maatschappelijke impact van hun activiteiten. ### 4.2 Werkerscoöperatie Een specifieke vorm van coöperatief ondernemen is de **werkerscoöperatie**. Hierbij bezitten en besturen de werknemers zelf hun onderneming of bedrijf. De mensen die samen werken en ondernemen binnen de coöperatie zijn tevens de aandeelhouders en besturen het bedrijf gezamenlijk. Arbeidsrechtelijk kunnen de vennoten zowel werknemers in loondienst als zelfstandigen zijn, vandaar de term 'werkers'. ### 4.3 Belangrijke voordelen van het coöperatieve model Het coöperatieve model biedt diverse voordelen voor zowel de leden als de maatschappij: #### 4.3.1 Voordelen voor werkers * **Samen ondernemen en gedeelde lasten en lusten:** Coöperaties ontstaan vanuit een gemeenschappelijke behoefte en het verlangen om via samenwerking hieraan te voldoen. De successen en de tegenslagen worden door de leden gedeeld. * **Eigenaarschap en doelmaximalisatie:** Leden streven niet primair naar winstmaximalisatie, maar naar doelmaximalisatie; het zo goed mogelijk vervullen van de gemeenschappelijke behoeften. Dit betekent dat de coöperatie niet puur gericht is op winstbejag van individuele leden. * **Autonomie en zeggenschap:** De coöperatie is autonoom en het beheer gebeurt op een democratische wijze, wat de werkers directe invloed geeft op de gang van zaken. * **Inbedding in de gemeenschap:** Er is meer aandacht voor de omgeving en de gemeenschap waarin de coöperatie opereert, wat leidt tot een grotere afhankelijkheid van en betrokkenheid bij deze gemeenschap. * **Bijdrage aan democratisering van de economie:** Door democratische besluitvorming wordt machtsconcentratie voorkomen en ontstaat er ruimte voor andere doelen dan alleen winstmaximalisatie. * **Beperkte inkomensongelijkheid:** De gelijkere verdeling van middelen en macht leidt tot een meer egalitaire samenleving. * **Autonomie en veerkracht tegenover globaal kapitaal:** Coöperaties zijn vaak autonomer en beter bestand tegen de druk van globaal kapitaal. * **Mogelijkheid voor een collaboratieve economie:** Het model bevordert samenwerking en gedeelde verantwoordelijkheid. #### 4.3.2 Maatschappelijke voordelen * **Solidariteit en innovatie:** Deze zijn integraal onderdeel van de coöperatieve structuur, in tegenstelling tot ondernemingen die uitsluitend op winst reageren. * **Robuuste democratie:** Eigenaarschap van economische middelen leidt tot een sterkere democratie, in tegenstelling tot het 'cronyisme' dat kan ontstaan in een kapitalistisch systeem. * **Grotere vrijheid en gelijkheid:** Gelijke condities bevorderen vrijheid en gelijkheid, in contrast met de natuurlijke concentratie en het monopoliseren binnen het kapitalisme. * **Efficiëntere herverdeling:** Een gelijkere verdeling van welvaart betekent minder noodzaak voor overheidsherverdeling en social engineering om het kapitalisme te stabiliseren. ### 4.4 Belangrijke verschillen met het huidige systeem Het coöperatieve model onderscheidt zich van het dominante kapitalistische systeem op diverse punten: * **Machtsverdeling versus machtsconcentratie:** Coöperaties verdelen macht democratisch, terwijl het kapitalisme vaak leidt tot concentratie van macht. * **Doelmaximalisatie versus winstmaximalisatie:** Het primaire doel is het vervullen van gemeenschappelijke behoeften, niet het maximaliseren van winst. * **Gelijke condities versus monopolisme:** Coöperaties streven naar gelijke kansen, waar het kapitalisme neigt naar monopolistische structuren. * **Eigenaarschap en controle:** Leden zijn gezamenlijk eigenaar en controleren de onderneming, wat contrasteert met de scheiding tussen eigendom en controle in veel grote bedrijven. * **Solidariteit versus competitie:** De nadruk ligt op samenwerking en solidariteit, eerder dan op pure concurrentie. ### 4.5 Soorten coöperatieven Er bestaan verschillende soorten coöperatieven, gericht op diverse sectoren en behoeften: * **Burgercoöperaties:** Leden zijn burgers die gezamenlijk investeren in projecten, zoals hernieuwbare energie (bv. Ecopower) of deelauto's (bv. Partago). * **Netwerk- en softwareproviders voor coöperaties:** Organisaties die ondersteuning bieden aan andere coöperaties, zoals CoopCycle voor fietskoeriers. * **Boerencoöperaties:** Boeren die samenwerken, bijvoorbeeld via community supported agriculture (bv. BoerEnCompagnie). ### 4.6 Democratiseren van de economie? Coöperatieven zijn een manifestatie van de bredere beweging om de economie te democratiseren. De centrale vragen die hierbij centraal staan zijn: * Hoe verdelen we economische macht? * Welke democratische controle willen we over de economie uitoefenen? * Welke controle willen we over ons werk en de vruchten daarvan? Dit proces kan worden gezien als het veranderen van de spelregels van het bestaande systeem door bedrijven meer regels op te leggen, of het veranderen van het spel zelf door fundamenteel andere bedrijfsstructuren te creëren. Het verschuift de focus van monopolisme naar gelijke condities, van machtsconcentratie naar machtsverdeling, van het winstmotief naar sociale noden, en van vervreemding van arbeid naar eigenaarschap over arbeid. > **Tip:** Het begrijpen van coöperatief ondernemen is cruciaal om de potentiële verschuivingen binnen de economie te analyseren, weg van puur kapitalistische principes naar meer democratische en mensgerichte modellen. > > **Voorbeeld:** Triodos Bank dient als een voorbeeld van een financiële instelling met een sterkere focus op maatschappelijke impact en beperkte loonverschillen, wat aansluit bij de waardengedreven principes die coöperaties ook nastreven, alhoewel het geen coöperatie in de strikte zin is. --- # Ondernemerschap, plasticiteit en de rol van hoop Dit deel verkent de notie van plasticiteit als tegenhanger van flexibiliteit in ondernemerschap en benadrukt het belang van hoop voor betekenisvol ondernemen. ### 6.1 Ondernemerschap en plasticiteit Het onderscheid tussen flexibiliteit en plasticiteit is cruciaal voor het begrip van menselijke aanpassing en groei, met name binnen de context van ondernemerschap. Onze omgeving vormt ons, maar we vormen ook onze omgeving. * **Flexibiliteit:** Dit concept verwijst naar het zich voortdurend aanpassen aan de bestaande wereld, zoals de "wetten van de markt", wat kan leiden tot zelfdestructie. In het kapitalistische systeem betekent flexibiliteit dat men kneedbaar is, bereid om op elk moment te werken, deeltijds te werken, te multitasken en zich van werkplek te veranderen. Dit gaat uit van een idee van menselijke wortelloosheid en absolute aanpasbaarheid. * **Plasticiteit:** In tegenstelling tot flexibiliteit, beschrijft plasticiteit het vermogen om vanuit standvastigheid de uitdagingen van het leven en de maatschappij te doorwerken en nieuwe wegen te creëren. Het gaat niet enkel om het aannemen van vormen, maar ook om het zelf geven van vorm. Dit concept is gebaseerd op het idee dat we de omgeving kunnen beïnvloeden en hervormen. ### 6.2 Catherine Malabou over flexibiliteit en plasticiteit Catherine Malabou beschrijft flexibiliteit als een vals concept binnen het kapitalistische systeem, dat de afwezigheid van determinatie suggereert. Het vereist dat mensen elke vorm kunnen aannemen en volledig kneedbaar zijn. Dit systeem gaat ervan uit dat we onze geboorteplaats kunnen verlaten, op elk moment beschikbaar zijn voor werk, deeltijds kunnen werken en multitasken, en geen "wortels" meer hebben. Malabou stelt hier het concept van plasticiteit tegenover, dat impliceert dat we niet alleen ons aanpassen, maar ook de wereld vormgeven. De focus op flexibiliteit in ondernemerschap en werk wordt gezien als een valse belofte. Het fnuikt creativiteit en leidt tot meer van hetzelfde. De toekomst vereist volgens Malabou eerder plasticiteit dan flexibiliteit. ### 6.3 Belang van hoop: voorbij optimisme en pessimisme Betekenisvol ondernemen voor de toekomst vereist hoop, die verder gaat dan naïef optimisme of cynisch pessimisme. Beide uitersten gaan ervan uit dat de toekomst reeds vastligt. * **Optimisme:** Gaat uit van een positieve, gegarandeerde uitkomst, waardoor hoop overbodig wordt. * **Pessimisme:** Stelt dat fundamentele verandering niet mogelijk is, waardoor er geen hoop meer overblijft. **Hoop** is daarentegen het principe dat ons drijft om voor iets te gaan, zelfs wanneer de uitkomst onzeker of duister is, omdat het belang van de inzet te groot is om het na te laten. Hoop erkent dat de toekomst niet bezeten kan worden, maar alleen geopend. > **Tip:** Hoop stelt ons in staat om te handelen in het onbekende en tegelijkertijd de wereld te proberen veranderen, zonder de uitkomst te garanderen. Een treffende metafoor voor dit concept is te vinden in Antoine de Saint-Exupéry's "Citadelle": om een schip te bouwen, moet men mensen niet instrueren over het aan slepen van hout of het indelen van taken, maar hen laten verlangen naar de uitgestrektheid van de zee. Dit verlangen, of hoop, zal er onvermijdelijk toe leiden dat het schip en de geschikte bemanning ontstaan. Dit illustreert hoe een diepere drijfveer, zoals hoop, de aanzet kan geven tot concrete realisatie. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | MVO | Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen, een benadering waarbij bedrijven rekening houden met hun impact op mens, milieu en maatschappij naast winstgevendheid. | | Kapitalistisch realisme | De ideologie die stelt dat er geen haalbaar alternatief is voor het kapitalisme, wat leidt tot acceptatie van bestaande economische structuren ondanks hun gebreken. | | TINA | "There Is No Alternative", een veelgebruikte slogan die de afwezigheid van alternatieven voor het huidige economische systeem suggereert, vaak geassocieerd met het kapitalisme. | | Externaliseren | Het proces waarbij de kosten en risico's van economische activiteiten worden afgeschoven op derden, zoals de samenleving of het milieu, in plaats van door het bedrijf zelf te worden gedragen. | | Sweatshops | Werkplaatsen waar werknemers onder erbarmelijke omstandigheden werken, met extreem lage lonen, lange uren en gebrek aan basisrechten, vaak in de kledingindustrie. | | Cronyisme | Vriendjespolitiek, waarbij gunsten en machtsposities worden toegekend aan vrienden en kennissen in plaats van op basis van verdienste of kwalificatie. | | Extractie economie | Een economisch model dat primair gericht is op het winnen van natuurlijke grondstoffen uit de aarde, vaak met aanzienlijke ecologische schade en zonder duurzaam herstel. | | Welvaartsopbouw | Het creëren van goederen en diensten die leiden tot meerwaarde, niet noodzakelijk in financiële zin, maar ook in termen van maatschappelijke of ecologische verbetering. | | Triodos Bank | Een ethische bank die investeert in maatschappelijke initiatieven en projecten die een positieve impact hebben op mens, milieu en cultuur, met een focus op transparantie en duurzaamheid. | | Mobiele scholen | Educatieve initiatieven die mobiele faciliteiten gebruiken om onderwijs te bieden aan gemarginaliseerde groepen, zoals straatkinderen, op locaties waar traditionele scholen niet toegankelijk zijn. | | Street skills | De praktische vaardigheden en kennis die mensen, vaak jongeren, ontwikkelen door hun ervaringen in de straatcultuur, die kunnen worden vertaald naar waardevolle competenties in andere contexten. | | Coöperatief ondernemen | Een bedrijfsmodel waarbij werknemers, gebruikers of consumenten gezamenlijk eigenaar zijn van en democratisch controle uitoefenen over de onderneming. | | Werkerscoöperatie | Een coöperatie die eigendom is van en beheerd wordt door de werknemers zelf, waarbij de winst wordt herverdeeld onder de werkers of geherinvesteerd in de onderneming. | | Doelmaximalisatie | Het streven om specifieke, vooraf bepaalde doelen te bereiken die verder gaan dan puur winstbejag, zoals het maximaliseren van maatschappelijke impact of werknemerstevredenheid. | | Democratisering van de economie | Het proces van het verspreiden van economische macht en controle onder een breder scala aan belanghebbenden, weg van de concentratie bij enkele grote bedrijven of individuen. | | Flexibiliteit | Het vermogen van een individu of systeem om zich snel aan te passen aan veranderende omstandigheden, met name binnen een economisch kader, wat kan leiden tot zelfuitputting. | | Plasticiteit | Het vermogen om vanuit innerlijke standvastigheid en met behoud van eigenheid, om te gaan met uitdagingen en nieuwe wegen te creëren, in tegenstelling tot louter aanpassen. | | Hoop | Een fundamentele menselijke drijfveer die aanzet tot actie en het nastreven van doelen, zelfs bij onzekere of duistere uitkomsten, omdat het belang van de inzet prevaleert. |

# Kritiek op het kapitalisme en de noodzaak van verandering Het kapitalistische systeem kent fundamentele gebreken die leiden tot ongelijkheid en milieuschade, en vereist een verschuiving naar verantwoord, waardegedreven en coöperatief ondernemen. ## 1. Kritiek op het kapitalisme Het huidige economische en politieke systeem wordt gekenmerkt door een gebrek aan verbeelding en een weerstand tegen verandering, wat leidt tot cynisme. Centraal staat het kapitalistische denken, dat zich richt op winstmaximalisatie, monopolisme en machtsconcentratie. Hoewel het systeem zich vaak presenteert als meritocratisch, creëert het in werkelijkheid een scheidslijn tussen een kleine groep winnaars en een groeiend aantal verliezers. ### 1.1. Kapitalistisch realisme en de implicaties De filosofie van "There Is No Alternative" (TINA) rechtvaardigt de bestaande structuren, maar negeert de ernstige gevolgen: * **Uitbuiting en vervreemding van arbeid:** Dit manifesteert zich in outsourcing, sweatshops, verlies van autonomie over het werk en de opkomst van de gig economie. * **Uitholling van de democratie:** Cronyisme, de dominante rol van grote bedrijven, controle over massamedia en "post-politiek" ondermijnen democratische processen. * **Vernietiging van de leefomgeving:** Klimaatverandering, een extractieve economie en de drang naar continue groei veroorzaken ecologische schade. * **Irrationaliteit van ongelijkheid:** Overvloed naast armoede en de extreme concentratie van rijkdom aan de top tonen de inherente onrechtvaardigheid van het systeem. ### 1.2. Kapitalisme onder druk Het kapitalisme staat onder druk vanwege de negatieve effecten op drie cruciale gebieden: * **People:** De impact op mens en maatschappij, inclusief uitbuiting en ongelijkheid. * **Planet:** De verwoestende effecten op het klimaat en het milieu. * **Profit (of welvaart):** De kern van het kapitalisme, die gericht is op het voortbrengen van goederen en diensten met meerwaarde. De vraag rijst welke van deze 'P's' momenteel de meeste aandacht krijgt of het zwaarst weegt in het huidige systeem. ### 1.3. De drie p's van verantwoord ondernemen Verantwoord ondernemen beoogt een balans te vinden tussen: * **Profit of prosperity?** Hierbij wordt een onderscheid gemaakt tussen puur financieel gewin (profit) en bredere welvaart of bloei (prosperity). * **Politics:** Een onderneming opereert niet in een vacuüm, maar is verbonden met de maatschappij. Het gaat erom aan welke soort maatschappij en wereld een onderneming wil bijdragen. ## 2. Waardegedreven ondernemen Waardegedreven ondernemen richt zich op het investeren in maatschappelijke impact en personen die maatschappelijke meerwaarde willen creëren. Dit vereist duidelijke criteria en vereisten bij investeringsbeslissingen. Het principe "geen geld verdienen aan geld" staat centraal, met transparantie als een fundamentele waarde. ### 2.1. Triodos Bank als voorbeeld Triodos Bank illustreert waardegedreven ondernemen door een strikt beleid te hanteren met betrekking tot loonverschillen. Het verschil tussen het hoogste en laagste loon is doorgaans beperkt tot 1 op 10, met een maximale bonus van acht procent van het loon. Dit staat in schril contrast met traditionele banken, waar aanzienlijke hogere salarissen en bonussen voor leidinggevenden de norm zijn, wat leidt tot extreme inkomensongelijkheid. > **Tip:** Begrijp het fundamentele verschil tussen 'profit' (financieel gewin) en 'prosperity' (brede welvaart) bij het analyseren van ondernemingsmodellen. ## 3. Sociaal ondernemen Sociaal ondernemen richt zich op het creëren van maatschappelijke waarde, waarbij winst vaak wordt geherinvesteerd in de sociale missie van de onderneming. ### 3.1. Mobiele scholen en StreetwiZe Mobile School ontwikkelt mobiele scholen voor straatkinderen met een emancipatorische focus. StreetwiZe, daarentegen, benut de "street skills" van deze kinderen door middel van leiderschapstrainingen, workshops en keynotes voor bedrijven. De winst die StreetwiZe genereert, wordt geherinvesteerd in Mobile School, waardoor het model zelfvoorzienend wordt en minder afhankelijk is van externe financiering. ## 4. Coöperatief ondernemen Coöperatief ondernemen wordt gezien als een weg naar een meer democratische economie. Het kernidee is de autonome organisatie van personen die zich vrijwillig verenigen om hun gemeenschappelijke economische, sociale of culturele behoeften te behartigen via een onderneming waarover ze gezamenlijk eigenaar zijn en die ze democratisch controleren. De slogan "Het voldoet aan uw behoeften, omdat u er eigenaar van bent" vat dit principe kernachtig samen. ### 4.1. Kenmerken van een coöperatie Coöperaties worden gekenmerkt door: * Vrijwillig en open lidmaatschap. * Democratische controle en besluitvorming door de leden. * Economische participatie door de leden. * Autonomie en onafhankelijkheid. * Onderwijs, vorming en informatieverstrekking aan leden. * Samenwerking tussen coöperaties. * Verantwoordelijkheid tegenover de gemeenschap. ### 4.2. Kernprincipes van coöperatief ondernemen De kernprincipes van coöperatief ondernemen omvatten: * **Werkerscoöperatie:** Werknemers bezitten en besturen hun eigen onderneming. Mensen die samenwerken en ondernemen binnen hun gemeenschappelijke onderneming, waarbij de werkers de aandeelhouders zijn en gezamenlijk het beheer voeren. Arbeidsrechtelijk kunnen de vennoten zowel werknemers als zelfstandigen zijn. ### 4.3. Belangrijke voordelen van het coöperatieve model Het coöperatieve model biedt diverse voordelen, zowel voor de werkers als voor de maatschappij: * **Voor werkers:** * **Samen ondernemen:** Vertrekt vanuit een gemeenschappelijke behoefte, waarbij lasten en lusten worden gedeeld. * **Eigenaarschap:** Streeft naar doelmaximalisatie in plaats van winstmaximalisatie, omdat leden gezamenlijk eigenaar zijn. * **Autonomie en zeggenschap:** Autonoom beheer op democratische wijze. * **Inbedding in de gemeenschap:** Meer aandacht voor de gemeenschap en omgeving, en grotere afhankelijkheid van de gemeenschap. * **Maatschappelijke voordelen:** * **Democratisering van de economie:** Draagt bij aan een bredere democratisering van economische macht. * **Voorkomt machtsconcentratie:** Democratische besluitvorming creëert ruimte voor meer dan alleen winst. * **Beperkte inkomstongelijkheid:** Leidt tot een gelijkere samenleving qua middelen en macht. * **Veerkracht en autonomie:** Ondernemingen zijn autonomer en veerkrachtiger tegenover globaal kapitaal. * **Collaboratieve economie:** Maakt een meer samenwerkingsgerichte economie mogelijk. ### 4.4. Belangrijke verschillen met het huidige systeem Coöperatief ondernemen onderscheidt zich van het huidige kapitalistische systeem door: * **Solidariteit en innovatie:** Integraal deel van de coöperatieve structuur, in tegenstelling tot structuren die puur op winst reageren. * **Democratie:** Eigenaarschap van economische middelen leidt tot een robuustere democratie, in tegenstelling tot het "cronyisme" van het kapitalisme. * **Gelijkheid en vrijheid:** Gelijkere condities bieden grotere vrijheid en gelijkheid, in tegenstelling tot de natuurlijke concentratie en monopolisme binnen het kapitalisme. * **Efficiëntie van herverdeling:** Een gelijkere verdeling van welvaart vermindert de noodzaak voor overheidsherverdeling, wat de sociale uitgaven en de overheidsgrootte beperkt. ### 4.5. Soorten coöperatieven Er zijn diverse vormen van coöperatieven, waaronder: * **Ecopower:** Een burgercoöperatie gericht op hernieuwbare energie. * **CoopCycle:** Een netwerk en softwareprovider voor fietskoerierscoöperatieven. * **Partago:** Een Belgische burgercoöperatie voor het delen van elektrische auto's. * **BoerEnCompagnie:** Een boerencoöperatie die werkt met community supported agriculture. ## 5. Democratiseren van de economie? Coöperatieven zijn een onderdeel van een bredere beweging om de economie te democratiseren, wat parallellen vertoont met socialistische idealen. Centraal staat de vraag hoe economische macht wordt verdeeld en welke democratische controle we willen uitoefenen over de economie, ons werk en de vruchten daarvan. ### 5.1. Verandering van regels of spel? De discussie gaat over de vraag of we de regels binnen het huidige systeem moeten veranderen, of dat we het spel zelf moeten transformeren. Dit omvat de vraag of bedrijven meer regels moeten krijgen, of dat de bedrijfsstructuur zelf moet veranderen; of we monopolisme moeten aanpakken of gelijke condities moeten creëren; of we macht moeten concentreren of verdelen; en of we het winstmotief moeten vervangen door sociale noden. Dit alles staat tegenover de vervreemding van arbeid versus eigenaarschap over arbeid. ### 5.2. Post-kapitalisme? De kritiek op het kapitalisme en de voorgestelde alternatieven werpen de vraag op naar de aard van een mogelijke post-kapitalistische economie. ## 6. Ondernemerschap en plasticiteit Het concept van "plasticiteit" van de hersenen, zoals uiteengezet door Catherine Malabou, biedt een waardevol perspectief op ondernemerschap en onze relatie met de maatschappij. ### 6.1. Flexibiliteit versus plasticiteit * **Flexibiliteit:** Dit verwijst naar het zich voortdurend aanpassen aan de omstandigheden, inclusief de "wetten van de markt", zelfs tot op het punt van zelfdestructie. Het kapitalistische systeem eist een hoge mate van flexibiliteit: zich aanpassen aan nieuwe banen, onregelmatige werktijden en multitasken, wat leidt tot een gevoel van ontworteling. * **Plasticiteit:** Dit is het vermogen om, vanuit een standvastige basis, uitdagingen aan te gaan en nieuwe wegen te creëren. Het betekent niet alleen vorm aannemen, maar ook zelf vorm geven aan de omgeving. > **Tip:** Het onderscheid tussen flexibiliteit en plasticiteit is cruciaal voor het begrijpen van veerkrachtig en betekenisvol ondernemerschap in de 21e eeuw. ### 6.2. De valse belofte van flexibiliteit De focus op flexibiliteit in ondernemerschap en werk is een valse belofte die creativiteit fnuikt en leidt tot "meer van hetzelfde". De toekomst vraagt echter om plasticiteit – het vermogen om te innoveren en positieve verandering te bewerkstelligen. ### 6.3. Voorbij optimisme en pessimisme Zowel naïef optimisme ("het komt wel goed") als cynisch pessimisme ("dingen zijn wat ze zijn, verandering is onmogelijk") gaan ervan uit dat de toekomst vastligt. Een meer constructieve benadering erkent dat de toekomst onzeker is en openstaat voor actie. ### 6.4. Het belang van hoop Hoop is essentieel om ons te motiveren om te handelen, zelfs wanneer de uitkomst onzeker is, omdat het nagestreefde doel te belangrijk is. Hoop stelt ons in staat om de toekomst te openen, in plaats van deze te bezitten. > **Voorbeeld:** De oproep van Antoine de Saint-Exupéry om mensen niet te laten slepen met taken voor het bouwen van een schip, maar om hen te leren verlangen naar de uitgestrektheid van de zee, illustreert hoe hoop en een gedeelde visie leiden tot daadwerkelijke realisatie. Hoop is de drijfveer voor betekenisvol ondernemerschap voor de toekomst. --- # Waardegedreven en sociaal ondernemen als alternatieven Dit deel van de studiehandleiding behandelt waardegedreven en sociaal ondernemen als alternatieven voor traditionele, winstmaximaliserende bedrijfsmodellen, waarbij de focus ligt op maatschappelijke impact, transparantie en herinvestering van winst. ### 2.1 Waardegedreven ondernemen Waardegedreven ondernemen streeft ernaar te investeren in maatschappelijke impact en mensen die meerwaarde willen creëren voor de samenleving. Dit gaat gepaard met de keuze voor duidelijke criteria en vereisten bij investeringen en een expliciete afkeer van 'geld verdienen aan geld'. Transparantie wordt gezien als een centrale waarde binnen dit model. #### 2.1.1 Triodos Bank als voorbeeld Triodos Bank wordt aangehaald als een prominent voorbeeld van waardegedreven ondernemen. Kenmerkend voor deze bank is de strikte loonratio tussen het hoogste en laagste salaris, waarbij het grootste loonverschil 1 op 10 bedraagt. Bonussen zijn beperkt tot maximaal acht procent van het loon en vormen eerder een uitzondering. Dit staat in schril contrast met traditionele banken, waar aanzienlijk grotere loonverschillen en hogere bonussen gebruikelijk zijn. > **Voorbeeld:** In 2020 lag het vaste salaris van de CEO van BNP Paribas 27 keer hoger dan de mediaan van het salaris in de bank. Met mogelijke bonussen tot 200% van het vaste loon, kon het inkomen van de CEO 81 keer hoger zijn dan de mediaan. ### 2.2 Sociaal ondernemen Sociaal ondernemen richt zich op het creëren van maatschappelijke meerwaarde, waarbij winst niet het primaire doel is, maar eerder een middel om de sociale missie te ondersteunen. #### 2.2.1 Mobiele scholen en StreetwiZe De organisatie Mobile School, opgericht door Arnaud Raskin, is een illustratie van sociaal ondernemen. Mobile School biedt mobiele scholen aan voor straatkinderen met een emancipatorische focus. Daarnaast is er StreetwiZe, dat de 'street skills' van straatkinderen vertaalt naar leiderschapstrainingen, workshops en keynotes voor bedrijven. De winst die StreetwiZe genereert, wordt volledig geherinvesteerd in Mobile School. Dit model is zelfbedruipend geworden en niet langer afhankelijk van fondsen, subsidies of charitatieve initiatieven. > **Tip:** Sociaal ondernemerschap streeft ernaar de maatschappij ten goede te komen, waarbij de winst wordt ingezet om de sociale doelstellingen te versterken in plaats van als hoofddoel dient. ### 2.3 Coöperatief ondernemen als democratiserend alternatief Coöperatief ondernemen wordt gepresenteerd als een model dat bijdraagt aan de democratisering van de economie. Het kenmerkt zich door een autonome organisatie van personen die zich vrijwillig verenigen om hun gemeenschappelijke economische, sociale of culturele behoeften en ambities te behartigen. Ze zijn gezamenlijk eigenaar en controleren de onderneming democratisch. Het motto hierbij is: "It meets your needs, because it is owned by you." #### 2.3.1 Kernprincipes van coöperatief ondernemen De kernprincipes van een coöperatie omvatten: * **Vrijwillig en open lidmaatschap:** Iedereen die aan de voorwaarden voldoet, kan lid worden. * **Democratische controle en besluitvorming door de leden:** Elk lid heeft een stem, vaak gebaseerd op het principe één lid, één stem. * **Economische participatie door de leden:** Leden dragen bij aan het kapitaal van de coöperatie en profiteren van de resultaten. * **Autonomie en onafhankelijkheid:** Coöperaties zijn zelfbesturend en onafhankelijk van externe controle. * **Onderwijs, vorming en informatieverstrekking:** Leden worden geïnformeerd en opgeleid over de werking van de coöperatie. * **Samenwerking tussen coöperaties:** Coöperaties werken samen om hun gemeenschappelijke belangen te behartigen. * **Verantwoordelijkheid tegenover de gemeenschap:** Coöperaties houden rekening met de impact op de bredere gemeenschap. #### 2.3.2 De werkerscoöperatie Een specifieke vorm is de werkerscoöperatie, waarbij de werkers zelf eigenaar zijn en de onderneming besturen. De werkers zijn tegelijkertijd de aandeelhouders en nemen de beslissingen. Arbeidsrechtelijk kunnen de vennoten zowel werknemers als zelfstandigen zijn. #### 2.3.3 Voordelen van het coöperatieve model **Voor werkers:** * **Samen ondernemen:** Vertrekt vanuit gemeenschappelijke behoeften en wensen, waarbij lasten en lusten worden gedeeld. * **Eigenaarschap:** Geen puur winstbejag; er wordt gestreefd naar doelmaximalisatie in plaats van winstmaximalisatie. * **Autonomie en zeggenschap:** Democratisch beheer en zelfstandigheid. * **Ingebed in de gemeenschap:** Meer aandacht voor de omgeving en afhankelijkheid van de gemeenschap. **Maatschappelijk:** * **Democratisering van de economie:** Voorkomt machtsconcentratie en creëert ruimte voor meer dan enkel winst. * **Beperkte inkomstongelijkheid:** Leidt tot een gelijkere samenleving, zowel in middelen als macht. * **Autonoom en veerkrachtig:** Ondernemingen zijn minder afhankelijk van globaal kapitaal. * **Collaboratieve economie:** Maakt samenwerking en gedeelde economische activiteiten mogelijk. * **Solidariteit en innovatie:** Integraal deel van de coöperatieve structuur. * **Robuuste democratie:** Eigenaarschap van economische middelen leidt tot een sterkere democratische basis. * **Gelijkere verdeling:** Minder noodzaak aan herverdeling door de overheid. #### 2.3.4 Verschillen met het huidige systeem Coöperatief ondernemen verschilt significant van het huidige kapitalistische systeem door: * Integratie van solidariteit en innovatie versus een louter winstgedreven reactie. * Gezondere democratische structuren versus het 'cronyisme' van het kapitalisme. * Grotere vrijheid en gelijkheid door gelijke condities versus natuurlijke concentratie en monopolievorming. * Minder nood aan overheidsinterventie voor herverdeling versus overheidsuitgaven om kapitalisme te stabiliseren. #### 2.3.5 Voorbeelden van coöperatieven Verschillende soorten coöperatieven illustreren dit model, waaronder: * **Ecopower:** Een burgercoöperatie gericht op hernieuwbare energie. * **CoopCycle:** Een netwerk en softwareprovider voor fietskoerierscoöperaties. * **Partago:** Een Belgische burgercoöperatie voor elektrische deelauto's. * **BoerEnCompagnie:** Een boerencoöperatie die werkt met 'community supported agriculture'. ### 2.4 Democratiseren van de economie? Coöperatieven worden gezien als een onderdeel van een bredere beweging om de economie te democratiseren. Dit roept fundamentele vragen op over de verdeling van economische macht, de mate van democratische controle en zeggenschap over werk en de opbrengsten daarvan. #### 2.4.1 Regels veranderen of het spel zelf? De discussie spitst zich toe op de vraag of men de bestaande regels wil aanpassen of de bedrijfsstructuur zelf wil transformeren. Dit omvat het tegengaan van monopolisme ten gunste van gelijke kansen, het decentraliseren van macht in plaats van concentratie, en het prioriteren van sociale noden boven winstmotieven. Het doel is om vervreemding van arbeid te vervangen door eigenaarschap. ### 2.5 Ondernemerschap en plasticiteit Dit gedeelte introduceert het concept van 'plasticiteit' als een tegenhanger van 'flexibiliteit' in de context van ondernemerschap. Plasticiteit beschrijft het vermogen om vanuit standvastigheid de uitdagingen van het leven en de maatschappij te doorwerken en nieuwe wegen te creëren, in tegenstelling tot loutere aanpassing aan de omgeving. #### 2.5.1 Flexibiliteit versus plasticiteit Flexibiliteit wordt in het kapitalistische systeem vaak gebruikt om kneedbaarheid en continue aanpassing te beschrijven, wat kan leiden tot zelfdestructie. Plasticiteit daarentegen, zoals gedefinieerd door Catherine Malabou, impliceert de capaciteit om vorm te geven aan de omgeving vanuit een stevige basis. > **Tip:** Begrijp het onderscheid tussen flexibiliteit (zichzelf aanpassen) en plasticiteit (zichzelf en de omgeving vormgeven) om de kritiek op de hedendaagse werkomgeving beter te bevatten. #### 2.5.2 De valse belofte van flexibiliteit De focus op flexibiliteit in ondernemerschap en werk wordt beschouwd als een valse belofte die creativiteit fnuikt en leidt tot meer van hetzelfde. De toekomst vraagt volgens deze visie om plasticiteit, niet om loutere flexibiliteit. #### 2.5.3 Hoop als drijfveer voor betekenisvol ondernemen Verder wordt het belang van hoop benadrukt, als een motivator die ons drijft om voor doelen te gaan, zelfs wanneer de uitkomst onzeker is. Hoop overstijgt zowel optimisme (dat de toekomst reeds positief ziet) als pessimisme (dat verandering als onmogelijk beschouwt). Het is de hoop die ons in staat stelt om betekenisvol te ondernemen voor de toekomst, door de toekomst niet te bezitten maar te openen. --- # Coöperatief ondernemen als democratisch economisch model Coöperatief ondernemen vertegenwoordigt een democratisch economisch model waarbij individuen zich vrijwillig verenigen om gezamenlijk eigenaar te zijn van en een onderneming te besturen die hun gemeenschappelijke behoeften en ambities behartigt. ### 4.1 Wat is een coöperatie? Een coöperatie wordt gedefinieerd als een autonome organisatie van personen die zich vrijwillig verenigen om hun gemeenschappelijke economische, sociale of culturele behoeften en ambities te behartigen via een onderneming waarvan ze samen eigenaar zijn en die ze democratisch controleren. Dit principe wordt samengevat met de uitspraak: "Het voldoet aan uw behoeften, omdat het van u is." #### 4.1.1 Kernprincipes van coöperatief ondernemen De kernprincipes die coöperaties kenmerken, zijn: * **Vrijwillig en open lidmaatschap:** Iedereen die de coöperatie kan dienen en bereid is de verantwoordelijkheden van het lidmaatschap te aanvaarden, kan lid worden. * **Democratische controle en besluitvorming door de leden:** Leden controleren de organisatie op democratische wijze, meestal op basis van één lid, één stem. * **Economische participatie door de leden:** Leden dragen economisch bij aan de coöperatie en hebben het recht om op een democratische manier de economische resultaten te controleren. * **Autonomie en onafhankelijkheid:** Coöperaties zijn zelfbesturende organisaties die eigendom zijn van hun leden. * **Onderwijs, vorming en informatieverstrekking:** Coöperaties verschaffen vorming aan hun leden, gekozen vertegenwoordigers, managers en werknemers zodat zij op effectieve wijze kunnen bijdragen aan de ontwikkeling van de coöperatie. * **Samenwerking tussen coöperaties:** Coöperaties dienen hun leden op de meest effectieve wijze en versterken de beweging door samen te werken. * **Verantwoordelijkheid tegenover de gemeenschap:** Coöperaties werken aan duurzame ontwikkeling van hun gemeenschappen door het beleid dat door hun leden wordt goedgekeurd. #### 4.1.2 Werkerscoöperatie Een specifieke vorm is de werkerscoöperatie, waarbij de werkers zelf hun onderneming bezitten en besturen. De mensen die samenwerken en ondernemen binnen de coöperatie zijn tegelijkertijd de aandeelhouders en de bestuurders. Arbeidsrechtelijk kunnen deze vennoten zowel werknemers als zelfstandigen zijn, vandaar de term 'werkers'. > **Tip:** Bij een werkerscoöperatie zijn degenen die het werk uitvoeren ook degenen die de beslissingen nemen en de winst delen. ### 4.2 Belangrijke voordelen van het coöperatieve model Het coöperatieve model biedt diverse voordelen, zowel voor de werkers als voor de maatschappij in bredere zin. #### 4.2.1 Voordelen voor werkers * **Samen ondernemen:** De coöperatie ontstaat vanuit een gemeenschappelijke behoefte en het verlangen van mensen om via samenwerking invulling te geven aan deze behoefte. Lasten en lusten worden gedeeld. * **Eigenaarschap:** Leden streven niet naar winstmaximalisatie, maar naar doelmaximalisatie, aangezien zij gezamenlijk eigenaar zijn van de coöperatie. * **Autonomie en zeggenschap:** De coöperatie is autonoom en het beheer gebeurt op een democratische manier, wat werkers meer controle geeft over hun werk. * **Ingebed in de gemeenschap:** Er is meer aandacht voor de gemeenschap en de omgeving, en de coöperatie is meer afhankelijk van de gemeenschap. * **Beperkte inkomensongelijkheid:** Dit model leidt tot een meer gelijke samenleving, zowel in termen van middelen als macht, doordat de inkomensverschillen beperkt blijven. > **Voorbeeld:** Een werkerscoöperatie kan ervoor zorgen dat de CEO en een productiemedewerker een veel kleiner loonverschil hebben dan in een traditioneel bedrijf, zoals geïllustreerd wordt door het loonbeleid van Triodos Bank met een maximaal loonverschil van 1 op 10. #### 4.2.2 Maatschappelijke voordelen * **Democratisering van de economie:** Coöperatief ondernemen draagt bij aan de algemene democratisering van de economie door machtsconcentratie te voorkomen en ruimte te creëren voor meer dan alleen winst maken. * **Collaboratieve economie:** Het model bevordert een meer collaboratieve economie. * **Solidariteit en innovatie:** Solidariteit en innovatie zijn integrale delen van de coöperatieve ondernemingsstructuur, in tegenstelling tot structuren die puur op winst reageren. * **Robuustere democratie:** Eigenaarschap van economische middelen leidt tot een meer robuuste democratie, weg van het "cronyisme" van het kapitalisme. * **Grotere vrijheid en gelijkheid:** Gelijkere verdeling van middelen en macht leidt tot grotere vrijheid en gelijkheid. * **Minder nood aan herverdeling:** Gelijkere verdeling betekent minder noodzaak voor herverdeling door de overheid, wat leidt tot minder sociale uitgaven om het kapitalisme te stabiliseren. * **Veerkracht:** Ondernemingen zijn autonomer en veerkrachtiger tegenover globaal kapitaal. ### 4.3 Verschillen met het huidige kapitalistische systeem Het coöperatieve model verschilt fundamenteel van het huidige kapitalistische systeem op verschillende punten: * **Winstmotief versus doelmaximalisatie:** Kapitalisme streeft naar winstmaximalisatie, terwijl coöperaties streven naar doelmaximalisatie, wat breder is dan alleen financieel gewin. * **Machtsconcentratie versus democratische controle:** Kapitalisme leidt vaak tot machtsconcentratie, terwijl coöperaties democratische besluitvorming hanteren. * **Externalisering van kosten versus interne verantwoordelijkheid:** In het kapitalisme worden milieu- en sociale kosten vaak geëxternaliseerd, terwijl coöperaties verantwoordelijkheid nemen voor hun impact op de gemeenschap en de omgeving. * **Werkers als productiefactor versus werkers als eigenaar-bestuurders:** In het kapitalisme worden werkers vaak gezien als een productiefactor, terwijl ze in een werkerscoöperatie mede-eigenaar en bestuurder zijn. * **Ongelijkheid versus gelijkheid:** Het kapitalisme kent vaak grote inkomensongelijkheid, terwijl coöperaties streven naar beperkte inkomensverschillen. * **Individualisme versus solidariteit:** Kapitalisme benadrukt vaak individueel gewin, terwijl coöperaties solidariteit en samenwerking centraal stellen. > **Tip:** Begrijpen hoe het kapitalisme werkt en welke problemen het potentieel met zich meebrengt, helpt om de voordelen en de noodzaak van alternatieve modellen zoals coöperatief ondernemen beter te waarderen. ### 4.4 Soorten coöperatieven Er bestaan diverse vormen van coöperatieven, waaronder: * **Burgercoöperatie:** Burgers bundelen hun krachten, bijvoorbeeld voor hernieuwbare energie (Ecopower) of voor deelauto's (Partago). * **Netwerk- en softwarecoöperaties:** Organisaties die diensten leveren aan andere coöperaties, zoals CoopCycle voor fietskoeriers. * **Boerencoöperaties:** Boeren werken samen, bijvoorbeeld via community supported agriculture (BoerEnCompagnie). ### 4.5 Democratiseren van de economie Coöperatieven worden gezien als een integraal onderdeel van de bredere beweging om de economie te democratiseren. Dit houdt in dat er nagedacht wordt over de verdeling van economische macht, de mate van democratische controle over economische activiteiten, en de controle over werk en de opbrengsten daarvan. #### 4.5.1 Veranderen van de regels of het spel? De keuze kan zijn om bestaande bedrijven meer regels op te leggen, of om de bedrijfsstructuur zelf te veranderen. Coöperatief ondernemen is een voorbeeld van het laatste, waarbij de focus ligt op het verdelen en decentraliseren van macht, het nastreven van sociale noden boven het pure winstmotief, en het beëindigen van de vervreemding van arbeid door middel van eigenaarschap. > **Tip:** Denk na over de fundamentele verschillen tussen het aanpassen van de bestaande regels van het kapitalisme en het creëren van een alternatief economisch spel, zoals coöperatief ondernemen. ### 4.6 Ondernemerschap en plasticiteit De concepten flexibiliteit en plasticiteit, zoals uiteengezet door Catherine Malabou, bieden een kader om ondernemerschap in een veranderende wereld te begrijpen. * **Flexibiliteit:** Het voortdurend aanpassen aan de "wetten van de markt", wat kan leiden tot zelfdestructie. Het kapitalistische systeem eist dat mensen kneedbaar zijn, altijd beschikbaar en bereid om van baan of locatie te wisselen. * **Plasticiteit:** Het vermogen om vanuit standvastigheid de uitdagingen van het leven en de maatschappij te doorwerken en nieuwe wegen te creëren. Dit betekent niet alleen vorm aannemen, maar ook zelf vorm geven. Malabou waarschuwt dat de focus op flexibiliteit een valse belofte is die creativiteit fnuikt en leidt tot meer van hetzelfde. De toekomst vraagt om plasticiteit. #### 4.6.1 Het belang van hoop Voorbij optimisme (het gaat wel goedkomen) en pessimisme (deze situatie is onveranderlijk) ligt het belang van hoop. Hoop is de drijfveer om ergens voor te gaan, ook als de uitkomst duister is, omdat het te belangrijk is om het niet te doen. Hoop opent de toekomst, in plaats van deze te bezitten. Dit is essentieel voor betekenisvol ondernemen. > **Voorbeeld:** Antoine de Saint-Exupéry's metafoor van het bouwen van een schip illustreert het belang van hoop: leer mensen verlangen naar de uitgestrektheid van de zee, en het schip zal komen. --- # De democratisering van de economie en de rol van plasticiteit Dit deel behandelt de bredere beweging naar een gedemocratiseerde economie, de vraag hoe economische macht verdeeld moet worden, en introduceert het concept van plasticiteit als een alternatief voor flexibiliteit in ondernemerschap. ## 4. De democratisering van de economie en de rol van plasticiteit De economie wordt geconfronteerd met fundamentele kritiek op het huidige kapitalistische systeem, dat gekenmerkt wordt door winstmaximalisatie, machtsconcentratie, externalisering van kosten, en ongelijke verdeling van welvaart en middelen. Dit roept de vraag op hoe economische macht eerlijker verdeeld kan worden en hoe meer democratische controle over economische processen kan worden gerealiseerd. Binnen dit debat introduceert het concept van plasticiteit een alternatieve benadering van ondernemerschap, die verder gaat dan louter flexibiliteit. ### 4.1 De kritiek op het huidige economische systeem Het heersende kapitalistische realisme, vaak samengevat door de slogan "There is no alternative" (TINA), leidt tot diverse maatschappelijke en ecologische problemen: * **Uitbuiting en vervreemding van arbeid:** Outsourcing, sweatshops, verlies van autonomie, en de opkomst van de gig economie leiden tot onzekere en weinig bevredigende arbeidsomstandigheden. * **Uitholling van de democratie:** Cronyisme, de invloed van grote bedrijven op politiek en media, en post-politiek ondermijnen democratische processen. * **Vernietiging van de leefomgeving:** Klimaatverandering, de extractieve economie, en de druk tot continue groei hebben desastreuze gevolgen voor het milieu. * **Irrationaliteit van ongelijkheid:** Ondanks overvloed aan welvaart is er sprake van aanzienlijke armoede en een extreme concentratie van rijkdom aan de top. Het huidige systeem legt sterk de nadruk op **profit** (winst), vaak ten koste van **people** (mens en maatschappij) en **planet** (klimaat en omgeving). Dit creëert een disbalans waarin economische belangen primeren boven menselijke en ecologische waarden. ### 4.2 Waardegedreven en sociaal ondernemen Als antwoord op de tekortkomingen van het dominante systeem, winnen waardegedreven en sociaal ondernemerschap aan belang. * **Waardegedreven ondernemen** richt zich op het investeren in maatschappelijke impact en mensen die meerwaarde willen creëren. Transparantie is een centrale waarde, en er wordt niet gefocust op het "geld verdienen aan geld". Een voorbeeld hiervan is Triodos Bank, die een significant kleiner loonverschil hanteert tussen het hoogste en laagste salaris in vergelijking met traditionele banken. * **Sociaal ondernemen** integreert maatschappelijke doelen direct in de bedrijfsactiviteiten. Mobiele scholen, opgericht door Arnaud Raskin, bieden emancipatie aan straatkinderen. Een ander voorbeeld is StreetwiZe, dat "street skills" vertaalt naar leiderschapstrainingen voor bedrijven, waarbij de winst wordt geherinvesteerd in de mobiele scholen. Deze initiatieven streven naar zelfbedruipendheid en onafhankelijkheid van fondsen. ### 4.3 Coöperatief ondernemen als democratiseringsinstrument Coöperatieven vertegenwoordigen een belangrijke beweging naar een meer democratische economie. Een coöperatie wordt gedefinieerd als een autonome organisatie van personen die zich vrijwillig verenigen om hun gemeenschappelijke economische, sociale of culturele behoeften en ambities te behartigen door middel van een onderneming waarvan ze samen eigenaar zijn en die ze democratisch controleren. #### 4.3.1 Kernprincipes van coöperatief ondernemen De kernprincipes van coöperatief ondernemen zijn: * Vrijwillig en open lidmaatschap. * Democratische controle en besluitvorming door de leden. * Economische participatie door de leden. * Autonomie en onafhankelijkheid. * Onderwijs, vorming en informatieverstrekking. * Samenwerking tussen coöperaties. * Verantwoordelijkheid tegenover de gemeenschap. #### 4.3.2 Werkerscoöperaties Een specifieke vorm is de **werkerscoöperatie**, waarbij de werkers zelf eigenaar en bestuurder zijn van de onderneming. Zij delen zowel de lasten als de lusten en streven naar doelmaximalisatie in plaats van winstmaximalisatie. #### 4.3.3 Voordelen van het coöperatieve model * **Voor werkers:** * Samen ondernemen vanuit gemeenschappelijke behoeften. * Gedeeld eigenaarschap en zeggenschap. * Autonomie en democratisch beheer. * Inbedding in de gemeenschap. * **Maatschappelijke voordelen:** * Bijdrage aan de democratisering van de economie. * Voorkomen van machtsconcentratie. * Beperking van inkomensongelijkheid en bevordering van een gelijke samenleving. * Grotere autonomie en veerkracht tegenover globaal kapitaal. * Mogelijkheid tot een meer collaboratieve economie. #### 4.3.4 Verschillen met het huidige systeem Coöperaties onderscheiden zich van het dominante kapitalistische systeem door: * Prioriteit te geven aan solidariteit en innovatie, in plaats van puur winstmotief. * Het bevorderen van een robuuste democratie door gezamenlijk eigenaarschap van economische middelen, in tegenstelling tot het "cronyisme" van het kapitalisme. * Het nastreven van grotere vrijheid en gelijkheid door gelijke condities, waar het kapitalisme leidt tot natuurlijke concentratie en monopolie. * Een gelijkere verdeling die minder noodzaak creëert voor herverdelingsmechanismen van de overheid. #### 4.3.5 Soorten coöperatieven Er bestaan diverse vormen van coöperatieven, zoals burgercoöperaties voor hernieuwbare energie (Ecopower), netwerken van fietskoeriers (CoopCycle), deelektrische auto-coöperaties (Partago), en boerencoöperaties (BoerEnCompagnie). ### 4.4 De democratisering van de economie: een brede beweging De coöperatieve beweging is onderdeel van een bredere streven naar democratisering van de economie. Dit raakt aan fundamentele vragen over hoe economische macht verdeeld moet worden, welke democratische controle wenselijk is over economische activiteiten, en hoe controle over eigen arbeid en de resultaten daarvan kan worden verkregen. Het gaat om het aanpassen van de spelregels of het veranderen van het spel zelf, waarbij monopolisme wordt vervangen door gelijke condities, machtsconcentratie door decentralisatie, en winstmotief door sociale noden. Dit contrasteert met de vervreemding van arbeid in het huidige systeem en pleit voor eigenaarschap over arbeid. ### 4.5 Ondernemerschap en plasticiteit Dit gedeelte introduceert het concept van **plasticiteit** als een cruciaal alternatief voor de heersende opvatting van **flexibiliteit** binnen ondernemerschap en arbeid. #### 4.5.1 Flexibiliteit versus plasticiteit * **Flexibiliteit** wordt binnen het kapitalistische systeem vaak gezien als de noodzaak om je voortdurend aan te passen aan de veranderende omstandigheden van de markt, tot zelfdestructie toe. Dit impliceert een totale kneedbaarheid, de bereidheid om overal en altijd te werken, en het ontbreken van 'wortels'. * **Plasticiteit**, zoals beschreven door Catherine Malabou, daarentegen, is het vermogen om vanuit standvastigheid de uitdagingen van het leven en de maatschappij te doorwerken en nieuwe wegen te creëren. Het gaat niet enkel om het aannemen van een vorm, maar ook om het actief *vormgeven* aan de omgeving. Plasticiteit erkent dat we gevormd worden door onze omgeving, maar tegelijkertijd ook zelf die omgeving mede vormgeven. #### 4.5.2 De valse belofte van flexibiliteit De nadruk op flexibiliteit in ondernemerschap en werk is een valse belofte. Het fnuikt creativiteit, leidt tot "meer van hetzelfde", en creëert uiteindelijk meer problemen dan oplossingen. De toekomst vraagt om plasticiteit, niet om flexibiliteit. #### 4.5.3 Hoop voorbij optimisme en pessimisme Een plastische benadering vereist een houding van hoop, die verschilt van naïef optimisme of cynisch pessimisme. Beide extremen gaan uit van een reeds vastgelegde toekomst. Hoop daarentegen is de drijfveer om ergens voor te gaan, ook wanneer de uitkomst onzeker is, omdat de inzet te belangrijk is. Het gaat om het *openen* van de toekomst, niet om het bezitten ervan. Zonder hoop is het moeilijk om betekenisvol te ondernemen voor de toekomst. > **Tip:** Denk aan het citaat van Antoine de Saint-Exupéry: "Wanneer je een schip wilt bouwen, breng dan geen mensen bij elkaar om hout aan te slepen, werktekeningen te maken, taken te verdelen en het werk in te delen. Maar leer de mensen verlangen naar de uitgestrektheid van de zee. Het schip komt er dan zeker, de geschikte bemanning ook." Dit illustreert hoe een gedeelde visie en verlangen (plasticiteit) effectiever is dan louter operationele flexibiliteit. --- # Het belang van hoop voor betekenisvol ondernemen Hoop fungeert als een essentiële drijfveer voor actie in onzekere tijden, overstijgt naïef optimisme en verlammend pessimisme, en is cruciaal voor het realiseren van betekenisvol ondernemen. ### 5.1 Hoop als drijfveer Hoop wordt gepresenteerd als een concept dat verder gaat dan zowel optimisme als pessimisme. Waar optimisme uitgaat van een zekere positieve uitkomst en pessimisme de onmogelijkheid van verandering stelt, biedt hoop een fundamentele drijfveer om toch in actie te komen, zelfs wanneer de uitkomst onzeker of duister is. Dit is met name belangrijk in het kader van ondernemen, waar veelal sprake is van onzekerheid en complexe uitdagingen. #### 5.1.1 Hoop versus optimisme en pessimisme * **Optimisme:** Gaat ervan uit dat het goedkomt, dat de toekomst enkel beter kan worden. Dit leidt ertoe dat hoop niet langer noodzakelijk is, omdat de positieve uitkomst reeds als zeker wordt beschouwd. * **Pessimisme:** Stelt dat dingen zijn wat ze zijn, en dat fundamentele verandering niet mogelijk is. Dit perspectief laat geen ruimte meer voor hoop, omdat de toekomst als vaststaand en onveranderlijk wordt gezien. * **Hoop:** Erkent de onzekerheid van de toekomst, maar stimuleert wel tot actie. Hoop stelt dat men de toekomst niet kan bezitten, maar wel kan openen. Het is de kracht die ons drijft om voor iets te gaan, omdat het te belangrijk is om het niet te doen, ongeacht de uitkomst. > **Tip:** Hoop is niet hetzelfde als blind vertrouwen. Het is een actieve houding die erkent dat de toekomst open is en dat inzet daartoe kan bijdragen, zonder de uitkomst te garanderen. #### 5.1.2 De rol van hoop in betekenisvol ondernemen Betekenisvol ondernemen vereist een diepgaande motivatie die verder reikt dan louter financieel gewin. Hoop speelt hierin een cruciale rol: * **Ondanks duistere uitkomsten:** Hoop stelt ondernemers in staat om zich te engageren voor projecten en maatschappelijke doelen, zelfs wanneer de weg bezaaid is met obstakels en de uiteindelijke succesvolle afloop niet gegarandeerd is. * **Niet bezitten, maar openen:** Hoop impliceert een actieve, scheppende houding ten opzichte van de toekomst. Het gaat erom de mogelijkheden die er liggen te verkennen en te realiseren, in plaats van passief te wachten op wat komen gaat. * **Verlangen naar de uitgestrektheid:** Een treffende metafoor, ontleend aan Antoine de Saint-Exupéry's "Citadelle", beschrijft hoop als het vermogen om mensen te inspireren tot een groter verlangen (zoals de uitgestrektheid van de zee), waardoor het bouwen van een schip en het samenwerken van de bemanning een natuurlijk gevolg wordt. Dit illustreert hoe hoop een gedeelde visie kan creëren die individuele inspanningen overstijgt. > **Voorbeeld:** Een ondernemer die investeert in duurzame energie, wetende dat de klimaatverandering een urgente uitdaging is en dat de weg naar een groene economie vol investeringen en onzekerheden zit. De hoop op een leefbare planeet voor toekomstige generaties motiveert de ondernemer om door te zetten, ondanks de uitdagingen. ### 5.2 De implicaties van hoop voor de maatschappij De erkenning van hoop als drijvende kracht achter betekenisvol ondernemen heeft ook bredere maatschappelijke implicaties, die verband houden met de kritiek op het huidige kapitalistische systeem en de zoektocht naar alternatieve economische modellen zoals coöperaties. De principes van hoop, samenwerking en het streven naar maatschappelijke impact zijn fundamenteel voor het democratiseren van de economie en het creëren van een meer rechtvaardige en duurzame samenleving. Het vermogen om vanuit standvastigheid nieuwe wegen te creëren, zoals beschreven in het concept van plasticiteit, is hierbij essentieel en wordt gevoed door hoop. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO) | Een bedrijfsfilosofie waarbij ondernemingen vrijwillig bijdragen aan de maatschappelijke welvaart en duurzaamheid, naast het nastreven van winst. Dit omvat aandacht voor milieu, sociale omstandigheden en ethisch gedrag. | | Coöperatief ondernemen | Een ondernemingsvorm waarbij personen zich vrijwillig verenigen om hun gemeenschappelijke economische, sociale of culturele behoeften te behartigen door middel van een gezamenlijk bezeten en democratisch gecontroleerde onderneming. | | Kapitalistisch realisme | De overtuiging dat er geen alternatief is voor het kapitalistische systeem, vaak gepaard gaande met een gebrek aan verbeelding voor verandering en een acceptatie van bestaande machtsstructuren en ongelijkheden. | | Externaliseren | Het proces waarbij de kosten of negatieve gevolgen van economische activiteiten worden afgeschoven op de maatschappij of het milieu, terwijl de winsten privé worden gehouden. Dit staat tegenover het internaliseren van kosten. | | Uitbuiting | Het oneerlijk gebruiken van iemands arbeid of middelen voor eigen gewin, vaak door een machtsonevenwicht uit te buiten en de arbeider of leverancier minder te compenseren dan de waarde van hun bijdrage. | | Vervreemding | Een concept dat beschrijft hoe individuen zich losgekoppeld voelen van hun arbeid, het product van hun arbeid, hun medemensen en zichzelf binnen een kapitalistisch systeem. | | Uitholling van de democratie | Het proces waarbij democratische processen en instellingen aan betekenis inboeten of ondermijnd worden, vaak door de toenemende invloed van economische machten, lobbygroepen of technocratische besluitvorming. | | Groeidwang | De impliciete of expliciete druk binnen economische systemen om continu te groeien, vaak gemeten in termen van economische output of winst, ongeacht de ecologische of sociale gevolgen. | | Waardegedreven ondernemen | Een vorm van ondernemen die zich primair richt op het creëren van maatschappelijke waarde en positieve impact, naast of in plaats van puur financieel gewin. Transparantie en ethische principes staan centraal. | | Sociaal ondernemen | Ondernemingen die tot doel hebben om sociale problemen aan te pakken en maatschappelijke verandering te bewerkstelligen, waarbij winst vaak wordt geherinvesteerd om het sociale doel te bevorderen. | | Democratisering van de economie | Het proces van het vergroten van democratische controle en inspraak over economische beslissingen en middelen, met als doel een meer rechtvaardige en gelijkwaardige verdeling van macht en welvaart. | | Plasticiteit (hersenen) | Het vermogen van de hersenen om zich te organiseren en aan te passen door de vorming van nieuwe neurale verbindingen gedurende het leven. In deze context wordt het ook gebruikt als metafoor voor het vermogen om vanuit standvastigheid nieuwe wegen te creëren. | | Flexibiliteit (ondernemerschap) | Het vermogen om zich snel en onmiddellijk aan te passen aan veranderende omstandigheden, vaak gedefinieerd binnen de eisen van een economisch systeem, wat kan leiden tot zelfdestructie of verlies van identiteit. | | Hoop | Een emotionele en cognitieve staat die aanzet tot actie, zelfs wanneer de uitkomst onzeker of duister is, omdat het belang van het nastreven van een doel groter is dan de angst voor mislukking. |

# Maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO) en de Triple Bottom Line Maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO) draait om de verantwoordelijkheid van organisaties voor de impact van hun activiteiten op de maatschappij en het milieu, met als doel gedeelde waarde te creëren voor alle stakeholders en de samenleving [1](#page=1). ### 1.1 Wat is maatschappelijk verantwoord ondernemen? Maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO), ook wel duurzaamheid of duurzame ontwikkeling genoemd, omvat de verantwoordelijkheid van een organisatie voor de effecten van haar besluiten en activiteiten op de maatschappij en het milieu, uitgeoefend door transparant en ethisch gedrag. Het belang van MVO ligt in het creëren van zoveel mogelijk gedeelde waarde voor alle stakeholders en de samenleving als geheel, en het opsporen en minimaliseren van negatieve effecten. Dit leidt tot meerwaardcreatie in drie dimensies: economische (profit), sociale (people) en milieu (planet). Duurzame ontwikkeling voorziet in de behoeften van de huidige generatie zonder daarbij de behoeften van toekomstige generaties in het gedrang te brengen [1](#page=1). ### 1.2 De Triple Bottom Line (3P's) De Triple Bottom Line (3P's) bestaat uit de drie dimensies van duurzaamheid: profit, people en planet [2](#page=2). #### 1.2.1 Profit (winst) Dit verwijst naar het voortbrengen van goederen en diensten met meerwaarde voor klanten, wat inhoudt dat men niet alleen geld verdient, maar ook het juiste doet. Een aanzienlijk deel van de consumenten, circa 60-70%, is bereid meer te betalen voor duurzame producten [2](#page=2). #### 1.2.2 People (stakeholders) Deze dimensie betreft de gevolgen van de onderneming voor mensen en de maatschappij, zowel intern (bijvoorbeeld werknemers) als extern (bijvoorbeeld leveranciers) [2](#page=2). #### 1.2.3 Planet (planeet) Dit heeft betrekking op de effecten van de onderneming op het natuurlijke leefmilieu [2](#page=2). #### 1.2.4 Uitbreiding naar de 5 P's Naast profit, people en planet, worden ook 'peace' (vrede) en 'partnership' (samenwerking) als belangrijk beschouwd binnen het kader van duurzaamheid, wat resulteert in de 5 P's [2](#page=2). > **Tip:** De klassieke Triple Bottom Line-modellen zien duurzaamheid als een balans tussen people, planet en profit. Echter, duurzaamheid vereist ook het respecteren van planetaire grenzen. De economie kan enkel bestaan binnen een samenleving, en die samenleving kan alleen bestaan binnen de ecologische grenzen van de planeet. ### 1.3 SDG: Sustainable Development Goals De Sustainable Development Goals (SDG's) vloeien voort uit de Millennium Development Goals (MDG's) die in 2000 door de VN werden opgesteld [2](#page=2). * **MDG's (Millennium Development Goals):** In 2000 stelde de VN acht internationale ontwikkelingsdoelen op met als doel om tegen 2015 armoede en andere urgente problemen uit de wereld te helpen. Voorbeelden hiervan zijn het bestrijden van armoede en honger, het aanpakken van ongelijkheid tussen mannen en vrouwen, het verminderen van moeder- en kindersterfte, en het toegankelijk maken van onderwijs voor iedereen [2](#page=2). --- # Sustainable Development Goals (SDG's) en circulaire economie Dit deel onderzoekt de wereldwijde duurzame ontwikkelingsdoelen (SDG's) en de overgang van een lineaire naar een circulaire economie, met diverse circulaire bedrijfsmodellen [2](#page=2) [3](#page=3). ### 2.1 De duurzaamheidsprincipes: de 5 P's en de SDG's #### 2.1.1 De Triple Bottom Line en de 5 P's Het concept van duurzaamheid wordt vaak geïllustreerd door de "Triple Bottom Line" (TBL) of de 3 P's: profit, people en planet [2](#page=2). * **Profit (winst):** Dit betreft het voortbrengen van goederen en diensten met meerwaarde voor klanten, wat inhoudt dat men het juiste doet en tegelijkertijd geld verdient. Een significant deel van de consumenten, circa 60-70%, is bereid meer te betalen voor duurzame producten [2](#page=2). * **People (stakeholders):** Dit verwijst naar de gevolgen van een onderneming voor de mensen en de maatschappij, zowel intern (bijvoorbeeld werknemers) als extern (bijvoorbeeld leveranciers) [2](#page=2). * **Planet (planeet):** Dit focust op de effecten van de onderneming op het natuurlijke leefmilieu [2](#page=2). Naast deze drie kernaspecten, worden ook **Peace (vrede)** en **Partnership (samenwerking)** als essentieel beschouwd voor duurzaamheid, wat leidt tot de 5 P's. De klassieke "triple bottom line"-modellen zien duurzaamheid als een balans tussen people, planet en profit. Er wordt benadrukt dat de economie alleen kan bestaan binnen een samenleving, en die samenleving op haar beurt binnen de ecologische grenzen van de planeet [2](#page=2). #### 2.1.2 Sustainable Development Goals (SDG's) Het concept van duurzame ontwikkelingsdoelen evolueerde van de Millennium Development Goals (MDG's) naar de Sustainable Development Goals (SDG's). * **MDG's (Millennium Development Goals):** In 2000 stelde de VN 8 internationale ontwikkelingsdoelen op met als doel om tegen 2015 armoede en andere urgente problemen uit de wereld te helpen. Voorbeelden hiervan zijn het bestrijden van armoede en honger, het verminderen van genderongelijkheid, het verbeteren van de moeder- en kindersterfte, en het toegankelijk maken van onderwijs voor iedereen. Hoewel er aanzienlijke vooruitgang is geboekt, zijn niet alle doelstellingen volledig gehaald [2](#page=2) [3](#page=3). * **SDG's (Sustainable Development Goals):** Gelanceerd in 2015, omvatten de SDG's 17 doelstellingen met vele subdoelstellingen die SMART (Specifiek, Meetbaar, Acceptabel, Realistisch, Tijdgebonden) geformuleerd zijn. Deze doelen zijn breder en ambitieuzer dan de MDG's en beslaan de 5 domeinen: profit, people, planet, peace en partnership. De SDG's worden als ondeelbaar beschouwd; het is essentieel om niet te focussen op slechts één doel, maar rekening te houden met de onderlinge verbondenheid van alle doelen (systeemdenken). Bijvoorbeeld, klimaatverandering beïnvloedt energie en biodiversiteit, terwijl onderwijs armoede, gendergelijkheid en economische groei kan beïnvloeden [3](#page=3). * **Voorbeeld:** Het uitbannen van armoede vereist kwalitatief onderwijs. Tesla produceert elektrische wagens, wat positief is voor het milieu, maar de lithiumbatterijen vereisen uitputbare grondstoffen en kunnen gepaard gaan met onethische praktijken zoals slavernij [3](#page=3). * **Vlaanderen: Vizier 30:** Dit is de Vlaamse vertaling van de SDG's en een belangrijke stap in de realisatie van Visie 2050, de langetermijnstrategie voor Vlaanderen. Het richt zich op doelstellingen voor een inclusieve samenleving via een nieuwe economie, binnen de ecologische grenzen van de planeet, met een open en wendbare overheid in partnerschap [3](#page=3). ### 2.2 Van lineaire naar circulaire economie #### 2.2.1 Het lineaire model versus het circulaire model De traditionele economie functioneert vaak volgens een lineair patroon: "take – make – waste". Dit houdt in dat grondstoffen uit de aarde worden gehaald, verwerkt tot producten, gebruikt en vervolgens als afval worden weggegooid [3](#page=3). * **Lineaire economie kenmerken:** * Patroon: Grondstoffen → Product → Gebruik → Afval [3](#page=3). * Voorbeelden: Wegwerpbekers, smartphones met een beperkte levensduur [3](#page=3). * **Planned obsolescence (geplande veroudering):** Producten worden bewust ontworpen met een korte levensduur om consumenten aan te zetten tot snellere vervanging [3](#page=3). * Gevolgen: Consumptiemaatschappij, massaproductie, uitputting van natuurlijke hulpbronnen, enorme afvalbergen, hoge verwerkingskosten, en broeikasgasuitstoot met klimaatopwarming tot gevolg [3](#page=3) [4](#page=4). De **circulaire economie** streeft naar minder grondstoffenverbruik, minder afval en minder uitstoot. In elke fase van de keten – van grondstoffen, ontwerp, productie, distributie, consumptie, hergebruik/reparatie, inzameling tot recycling – wordt efficiënt omgesprongen met middelen, de milieu-impact geminimaliseerd en het welzijn van alle betrokkenen gerespecteerd [4](#page=4). #### 2.2.2 Modellen voor circulaire economie Er zijn vier hoofdmodellen om aan circulaire economie te doen: 1. **Circulaire bevoorrading:** Dit model richt zich op het gebruik van hernieuwbare grondstoffen en energie, recycleerbare materialen en lokale hulpbronnen [4](#page=4). * **Voorbeeld:** Het stoomnetwerk Ecluse in de Haven van Antwerpen, waar vrijkomende energie bij afvalverbranding wordt geleverd aan nabijgelegen bedrijven als groene energie [4](#page=4). 2. **Optimaal gebruik van middelen:** Dit model draait om het efficiëntere gebruik van producten en grondstoffen, bijvoorbeeld door te delen of te verhuren in plaats van te kopen [4](#page=4). * **Voorbeeld:** Philips biedt 'Lighting as a Service' (LaaS) aan, waarbij lichtinstallaties worden geleased. De klant betaalt enkel onderhoudskosten, terwijl het licht eigendom blijft van Philips [4](#page=4). 3. **Verlenging van de levensduur van producten:** Dit model focust op het langer bruikbaar houden van producten, bijvoorbeeld door ze modulair te ontwerpen of repareerbaar te maken. Dit staat lijnrecht tegenover *planned obsolescence* [4](#page=4). 4. **Revalorisatie van middelen:** Dit model geeft producten die normaal als afval zouden worden beschouwd, toch een nieuw leven. Dit kan op verschillende manieren [4](#page=4): * **Remanufacturing:** Gebruikte producten worden hersteld tot de staat van een nieuw product met dezelfde functie, zoals het vervangen van defecte onderdelen in een kapotte printer [5](#page=5). * **Upcycling:** Afgedankte grondstoffen worden omgezet in een superieur product met meer waarde dan het origineel [5](#page=5). * **Voorbeeld:** Een oude wijnfles wordt een decoratieve lamp [5](#page=5). * **Downcycling:** Afgedankte grondstoffen worden omgezet in een inferieur product met minder waarde of kwaliteit dan het origineel [5](#page=5). * **Voorbeeld:** Schrijfpapier wordt gerecycleerd tot karton of toiletpapier [5](#page=5). * **Recycling:** Afval wordt herwerkt tot een ander product [5](#page=5). * **Voorbeeld:** Glasafval wordt omgesmolten om nieuwe flessen te maken [5](#page=5). * **Afval sorteren:** Afval wordt verwerkt tot bruikbare materialen [5](#page=5). * **Voorbeeld:** Papier, plastic en metaal worden gescheiden om verwerkt te worden tot nieuwe grondstoffen [5](#page=5). #### 2.2.3 Toepassing bij Patagonia Patagonia integreert deze circulaire principes in haar bedrijfsmodel: * **Circulaire bevoorrading:** Gebruik van duurzame, hernieuwbare of gerecycleerde grondstoffen en materialen met een lage milieu-impact, met investeringen in regeneratieve productieketens [5](#page=5). * **Concrete voorbeelden:** Gerecycled polyester/nylon, biologisch katoen, regeneratief organisch katoen en wol [5](#page=5). * **Valorisație van hulpbronnen:** Waarde terugwinnen uit materialen die anders afval zouden worden via inzamel-, recycle- en upcycleprogramma's [5](#page=5). * **Concrete voorbeelden:** Worn Wear take-back programma, recyclage van oude kledij, upcycling van restmateriaal [5](#page=5). * **Verlenging van de levensduur van producten:** Producten langer bruikbaar houden via herstel, refurbishing en tweedehandsverkoop [5](#page=5). * **Concrete voorbeelden:** Groot reparatiecentrum, Repair Trucks, Worn Wear tweedehands, en de campagne "Don't Buy This Jacket" [5](#page=5). * **Beter gebruik van hulpbronnen:** Stimuleren van efficiënt en bewust gebruik van producten, minder kopen en delen/huren van outdoor-materiaal [5](#page=5). * **Concrete voorbeelden:** Consumindercampagnes, Care & Repair guides, ondersteuning van huur- en deelinitiatieven [5](#page=5). #### 2.2.4 Businessmodellen en verdienmodellen Het is belangrijk om onderscheid te maken tussen een **businessmodel** en een **verdienmodel**: * **Businessmodel:** Een strategisch plan dat beschrijft hoe een onderneming waarde creëert, levert en behoudt voor de klant, en hoe zij daarmee geld verdient. Bekende frameworks zijn de Lean Canvas of Sustainable Business Model Canvas [5](#page=5). * **Verdienmodel:** Een onderdeel van een bedrijfsplan dat bepaalt hoe de onderneming inkomsten genereert, welke bedrijfsactiviteiten geld opleveren en welke kosten daarbij komen kijken, vanuit het perspectief van omzet uit verkoop van producten of diensten [5](#page=5). **Bekende voorbeelden van verdienmodellen:** * **Locatiemodel (Lock-in model):** Het hoofdproduct is goedkoop, maar de noodzakelijke toebehoren zijn duur [6](#page=6). * **Voorbeeld:** Oral-B: goedkope elektrische tandenborstel, dure opzetborstels [6](#page=6). * **Instapmodel/Freemium:** Een basisservice is gratis, maar voor upgrades moet betaald worden [6](#page=6). * **Voorbeeld:** Spotify [6](#page=6). * **Koppelverkoop:** Korting bij aankoop van een tweede product, vaak om voorraad te verkopen of minder populaire producten te stimuleren [6](#page=6). * **Voorbeeld:** "-50% vanaf 2 stuks" [6](#page=6). * **Leasing:** Gebruik van materiële activa (machines, voertuigen) van een leasemaatschappij zonder deze te kopen; de leasemaatschappij blijft eigenaar en het bedrijf betaalt voor gebruiksrecht [6](#page=6). * **Goederenverkoop:** Verkoop van goederen waarbij het eigendomsrecht overgaat naar de koper, met winst via een marge op de verkoop [6](#page=6). * **Abonnement/Lidmaatschap:** Continue toegang tot een product of dienst zolang er betaald wordt [6](#page=6). * **Verbruiksmodel/Vergoeding per uur ('uurtje factuurtje'):** Betaling is afhankelijk van verbruik of geleverde diensten [6](#page=6). * **Voorbeeld:** Advocaat, energieverbruik [6](#page=6). * **Servicemodel:** Product wordt verkocht met een servicecontract voor onderhoud en upgrades, wat zorgt voor een continue inkomstenstroom [6](#page=6). * **Voorbeeld:** Watermachine met regelmatige bijvulling van waterdispensers [6](#page=6). * **Reclamemodel:** Bedrijf verdient geld door advertenties te tonen, vaak op platforms waar het basisproduct gratis wordt aangeboden [6](#page=6). * **Makelaarsmodel:** Een tussenpersoon (makelaar) bemiddelt tussen koper en verkoper en ontvangt een commissie [6](#page=6). * **Voorbeeld:** Vastgoedmakelaar [6](#page=6). * **Marktinformatie model:** Bedrijf verkoopt kennis en data [6](#page=6). * **Voorbeeld:** Marktonderzoeksbureau verkoopt informatie over consumentengedrag en trends [6](#page=6). #### 2.2.5 Van product naar dienst: Product-as-a-Service (PaaS) Er is een verschuiving van traditionele productverkoop naar dienstgerichte aanpakken. In de jaren '70 sprak men van de "prestatiemaatschappij" (performance economy). Tegenwoordig zien we steeds meer mengvormen die producten en diensten combineren, bekend als **product-dienstcombinaties** of **Product-as-a-Service (PaaS)** businessmodellen [6](#page=6). * **Voorbeeld:** Rolls-Royce maakt vliegtuigmotoren en vraagt betaling per gevlogen uur in plaats van een standaardprijs voor onderhoud, wat kostenefficiënter is voor luchtvaartmaatschappijen [6](#page=6). **Drie categorieën van product-dienstcombinaties (Tukker & Tischner):** 1. **Productgeoriënteerde diensten:** De verkoop van goederen is gekoppeld aan diensten; het product blijft de basis met enige dienstverlening [7](#page=7). * **Productgerelateerde diensten:** Bijvoorbeeld verkoop van een auto met een onderhoudscontract [7](#page=7). * **Productgerelateerd advies:** Bijvoorbeeld een autoverkoper die tips geeft voor milieuvriendelijker rijden [7](#page=7). 2. **Gebruiksgeoriënteerde diensten:** Producten worden beschikbaar gesteld zonder eigendomsoverdracht; de focus ligt op gebruik [7](#page=7). * **Leasing:** Bijvoorbeeld bedrijfswagens [7](#page=7). * **Huren en delen:** Meerdere klanten hebben toegang tot hetzelfde product, maar om beurten [7](#page=7). * **Voorbeeld:** Deelsteps, autodelen [7](#page=7). * **Poolen:** Meerdere klanten gebruiken tegelijkertijd het product, bijvoorbeeld carpooling [7](#page=7). * **Pay-per-service unit:** Klanten betalen alleen voor de prestatie van het gehuurde product, niet voor het gebruik [7](#page=7). * **Voorbeeld:** Printdiensten [7](#page=7). 3. **Resultaatgeoriënteerde diensten:** De verkoop garandeert een vooraf bepaald resultaat zonder dat de specificaties van het product worden vastgelegd [7](#page=7). * **Outsourcing:** De dienstverlener heeft vrijheid in de uitvoering, maar de klant heeft nog steeds inspraak [7](#page=7). * **Voorbeeld:** Schoonmaak- en taxidiensten (de klant bepaalt niet welke producten worden gebruikt) [7](#page=7). * **Functioneel resultaat:** De dienstverlener heeft volledige vrijheid om het resultaat te behalen, zonder directe inmenging van de klant [7](#page=7). #### 2.2.6 De R-strategieën De R-strategieën omvatten 10 strategieën die helpen bij het integreren van duurzaamheid en circulariteit in een bedrijf. Hoe hoger in een tabel (die hier niet is opgenomen maar wel wordt gesuggereerd), hoe duurzamer de strategie. De nadruk ligt op verschillende aspecten van productgebruik, levensduurverlenging en materiaalgebruik [7](#page=7). * **Toepassing van R-strategieën voor duurzaam verpakken:** * **REDUCE:** De hoeveelheid verpakking verminderen [8](#page=8). * **RECOVER:** Afval verbranden om energie te winnen voor het verpakkingsproces [8](#page=8). * **RE-USE:** Herbruikbare verpakking [8](#page=8). * **RECYCLE:** Oud papier opnieuw gebruiken om verpakking te maken [8](#page=8). * **RETHINK:** Het product hervormen zodat geen of minder verpakking nodig is [8](#page=8). * **Classificatie van acties onder R-strategieën:** * Materiaal dat gebruikt wordt voor de productie van fietsen: **RECYCLE** [8](#page=8). * Aanbieden van een hersteldienst: **REPAIR** [8](#page=8). * Zelf aanbieden van opgeknapte tweedehandsfietsen: **RE-USE** & **REFURBISH** [8](#page=8). * **PaaS businessmodellen die aansluiten bij fietsen:** * **Product georiënteerd:** Verkoop van fietsen met onderhoud en hersteldienst [8](#page=8). * **Gebruiksgeoriënteerd:** Leasing voor B2B [8](#page=8). ### 2.3 ESG-rapportering ESG staat voor Environmental, Social, and Governance. Het is een veelgebruikt raamwerk dat bedrijven begeleidt bij hun duurzaamheidsinspanningen en de communicatie daarvan aan stakeholders. Bedrijven moeten rapporteren over hun ESG-prestaties [8](#page=8). --- # ESG-rapportering ESG-rapportering is een breed gebruikt raamwerk dat bedrijven begeleidt in hun duurzaamheidsinspanningen en in het communiceren van deze inspanningen aan hun stakeholders. Het helpt bedrijven te rapporteren over hoe zij bezig zijn met Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO), zowel kwalitatieve als kwantitatieve gegevens. Het idee hierachter is dat wanneer bedrijven op deze punten moeten rapporteren, zij hier ook over zullen moeten nadenken en daarnaar gaan handelen. De CSRD (Corporate Sustainability Reporting Directive) integreert ESG-rapportering in de wekelijkse rapportagevereisten voor bedrijven binnen de EU [8](#page=8) [9](#page=9). ### 3.1 De kern van ESG ESG staat voor drie kernthema's: Environment (milieu), Social (maatschappij) en Governance (bestuur) [9](#page=9). #### 3.1.1 Environment (milieu) Dit thema omvat aspecten zoals afvalbeheer, broeikasgassen, verontreiniging en klimaatverandering [9](#page=9). #### 3.1.2 Social (maatschappij) Dit betreft de connectie tussen het bedrijf en haar werknemers, wat inhoudt: bescherming en preventie, diversiteit en gelijke kansen, en werkomstandigheden [9](#page=9). #### 3.1.3 Governance (bestuur) Dit thema gaat over de wijze waarop een bedrijf wordt bestuurd en gecontroleerd. Hieronder vallen managementvergoedingen, het onafhankelijke, ethische en verantwoord handelen door het management, en het bestrijden van corruptie [9](#page=9). ### 3.2 ESG versus MVO ESG-rapportering is niet hetzelfde als MVO, hoewel het wel is ontstaan op basis van MVO. Het belangrijkste verschil ligt in de aanpak en de verplichting [9](#page=9): * MVO-activiteiten worden door bedrijven uit vrije wil ondernomen, gebaseerd op de '3 P's' (People, Planet, Profit) en enkele regels van de overheid [9](#page=9). * ESG kent strenge regels die door de EU worden opgelegd, voornamelijk voor grotere bedrijven, met een focus op communicatie en rapportering [9](#page=9). ### 3.3 De rol van stakeholders Potentiële investeerders kijken naar ESG-rapportering omdat zij willen investeren in een duurzaam bedrijf, wat voor hen aangeeft dat er minder risico is [8](#page=8) [9](#page=9). > **Tip:** Begrijp dat ESG-rapportering een gedreven kracht is achter duurzaamheidsinitiatieven, omdat de transparantie die het vereist bedrijven dwingt tot actie en verbetering. > **Voorbeeld:** Een bedrijf dat rapporteert over zijn CO2-uitstoot (Environment), diversiteitsbeleid (Social) en transparantie in bestuursbeslissingen (Governance), toont aan investeerders dat het een holistische benadering van duurzaamheid hanteert. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO) | De verantwoordelijkheid van een organisatie voor de effecten van haar besluiten en activiteiten op de maatschappij en het milieu door transparant en ethisch gedrag. Het doel is het creëren van gedeelde waarde voor alle stakeholders en de samenleving, met focus op economische, sociale en milieuaspecten. | | Triple Bottom Line (3P's) | Een managementmodel dat de prestaties van een organisatie meet aan de hand van drie dimensies: profit (winstgevendheid), people (sociaal welzijn van medewerkers en de bredere gemeenschap) en planet (milieu-impact). Het streeft naar een balans tussen deze drie aspecten voor duurzame bedrijfsvoering. | | Sustainable Development Goals (SDG's) | Een reeks van 17 wereldwijde doelen, vastgesteld door de Verenigde Naties in 2015, die gericht zijn op het aanpakken van urgente mondiale uitdagingen, zoals armoede, ongelijkheid, klimaatverandering en milieuvervuiling. Deze doelen zijn ondeelbaar en vereisen een systeemgerichte aanpak. | | Circulaire economie | Een economisch model dat gericht is op het minimaliseren van grondstofgebruik, afval en uitstoot door middel van efficiënt resourcegebruik, hergebruik, reparatie en recycling gedurende de gehele waardeketen. Het beoogt het sluiten van materiaalkringlopen en het ontkoppelen van economische groei van grondstofverbruik. | | Lineaire economie | Een traditioneel economisch model dat gebaseerd is op het patroon 'nemen-maken-afval', waarbij grondstoffen worden geëxtraheerd, verwerkt tot producten, gebruikt en vervolgens als afval worden weggegooid. Dit model leidt tot uitputting van natuurlijke hulpbronnen en een groeiende afvalberg. | | Planned obsolescence (geplande veroudering) | Het strategisch ontwerpen van producten met een beperkte levensduur, zodat consumenten deze sneller moeten vervangen. Dit stimuleert consumptie maar draagt bij aan afvalproblematiek en uitputting van grondstoffen. | | Remanufacturing | Het proces waarbij gebruikte producten worden gereviseerd en hersteld tot de staat van een nieuw product met dezelfde functionaliteit. Dit omvat het vervangen van versleten onderdelen en het waarborgen van de prestaties. | | Upcycling | Het omzetten van afgedankte materialen of producten in nieuwe producten die een hogere waarde of kwaliteit hebben dan het origineel. Dit creatieve proces geeft afval een nieuw leven en vermindert de behoefte aan nieuwe grondstoffen. | | Downcycling | Het omzetten van afgedankte materialen in nieuwe producten van een lagere waarde of kwaliteit dan het origineel. Hoewel het afval vermindert, gaat er ook waarde verloren in het proces. | | Recycling | Het proces waarbij afvalmaterialen worden verwerkt om ze te kunnen hergebruiken als grondstof voor de productie van nieuwe producten. Dit draagt bij aan het behoud van natuurlijke hulpbronnen en vermindert de hoeveelheid afval die gestort of verbrand moet worden. | | Businessmodel | Een strategisch plan dat beschrijft hoe een onderneming waarde creëert, levert en behoudt voor haar klanten, en hoe zij daarmee winst genereert. Het omvat de kernactiviteiten, de doelgroep, de waardepropositie en de inkomstenstromen. | | Verdienmodel | Een specifiek onderdeel van het businessmodel dat bepaalt hoe een onderneming inkomsten genereert. Het beschrijft de bronnen van opbrengsten, de kostenstructuur en de prijsstrategieën die worden gehanteerd. | | Product-as-a-Service (PaaS) | Een businessmodel waarbij producten niet worden verkocht, maar als dienst worden aangeboden. De klant betaalt voor het gebruik of de prestatie van het product, terwijl de leverancier eigenaar blijft en verantwoordelijk is voor onderhoud en upgrades. | | ESG-rapportering | Een raamwerk dat bedrijven helpt bij het meten, beheren en communiceren van hun prestaties op het gebied van Environment (milieu), Social (maatschappij) en Governance (bestuur). Het biedt investeerders en andere stakeholders inzicht in de duurzaamheidsrisico's en -kansen van een bedrijf. | | Environment (milieu) | De ‘E’ in ESG, verwijzend naar de milieu-impact van een bedrijf, zoals afvalbeheer, broeikasgasemissies, verontreiniging en klimaatverandering. | | Social (maatschappij) | De ‘S’ in ESG, gericht op de relatie tussen een bedrijf en haar werknemers, leveranciers, klanten en de gemeenschap. Dit omvat zaken als arbeidsomstandigheden, diversiteit, gelijke kansen en productveiligheid. | | Governance (bestuur) | De ‘G’ in ESG, die betrekking heeft op de manier waarop een bedrijf wordt geleid en gecontroleerd. Dit omvat aspecten zoals managementvergoedingen, ethisch gedrag, transparantie en de onafhankelijkheid van de raad van bestuur. |