Interior Design

# Indeling van materialen in klassen en bespreking van de klassen Dit onderwerp behandelt de classificatie van materialen in hoofdgroepen zoals metalen, polymeren, keramische materialen en composieten, met een gedetailleerde bespreking van hun kenmerken en eigenschappen. ### 1.1 Materiaalfamilies Om producten te ontwerpen en produceren, zijn er vier primaire materiaalfamilies beschikbaar [6](#page=6): * De metalen * De macromoleculaire materialen of polymeren * De keramische materialen * De composieten Elke materiaalgroep heeft specifieke eigenschappen, met mogelijke overlappingen tussen de groepen en unieke materialen binnen elke groep [6](#page=6). ### 1.2 Bespreking van de materiaalklassen #### 1.2.1 De metalen ##### 1.2.1.1 Indeling van de metalen Metalen worden onderverdeeld in ferro metalen en non-ferro metalen, gebaseerd op de aanwezigheid van ijzer als basismateriaal [6](#page=6). * **Ferro metalen**: Metaallegeringen waarvan het basismateriaal ijzer is. Belangrijke voorbeelden zijn staal en gietijzer, beide legeringen van ijzer en koolstof [6](#page=6). * **Non-ferro metalen**: Alle metalen en hun legeringen die niet op ijzer gebaseerd zijn. Deze worden verder onderverdeeld in lichte en zware metalen [6](#page=6) [7](#page=7). * **Lichte metalen**: Metalen en legeringen met een dichtheid lager dan 4500 kg/m³. Voorbeelden zijn aluminium (Al), magnesium (Mg) en titaan (Ti) en hun legeringen [7](#page=7). * **Zware metalen**: Metalen en legeringen met een dichtheid hoger dan 4500 kg/m³. Voorbeelden zijn koper (Cu), zink (Zn), nikkel (Ni) en wolfram (W) en hun legeringen [7](#page=7). * **Edele metalen**: Horen tot de zware non-ferro metalen. Dit zijn metalen die in zuivere toestand niet worden aangetast door zuivere lucht of zuren, zoals palladium, platina, goud en zilver [7](#page=7). ##### 1.2.1.2 Legeringen Een legering is een combinatie van twee of meer metalen, of een metaal met een niet-metaal, om de eigenschappen van het basismetaal te verbeteren. Het element met de hoogste concentratie is het basismetaal, de overige elementen zijn legeringselementen. De meeste gebruikte metalen in de praktijk zijn legeringen [7](#page=7). * **Voorbeelden van legeringen**: * Staal: legering van ijzer en koolstof met een laag C-gehalte (< 1,7 %) [7](#page=7). * Gietijzer: legering van ijzer en koolstof met een hoog C-gehalte (1,7 % - 6,7 %) [7](#page=7). * Brons: legering van koper en tin (Sn) [8](#page=8). * Messing: legering van koper en zink (Zn) [8](#page=8). ##### 1.2.1.3 Kenmerken en eigenschappen van de metalen * Chemisch gezien meestal 1-, 2- of 3-waardig [8](#page=8). * Goede geleiders voor warmte en elektriciteit [8](#page=8). * Plastisch vervormbaar [8](#page=8). * Ondoorzichtig; geen enkel metaal is lichtdoorlatend [8](#page=8). * Worden harder (verstevigen) bij koude vervorming [8](#page=8). * Bezitten glans, die kan dof worden door oxidatie, behalve bij edele metalen [8](#page=8). * Meestal onbrandbaar [8](#page=8). * Voelen meestal koud aan [8](#page=8). * Hoge smelttemperatuur [8](#page=8). * **Voorbeeld**: De gloeidraad van een gloeilamp is van wolfram (W) vanwege het hoge smeltpunt van 3410°C [8](#page=8). * Corrosiegevoelig; non-ferro metalen zijn over het algemeen corrosiebestendiger dan ferro metalen [8](#page=8). * Hoge stijfheid en hoge sterkte [8](#page=8). * **Stijfheid**: Vereist een grote kracht om vervorming te veroorzaken (rekken, buigen) [8](#page=8) [9](#page=9). * **Sterkte**: Vereist een grote kracht om te breken [9](#page=9). * Niet alle stijve materialen zijn sterk, en er bestaan slappe maar sterke materialen [9](#page=9). * Relatief zwaar, wat resulteert in een lagere specifieke sterkte en stijfheid [9](#page=9). * **Specifieke stijfheid**: Stijfheid (elasticiteitsmodulus) gedeeld door dichtheid. Een maat voor gewichtsefficiëntie [9](#page=9). * **Specifieke sterkte**: Sterkte (treksterkte) gedeeld door dichtheid [9](#page=9). * Hogere specifieke stijfheid en sterkte maken lichtere producten mogelijk bij gelijke sterkte- en stijfheidseisen [9](#page=9). #### 1.2.2 De macromoleculaire materialen of polymeren Deze grote groep materialen kan worden onderverdeeld in natuurlijke en synthetische polymeren [10](#page=10). ##### 1.2.2.1 Definitie van een polymeer Een polymeer is opgebouwd uit macromoleculen, die ontstaan door de aaneenrijging van veel kleinere eenheden (monomeren) tot lange ketens of netwerken [10](#page=10). ##### 1.2.2.2 De natuurlijke macromoleculaire materialen Deze materialen zijn afkomstig uit de levende natuur en zijn hernieuwbaar [10](#page=10). * **Voorbeelden**: Hout (cellulose), bamboe, riet, vlas, hennep, leer, hoorn, stro, linnen, sisal, jute, katoen, wol, zijde, kapok, veren, kurk, rubber [10](#page=10). * Hun invloed op het milieu en het ecologische evenwicht is significant [10](#page=10). * Materialen met een korte groeicyclus (bv. vlas, hennep) zijn minder kritisch, leggen CO₂ vast tijdens groei en worden als CO₂-neutraal beschouwd. Dit verklaart het toenemende belang van biocomposieten [10](#page=10) [11](#page=11). ##### 1.2.2.3 De synthetische macromoleculaire materialen of kunststoffen Dit zijn materialen die synthetisch worden geproduceerd via chemische processen, geen natuurproducten. De meeste synthetische polymeren zijn afgeleid van petroleum, wat geen onuitputtelijke grondstof is. Ze worden verder onderverdeeld in halfsynthetische en vol synthetische kunststoffen [11](#page=11). > **Tip:** De toepassingen van kunststoffen zijn van groot belang voor ontwerpers. #### 1.2.3 De keramische materialen inclusief de glasachtige materialen ##### 1.2.3.1 Algemeenheden Keramische materialen vormen een restcategorie en zijn samengesteld uit metalen en niet-metalen van anorganische oorsprong. Klassieke keramische materialen zijn afgeleid van anorganische verbindingen uit de aardkorst, zoals zand en klei, en worden verwerkt tot bouwstenen, baksteen, porselein, beton, glas, pleisterwerk, cement en keramiek [12](#page=12). ##### 1.2.3.2 Kenmerken en eigenschappen van de keramische materialen * Druksterk en stabiel [12](#page=12). * Bestand tegen hoge temperaturen [12](#page=12). * Corrosiebestendig [12](#page=12). * Slechte geleiders voor warmte en elektriciteit [12](#page=12). * Breekbaar en broos [12](#page=12). * Niet bestand tegen schokken [12](#page=12). * Volledig onbruikbaar onder trek- of buigspanning [12](#page=12). > **Tip:** Nieuwe ontwikkelingen leveren taaiere en minder breekbare keramieken en minerale polymeren op [12](#page=12). ##### 1.2.3.3 Wat is glas? Glas is een anorganisch materiaal dat bij afkoeling uit de gesmolten toestand vast wordt zonder te kristalliseren. Het is een niet-kristallijn (amorf) materiaal en een ondergekoelde vloeistof [13](#page=13). * Glas heeft geen smeltpunt, maar een smelttraject [13](#page=13). * Bij afkoeling neemt de viscositeit geleidelijk toe door de vorming van sterke chemische bindingen, waardoor de moleculen geen vaste plaats kunnen innemen en kristallisatie wordt voorkomen [13](#page=13). * De moleculen "vriezen" vast in een niet-kristallijne structuur [13](#page=13). * Glas heeft bij kamertemperatuur de stijfheid en mechanische weerstand van een vaste stof door de zeer hoge viscositeit [13](#page=13). #### 1.2.4 De composieten ##### 1.2.4.1 Het composietconcept Een composiet bestaat uit een matrix (polymeer, metaal, keramiek) en een wapeningsmateriaal (vezels zoals jute, vlas, glas, koolstof, aramide, of poedervormige materialen, bindmiddelen, glasbolletjes, staaldraad) [14](#page=14). * **Minimale definitie**: Een combinatie van materialen waarbij de interessante eigenschappen van de samenstellende delen worden verenigd, wat leidt tot een 'additief' effect; het geheel is de optelsom van de goede eigenschappen van de componenten [14](#page=14). * **Voorbeeld**: Gewapend beton is een combinatie van beton (goede druksterkte, slechte treksterkte) en staaldraden (hoge treksterkte), resulterend in een materiaal dat zowel trek- als druksterk is [14](#page=14). * **Moderne composieten**: De eigenschappen van de componenten presteren meer dan de som van de afzonderlijke eigenschappen (synergetisch effect) [14](#page=14). * **Voorbeeld**: Koolstofvezelversterkt epoxy. Koolstofvezel is bros en epoxy is onversterkt ook kwetsbaar, maar geïmpregneerd met epoxy vormt het een van de sterkste en meest impactbestendige materialen [14](#page=14). ##### 1.2.4.2 Natuurlijke en historische composieten Ook in de natuur komen composieten voor, zoals hout, dat bestaat uit cellulosevezels met een lignine matrix. Glasvezelversterkte polyester, bekend als 'fiberglas', is een voorbeeld dat vroeger niet als composiet werd benoemd. De naam 'Composites' werd populair in de periode 1960-1970 [14](#page=14) [15](#page=15). ##### 1.2.4.3 Bio-composieten De meest interessante ontwikkeling van het laatste decennium zijn bio-composieten [15](#page=15). * Ze combineren natuurlijke vezels als wapening met biopolymeren als matrix [15](#page=15). * Voordelen zijn goede mechanische eigenschappen, biodegradeerbaarheid en CO₂-neutraliteit [15](#page=15). * **Voorbeeld**: Theekopjes 'Time for Tea' gemaakt met theeblaadjes als versterking in een rijstlijm matrix, bedekt met natuurlijke Urushi-lak [15](#page=15). --- # Kunststoffen: definitie, indeling en eigenschappen Dit deel behandelt de definitie en indeling van kunststoffen, met een specifieke focus op de eigenschappen en het gedrag van thermoplasten, thermoharders en elastomeren [11](#page=11). ### 2.1 Wat zijn kunststoffen? Kunststoffen, of "plastics", zijn synthetische macromoleculaire stoffen die overwegend van organische aard zijn en door plastische vormgeving hun materiaalfunctie verkrijgen. Dit is een preciezere definitie dan het algemene idee van materialen die kunstmatig verkregen worden, wat ook op materialen als glas, cement en staal van toepassing zou kunnen zijn [16](#page=16). De definitie omvat vier essentiële aspecten: * **Macromoleculair karakter:** Kunststoffen zijn opgebouwd uit zeer grote moleculen (macromoleculen), bestaande uit een groot aantal atomen (minimaal ongeveer 1000 atomen). Deze structuur is bepalend voor hun unieke eigenschappen. Het concept van macromoleculen werd in 1920 geïntroduceerd door Herman Staudinger, waarvoor hij in 1953 de Nobelprijs ontving [16](#page=16). * **Organische aard:** Kunststoffen zijn koolstofverbindingen, dus organische stoffen. Een belangrijke uitzondering hierop zijn siliconen, die een anorganische hoofdstructuur hebben van silicium en zuurstof, gecombineerd met organische zijgroepen, wat resulteert in speciale eigenschappen zoals temperatuurbestendigheid [17](#page=17). * **Plastische vormgeving:** Kunststoffen ondergaan ergens in hun verwerkingsproces een fase van plastische vormgeving, waarvoor diverse technieken zijn ontwikkeld [17](#page=17). * **Synthetische aard:** Kunststoffen zijn producten die via chemische processen worden verkregen en zijn geen natuurproducten [17](#page=17). Op basis van de herkomst van de grondstoffen voor de macromoleculen, worden kunststoffen ingedeeld in halfsynthetische en vol synthetische kunststoffen [17](#page=17). #### 2.1.1 Halfsynthetische kunststoffen Halfsynthetische kunststoffen worden verkregen door chemische modificaties van in de natuur voorkomende macromoleculen. De grondstoffen zijn van vivochemische oorsprong, zoals cellulose uit hout of katoen, caseïne uit melk, of latex uit de Hevea Brasiliensis boom [17](#page=17). **Historische voorbeelden:** * **Cellulosenitraat (nitrocellulose):** Ontstond in 1864 door inwerking van salpeterzuur op cellulose. Het werd kortstondig gebruikt als kunstzijde ("Chardonnetzijde") maar kende een tragisch einde door brandbaarheid [18](#page=18). * **Celluloid:** Een compositie van nitrocellulose en kamfer, aangeboden in 1868. Dit materiaal was doorzichtig, vervormbaar bij relatief lage temperaturen (rond 70-80°C) en verkrijgbaar in alle kleuren. Het werd het basismateriaal voor de filmindustrie vanwege zijn taaiheid en transparantie, maar wordt tegenwoordig minder gebruikt vanwege brandbaarheid [18](#page=18). * **Gemerceriseerd katoen:** Ontstond in Groot-Brittannië door katoen te behandelen met een geconcentreerde oplossing van natriumhydroxide (NaOH). Het kenmerkt zich door verhoogde glans, sterkte en kleuropnamevermogen [18](#page=18). * **Galaliet (kunsthoorn):** Ontstond in 1897 door de reactie van formaldehyde op caseïne. Het is reuk- en smaakloos en geschikt voor eetgerei, knopen en galanterieartikelen. De productie is afgenomen door de ontwikkeling van goedkopere vol synthetische kunststoffen [19](#page=19). * **Latex (rubber):** Het gecoaguleerde sap van de Hevea Brasiliensis. Vroeger gebruikt om potloodstrepen weg te vegen (vandaar de naam "rubber" van "to rub"). Regenmantels van latex waren in de 18e eeuw stijf in kou en kleverig in warmte [19](#page=19). * **Gevulkaniseerd rubber:** Ontdekt in 1839 door Ch. Goodyear. Vulkanisatie, waarbij zwavel wordt gebruikt om dwarsverbindingen (bruggen) te slaan tussen de macromoleculen, verbetert de kwaliteit van rubber enorm, geeft het sterkte en elastische eigenschappen die constant blijven tussen -20°C en 120°C [19](#page=19). #### 2.1.2 Vol synthetische kunststoffen Bij vol synthetische kunststoffen bouwt men de macromoleculen volledig op uit kleine moleculen. De grondstoffen zijn van carbochemische (steenkool) of petrochemische (aardolie) oorsprong; de meeste kunststoffen worden van petroleum afgeleid [20](#page=20). **Historische voorbeelden:** * **Bakeliet:** De eerste vol synthetische kunststof, op de markt gebracht door L.H. Baekeland in 1907, door reactie van fenol en formaldehyde [20](#page=20). * **PVC (polyvinylchloride):** De basisprincipes voor industriële productie werden in 1912 ontdekt door Fritz Klatte, gebaseerd op acetyleen en zoutzuur. Massaproductie begon in 1938 [20](#page=20). * **Andere kunststoffen (1910-1935):** Polyvinylacetaat, polyacrylaten (zoals Plexi), en ureum-formaldehydeharsen kwamen in deze periode tot technische productie [20](#page=20). De ontwikkeling van half- en vol synthetische kunststoffen was aanvankelijk gebaseerd op praktische technologie, niet op diepgaand theoretisch inzicht. Pas na Staudinger's werk in 1920 over het bestaan van macromoleculen, en de acceptatie daarvan na 1930, begon de chemie en technologie van deze materialen een stormachtige ontwikkeling te doormaken, wat de tweede helft van de 20e eeuw tot een grote groeiperiode voor plastics maakte [20](#page=20) [21](#page=21). ### 2.2 Indeling van de vol synthetische kunststoffen Naargelang hun technologisch gedrag worden vol synthetische kunststoffen ingedeeld in drie groepen: thermoplasten, thermoharders en elastomeren [22](#page=22). #### 2.2.1 De thermoplasten * **Begripsomschrijving:** Thermoplasten zijn kunststoffen die bij normale temperatuur vast zijn, maar bij temperatuursverhoging week en zacht worden om bij afkoeling opnieuw hun vormvastheid te verkrijgen [22](#page=22). * **Structuur:** Opgebouwd uit lineaire macromoleculen, al dan niet vertakt [22](#page=22). * **Voorbeelden:** PE (polyetheen), PP (polypropyleen), PS (polystyreen), PC (polycarbonaat), PVC (polyvinylchloride), PMMA (polymethylmetacrylaat) [22](#page=22). * **Hoofdeigenschap (thermoplasticiteit):** Plastisch vervormbaar onder invloed van warmte, en na afkoeling weer hard. Dit proces is oneindig herhaalbaar zolang de ontledingstemperatuur niet wordt overschreden. Bij verhitting glijden de lineaire macromoleculen over elkaar, en na afkoeling onder druk wordt de vorm vastgezet. Dit principe wordt toegepast in technieken zoals spuitgieten, vacuüm dieptrekken en blazen. De mogelijkheid tot herhaaldelijke vervorming is ook gunstig voor recycling [22](#page=22) [23](#page=23). * **Gedrag t.o.v. oplosmiddel:** Kunnen opgelost worden in geschikte oplosmiddelen doordat de macromoleculen stuk voor stuk losweken. Oplossen vergroot de mogelijkheden voor vormgeving [23](#page=23). * **Gedrag t.o.v. weekmaker:** Door toevoeging van weekmakers kunnen thermoplasten soepeler gemaakt worden, wat leidt tot nieuwe vormgevingstechnieken met zogenaamde "pasta's" [23](#page=23). #### 2.2.2 De thermoharders * **Begripsomschrijving:** Thermoharders zijn kunststoffen die na vorming vast en hard zijn en door temperatuursverhoging achteraf niet meer verweekt kunnen worden; ze zijn onsmeltbaar. Ze bestaan uit zeer nauwmazige netwerken die gevormd worden tijdens een chemische reactie (uitharding) tijdens de vormgeving [24](#page=24). * **Structuur:** Opgebouwd uit driedimensionale macromoleculen, bestaande uit netwerken van ketens. De netvorming is een blijvende chemische verandering [24](#page=24). * **Voorbeelden:** PF (fenolformaldehyde), UF (ureumformaldehyde), UP (onverzadigde polyester), EP (epoxyhars), PUR (polyurethaan) [24](#page=24). * **Hoofdeigenschap:** Kunnen door toevoeging van warmte niet meer verweekt worden na uitharding. Ze hebben slechts een tijdelijk plastisch karakter tijdens de vorming van de macromolecule (het uitharden). Vormgeving vindt plaats tijdens dit uithardingsproces, waarbij ze overgaan van een (meestal) vloeibare toestand naar een vaste vorm. Het object moet dus tegelijkertijd gevormd en uitgehard worden, wat de fabricage complexer maakt dan bij thermoplasten. Bij zeer hoge temperaturen ontleden thermoharders, net als thermoplasten [24](#page=24) [25](#page=25). * **Gedrag t.o.v. oplosmiddel en weekmaker:** Door hun driedimensionale structuur kunnen thermoharders noch opgelost, noch weekgemaakt worden [25](#page=25). * **Wapening:** Vanwege hun inherente broosheid worden thermoharders vrijwel altijd gewapend gebruikt [26](#page=26). #### 2.2.3 De elastomeren * **Begripsomschrijving:** Elasomeren worden beschouwd als een tussenvorm van thermoplasten en thermoharders. Ze kenmerken zich door een netstructuur met wijde mazen. Vóór de netvorming vertonen ze thermoplastische eigenschappen, maar na vulkanisatie (netwerkvorming door dwarsverbindingen) zijn ze, net als thermoharders, niet meer te verweken door temperatuursverhoging [25](#page=25). * **Vulkanisatie:** Het verhitten van rubber met zwavel, wat dwarsverbindingen tussen de ketens creëert, de rubber sterkte geeft en typische elastische eigenschappen verleent [25](#page=25). * **Typerend gedrag:** Rubber elastisch gedrag [25](#page=25). * **Voorbeelden:** SBR (styreenbutadieenrubber), PUR (polyurethaanrubber), siliconenrubber [25](#page=25). * **Structuur:** Netstructuur met wijde mazen, waarbij onderlinge samenhang door chemische bindingen ontstaat tijdens vulkanisatie [26](#page=26). * **Gedrag bij verwarmen:** Na vulkanisatie door verwarmen niet meer plastisch vervormbaar, wel ontleding bij hogere temperaturen [26](#page=26). * **Gedrag t.o.v. oplosmiddelen:** Zwellen op in geselecteerde oplosmiddelen zonder op te lossen [26](#page=26). * **Tijdstip van polymeervorming:** Definitieve polymeervorming gebeurt gelijktijdig met de vormgeving van het voorwerp [26](#page=26). > **Tip:** De indeling in thermoplasten, thermoharders en elastomeren is cruciaal voor het begrijpen van hun verwerkbaarheid en toepassingen. Let op de verschillen in hun gedrag onder invloed van warmte en hun reactie op oplosmiddelen en weekmakers [22](#page=22) [23](#page=23) [24](#page=24) [25](#page=25) [26](#page=26). --- # Hout: anatomie, eigenschappen, aantasters en bewerking Dit onderwerp verkent de interne structuur van hout, de diverse eigenschappen ervan, de invloeden van houtaantasters en de methoden voor houtbewerking en -fabricage. ### 3.1 Boomstructuur en houtsoorten #### 3.1.1 Anatomie van de boom Een boom groeit gedurende zijn leven. De wortels nemen water met mineralen op uit de bodem, terwijl de bladeren via fotosynthese koolstofdioxide (CO2) uit de lucht omzetten in organisch materiaal met behulp van zonlicht en bladgroen (chlorofyl). Water en mineralen worden via de houtvaten in het spinthout naar de bladeren getransporteerd. De in de bladeren geproduceerde organische moleculen worden via de bastvaten naar alle levende delen van de plant vervoerd . **Orgaandelen van de boom:** * **Kernhout:** Het binnenste deel van oudere bomen, bestaande uit afgestorven cellen. Het is vaak zwaarder, harder en donkerder dan spinthout. Bij sommige soorten (berk, els, haagbeuk, esdoorn) is er geen onderscheid tussen kernhout en spinthout . * **Spinthout:** Ligt rond het kernhout en transporteert water en voedingsstoffen. Oudere spinthoutcellen sterven af en worden kernhout. Het is doorgaans lichter, zachter en lichter van kleur dan kernhout . * **Cambium:** Een groeiweefsellaag tussen spinthout en bast, verantwoordelijk voor de breedtegroei door celdeling . * **Bast:** Ligt buiten het cambium en voert afvalproducten van de bladeren naar beneden. Cellen aan de buitenkant sterven af en vormen schors . * **Schors:** De buitenste beschermende laag van de bast, bestaande uit dode materie . **Andere levensverrichtingen van de boom:** * **Ademhaling:** De boom neemt zuurstof op om organisch materiaal te verbranden en produceert water en CO2. De plant moet meer produceren dan verbruiken om te overleven . * **Transpiratie:** De boom scheidt water af, een gestuurde functie via huidmondjes en bladverlies. Schors beschermt tegen uitdroging en schade, maar bevat lenticellen voor luchtuitwisseling . * **Groei:** Het cambium vormt jaarlijks nieuwe hout- en bastweefsels, resulterend in jaarringen. Elke ring bestaat uit vroeg- (voorjaar) en laathout (zomer). De leeftijd kan worden bepaald door jaarringen te tellen. Spontane stamreiniging vindt plaats door het afsterven van onderste takken door lichtgebrek . #### 3.1.2 Loofhout en naaldhout * **Loofhout:** Afkomstig van loofbomen, meestal bladverliezend. De term 'hardhout' is misleidend, aangezien er zachte loofsoorten (wilg, populier) en harde naaldsoorten (taxus) bestaan . * **Naaldhout:** Afkomstig van naaldbomen, meestal 'blad'-houdend (naalden of schubben) . **Microscopische opbouw:** Hout bestaat uit kleine cellen met stevige celwanden (cellulose en lignine) die voor sterkte en hardheid zorgen. De soortelijke massa van celwandmateriaal is constant (1,54 kg/dm³). De hardheid, sterkte en zwaarte van hout worden bepaald door het celwandgehalte: dikke celwanden met weinig celinhoud in hard en zwaar hout; geringe wanddikte met veel celinhoud in zacht en licht hout . **Structuur van loofhout:** * **Houtvezels:** Kleinere in lengte en diameter dan bij naaldhout, met een dikkere wand . * **Houtvaten:** Aaneengesloten cellen die als buizen fungeren en op het kopse vlak zichtbaar zijn als poriën . * **Inhoudsstoffen:** Stoffen in de houtvaten van kernhout, die de karakteristieke kleur geven . * **Houtstralen:** Dwars op de jaarringen lopende celbundels, bij loofbomen groter dan bij naaldbomen en zichtbaar als 'spiegels' op het kwartiersvlak bij eiken . **Structuur van naaldhout:** * **Tracheïden:** Langgerekte houtcellen (tot 3 mm) die zorgen voor stevigheid en watertransport. Sapstroom verloopt via hofstippels . * **Houtstralen:** Kleine cellen voor horizontale sapstroom en reservevoedselopslag, zichtbaar als fijne lijntjes dwars op de groeven . * **Harskanalen:** Fijne kanalen gevuld met hars, zichtbaar op een dwarsdoorsnede onder loep . #### 3.1.3 Houtstructuur, vlakken en richtingen De eigenschappen van hout worden bepaald door de eisen die de boom eraan stelt. Hout kan druk en buiging goed weerstaan. Wringing en trek loodrecht op de stam-as komen weinig voor . **Richtingen en vlakken in hout:** * **Langse of axiale richting:** In de richting van de houtdraad . * **Kopshout:** Het vlak loodrecht op de richting van de houtdraad . * **Radiaal vlak:** Loopt in langsrichting door de as van de stam; in het kopse vlak gericht op het hart van de stam. Op radiale vlakken zijn soms spiegels van houtstralen zichtbaar, en groeiringen als evenwijdige lijnen. Dit wordt ook wel kwartiers gezaagd hout genoemd . * **Tangentieel vlak:** Loopt in langsrichting, parallel aan de as. Tangentiële vlakken snijden de houtstralen door en tonen groeiringen als kegelvormige 'vlammen' . **Kwasten:** Kwasten ontstaan door de vergroeiing van takken met de stam. Ze kunnen los of vast zijn. Losse kwasten verminderen de waarde van het hout. Kwasten veroorzaken een afbuigende draad en kunnen leiden tot kromtrekken van het hout tijdens het drogen . #### 3.1.4 Kenmerken van hout * **Groeiringen (jaarringen):** Onderscheid tussen vroeghout (licht, los) en laathout (donker, vast) door wisselende groeisnelheid in gematigde klimaten. Smalle ringen zijn gunstig voor sterkte . * **Draad:** De rangschikking van houtvezels ten opzichte van de stam-as (rechte draad, kruisdraad, spiraalgroei, warrige draad, golvende draad, onregelmatige draad) . * **Nerf:** De grootte van de houtvezels, zichtbaar op een glad langsvlak (grove, matige, fijne nerf) . * **Tekening:** De combinatie van kleur, vorm, fijnheid van vezels, aanwezigheid van stralen en het onderscheid tussen kern- en spinthout. Afhankelijk van de zaagrichting (kwartiers of dosse) . * **Kleur:** Verzoorzaakt door kleurstoffen; kan variëren binnen soort en stam, en veranderen na kappen of door licht en lucht . * **Geur:** Kenmerkend voor sommige houtsoorten (bv. teak ruikt leerachtig) . * **Glans:** Verschilt per soort, binnen soort en binnen een stam. Het radiale vlak glanst het meest . * **Smaak:** Kenmerkend voor sommige houtsoorten (bv. zoethout is zoet) . * **Onvolkomenheden:** Afwijkingen die waarde verminderen, zoals scheuren, kwasten, runwas, dubbelhart, warrigheid, draaigroei, overgroeid spint, kalknesten, harsgangen, groeistoringen, kruisdradigheid, druk- en trekhout . #### 3.1.5 Typen scheuren * **Droogscheuren:** Naar het hart gericht, ontstaan door sterke krimp aan de buitenkant . * **Windscheuren:** Minder diep dan droogscheuren . * **Hartscheuren:** Van het hart uit nauwer wordend, door spanningen in de levende boom . * **Kring- of ringscheuren:** Volgen een jaarring, o.a. door wringing in de stam . * **Los hartigheid:** Kringscheuren nabij het hart, vaak door te snel drogen . * **Kopscheuren:** Aan het uiteinde van het hout, door snelle droging . * **Vorstscheur:** Ontstaan in de levende boom door vorstspanningen . #### 3.1.6 Typen kwasten * **Vaste kwasten:** Van levende takken, volledig vergroeid met de stam . * **Losse kwasten:** Van gestorven takken, niet doorlopend in de stam . * **Schietkwasten:** Niet-doorgaande kwasten, in kwartier gezaagd hout . * **Pijpkwasten:** Doorgaande schietkwasten . * **Kruiskwasten:** Bij naaldhout, ter plaatse van een takkrans . * **Pitten:** Kwastjes kleiner dan 5 mm . * **Paardepoot:** Overblijfsel van grote kwasten . ### 3.2 Hout en eigenschappen #### 3.2.1 Begrippen * **Krimp (%):** Negatieve vormverandering bij een vochtgehalte onder het vezelverzadigingspunt . * **Krimpcoëfficiënt (%):** Krimp per 1% vochtvermindering . * **"Werken" (%):** Veranderingen in afmetingen door krimp of zwelling, veroorzaakt door vochtfluctuaties . * **Evenwichtsvochtgehalte (%):** Vochtgehalte dat hout bereikt bij constante klimatologische omstandigheden . * **Volumieke massa (kg/m³):** Massa per volume-eenheid bij een bepaald vochtgehalte . * **Buigsterkte (N/mm²):** Kracht per oppervlakte nodig om een proefstuk te breken . * **Elasticiteitsmodulus (N/mm²):** Verhouding van buigspanning tot vervorming binnen het evenredigheidsgebied . * **Druksterkte (N/mm²):** Kracht per oppervlakte nodig om het hout te bezwijken, parallel aan de vezelrichting . * **Schuifsterkte (N/mm²):** Kracht per oppervlakte nodig om opeenliggende vlakken te laten schuiven . * **Splijtsterkte (N/mm):** Kracht per mm nodig om hout te doen splijten, loodrecht op de vezelrichting . #### 3.2.2 Fysische eigenschappen Houtcellen bestaan uit een celwand (cellulose, lignine) en celinhoud (protoplasma bij levende cellen). Het soortelijk gewicht van de celwand is constant. Het gewicht en de hardheid van hout hangen af van het celwandgehalte . * **Groei(jaar)ringen:** Vorming is periodiek, resulterend in concentrische ringen van vroeghout (los, zacht, licht) en laathout (vaster, harder, donker). Smalle ringen hebben vaak minder vroeghout, wat de sterkte ten goede komt . * **Droge massa of Drooggewicht:** Constant gewicht na volledige droging in een oven bij ca. 103 °C . * **Vochtgehalte:** Massa water in hout, uitgedrukt in percentage van de droge massa. Kan vrij (in celholten) of gebonden (in celwanden) water zijn . * **Vezelverzadigingspunt:** Vochtgehalte waarbij al het vrije water verdwenen is en enkel gebonden water overblijft. Cruciaal punt waar krimp begint en fysische/mechanische eigenschappen veranderen. Dit punt varieert tussen 20% en 36% en is afhankelijk van de boomsoort . * **Hygroscopiciteit en evenwichtsvochtgehalte:** Hout neemt vocht op of geeft het af afhankelijk van de luchtvochtigheid. Het evenwichtsvochtgehalte is het vochtgehalte dat hout bereikt bij een constante relatieve luchtvochtigheid. Houtvochtigheid in België varieert van 13-15% bij droog weer tot 19-22% bij nat weer . * **Volumieke massa:** Massa van het houtweefsel plus de holten. Is van belang voor sterkte, isolatie en duurzaamheid. Handelsgebruikelijk: gewicht bij 12% vochtgehalte . * **Warmtegeleidingscoëfficiënt ($\lambda$):** Hoe lager, hoe beter het materiaal isoleert. Hout is een goed isolerend materiaal. Vochtgehalte heeft beperkte invloed, volumieke massa een grotere rol. In longitudinale richting is de coëfficiënt 2,5 keer zo groot als in radiale en tangentiale richtingen . * **Uitzettingscoëfficiënt:** Uitzetting door verwarming is verwaarloosbaar; hout krimpt sterker door waterverlies . * **Brandbaarheid:** Verschilt per houtsoort; zwaardere soorten zijn gunstiger . #### 3.2.3 Hout 'werkt' Hout krimpt en zwelt door veranderingen in vochtgehalte, wat kan leiden tot scheuren en kromtrekken . * Luchtvochtigheid beïnvloedt houtvochtgehalte. * Houtvochtgehalte bepaalt krimp/zwelling en maatveranderingen. * Krimp en zwelling veroorzaken spanningen. * Spanningen leiden tot kromtrekken en scheuren. Het hout heeft een zekere traagheid in vochtuitwisseling met de omgeving, vertraagd door dichte houtsoorten en afwerkingslagen . **Vochtgehalte in hout:** Vocht zit in celholten/houtvaten en in de celwanden (hygroscopisch). Vochtuitwisseling met de lucht gebeurt via diffusie tot een evenwicht is bereikt . **Krimp en zwelling van hout:** Krimp treedt op onder het vezelverzadigingspunt. Hout krimpt en zwelt hoofdzakelijk loodrecht op de 'draad'. Lengte-krimp is doorgaans verwaarloosbaar. De krimp is verschillend in tangentiale (grootst, 10-20%) en radiale richting (5-10%) . #### 3.2.4 Duurzaamheid De natuurlijke duurzaamheid van hout is de weerstand tegen aantasting door schimmels en insecten. Deze varieert per houtsoort en is groter voor kernhout dan voor spinthout. De Europese Norm EN 350-2 classificeert de weerstand van kernhout tegen deze aantasters . **Duurzaamheidsklassen (EN 350-2):** * **Klasse I:** Zeer duurzaam (meer dan 25 jaar levensduur paaltje in grond) . * **Klasse II:** Duurzaam (15-25 jaar) . * **Klasse III:** Matig duurzaam (10-15 jaar) . * **Klasse IV:** Weinig duurzaam (5-10 jaar) . * **Klasse V:** Niet duurzaam (minder dan 5 jaar) . *Spinthout valt vrijwel altijd in klasse V* . ### 3.3 Houtaantasters en bescherming #### 3.3.1 Houtverduurzaming Hout is een organisch materiaal dat in de natuur wordt afgebroken. Behoud vereist gebruik in omstandigheden die afwijken van de natuur, of hout met natuurlijke of verduurzaamde resistentie . **Risicoklassen (EN 335):** Deze indeling bepaalt het risico op aantasting en de benodigde duurzaamheidseisen. * **Klasse 1:** Droog binnenklimaat, minste risico . * **Klasse 4:** Grondcontact, grootste risico . De homologatiecode (bv. A4) geeft de zwaarte van de vereiste behandeling aan . #### 3.3.2 Natuurlijke weerstand tegen schimmelaantasting De natuurlijke duurzaamheid wordt gemeten aan de hand van de levensduur van een paaltje in de grond . **Conventionele duurzaamheidsklassen voor kernhout (België):** . | Duurzaamheidsklasse | Beoordeling | Gemiddelde levensduur (paaltje 50x50 mm in grond) | | :------------------ | :-------------- | :---------------------------------------------- | | I | zeer duurzaam | meer dan 25 jaar | | II | duurzaam | 15 tot 25 jaar | | III | matig duurzaam | 10 tot 15 jaar | | IV | weinig duurzaam | 5 tot 10 jaar | | V | niet duurzaam | minder dan 5 jaar | *Spinthout van alle houtsoorten behoort tot klasse V.* . #### 3.3.3 Aantasting door schimmels Schimmels (zwammen) die hout aantasten worden ingedeeld in: * **Blauwschimmel:** Veroorzaakt zwartblauwe verkleuring, voornamelijk esthetisch nadelig, maar kan de weg openen voor andere schimmels . * **Verblauwing in zagerijen:** Permanente verkleuring, geen invloed op mechanische eigenschappen . * **Verblauwing in gebruik:** Oppervlakkige aantasting op buitenschrijnwerk, kan hersteld worden . * **Houtrot schimmels:** Tast de celwand aan. * **Bruinrot:** Breekt cellulose af. Hout kleurt donkerder en kan scheuren. Aangetast hout kan verpulverd worden. Vereist vochtig hout (>20% vocht) . * **Witrot:** Breekt lignine en cellulose gelijktijdig af. Hout wordt lichter van kleur, vezelachtig . * **Zachtrot:** Breekt cellulose af, voornamelijk aan het oppervlak. Hout wordt zacht, verkoold ogend met fijne scheurtjes . * **Huiszwam (Serpula lacrimans):** Zeer gevaarlijk, tast naald- en loofhout aan, ook plaatmateriaal. Vormt mycelium en vochttransportende strengen. Vereist hoge temperatuur en vochtgehalte, maar kan ook droog hout aantasten door eigen vochttransport . * **Kelderzwam (Coniophora puteana):** Vaak in vochtig hout, tast naald- en loofhout aan. Vormt donkerbruine tot zwarte strengen . **Preventieve bestrijding schimmels:** Gebruik goed gedroogd, 'gezond' hout met weinig spinthout. Zorg voor goede detaillering om vochttoegang te vermijden. Indien nodig, behandeling met houtverduurzamingsmiddelen . **Curatieve bestrijding schimmels:** Identificeer de schimmelsoort en de oorzaak van vocht. Verwijder aangetast hout, herstel de oorzaak van vocht, en behandel nabijgelegen hout met een geschikt middel . #### 3.3.4 Aantasting door insecten De weerstand tegen insecten is een 'alles of niets'-systeem. Belangrijke insecten zijn huisboktor, spinthoutkever (Lyctus) en klopkever (Anobium) . **Nathoutboorders:** Aantasten staande bomen of pas gevelde bomen (nathout). Bij staande bomen gaat het vaak om zieke exemplaren. Tot deze groep behoren bepaalde boktorren, ambrosiakevers en houtwespen . * **Grote houtwormkever/bonte knaagkever (Xestobium rufovillosum):** Tast spint- en kernhout aan, vooral in oude gebouwen en hout dat reeds door schimmels is aangetast. Herkenbaar aan ronde uitvliegopeningen (2,5-4 mm) en grof, vermolmd hout . * **Kleurenboktor (Phymatodes testaceus):** Tast bast aan, larven knagen gangen tussen bast en spinthout . * **Ambrosiakever (Scalitydae, Platypodidae):** Boort gangen in groen, saprijk hout. Leeft van schimmels (ambrosia) die in de gangen worden gekweekt. Aantasting leidt tot 'pinholes' . * **Houtwesp (Sirex spp., Urocerus spp.):** Larven in naaldhout, soms in loofhout. Herkenbaar aan ronde uitvliegopeningen (4-10 mm) en boorgangen gevuld met fijn boormeel . **Drooghoutboorders (houtworm):** * **Spinthoutkever (Lyctus spec. div.):** Tast uitsluitend zetmeelrijk spinthout aan van loofhoutsoorten met wijde vaten. Naaldhoutsoorten zijn immuun. Herkenbaar aan ronde uitvliegopeningen (1-2 mm) en boorgangen met fijn boormeel . * **Gewone houtwormkever (Anobium punctatum):** Tast naald- en loofhout aan dat lang droog verwerkt is, meestal spinthout. Kevers zijn 2,5-5 mm, met puntjes op de dekschilden. Herkenbaar aan uitvliegopeningen . * **Huisboktor (Hylotrupes bajulus):** Larven uitsluitend in bepaalde naaldhoutsoorten. Veroorzaakt grote schade aan constructies. Herkenbaar aan ovale uitvliegopeningen (3 mm breed, 6-10 mm lang) en gangen gevuld met boormeel . **Kreeftachtige en weekdier aantasters:** * **Gribbel (Limnoria spec. div.):** Kreeftachtige, tast naald- en loofhout aan in zee. Heeft een chitine skelet met kalk . * **Paalworm (Teredo spec. div.):** Weekdier, tast hout aan in zout of brak water. Zorgt voor kalkbeklede gangen . #### 3.3.5 Belangrijkste gebruikssituaties van hout * **Droge binnentoepassing:** Houtvochtigheid < 70% RV sluit schimmelaantasting uit. Risico op insectenaantasting is klein, behalve voor zetmeelrijke spinthoutsoorten (Lyctus-kever). Behandeling met A1-procédé is aanbevolen . * **Daktimmerwerk en warme platte daken:** Hout blijft normaal droog, maar kan tijdelijk vochtig worden. Behandeling volgens A2.1-procédé is vereist voor timmerhout en dragende constructies . * **Buitenschrijnwerk:** Moet voldoen aan hoge eisen qua duurzaamheid en stabiliteit. Houtsoorten uit klasse I, II of III zijn aanbevolen. Spinthout vereist behandeling (bv. C1 of A3) . * **Constructies blootgesteld aan weer en wind:** Vereist behandeling volgens A3-procédé, tenzij hout uit duurzaamheidsklasse I of II wordt gebruikt . * **Grond- of watercontact (zoet water):** Vereist verduurzaming volgens procédé A4 . #### 3.3.6 Wettelijke basis houtverduurzaming in België Geen eigen verplichte normen, maar verwijzing naar STS (Technische Specificaties). Proces omvat producttoelating (Ministerie Volksgezondheid), homologatie (Belgische Vereniging Houtbescherming), Technische Goedkeuring (ATG) en doorlopende controle van erkende stations . #### 3.3.7 Curatieve behandeling van hout Doden van aantasters in reeds aangetast hout, meestal met giftige stoffen. Soms door temperatuurverhoging of vergassing. Stappen: stabiliteitscontrole, oorzaak vaststellen (vochtproblemen), aangetast hout verwijderen, impregneren met curatief middel . #### 3.3.8 Houtverduurzaming en leefmilieu Kritiek op "onnatuurlijke" behandeling, maar voordelen: langere levensduur (zuiniger met grondstoffen), vervanging van minder milieuvriendelijke materialen, gebruik van snelgroeiende houtsoorten. Inspanningen om milieu-impact te minimaliseren . #### 3.3.9 Preventieve behandeling van hout Voorkomen van aantasting door insecten in opslagplaatsen en bij het kappen (najaar/winter in gematigde streken). Snel verwijderen uit bos, ontschorsen waar nodig, en snel drogen van hout. Gebruik van droog, 'gezond' hout met weinig spinthout is preventief. Sterilisatie door verhitting of gebruik van insecticide kan herinfectie voorkomen . ### 3.4 Houtbewerkingstechnieken #### 3.4.1 Drogen en zagen Pas gevelde stammen zijn nat en moeten drogen. Stammen worden nat gezaagd tot planken voor gecontroleerd drogen. Hout krimpt en vervormt tijdens het drogen, het meest in tangentiële richting . #### 3.4.2 Wateren Stammen in water leggen om sappen en voedingsstoffen te verwijderen, wat de duurzaamheid verhoogt en krimpen/scheuren vermindert. Minder courant wegens tijdsverlies en rente . #### 3.4.3 Zagen van hout Mechanische zaagmachines worden gebruikt: verticale bandzaagmachines (loofhout) en cirkelzaagmachines (kantrechten, afkorten) . **Zaagwijzen:** * **Dosse planken:** Buitenzijden van de stam, horizontale groeiringen. Stam in planken verdeeld volgens diktemaat . * **Halfkwartierplanken:** Tussen buitenste en middelste planken, groeiringen tussen horizontaal en verticaal . * **Kwartierplanken:** Midden van de stam (hartplanken), verticale groeiringen . **Kwartierzagen:** Stam in vier kwarten, dan planken zagen. Arbeidsintensiever, maar hout van betere kwaliteit en minder vervorming . #### 3.4.4 Houtafmetingen en benamingen Voorkeur voor afmetingen in millimeter om verwarring te voorkomen . #### 3.4.5 Fineer Dunne lagen hout, geproduceerd uit geselecteerd rondhout. Maximaal houtgebruik per boomstam. Fineer reduceert nadelen van massief hout zoals scheef trekken en werken. Meubels zijn goedkoper te produceren . **Methoden van fineerfabricage:** * **Gezaagd fineer:** Oudste vorm, minder zuinig maar behoudt kleur en tekening beter . * **Snijfineer (Edelfineer):** Gebruikt voor meubels en deuren, behoudt vlamtekening. Wordt van kwartstam afgestoken met een mes . * **Dosse snijden:** Stam in 2 blokken, snijden parallel aan lijn door centrum voor 'kathedraal'-tekening. Produceert breedste fineer . * **Kwartiers snijden:** Stam in 4 stukken, snijden met groeiringen onder rechte hoek voor streeptekening. Minder breed fineer . * **Rift gesneden (vals kwartier):** Gemaakt van eiken, snijhoek varieert voor rechtdradige tekening . * **Overlangs snijden:** Vlak gezaagd timmerhout wordt langs een mes geschoven . * **Halfrond snijden (stay log-techniek):** Stam draait rond mes, produceert mooie tekeningen . * **Schilfineer:** Goedkoper, grotere breedtes. Stam in draaibank geplaatst en 'geschild'. Gebruikt voor plaatmaterialen zoals triplex . **Bewerkingen van fineer:** * **Proppen:** Uitsnijden van imperfecties en inzetten van gave stukken fineer . * **Sorteren:** Bijeenbrengen van gelijke kwaliteiten . * **Voegen:** Smalle stroken zijdelings samenvoegen met lijm, papier of smeltlijm . ### 3.5 Hout in industriële platen #### 3.5.1 Multiplex Bestaat uit drie of meer op elkaar gelijmde fineerlagen met kruisende vezelrichtingen. Opbouw is symmetrisch, aantal lagen is oneven . * **Lijmen:** Thermohardende kunstharsen (ureumformaldehyde voor droge omstandigheden, melamineformaldehyde voor vochtige/buitenomstandigheden) . * **Types en toepassingen:** Constructiemultiplex, decoratieve multiplex, speciale multiplex. Ook met speciale dek-lagen (antislip, betonplex). Ideaal als kernplaat voor verlijming met laminaten . #### 3.5.2 Meubelplaat Kern van verlijmde houten latten of staafjes, met fineerlagen aan weerszijden loodrecht op de middenlaag. 'Fin de carrière' door concurrentie van MDF en spaanplaat . #### 3.5.3 Vezelplaten (Hardboard en zachtboard) Vervaardigd door vervilting van houtvezels of andere plantaardige vezels, met of zonder organische bindmiddelen. Binding berust op vervilting en natuurlijke bindmiddelen . * **Hardboard:** Lijmvrije productie, vaak in diktes van 2-6 mm. Toepassingen: verpakking, ruggen van kasten, bodemplaten van schuiven . * **Zachtboard:** Licht verdicht, minder dicht dan hardboard. #### 3.5.4 Spaanplaat Gemaakt van recyclagehout en ureumformaldehyde lijm. De plaat evolueerde van 70-100% vers hout naar 60-70% recyclagehout . * **Lijmen:** Ureumformaldehyde is gangbaar, maar niet vochtbestendig en geeft formaldehyde af . * **Toepassingen:** Gericht op meubelproductie en afwerking in de bouw (95%). Zeven types gedefinieerd in EN 312, gebaseerd op droge/vochtige omstandigheden en structurele/niet-structurele toepassingen . * **Vernieuwingen:** Productie van sterkere platen (competitie met OSB) en platen met hoog harspercentage voor buitentoepassingen . #### 3.5.5 MDF (Medium Density Fibre Board) Bestaan uit houtvezels en kunsthars, geperst tot een homogene plaat. Ook 'middelhardboard' genoemd . * **Toepassing:** Meubelindustrie, binnen- en buitenafwerking, laminaatvloeren, binnendeuren. Diverse kwaliteiten, inclusief vochtbestendig . * **Afmetingen en diktes:** Zeer uitgebreid gamma; diktes van 2 tot 60 mm . * **Nieuwe types/specialiteiten:** Brandreactieklasse M1, emissiearme platen (E1, Blaue Engel), vochtwerende platen (V313, V100), gekleurd MDF, plooibaar MDF, HDF (hoge dichtheid), LDF (lage dichtheid) . * **Milieuoverwegingen:** Gebruik van resthout, kunsthars uit aardolie. Formaldehyde-uitstoot is een aandachtspunt; emissiearme platen zijn aan te bevelen . #### 3.5.6 Oriented Strand Board (OSB) Samengesteld uit verschillende lagen houtschilfers (strands) van vooraf bepaalde vorm en dikte, verbonden door een bindmiddel. Schilfers in buitenlagen zijn evenwijdig aan de plaatlengte gericht . * **Voordelen t.o.v. multiplex:** Duurzamere grondstoffen, minder energieverbruik bij productie, hoger productie-rendement . * **Kwaliteiten (NEN-EN 300):** OSB/1 (droge omstandigheden, decoratief), OSB/2 (dragend, droge omstandigheden), OSB/3 (dragend, vochtige omstandigheden), OSB/4 (zware lasten, droog/vochtig) . * **Productie:** Gebruik van dunningshout, weinig afval. Minder lijm nodig dan bij spaanplaten . #### 3.5.7 Postforming Print HPL-platen (High Pressure Laminate) verlijmd op spaanderplaten, gefreesd volgens diverse vormgeving. Bestand tegen slijtage, kokend water, etc. Veel toegepast in keuken- en badkamermeubelen . --- # Keramische materialen en natuursteen Dit onderwerp behandelt de eigenschappen, productie en indeling van keramische materialen, met speciale aandacht voor glas, en de verschillende soorten natuursteen, hun oorsprong en winning. ### 2.1 Keramische materialen Keramische materialen zijn anorganische verbindingen, samengesteld uit metalen en niet-metalen, die van nature in de aardkorst voorkomen. Ze worden verwerkt tot diverse bouwmaterialen zoals baksteen, beton, glas en tegels [12](#page=12). #### 2.1.1 Kenmerken en eigenschappen De belangrijkste eigenschappen van keramische materialen zijn: * Druksterk en stabiel [12](#page=12). * Bestand tegen hoge temperaturen [12](#page=12). * Corrosiebestendig [12](#page=12). * Slechte geleiders van warmte en elektriciteit [12](#page=12). * Breekbaar en broos [12](#page=12). * Niet bestand tegen schokken [12](#page=12). * Volledig onbruikbaar onder trek- of buigspanning [12](#page=12). Nieuwe ontwikkelingen leiden tot taaiere en minder breekbare keramieken en minerale polymeren [12](#page=12). #### 2.1.2 Glas Glas is een anorganisch materiaal dat vanuit de gesmolten toestand afkoelt zonder te kristalliseren, waardoor het een niet-kristallijn of amorf materiaal is. Het wordt beschouwd als een ondergekoelde vloeistof. Glas heeft geen smeltpunt maar een smelttraject, waarbij de viscositeit geleidelijk toeneemt door de vorming van sterke chemische bindingen tussen moleculaire eenheden. Bij afkoeling kunnen de moleculen niet langer hun vaste plaats in een kristallijne structuur innemen, waardoor kristallisatie uitblijft. Bij normale temperaturen bezit glas de stijfheid en mechanische weerstand van een vaste stof [13](#page=13). #### 2.1.3 Productie van gebakken steenachtige producten (keramische producten) Gebakken steenachtige materialen, ook wel keramische materialen genoemd, worden geproduceerd uit klei. Klei is een grondstof die is ontstaan door verwering van gesteenten en wordt afgezet door rivieren, zee of wind [34](#page=34). ##### 2.1.3.1 Voorbewerken van klei De samenstelling van klei varieert afhankelijk van het verweerde gesteente en kan worden beïnvloed door bijmengingen zoals zand (schrale klei), kleivormende mineralen (vette klei), metaaloxiden, plantenresten en steenkool. Hulpstoffen zoals fijn zand, chamotte (gemalen gebakken klei) of vliegas kunnen worden toegevoegd om de samenstelling te corrigeren [35](#page=35). Voor een consistente kwaliteit wordt klei opgeslagen in kleibulten, waar lagen van verschillende kleitypes verticaal worden afgegraven om een homogene samenstelling te verkrijgen. Dit opslaan van grondstoffen, zoals zand in de glasnijverheid, dient om een homogene samenstelling te waarborgen [35](#page=35). De voorbewerking van klei omvat reinigen (verwijderen van vreemde deeltjes), verkleinen (zeven), toevoegen van hulpstoffen, bevochtigen en mengen, met als doel een gelijkmatige samenstelling en juiste plasticiteit te verkrijgen [36](#page=36). ##### 2.1.3.2 Het vormen van klei De klei wordt gevormd tot "vormelingen" met behulp van verschillende machines: * **Handvormautomaat:** Produceert vormelingen die lijken op handgevormde exemplaren door kleiblokken in een bezande vormbak te werpen [37](#page=37). * **Vormbakpers:** Levert een gelijkmatiger eindproduct met een hogere productie (10.000 vormelingen per uur) door klei in een vormbak te persen [37](#page=37). * **Strengpers (extruder):** Drukt klei met grote kracht door een matrijs om kleistrengen of -linten te vormen. Hiermee kunnen diverse producten gemaakt worden, zoals massieve en holle stenen, tegels en buizen. Lucht kan worden onttrokken om holtes te voorkomen [37](#page=37). * **Stempelpers:** Vormt stukken klei tussen twee stempels tot de gewenste vorm, vaak gebruikt voor dakpannen en tegels [39](#page=39). ##### 2.1.3.3 Het drogen van vormelingen Vroeger werden vormelingen in de open lucht gedroogd, wat leidde tot onregelmatig drogen en barsten. Tegenwoordig worden droogkamers gebruikt met warme lucht om een gelijkmatig droogproces te garanderen. De gedroogde vormelingen worden "groene steen" of "groene tegel" genoemd en zijn klaar voor het bakproces [40](#page=40). ##### 2.1.3.4 Het bakken van kleiproducten Tijdens het bakproces, bij temperaturen tussen 800 en 1200 °C, ondergaan complexe processen plaats die de klei omzetten in een onvervormbare, steenachtige massa [40](#page=40). 1. **Onttrekken van water** (100-300°C) [41](#page=41). 2. **Verbranden** van organisch materiaal [41](#page=41). 3. **Chemische omzetting en kristallisatie** (vanaf ca. 550°C) [41](#page=41). 4. **Sinteren** (verdichting vanaf ca. 800°C), wat krimp veroorzaakt [41](#page=41). Hogere sintertemperaturen resulteren in hardere stenen. Temperaturen boven 1200 °C kunnen leiden tot glasachtige producten door het smelten van de klei [41](#page=41). De kleur van het gebakken product wordt beïnvloed door grondstoffen, baktemperatuur en bakwijze. Kleurwijzigingen kunnen worden bereikt door [41](#page=41): * **Smoren:** Afsluiten van luchttoevoer in de laatste fase voor een grijsblauwe kleur [41](#page=41). * **Engoberen:** Overgieten met een kleipap met kleurende oxiden voor het bakken; kleurt alleen de zichtvlakken [41](#page=41). * **Glazuren (verglazen):** Bestrijken van gebakken product met glazuurpap en opnieuw bakken, wat een hard, duurzaam, glasachtig laagje vormt dat vocht- en waterdampdicht is [41](#page=41). ##### 2.1.3.5 Ovens De **tunneloven** is de meest gebruikte oven in de keramische industrie, bestaande uit een lange ovenruimte waar de producten op ovenwagens door een opwarm-, stook- en koelzone rijden. Bij een tunneloven beweegt het product, terwijl de stookzone stilstaat [42](#page=42) [43](#page=43). ##### 2.1.3.6 Voorbeelden van gebakken steenachtige materialen * Keramische tegels [43](#page=43). * Mozaïek [43](#page=43). ### 2.2 Niet gebakken steenachtige producten Deze categorie omvat voornamelijk producten op basis van beton [33](#page=33). #### 2.2.1 Beton Beton is samengesteld uit grove en fijne granulaten (grind, steenslag), cement en water. De cementpasta verhardt en bindt de granulaten tot een geheel [43](#page=43). ### 2.3 Natuursteen Natuursteen is een anorganisch bouwmateriaal dat aan de aardkorst wordt onttrokken en onderverdeeld wordt op basis van de ontstaanswijze [33](#page=33) [51](#page=51). #### 2.3.1 Indeling volgens ontstaanswijze Er zijn drie hoofdgroepen gesteenten: 1. **Stollingsgesteenten (primaire gesteenten):** Ontstaan door afkoeling van magma. Ze vormen 95% van de aardkorst [51](#page=51). * **Dieptegesteenten:** Ontstaan door langzame afkoeling op grote diepte, met grote kristallen (grof kristallijn). Voorbeeld: granieten [52](#page=52). * **Ganggesteenten:** Ontstaan op minder grote diepte, met kleinere, nog zichtbare kristallen in een amorfe achtergrond (fijn kristallijn). Voorbeeld: porfieren [52](#page=52). * **Uitvloeiingsgesteenten:** Ontstaan door zeer snelle afkoeling, vaak glasachtig, soms poreus door gassen. Voorbeelden: basalt, basaltlava, puimsteen [52](#page=52). Granieten en porfieren bestaan hoofdzakelijk uit veldspaten, glimmers en kwarts, waarbij veldspaten voor kleur zorgen en kwarts voor sterkte en hardheid [52](#page=52). 2. **Sedimentgesteenten (afzettingsgesteenten, secundaire gesteenten):** Ontstaan door de afzetting van verweringsproducten van primaire gesteenten, vaak met een gelaagde structuur [53](#page=53). * **Klastische sedimenten:** Bestaan uit verweringsresten zoals grind, zand en leem, en aaneengekit materiaal zoals zandsteen [53](#page=53). * **Chemische sedimenten:** Ontstaan door chemische verwering, waarbij stoffen uit waterige oplossingen neerslaan, zoals gipssteen en kalksteen [53](#page=53). * **Organogene sedimenten:** Ontstaan door de bezinking van plantaardige en dierlijke organismen, zoals steenkool en kalksteen (bijvoorbeeld hardsteen uit kalkpantsertjes) [54](#page=54). 3. **Metamorfe gesteenten:** Ontstaan door natuurlijke verandering van primaire of secundaire gesteenten onder invloed van hoge druk, hoge temperatuur, of beide. Voorbeelden zijn gneis (uit graniet), kwartsiet (uit zandsteen), marmer (uit kalksteen) en leisteen (uit klei) [54](#page=54). #### 2.3.2 Winning van natuursteen Natuursteen wordt gewonnen in steengroeven (carrières) door middel van explosieven, splijten, zagen of loswrikken. De ruwe steen wordt vervolgens in bruikbare stukken gezaagd of gekloofd en nabewerkt afhankelijk van de toepassing [55](#page=55). #### 2.3.3 Oppervlakteafwerking van natuursteen Oppervlaktebewerkingen beïnvloeden het uiterlijk van de steen en zijn afhankelijk van het materiaal en de toepassing. Enkele voorbeelden van afwerkingen zijn [55](#page=55): * Brut of ruw bewerkt [56](#page=56). * Geschuurd [56](#page=56). * Verzoet [57](#page=57). * Gepolijst [57](#page=57). * Gebouchardeerd [58](#page=58). * Gefrijnd [58](#page=58). #### 2.3.4 Toepassingen van natuursteen Natuursteen wordt gebruikt in zowel binnen- als buiten toepassingen. Voorbeelden van vloeren in natuursteen zijn te vinden in het werk 'Gevloerd' [58](#page=58). --- # Niet gebakken steenachtige producten en kunstharsvloeren Dit gedeelte behandelt niet-gebakken steenachtige materialen op basis van beton, en diverse soorten kunstharsvloeren, waaronder gietvloeren, mortelvloeren, steentapijten en coatings. ### 5.1 Niet gebakken steenachtige producten Niet gebakken steenachtige producten worden vervaardigd zonder het bakproces dat bij keramische materialen wordt toegepast. #### 5.1.1 Op basis van beton Beton is een composietmateriaal dat bestaat uit grove en fijne granulaten (zoals grind of steenslag), cement en water. De combinatie van cement en water vormt een pasta of lijm die uithardt tot cementsteen. Deze cementpasta, gemengd met zand, vormt mortel die de grotere granulaatdeeltjes aan elkaar bindt [43](#page=43). Hulpstoffen en toevoegsels kunnen worden gebruikt om specifieke eigenschappen van vers of verhard beton te verbeteren. Soms wordt de term 'toeslagmateriaal' gebruikt als overkoepelende term voor zowel grove als fijne granulaten [44](#page=44). ##### 5.1.1.1 Voorbeelden van niet gebakken steenachtige materialen als vloer * **Betontegels:** Deze worden gebruikt als vloermateriaal en worden nader besproken op pagina 145 e.v. van het naslagwerk 'Gevloerd' [44](#page=44). * **Gepolierde betonvloeren:** Dit zijn betonnen vloeren die na het aanbrengen worden gepolijst voor een gladde afwerking. Ze worden besproken op pagina 29 e.v. van 'Gevloerd' [44](#page=44). ### 5.2 Op basis van kunststoffen: Kunstharsvloeren Kunstharsvloeren maken gebruik van polymeren als bindmiddel. De informatie hierover is gebaseerd op een voordracht van de heer Bob Dierckx van Stone Carpets. Kunstharsvloeren kunnen worden onderverdeeld in vier hoofdcategorieën, waarbij epoxy meestal als bindmiddel fungeert [45](#page=45). #### 5.2.1 Gietvloeren Gietvloeren creëren een strak en ruimtelijk karakter in een interieur. Het zijn moderne, eigentijdse vloersystemen gebaseerd op epoxy, polyurethaan, of een combinatie van beide. Vloeren op basis van polymethylacrylaten worden hier niet behandeld. Een significant voordeel van gietvloeren is de mogelijkheid om ze naadloos aan te brengen. Ze zijn verkrijgbaar in vele kleuren en bieden flexibiliteit voor diverse ontwerpmogelijkheden [45](#page=45). * **Standaard dikte:** De standaard dikte van een gietvloer bedraagt 3 mm [45](#page=45). * **Aanbrenging:** Het aanbrengen van een gietvloer duurt doorgaans 3 tot 4 dagen en verloopt in meerdere stappen [45](#page=45). ##### 5.2.1.1 Stappen voor het aanbrengen van een gietvloer * **Dag 1: Voorbereidingsstap:** * Een gietvloer vereist een correcte ondergrond, zoals een chape in nieuwbouw, of tegels, OSB-platen of multiplex bij renovatie [45](#page=45). * De ondergrond moet droog zijn [45](#page=45). * De ondergrond dient te worden opgeruwd met diamantschuurschijven, frezen of kogelstralen en vervolgens geprimed [45](#page=45). * **Dag 2: Aanbrengen egalisatielaag:** * Bij gietvloeren van bijvoorbeeld 3 mm dikte is een perfect geëgaliseerde ondergrond noodzakelijk [46](#page=46). * Een aanvullende egalisatielaag kan als ondergrond dienen voor een beter resultaat. Deze kan een dag voor het gieten van de vloer worden aangebracht [46](#page=46). * De normale dikte van de egalisatielaag varieert van 0,25 mm tot 0,50 mm. Voor tegelvloeren kan de maximale dikte van de egalisatielaag 1,00 mm bedragen [46](#page=46). * De droogtijd van de egalisatielaag is sterk afhankelijk van de omgevingstemperatuur; in de winter kan egaliseren twee dagen duren, terwijl dit in de zomer op één dag kan [46](#page=46). * **Dag 3: Aanbrengen van de eigenlijke gietvloer:** * De epoxy gietvloer, de polyurethaan gietvloer of een combinatie van beide wordt aangebracht met een dikte van 2,5 mm of 2,25 mm [46](#page=46). * **Dag 4: Aanbrengen van een sluitlaag of toplaag:** * De sluitlaag is de afwerkings- of schilderlaag en kan in verschillende uitvoeringen komen, afhankelijk van de kleur en gewenste afwerkingskwaliteit. Deze toplaag kan in zowel epoxy als polyurethaan worden uitgevoerd en is slechts enkele microns dik [46](#page=46). * Voor lichte kleuren zijn twee toplagen nodig. Vrijwel alle RAL-kleuren zijn verkrijgbaar [46](#page=46). * Verschillende afwerkingen voor de toplaag zijn mogelijk: satijn (standaard), glanzend (bijvoorbeeld voor kapsalons of badkamers) en mat [46](#page=46). * Andere opties omvatten het inkleuren met 'wolken' (twee kleuren in een transparante laag, waarbij het resultaat nooit exact voorspelbaar is) of het werken met 'vlokken'. Vlokken worden handmatig of met een blaasmachine verspreid, gedroogd en vervolgens opgeschuurd. Patronen, zoals schelpen, kunnen ook worden ingewerkt [46](#page=46). ##### 5.2.1.2 Bespreking: Epoxy vs. Polyurethaan gietvloeren * **Particuliere sector:** Zuivere epoxy is hard en zwaar, terwijl zuivere polyurethaan zachter en krasbestendiger is. Daarom is het in de particuliere sector vaak beter om een epoxy ondergrond te leggen en af te werken met een polyurethaan sluitlaag [47](#page=47). * **Instabiele ondergrond:** Bij een onstabielere ondergrond is het raadzaam om volledig in polyurethaan te werken vanwege de grotere elasticiteit ervan ten opzichte van epoxy [47](#page=47). * **Uitzettingsvoegen:** Uitzettingsvoegen zijn niet nodig voor de gietvloer zelf, aangezien epoxy en polyurethaan 'dode' materialen zijn. De chape leeft wel en de chapper dient uitzettingsvoegen aan te brengen. Deze voegen kunnen eventueel met siliconen worden gevuld en daarna dicht gegoten [47](#page=47). ##### 5.2.1.3 Eigenschappen van gietvloeren * **Naadloos, ondoordringbaar en stofvrij:** Dit maakt gietvloeren bijzonder hygiënisch [47](#page=47). * **Waterdicht en chemisch bestendig:** Bestand tegen chemicaliën, zuren en oplosmiddelen [47](#page=47). * **Onderhoudsvriendelijk:** Gemakkelijk te reinigen en te onderhouden [47](#page=47). * **Mechanisch sterk:** Gietvloeren zijn 2,5 maal sterker dan beton [47](#page=47). * **Krasbestendigheid:** Hoewel niet krasvrij, zijn ze wel krasbestendig [47](#page=47). * **Prijs:** Circa 50 tot 60 euro per vierkante meter, afhankelijk van de ondergrond en werkomstandigheden [47](#page=47). * **Vuurvastheid:** Gaat tot ongeveer 120°C. Een brandende sigaret (600°C) kan bijvoorbeeld een bruine vlek veroorzaken [47](#page=47). * **Lichtechtheid:** Er kan 3% tot 5% verkleuring optreden, wat kan worden verholpen door een nieuwe laag aan te brengen [48](#page=48). * **Kleurwijziging:** Een andere kleurkeuze is altijd mogelijk door het aanbrengen van een nieuwe laag [48](#page=48). ##### 5.2.1.4 Toepassingsgebied Gietvloeren kunnen zowel in de industriële sector als in de particuliere sector worden gebruikt [48](#page=48). #### 5.2.2 Mortelvloeren Mortelvloeren zijn over het algemeen dikker dan gietvloeren en worden aangebracht als een pasta die wordt uitgestreken [48](#page=48). * **Standaard dikte:** De standaard dikte van een epoxy mortelvloer is 6 mm [48](#page=48). * **Aanbrenging:** Het leggen van een epoxy mortelvloer duurt 3 dagen en gebeurt in 3 stappen [48](#page=48). ##### 5.2.2.1 Stappen voor het aanbrengen van een mortelvloer * **Dag 1: Voorbereidingsstap:** * De ondergrond moet droog zijn [48](#page=48). * De ondergrond moet worden opgeruwd met diamantschuurschijven, frezen of kogelstralen en vervolgens geprimed [48](#page=48). * **Dag 2: Aanbrengen mortel epoxy laag:** * Normaal gesproken is geen egalisatie nodig [48](#page=48). * Er wordt een halfvloeibare pasta aangebracht, bestaande uit epoxy gemengd met zand, pigmenten en kwarts. Deze pasta wordt uitgestreken in plaats van gegoten [48](#page=48). * **Dag 3: Aanbrengen van een epoxy sluitlaag:** * De sluitlaag is een schilderlaag of toplaag en wordt in epoxy uitgevoerd, vergelijkbaar met die van gietvloeren [48](#page=48). * **Dag 4: Eventuele nabewerking toplaag:** * Optioneel kan de toplaag op de vierde dag worden bewerkt, bijvoorbeeld om deze mat te maken [48](#page=48). ##### 5.2.2.2 Toepassingsgebied Mortelepoxyvloeren worden gebruikt waar veel onderhoud verwacht wordt, zoals in industriële omgevingen, slagerijen, bakkerijen, brouwerijen, ziekenhuizen en scholen [48](#page=48). ##### 5.2.2.3 Eigenschappen van mortelvloeren * **Grote duurzaamheid:** Gaat 30 tot 130 jaar mee [49](#page=49). * **Uitstrijkbaarheid:** In tegenstelling tot gietvloeren, kan de pasta van mortelvloeren worden uitgestreken, wat het mogelijk maakt om afrondingen te creëren voor bijvoorbeeld plinten [49](#page=49). * **Afwerkingsmogelijkheden:** Verschillende uitvoeringen voor de toplaag zijn mogelijk: satijn (standaard) en mat [49](#page=49). * **Prijs:** Ongeveer 60 tot 70 euro per vierkante meter, afhankelijk van de ondergrond en werkomstandigheden [49](#page=49). #### 5.2.3 Steentapijten Steentapijten hebben een dikte van 7 tot 8 mm en bestaan uit gekleurde grintkorrels (sedimentkorrels) gemengd met epoxy. Het wordt aangebracht als een pasta die eveneens moet worden uitgestreken [49](#page=49). * **Uitvoeringen:** Er zijn twee mogelijke uitvoeringen: met open structuur en met gesloten structuur [49](#page=49). ##### 5.2.3.1 Stappen voor het aanbrengen van een steentapijt * **Open structuur:** * Dag 1: Schuren en primen [49](#page=49). * Dag 2: Pasta smeren [49](#page=49). * **Gesloten structuur:** * Dag 1: Schuren en primen [49](#page=49). * Dag 2: Pasta smeren [49](#page=49). * Dag 3: Afwerken met een transparante epoxyhars [49](#page=49). ##### 5.2.3.2 Onderhoud van steentapijten * **Open structuur:** Kan worden onderhouden door stofzuigen; bij sterke vervuiling kan waterzuigen worden toegepast. Vanwege de open structuur zijn deze vloeren niet geschikt voor bijvoorbeeld keukens of toiletten [49](#page=49). * **Gesloten structuur:** Kan worden onderhouden door dweilen en schuren [49](#page=49). ##### 5.2.3.3 Eigenschappen van steentapijten * Naadloos [50](#page=50). * Anti-allergisch [50](#page=50). * Anti-statisch [50](#page=50). * Brandveilig [50](#page=50). * Zeer slijtvast [50](#page=50). * Onderhoudsvriendelijk [50](#page=50). * Prijs: 30 tot 40 euro per vierkante meter [50](#page=50). * Grote keuze aan kleuren en designs [50](#page=50). #### 5.2.4 Coating Een coating is een verf met de eigenschappen van epoxy [50](#page=50). ##### 5.2.4.1 Eigenschappen van coatings * Duurzaam [50](#page=50). * Onderhoudsvriendelijk [50](#page=50). * Goedkoop [50](#page=50). * Vochtdicht [50](#page=50). ##### 5.2.4.2 Toepassing van coatings Coatings worden gebruikt in kelders, zolders, ondergrondse parkings, fabriekshallen, werkruimtes en garages. Door de vloeibaarheid en dunne structuur van de verf behoudt men de ondergrondstructuur in het eindresultaat [50](#page=50). #### 5.2.5 Voorbeelden van kunstharsvloeren * Polyurethaan gietvloer: zie pagina 11 e.v. van 'Gevloerd' [50](#page=50). * Kunsthars designvloeren: zie pagina 17 e.v. van 'Gevloerd' [50](#page=50). * Natuursteentapijt: zie pagina 151 e.v. van 'Gevloerd' [50](#page=50). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |---|---| | Macromoleculaire materialen | Materialen opgebouwd uit macromoleculen, dit zijn zeer grote moleculen bestaande uit een groot aantal atomen, die ontstaan door een aaneenrijging van vele kleinere eenheden (monomeren) tot lange ketens of netwerken. | | Polymeren | Stoffen die bestaan uit macromoleculen, welke opgebouwd zijn door de herhaalde koppeling van vele kleine eenheden, monomeren genaamd, tot lange ketens of netwerkstructuren. | | Ferro metalen | Metaallegeringen waarvan ijzer het basismateriaal is, zoals staal en gietijzer, welke een legering zijn van ijzer met koolstof. | | Non-ferro metalen | Metalen en hun legeringen die niet op ijzer gebaseerd zijn, onderverdeeld in lichte metalen (dichtheid < 4500 kg/m³) en zware metalen (dichtheid > 4500 kg/m³). | | Legering | Een combinatie van twee of meer metalen, of van een metaal met een niet-metaal, met als doel de eigenschappen van het basismetaal te verbeteren. | | Plastisch vervormbaar | Een materiaal dat, onder invloed van kracht, blijvend van vorm kan veranderen zonder te breken. | | Sterkte | De weerstand die een materiaal kan bieden tegen breuk onder invloed van krachten. | | Stijfheid | De mate waarin een materiaal weerstand biedt aan vervorming, gemeten door de kracht die nodig is om het te vervormen. | | Specifieke sterkte | De sterkte van een materiaal gedeeld door zijn dichtheid, wat een maat is voor de gewichtsefficiëntie van een constructiemateriaal. | | Specifieke stijfheid | De stijfheid (elasticiteitsmodulus) van een materiaal gedeeld door zijn dichtheid, wat een goede maat is voor de gewichtsefficiëntie van een constructiemateriaal. | | Composiet | Een materiaal dat bestaat uit een matrix en een wapeningsmateriaal, ontworpen om de eigenschappen van de samenstellende delen te verenigen en te verbeteren. | | Kunststof | Een synthetische macromoleculaire stof, overwegend van organische aard, die door plastische vormgeving zijn materiaalfunctie verkrijgt. | | Thermoplasten | Kunststoffen die bij verhitting week en zacht worden en bij afkoeling weer vormvast worden, waarbij dit proces herhaalbaar is zonder dat het materiaal ontleedt. | | Thermoharders | Kunststoffen die na de vorming van de macromoleculen vast en hard zijn en door temperatuursverhoging achteraf niet meer verweekt kunnen worden; ze zijn onsmeltbaar door hun driedimensionale netwerkstructuur. | | Elastomeren | Kunststoffen met een netstructuur met wijde mazen, die rubber-elastisch gedrag vertonen en na vulkanisatie niet meer te verweken zijn door temperatuursverhoging. | | Vulkanisatie | Een proces waarbij rubber wordt verhit met zwavel, waardoor dwarsverbindingen tussen de molecuulketens ontstaan, wat de sterkte en elastische eigenschappen verbetert. | | Natuursteen | Steen die van nature in de aardkorst voorkomt en wordt gewonnen uit groeven, onderverdeeld in stollingsgesteenten, sedimentgesteenten en metamorfe gesteenten. | | Stollingsgesteenten | Gesteenten die ontstaan door de afkoeling en stolling van magma of lava, zoals graniet en basalt. | | Sedimentgesteenten | Gesteenten die ontstaan door de afzetting en opeenhoping van verweringsresten, chemische neerslagen of organisch materiaal, zoals zandsteen en kalksteen. | | Metamorfe gesteenten | Gesteenten die ontstaan door de transformatie van bestaande gesteenten onder invloed van hoge druk, hoge temperatuur of beide, zoals marmer en leisteen. | | Glas | Een anorganisch materiaal dat vanuit de gesmolten toestand door afkoelen in vaste toestand overgaat zonder te kristalliseren; het is een ondergekoelde vloeistof. | | Houtvezels | De belangrijkste cellen waaruit loofhout is opgebouwd, verantwoordelijk voor de stevigheid en hardheid van het hout. | | Houtvaten | Aaneengesloten cellen zonder tussenwanden in loofhout die als buizen fungeren voor het transport van water en voedingsstoffen. | | Houtstralen | Bundels cellen die dwars op de jaarringen lopen in hout, verantwoordelijk voor horizontale sapstroom en opslag van reservevoedingsstoffen. | | Tracheïden | Langgerekte, toegespitste cellen in naaldhout die zorgen voor stevigheid en opwaarts watertransport. | | Harskanalen | Lange, fijne kanalen in veel naaldhoutsoorten die gevuld zijn met hars. | | Jaarring | Een concentrische ring in de stamdoorsnede van een boom die de groei in een jaar vertegenwoordigt, bestaande uit een laag vroeg- en een laag laathout. | | Draad (hout) | De wijze waarop de structuurelementen (houtvezels) in hout gerangschikt zijn ten opzichte van de lengteas van de stam. | | Nerf (hout) | De grootte van de vezels waaruit het hout bestaat, zichtbaar op een glad langsvlak. | | Krimp (hout) | De negatieve vormverandering die optreedt wanneer hout vocht verliest onder het vezelverzadigingspunt, wat leidt tot een afname van de afmetingen. | | Vezelverzadigingspunt | Het vochtgehalte waarbij al het vrije water uit de celholten verdwenen is en het hout enkel nog gebonden water in de celwanden bevat; bij verder vochtverlies begint krimp. | | Hygroscopiciteit | Het vermogen van een materiaal, zoals hout, om vocht uit de omgevingslucht op te nemen of af te staan, waardoor het vochtgehalte verandert met de luchtvochtigheid. | | Volumieke massa (hout) | De massa van het hout per volume-eenheid, rekening houdend met zowel het houtweefsel als de voorkomende holten, vaak bepaald bij een specifiek vochtgehalte. | | Duurzaamheid (hout) | De weerstand van hout tegen aantasting door schimmels en insecten onder gunstige omstandigheden voor hun ontwikkeling, waarbij de weerstand van kernhout vaak groter is dan die van spinthout. | | Houtrot | Het proces waarbij schimmels de houtvezels afbreken, wat leidt tot verlies van sterkte en structurele integriteit. | | Huisboktor | Een insect dat hout aantast, voornamelijk naaldhout, en grote schade kan aanrichten aan constructies door vraat van de larven. | | Gewone houtwormkever | Een insect dat vooral droog verwerkt hout aantast, zowel naald- als loofhout, met name het spinthout, en vaak voorkomt in meubels. | | Fineer | Een dunne laag hout, geproduceerd uit geselecteerd rondhout, die gebruikt wordt om meubels en andere producten een esthetisch aantrekkelijke afwerking te geven. | | Multiplex | Een plaatmateriaal bestaande uit drie of meer op elkaar gelijmde fineerlagen, waarvan de vezelrichtingen elkaar loodrecht kruisen, wat zorgt voor stabiliteit. | | MDF (Medium Density Fibre Board) | Een plaatmateriaal gemaakt van houtvezels en kunsthars, geperst tot een homogene plaat, bekend om zijn gladde oppervlak en het gemak waarmee het bewerkt kan worden. | | Spaanplaat | Een plaatmateriaal vervaardigd uit houtsplinters, samengeperst met kunsthars, dat veel wordt gebruikt in de meubelindustrie en bouwsector. | | OSB (Oriented Strand Board) | Een plaatmateriaal samengesteld uit lagen houtschilfers met gerichte vezelrichtingen, verbonden met een bindmiddel, gebruikt in de bouw en voor vloeren. | | Postforming | Een proces waarbij een laminaat wordt verlijmd op een spaanderplaat en vervolgens om een gewenste radius wordt gebogen en gefixeerd, vaak gebruikt voor keuken- en badkamermeubelen. | | Kwartiers zagen | Een zaagmethode waarbij de stam in vier delen wordt gezaagd en vervolgens planken worden gezaagd met de groeiringen grotendeels loodrecht op het plaatoppervlak, wat zorgt voor stabiliteit en minder kromtrekken. | | Dosse zagen | Een zaagmethode waarbij de stam in planken wordt verdeeld met de groeiringen nagenoeg parallel aan de breedte van de plank, wat kan leiden tot meer kromtrekken maar ook tot bredere planken. | | Houtverduurzaming | Een behandeling van hout met chemische middelen om de weerstand tegen aantasting door schimmels, insecten en andere organismen te verhogen en de levensduur te verlengen. | | Risicoklassen (hout) | Een indeling die aangeeft in welke mate hout risico loopt om aangetast te worden door biologische agentia, afhankelijk van de gebruiksomstandigheden, van klasse 1 (droog binnenklimaat) tot klasse 4 (grondcontact). |

# Het binarisme van Roman Jakobson Het binarisme van Roman Jakobson stelt dat betekenisverschillen binnen taalsystemen en andere semiotische systemen kunnen worden herleid tot reeksen van tegengestelde paren, ook wel binaire opposities genoemd [2](#page=2). ### 1.1 Het concept van binaire opposities Jakobson analyseerde taalsystemen door te stellen dat de betekenis van tekens voortkomt uit hun relatie tot andere tekens, specifiek door middel van contrasterende paren. Deze opposities worden vaak aangeduid met een notatie als $(-/+, 0/1)$ [2](#page=2). Een sleutelaspect van dit concept is het onderscheid tussen opposities die pertinent en relevant zijn voor de betekenis van een bepaald teken, en welke niet [2](#page=2). > **Voorbeeld:** Het verschil tussen "jongen" en "meisje" is een pertinente oppositie die de betekenis van het woord "jongen" (geslacht) bepaalt. De oppositie tussen "jongen" en "man" is echter ook relevant, maar op een ander niveau (volwassenheid). De oppositie tussen een "blondine" en een "brunette" is minder pertinent voor de algemene betekenis van "jongen" dan de oppositie gebaseerd op geslacht [2](#page=2). ### 1.2 Toepassing op de analyse van interieurs Het principe van binarisme is niet beperkt tot taal, maar kan ook worden toegepast op de analyse van interieurs. Ruimtes kunnen worden begrepen en geanalyseerd aan de hand van een reeks binaire opposities die hun functie, esthetiek of sfeer bepalen [3](#page=3). Hierbij rijst de vraag welke van deze opposities pertinent en relevant zijn voor het bepalen van de specifieke kenmerken van een ruimte [3](#page=3). Enkele voorbeelden van binaire opposities die relevant kunnen zijn voor interieuranalyse omvatten: * Oud / modern [3](#page=3). * Privé / publiek [3](#page=3). * Rond / recht [3](#page=3). * Ruw / glad [3](#page=3). * Doorzichtig / ondoorzichtig [3](#page=3). > **Tip:** Bij het analyseren van een interieur is het nuttig om na te denken over welke van deze paren het meest bepalend zijn voor de ervaring van de ruimte en de beoogde functie ervan [3](#page=3). * * * # Syntagma en paradigma Dit gedeelte verklaart de principes van syntagma (combinatie van elementen) en paradigma (reeks van elementen in dezelfde categorie) en hun rol in het creëren van poëtische effecten. ### 2.1 Begripsomschrijving * Een **syntagma** is een volgens grammaticale regels geordende combinatie van elementen die samen een zinvol geheel vormen. Het betreft de horizontale opeenvolging van tekens of elementen in een uiting [5](#page=5) [6](#page=6). * Een **paradigma** is een reeks elementen die tot eenzelfde categorie behoren. Dit is de verticale as van keuze, waarbij uit een reeks van mogelijke elementen één wordt gekozen [5](#page=5) [6](#page=6). ### 2.2 De rol in tekstcreatie en poëtische effecten De selectie en combinatie van tekens speelt een cruciale rol bij de creatie van betekenis, zowel in alledaagse communicatie als in poëzie. * **Selectie en Combinatie:** Op de paradigmatische as worden de betekenaars (woorden, klanken, beelden) geselecteerd uit een reeks mogelijke alternatieven. Deze geselecteerde elementen worden vervolgens op de syntagmatische as met elkaar gecombineerd om een uiting te vormen [6](#page=6). * **Ontstaan van Poëtische Effecten:** Een poëtisch effect ontstaat wanneer het principe van de gelijksoortigheid van de paradigmatische as wordt geprojecteerd op de syntagmatische as. Dit betekent dat de elementen die op de syntagmatische as (horizontaal) naast elkaar staan, ook tot dezelfde categorie behoren. Dit creëert een versterkt verband en een bijzondere resonantie tussen de gecombineerde elementen [6](#page=6) [7](#page=7). > **Tip:** Denk bij paradigmatische keuze aan het kiezen van een woord uit een reeks synoniemen of woorden met vergelijkbare klanken. Bij syntagmatische combinatie denk je aan de volgorde waarin deze gekozen woorden een zin vormen. Wanneer deze woorden echter niet willekeurig gekozen zijn, maar allen tot dezelfde 'klankfamilie' of betekenisgroep behoren en zo naast elkaar worden geplaatst, ontstaat er een poëtisch effect. ### 2.3 Illustratie (conceptueel) Hoewel de specifieke inhoud van pag. 8 niet volledig gedetailleerd is over de \_hoeveelheid van de analyse, wordt verwezen naar een context (Loos, Villa Müller, 1930) die waarschijnlijk een literair of artistiek werk aanduidt. Dit suggereert dat de principes van syntagma en paradigma worden toegepast om de structuur en effecten van dergelijke werken te analyseren. De precieze toepassing op dit voorbeeld zou verder onderzoek vereisen binnen de oorspronkelijke context van het document [8](#page=8). * * * # Het communicatieschema en de functies van taal volgens Jakobson Dit onderwerp introduceert het communicatieschema van Jakobson, bestaande uit zes factoren, en de zes bijbehorende functies van taal die elk aan een factor gekoppeld zijn [10](#page=10) [9](#page=9). ### 3.1 Het communicatieschema Het communicatieschema beschrijft de fundamentele elementen die betrokken zijn bij elke vorm van communicatie. Dit model identificeert zes kernfactoren [9](#page=9): * **Zender:** De persoon die de boodschap initieert [9](#page=9). * **Boodschap:** De informatie die wordt overgebracht [9](#page=9). * **Ontvanger:** De persoon tot wie de boodschap gericht is [9](#page=9). * **Context:** De situatie of het referentiekader waarnaar de boodschap verwijst [9](#page=9). * **Contact:** Het kanaal of de verbinding die de communicatie mogelijk maakt en onderhoudt [9](#page=9). * **Code:** Het taalsysteem of de gedeelde set tekens en regels die worden gebruikt om de boodschap te formuleren [9](#page=9). Deze factoren worden doorgaans visueel weergegeven in een schema, waarbij de zender een boodschap stuurt naar de ontvanger, binnen een specifieke context, via een contact, gebruikmakend van een code [9](#page=9). ### 3.2 De zes functies van taal Aan elk van de zes factoren in het communicatieschema is een specifieke taal­functie toegeschreven, die aangeeft welk aspect van de communicatie wordt benadrukt [10](#page=10). #### 3.2.1 Referentiële functie * **Gekoppeld aan:** Context [10](#page=10). * **Functie:** Deze functie richt zich op het overbrengen van informatie over de werkelijkheid of de situatie waarnaar de boodschap verwijst. Het is de meest basale vorm van communicatie, waarbij feiten, beschrijvingen en objectieve informatie worden gedeeld. Deze functie wordt ook wel de denotatieve of cognitieve functie genoemd [10](#page=10). #### 3.2.2 Expressieve functie * **Gekoppeld aan:** Zender [10](#page=10). * **Functie:** De expressieve functie stelt de zender in staat om zijn of haar emoties, gevoelens, houdingen en innerlijke toestand te uiten. Het gaat hierbij om de persoonlijke beleving van de spreker [10](#page=10). #### 3.2.3 Conatieve functie * **Gekoppeld aan:** Ontvanger [10](#page=10). * **Functie:** Deze functie is gericht op het beïnvloeden van de ontvanger. Het doel kan zijn om de ontvanger te activeren tot een bepaalde handeling, te instrueren, te overtuigen of te imponeren. Dit is de functie die vaak centraal staat bij bevelen, smeekbeden en reclame. De conatieve functie wordt ook wel de appellatieve functie genoemd [10](#page=10). #### 3.2.4 Fatische functie * **Gekoppeld aan:** Contact [10](#page=10). * **Functie:** De fatische functie wordt gebruikt om het communicatiekanaal te openen, te leggen, te testen en in stand te houden. Het gaat hierbij om de sociale cohesie en het onderhouden van de relatie tussen communicerende partijen, ongeacht de inhoud van de boodschap. Voorbeelden zijn begroetingen, small talk, of het controleren of de ander nog luistert ("Begrijp je?") [10](#page=10). #### 3.2.5 Metalinguïstische functie * **Gekoppeld aan:** Code [10](#page=10). * **Functie:** Deze functie treedt op wanneer taal wordt gebruikt om te reflecteren op de taal zelf, het gebruikte taalsysteem of de code. Dit omvat uitleg over woorden, grammaticaregels, de betekenis van symbolen of het definiëren van termen. Semiotiek, de studie van tekens en symbolen, is hier een voorbeeld van [10](#page=10). #### 3.2.6 Poëtische functie * **Gekoppeld aan:** Boodschap [10](#page=10). * **Functie:** De poëtische functie legt de nadruk op de boodschap zelf, waardoor de boodschap aandacht naar zichzelf trekt. Dit gebeurt niet noodzakelijk door literatuur, maar door het creatief en esthetisch inzetten van taal, zoals het gebruik van alliteratie, rijmvormen, beeldspraak of een specifieke woordkeuze die de aandacht trekt. Het effect hiervan is vaak een "poëtisch effect" [10](#page=10). > **Tip:** Hoewel elke functie aan een specifieke factor is gekoppeld, is het belangrijk te onthouden dat in de praktijk de meeste uitingen meerdere functies tegelijkertijd vervullen, waarbij één functie vaak dominant is [10](#page=10). > **Example:** Een reclameslogan kan tegelijkertijd de referentiële functie hebben (informatie over het product), de conatieve functie (aanzetten tot kopen) en de poëtische functie (een pakkende formulering gebruiken om de aandacht te trekken) [10](#page=10). * * * # Vervreemding en haar effecten Vervreemding in taalgebruik en kunst breekt met de normale verwachtingen om de aandacht te vestigen op de vorm en een nieuwe kijk op het vertrouwde te bewerkstelligen [11](#page=11). ### 4.1 Het concept van vervreemding Normaal taalgebruik streeft naar efficiëntie, waarbij de boodschap eenduidig, beknopt, duidelijk en transparant is, en de vorm volledig ten dienste staat van de inhoud. Vervreemding daarentegen wijkt af van dit normale gebruik en van onze verwachtingspatronen. Deze afwijking heeft twee hoofdeffecten [11](#page=11): 1. Het dwingt ons stil te staan bij de vorm van de boodschap [11](#page=11). 2. Het kan een vertrouwd referentiepunt als 'nieuw' of 'onbekend' laten verschijnen [11](#page=11). ### 4.2 Effecten van vervreemding Vervreemding kan verschillende effecten teweegbrengen, waaronder humoristische, esthetische, existentiële en ideologische effecten. #### 4.2.1 Humoristische of speleffecten Humoristische effecten ontstaan wanneer vervreemding wordt ingezet in een speelse context, zoals te zien is bij Monty Python [12](#page=12). #### 4.2.2 Esthetische effecten In de kunst wordt vervreemding gebruikt om esthetische ervaringen te creëren. Dit gebeurt door het combineren van onverwachte elementen of het presenteren van alledaagse objecten in een nieuwe context. * **Voorbeelden uit de kunst:** * Salvador Dalí's "Kreeft telefoon" [13](#page=13) . * Philippe Starck's "Juicy Salif" een citruspers die meer op een sculptuur lijkt [13](#page=13) . * Georg Segal's sculptuur "Alice, luisterend naar haar gedichten en muziek" waarbij alledaagse taferelen worden bevroren in wit gips [14](#page=14) . * Rachel Whiteread's sculptuur "Untitled (domestic)" die de negatieve ruimte van alledaagse objecten vastlegt [14](#page=14) . #### 4.2.3 Existentieel effect Vervreemding kan ook een 'existentieel' effect hebben, waarbij de kijker of lezer wordt geconfronteerd met de aard van het bestaan of de realiteit op een ongebruikelijke manier [15](#page=15). #### 4.2.4 Ideologisch effect Vervreemding kan worden ingezet om ideologische standpunten te uiten of kritiek te leveren. * **Bertolt Brecht en het 'Verfremdungseffekt':** Brecht gebruikte dit principe in het theater om het publiek aan te zetten tot kritisch denken over sociale en politieke kwesties, in plaats van emotionele identificatie. Het doel was om het vertrouwd ogende te ontmythologiseren en te tonen hoe het ook anders had kunnen zijn [17](#page=17). * **Voorbeelden in film en media:** * Lars von Trier's film "Dogville" maakt gebruik van een minimalistisch decor, waardoor de nadruk komt te liggen op het spel en de interacties van de personages, en de kijker wordt gedwongen na te denken over de sociale mechanismen [17](#page=17) . * Magazines zoals ADBUSTERS zetten vervreemdende beelden en teksten in om kritiek te uiten op consumentisme en kapitalisme [18](#page=18). > **Tip:** Bij het analyseren van vervreemding in kunst of taal is het belangrijk om niet alleen te kijken \_wat er wordt getoond, maar vooral \_hoe het wordt getoond en welk effect dit beoogt te bereiken bij het publiek. Denk na over de contrasten tussen het vertrouwde en het onverwachte. * * * # Analyse van architectuur vanuit het communicatieschema Dit onderwerp past het communicatieschema van Jakobson toe op de analyse van (interieur)architectuur, waarbij de verschillende functies van architecturale ruimtes worden belicht [19](#page=19). ### 5.1 Het communicatieschema van Jakobson en architectuur Net als elke andere vorm van communicatie kan architectuur verschillende functies vervullen, zoals de expressieve, referentiële en conatieve functie. Binnen de architectuur wordt echter de poëtische of esthetische functie steeds als centraal beschouwd. D. Preziosi past de functies van Jakobson toe op de analyse van architecturale ruimtes [19](#page=19) [21](#page=21) [22](#page=22) [23](#page=23) [24](#page=24) [25](#page=25) [26](#page=26). #### 5.1.1 De expressieve functie De expressieve functie in architectuur verwijst naar de persoonlijke stijl van de (interieur)architect [21](#page=21). > **Voorbeeld:** Antoni Gaudi's Casa Batlló in Barcelona (1905-1907) toont duidelijk zijn unieke en expressieve architecturale signatuur [21](#page=21). #### 5.1.2 De conatieve functie De conatieve functie richt zich op oriënterende instructies voor de gebruiker. Dit helpt gebruikers om de ruimte te navigeren en te begrijpen hoe deze te gebruiken [22](#page=22). > **Voorbeeld:** De bewegwijzering en indeling van Station Antwerpen-Centraal dient als een voorbeeld van de conatieve functie, waarbij reizigers worden geïnformeerd en geleid [22](#page=22). #### 5.1.3 De fatische functie De fatische functie is gericht op het sturen van interpersoonlijke interacties binnen een ruimte. De inrichting kan ontmoetingen en sociale interacties faciliteren of juist beperken [23](#page=23). > **Voorbeeld:** Een open keukenontwerp kan de fatische functie dienen door de interactie tussen koks en gasten te bevorderen, waardoor een meer sociale sfeer ontstaat [23](#page=23). #### 5.1.4 De metatalige functie De metatalige functie verwijst naar historische verwijzingen binnen de architectuurtaal. Dit kan betrekking hebben op het gebruik van stijlen, materialen of vormen die een link leggen naar het verleden [24](#page=24). > **Voorbeeld:** De Brusselse metro toont metatalige elementen door stijlen en ontwerpinspiraties uit verschillende historische periodes te integreren [24](#page=24). #### 5.1.5 De poëtische/esthetische functie De poëtische of esthetische functie trekt de aandacht op de constructie zelf. Dit betreft de vormgeving, de materialiteit en de architectonische uitdrukking die als doel hebben om een esthetische ervaring te bieden [25](#page=25). > **Voorbeeld:** De Trappenhal van het Tasselhuis in Brussel, ontworpen door Victor Horta (1892-1893), is een uitstekend voorbeeld van de poëtische functie door de aandacht voor detail, lijnvoering en de esthetische presentatie van de structuur [25](#page=25). #### 5.1.6 De referentiële functie De referentiële functie duidt op de praktische functie die de ruimte vervult. Dit is de directe en functionele betekenis van de architectuur [26](#page=26). > **Voorbeeld:** De Temppeliaukio kerk in Helsinki ontworpen door Timo en Tuomo Suomalainen, dient primair als een religieuze ruimte, wat de referentiële functie illustreert [26](#page=26). * * * ## Veelgemaakte fouten om te vermijden * Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens * Let op formules en belangrijke definities * Oefen met de voorbeelden in elke sectie * Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Binarisme | Het concept dat betekenisverschillen in een systeem kunnen worden herleid tot reeksen van duidelijk tegengestelde paren, ook wel binaire opposities genoemd. | | Binaire opposities | Tegenovergestelde paren die worden gebruikt om betekenisverschillen te definiëren, zoals 'oud' versus 'modern' of 'privé' versus 'publiek'. | | Pertinent | Relevant of belangrijk voor het bepalen van de betekenis of functie van een bepaald element of teken. | | Syntagma | Een geordende combinatie van elementen die volgens specifieke regels samen een zinvol geheel vormen, zoals een zin in taal. | | Paradigma | Een reeks elementen die tot dezelfde categorie behoren en onderling uitwisselbaar kunnen zijn binnen een bepaalde structuur, zoals woorden van dezelfde woordsoort. | | Poëtisch effect | Een stilistisch effect dat ontstaat wanneer de principes van gelijksoortigheid binnen een paradigma worden toegepast op de syntagmatische ordening, wat leidt tot een verhoogde aandacht voor de vorm van de boodschap. | | Communicatieschema | Een model dat de verschillende componenten van een communicatieproces identificeert, waaronder zender, ontvanger, boodschap, context, contact en code. | | Referentiële functie | De taal functie die gericht is op de context en de informatie die wordt overgedragen; het verwijzen naar de werkelijkheid. | | Expressieve functie | De taal functie die de emoties en gevoelens van de zender uitdrukt, gericht op de innerlijke toestand van de spreker. | | Conatieve functie | De taal functie die gericht is op de ontvanger en bedoeld is om een effect op hem te sorteren, zoals het activeren, instrueren of overtuigen. | | Fatische functie | De taal functie die wordt gebruikt om contact te leggen, te onderhouden en te beëindigen, en de communicatielijn open te houden. | | Metatalige functie | De taal functie die gericht is op de code zelf; de taal wordt gebruikt om over taal te spreken of de betekenis van woorden en zinnen te verduidelijken. | | Poëtische functie | De taal functie die de aandacht vestigt op de boodschap zelf, de vorm van de uiting wordt benadrukt en trekt de aandacht naar zichzelf. | | Vervreemding | Een techniek waarbij afgeweken wordt van het normale taalgebruik of de verwachte presentatie, waardoor de ontvanger gedwongen wordt stil te staan bij de vorm en de inhoud op een nieuwe manier te ervaren. | | Esthetisch effect | Een effect dat gericht is op de schoonheid, kunstzinnigheid en de zintuiglijke waarneming, vaak bereikt door onverwachte combinaties of vormen. |

# Introductie tot onderzoekend ontwerpen Dit document introduceert het vak "Onderzoeksmethoden voor Ontwerpers", waarbij ontwerpen wordt gepositioneerd als een middel voor kennisgeneratie, met een focus op architecturale, ruimtelijke en zintuiglijke analyse. ## 1. Introductie tot onderzoekend ontwerpen Dit vak leert studenten hoe zij onderzoek kunnen doen door middel van ontwerpen, wat leidt tot kennisgeneratie over ruimte, mens en ervaring. Het vak benadrukt het belang van analyse, observatie en experiment in het ontwerpproces. ### 1.1 Doelstellingen van het vak Het centrale doel is om studenten te voorzien van methoden om interieurs te analyseren, te interpreteren en te ontwerpen. Dit omvat het begrijpen van de elementen die interieurs beïnvloeden en definiëren. #### 1.1.1 Architecturale, ruimtelijke en zintuiglijke elementen * **Architecturale elementen:** Muren, kolommen, vloeren, openingen. * **Ruimtelijke elementen:** Verhouding, licht, perspectief, schaal, compositie. * **Zintuiglijke elementen:** Geur, geluid, tactiliteit, temperatuur, sfeer. Het vak onderzoekt de onderlinge relaties van deze elementen en hoe zij bijdragen aan de ruimtelijke beleving. #### 1.1.2 Ontwerpend onderzoek De verkregen inzichten worden toegepast in het eigen ontwerpproces, waardoor ontwerpen een directe vorm van kennisgeneratie wordt. Dit sluit aan bij de architecturale fenomenologie, die ruimte benadert via beleving en ervaring. ### 1.2 Eindcompetenties Na afronding van het vak dienen studenten in staat te zijn tot: * **Inzicht in onderzoeksmethoden:** Begrijpen van methoden voor analyse en interpretatie van interieurs. * **Herkenning van elementen:** Architecturale, ruimtelijke en zintuiglijke elementen (zoals vorm, materiaal, licht, klank) identificeren. * **Toelichting van relaties:** Uitleggen hoe elementen elkaar beïnvloeden (bv. hoe licht de ruimte transformeert, of hoe materiaal tactiliteit bewerkstelligt). * **Ruimtelijke analyse:** Interieurs analyseren aan de hand van een theoretisch kader, voornamelijk gebaseerd op "Analysing Architecture" van Simon Unwin. De nadruk ligt op begrip en analyse, niet op memorisatie. ### 1.3 Evaluatievormen * **Examen:** Schriftelijk, gesloten boek, met open vragen die inzicht en redenering vereisen. Een minimumscore van 10/20 is vereist om te slagen. * **Studiemateriaal:** PowerPoints, hoofdstukken uit "Analysing Architecture", aanvullende teksten, en eigen notities. * **Feedback:** Na bekendmaking van de resultaten. > **Tip:** Voor open vragen is het cruciaal om concepten te kunnen redeneren en toepassen, en niet enkel definities te reproduceren. ### 1.4 Studietips * Woon colleges bij, kom op tijd en neem actief deel aan discussies. * Pas de opgedane kennis toe in andere vakken, zoals "Ontwerplabo Initiatie". * Integreer kennis in het eigen ontwerpproces; dit maakt de kennis waardevol. ### 1.5 Data en thema's De lessen volgen een planning die thema's uit "Analysing Architecture" behandelt, waaronder: * Architecture as Intellectual Structure * Basic & Modifying Elements of Architecture * Elements Doing More Than One Thing * Geometry & Place-Making * Primitive Place Types * Themes in Spatial Organisation Deze thema's leiden naar een wrap-up en de film "Houselife", gericht op de ruimtelijke beleving. > **Tip:** De planning is bedoeld om studenten stapsgewijs de universele taal van architectuur te leren lezen en toepassen. ### 1.6 Het basisboek: Analysing Architecture * **Auteur:** Simon Unwin. * **Functie:** Het boek is de hoofdbron voor het vak. * **Context:** De principes in het boek zijn universeel en toepasbaar op alle schalen van architectuur, inclusief interieurarchitectuur. De PowerPoints bevatten samenvattingen en voorbeelden, maar het boek biedt de diepgang. > **Tip:** Blauwe tekst in de PowerPoints duidt op kernboodschappen uit het boek. ### 1.7 Het concept van "Autodidact" in Architectuur Een autodidact is iemand die zichzelf iets aanleert. In architectuur betekent dit het ontwikkelen van een eigen methodologie door het werk van anderen te bestuderen, via observatie, analyse en reflectie. > **Kernidee:** Zelf leren houdt in dat je leert *via* anderen, niet enkel *van* jezelf. #### 1.7.1 Autodidactisch leren in architectuur Dit impliceert niet geïsoleerd werken, maar leren uit een breed veld van architectonische experimenten. Door onderzoek verdiept het eigen ontwerp. Ondanks variatie in tijd en plaats, bestaat er een universele taal van architectuur, een "metataal". > **Belangrijk inzicht:** Het bestuderen van architectuur onthult onderliggende structuren en principes, de "grammatica" van ruimte. ### 1.8 De "rudiments" van architectuur De hoofdstukken van Unwin bieden bouwstenen (rudiments) voor analyse en inspiratie. Deze theorie helpt zowel bij het begrijpen als bij het ontwerpen. > **Voorbeeld:** De analyse van een kerk of museum onthult ruimtelijke principes die toegepast kunnen worden in eigen ontwerpen. ### 1.9 Het poëtische potentieel van architectuur Architectuur kan een non-verbale poëzie zijn, die ervaring condenseert in ruimte en betekenis, herinnering en emotie kan oproepen. Dit concept sluit aan bij fenomenologische benaderingen van ruimte als ervaring. > **Extra:** Dit raakt aan de idee dat ruimte meer is dan een fysiek object; het is een beleving. ### 1.10 Voorbeelden van onderzoekend ontwerpen Het vak introduceert drie ontwerpers als voorbeelden van verschillende onderzoeksmethoden: * **Peter Märkli:** Nadruk op taal en grammatica van architectuur, proportie als objectieve verhouding en grammatica als correcte toepassing van bouwstenen. * **Dom Hans van der Laan:** Ontwikkelde het "plastische getal" (3:4-verhouding) om harmonie in ruimte te creëren en architectuur af te stemmen op menselijke waarneming. * **Pieter De Bruyne:** Onderzocht universele geometrie, combineerde rationele proportieleer met symboliek en kleur, en toonde aan dat onderzoek zelf vorm kan aannemen. > **Belangrijk:** Deze drie benaderingen illustreren diverse manieren van "onderzoekend ontwerpen". #### 1.10.1 Peter Märkli Märkli beschouwt architectuur als een oude taal met een grammatica, waarbij proportie (meetkundige harmonie) en grammatica (correcte toepassing van elementen) samen orde, ritme en betekenis creëren. Hij benadrukt het leren van het "alfabet" van architectuur voordat men betekenisvolle "zinnen" kan creëren. #### 1.10.2 Dom Hans van der Laan Als Benedictijn zocht Van der Laan naar de essentie van architectonische ruimte. Hij ontwikkelde het "plastische getal" en paste dit toe op diverse schalen. Zijn werk kenmerkt zich door soberheid, ritme, geometrie en bezieling, en architectuur wordt gezien als een middel om de relatie tussen mens en wereld te structureren. Belangrijke concepten zijn de driedeling van ruimte: intiem, loopruimte en visueel veld. #### 1.10.3 Pieter De Bruyne Deze Belgische interieurarchitect combineerde onderzoek, kunst en postmodern design. Zijn werk is geïnspireerd door universele geometrie, met name uit de Oud-Egyptische meubelkunst. Hij creëerde meubelreeksen met symbolische thema's, waarbij zijn ontwerpen zelf onderzoeksresultaten zijn. ### 1.11 De "ekster" als metafoor De metafoor van de ekster, die ideeën steelt en eigen maakt, illustreert de onderzoekende ontwerper: een verzamelaar, observator, analist en herinterpreteerder die materiaal zich eigen maakt. > **Boodschap:** Wees nieuwsgierig, observeer, teken en vergelijk; onderzoek is een fundamentele houding. ### 1.12 Kernboodschap van de inleiding (Unwin) De inleiding van "Analysing Architecture" introduceert het concept van een universele "metalanguage" van architectuur, los van stijl of periode. Architecten leren deze taal door het werk van anderen te bestuderen, net zoals men een taal leert via haar grammatica. #### 1.12.1 De architect als autodidact Architecten ontwikkelen hun eigen aanpak door te leren van bestaande architectonische experimenten. Hoe meer men bestudeert, hoe dieper de eigen architectuur wordt. #### 1.12.2 Het universele "metalanguage" van architectuur Onder verschillende stijlen schuilt een universele taal van onderliggende ideeën en strategieën die dit boek wil ontsluiten. Voorbeelden worden geselecteerd op basis van hun onderliggende ideeën, niet hun stijl. #### 1.12.3 Leren door analyseren en tekenen Architectuur leren gebeurt door actief het werk van anderen te analyseren. Het namaken van plattegronden en doorsnedes geeft inzicht in de onderliggende structuur en intentie van de architect. Een notitieboekje fungeert als een "smeltkroes van creativiteit". #### 1.12.4 Werkdefinitie van architectuur Architectuur heeft twee fundamentele doelstellingen: * **Intellectual Structure:** Het creëren van mentale orde en structuur. * **Identification of Place:** Het creëren en definiëren van een "Plaats", die bemiddelt tussen de inhoud en de context. #### 1.12.5 Opbouw van het boek: Thematische Filters Het boek is thematisch gestructureerd, met elk hoofdstuk als een "analytisch filter". Dit omvat elementen van architectuur, thema's zoals "Elements Doing More Than One Thing" en "Primitive Place Types", en vervolgens fundamentele ruimtelijke strategieën. Belangrijke concepten voor het examen zijn: * Space and Structure * Parallel Walls * Axis (As) en Grid (Raster) * Datum * Place Stratification (Gelaagdheid) * Transition, Hierarchy, Heart (Overgang, Hiërarchie, Hart) * In-Between (Tussenruimte) * Inhabited Wall (Bewoonde Muur) * Hidden (Verborgen) * Refuge and Prospect (Toevlucht en Uitzicht) #### 1.12.6 De poëtische kracht van architectuur Architectuur kan de alledaagse ervaring overstijgen en een diepere, transcendentale betekenislaag toevoegen, vergelijkbaar met non-verbale poëzie. #### 1.12.7 Methode: Leren van voorbeelden De theorie wordt afgeleid van bestaande, erkende architectuurvoorbeelden. De auteur distilleert de onderliggende ideeën en strategieën die deze voorbeelden demonstreren in een open-ended verkenning. #### 1.12.8 Belangrijkste Engelse termen en concepten Voor het examen zijn de volgende termen cruciaal: * Universal language of architecture / Metalanguage * Autodidact * Accumulated powers (van de architectuurgeschiedenis) * Intellectual Structure and Identification of Place * Place (vs. space) * Analytical filters / Frames of reference * Plan and Section (als ontwerp- en analysemiddel) * Poetic potential / Transcendent poetry * Space and Structure * Parallel Walls * Axis * Grid * Stratification * Transition, Hierarchy, Heart * In-Between * Inhabited Wall * Refuge and Prospect **Conclusie voor het examen:** Dit hoofdstuk biedt een conceptuele gereedschapskist. Het doel is niet om stijlen te leren, maar de onderliggende mechanismen van architectuur te begrijpen en deze termen en concepten te herkennen, uitleggen en toepassen. Het ontwikkelt de "fluency in the language of architecture". --- # De universele taal van architectuur en autodidactisch leren Dit onderwerp introduceert het concept van een onderliggende, universele taal in de architectuur die stijl- en tijdsgebonden verschillen overstijgt, en benadrukt het belang van autodidactisch leren als essentiële vaardigheid voor ontwerpers. ### 2.1 Het concept van een universele taal in architectuur Architectuur wordt beschouwd als een "oude taal met een grammatica", die losstaat van specifieke stijlen of periodes. Deze universele taal, of "metalanguage", bestaat uit onderliggende ideeën en strategieën die terugkomen in ontwerpen van verschillende culturen en tijden. Het doel van het bestuderen van architectuur is het leren herkennen en begrijpen van deze taal, net zoals men een taal leert door de grammatica en woordenschat te bestuderen. Voorbeelden worden niet geselecteerd op stijl, maar op hun gedeelde onderliggende ideeën. Dit betekent dat een Griekse tempel en een moderne kapel vergeleken kunnen worden als ze dezelfde onderliggende strategie toepassen, zoals de "parallelle muur". ### 2.2 Autodidactisch leren als kernvaardigheid voor ontwerpers Een architect wordt gedefinieerd als een "autodidact", iemand die zichzelf dingen aanleert. Dit betekent dat elke ontwerper door de tijd heen zijn eigen methodologie ontwikkelt, vaak door het werk van anderen te bestuderen. Zelflerend zijn in de architectuur gaat niet over geïsoleerd werken, maar juist over leren uit het rijke veld van bestaande architectonische experimenten. Hoe meer een ontwerper onderzoekt en analyseert, hoe dieper en rijker zijn of haar eigen ontwerpen worden. Dit proces omvat observatie, analyse en reflectie op het werk van voorgangers. > **Tip:** Zelf leren betekent niet alleen leren van jezelf, maar vooral leren via de studie van anderen. ### 2.3 Leren door analyse en studie van bestaande voorbeelden Het ontwikkelen van de capaciteit om architectuur te ontwerpen kan significant worden verbeterd door actief te studeren hoe anderen architectuur hebben gemaakt. Een krachtige methode hiervoor is het analyseren van bestaande werken door bijvoorbeeld plattegronden en doorsneden na te tekenen. Dit geeft een dieper inzicht in de onderliggende structuur en intentie van de architect dan soms zelfs een bezoek aan het gebouw zelf kan bieden. Een notitieboekje dient hierbij als een essentiële "smeltkroes van creativiteit" voor het bestuderen en verwerken van ideeën. > **Voorbeeld:** Het namaken van de plattegrond en doorsnede van een historisch gebouw kan leiden tot een beter begrip van de ruimtelijke organisatie en de principes die de architect destijds hanteerde, dan simpelweg het gebouw visueel te observeren. ### 2.4 De fundamentele doelstellingen van architectuur De kern van architectuur wordt gedefinieerd door twee fundamentele doelstellingen: 1. **Intellectuele structuur (Intellectual Structure):** Architectuur verschaft een mentale orde en structuur aan de wereld om ons heen. Het helpt ons de omgeving te organiseren en te begrijpen. 2. **Identificatie van Plaats (Identification of Place):** Architectuur creëert, definieert en markeert "Plaats". Een "plaats" is meer dan alleen een lege ruimte; het is een bemiddelaar tussen de gebeurtenissen binnenin (de inhoud) en de bredere context buiten. Alle aspecten van architectuur draaien uiteindelijk om deze twee centrale doelstellingen. ### 2.5 De rol van de "ekster" als metafoor voor de onderzoekende ontwerper De metafoor van de "ekster" symboliseert de onderzoekende ontwerper. Net als een ekster die ideeën verzamelt, observeert, analyseert en herinterpreteert om ze zich eigen te maken, zo verzamelt de ontwerper ideeën uit diverse bronnen. Dit benadrukt het belang van nieuwsgierigheid, aandachtige observatie, tekenen en vergelijken als fundamentele houdingen voor het architectonische onderzoeksproces. > **Tip:** Wees altijd nieuwsgierig, kijk aandachtig, teken veel en vergelijk verschillende architectonische oplossingen. Onderzoek is een actieve houding. ### 2.6 De "rudiments" van architectuur en analytische filters De theorie van de universele taal van architectuur, zoals uiteengezet in het werk van Simon Unwin, biedt "bouwstenen" (rudiments) die dienen voor zowel analyse als inspiratie. Deze theorie, opgebouwd uit verschillende "analytische filters" of referentiekaders, helpt bij het begrijpen van architectuur. Deze filters omvatten onder andere: * Basis- en modificerende elementen van architectuur. * Elementen die meerdere functies vervullen. * Oorspronkelijke plaats-typen. * Architectuur als het maken van kaders. Daarnaast behandelt het boek fundamentele ruimtelijke strategieën, zoals: * Ruimte en structuur ($Space$ and $Structure$) * Parallelle muren ($Parallel$ $Walls$) * As en raster ($Axis$ and $Grid$) * Plaats en gelaagdheid ($Place$ $Stratification$) * Overgang, hiërarchie en hart ($Transition$, $Hierarchy$, $Heart$) * Tussenruimte ($In$-$Between$) * Bewoonde muur ($Inhabited$ $Wall$) * Verborgen elementen ($Hidden$) * Toevlucht en uitzicht ($Refuge$ and $Prospect$) Deze concepten vormen de "gereedschapskist" om de onderliggende mechanismen van architectuur te begrijpen, los van specifieke stijlen. Het doel is het ontwikkelen van "vloeiendheid in de taal van architectuur". ### 2.7 Het poëtische potentieel van architectuur Architectuur bezit een sterk poëtisch potentieel, functionerend als een non-verbale poëzie. Het kan de alledaagse ervaring overstijgen en een diepere, bijna transcendente betekenislaag toevoegen aan de gebouwde omgeving. Deze poëzie kan soms geanalyseerd worden, maar in andere gevallen blijft het ongrijpbaar. Het verkennen van dit poëtische aspect vereist een open en ontvankelijke blik op architectuur. Dit sluit aan bij fenomenologische benaderingen die ruimte beschouwen als een ervaring in plaats van enkel een object. --- # Methodes en voorbeelden van onderzoekend ontwerpen Dit hoofdstuk introduceert drie prominente ontwerpers – Peter Märkli, Dom Hans van der Laan en Pieter De Bruyne – als voorbeelden van diverse benaderingen binnen onderzoekend ontwerpen, waarbij hun methoden, concepten en toepassingen worden toegelicht. ### 3.1 De kern van onderzoekend ontwerpen Onderzoekend ontwerpen houdt in dat ontwerpers hun ontwerpproces gebruiken om kennis te genereren over ruimte, mens en ervaring. Het is een manier om via analyse, observatie en experiment tot inzichten te komen die het eigen ontwerp onderbouwen. De rode draad doorheen deze benadering is dat ontwerpers moeten leren kijken en analyseren, niet enkel creëren. Dit sluit aan bij de concepten van architectural phenomenology, dat ruimte begrijpt via beleving, ervaring en bewustzijn. ### 3.2 Peter Märkli: Architectuur als taal en grammatica Peter Märkli, een Zwitserse architect, beschouwt architectuur als een "oude taal met een grammatica". Zijn benadering focust op twee kernprincipes: * **Proportie:** Dit verwijst naar objectieve, meetkundige verhoudingen die harmonie creëren. Märkli benadrukt de inherente orde en harmonie die aanwezig is in de wiskundige en geometrische aspecten van architectuur. * **Grammatica:** Dit betreft de correcte toepassing van de fundamentele bouwstenen van architectuur, zoals muren, kolommen, daken en platforms. Net zoals een taal een grammatica nodig heeft om betekenisvolle zinnen te vormen, heeft architectuur een "grammatica" nodig om coherente en betekenisvolle ruimtes te creëren. Märkli pleit ervoor dat een architect eerst de "alfabet" van architectuur leert (de basisprincipes) voordat hij in staat is om betekenisvolle "zinnen" (gebouwen) te construeren. Zijn visie benadrukt continuïteit in plaats van vernieuwing omwille van vernieuwing, en hij verwijst vaak naar klassieke proportieleer, zoals die van Palladio. > **Tip:** Het werk van Märkli illustreert het belang van het begrijpen van de onderliggende structuren en regels in architectuur, vergelijkbaar met het leren van een taal. ### 3.3 Dom Hans van der Laan: Verhoudingen en menselijke perceptie Dom Hans van der Laan, een Nederlandse Benedictijnse monnik en architect, zocht naar de essentie van architectonische ruimte door zich te richten op verhoudingen en menselijke waarneming. * **Het Plastisch Getal:** Dit is zijn meest bekende concept. Het Plastisch Getal is een driedimensionaal systeem dat harmonie creëert in de ruimte, gebaseerd op een fundamentele 3:4-verhouding. Hij paste dit principe toe op alle schalen, van de intieme afmetingen van een kloostercel tot de proporties van meubilair. * **Drie Schalen van Perceptie:** Van der Laan definieerde drie perceptuele schalen die bepalend zijn voor de menselijke ervaring van ruimte: * **Intiem:** Ruimtes die een gevoel van nabijheid en geborgenheid bieden, zoals een zitje. * **Loopruimte:** De ruimte die nodig is voor beweging en interactie. * **Visueel Veld:** De schaal die we waarnemen vanuit een stilstaande positie, bepalend voor de algehele perceptie van een ruimte. Zijn ontwerpen, zoals de Abdij Roosenberg, kenmerken zich door soberheid, ritme, geometrie en een bezielde kwaliteit. Zijn denken was invloedrijk en zijn "Morphotheek van 36 vormen" diende als een didactisch instrument om proporties tastbaar te maken. Van der Laan zag architectuur als een middel om de relatie tussen mens en wereld te structureren. > **Voorbeeld:** De toepassing van het Plastisch Getal door Van der Laan kan worden gezien in de uniforme, harmonische proporties van de muren, openingen en interieuronderdelen van zijn gebouwen, die een coherente en mensgerichte ruimtelijke ervaring creëren. ### 3.4 Pieter De Bruyne: Universele ontwerpkennis en geometrie Pieter De Bruyne, een Belgische interieurarchitect, combineerde onderzoek, kunst en postmodern design. Zijn werk verkent een universele geometrie in ontwerp, geïnspireerd door onder andere Oud-Egyptische meubelkunst. * **Geometrische Principes en Symboliek:** De Bruyne integreerde rationele proportieleer met symboliek en kleurgebruik. Hij analyseerde meubels van historische artefacten, zoals die van Toetanchamon, om de onderliggende geometrische principes te doorgronden. Vervolgens ontwierp hij nieuwe meubels en interieurs op basis van deze principes. * **Onderzoek als Vorm:** Zijn ontwerpen, zoals kastenreeksen met thematische titels zoals "Water", "Nacht" en "Kontrast", zijn zelf onderzoeksresultaten. Ze tonen een dialoog tussen oud en nieuw, analytisch en poëtisch. De Bruyne demonstreert hiermee dat onderzoek direct kan worden vertaald naar tastbare, functionele en esthetische ontwerpoplossingen. > **Tip:** De Bruyne's werk benadrukt dat archetypische vormen en geometrische patronen, die door de geschiedenis heen worden herhaald, waardevolle bronnen van inspiratie en kennis kunnen zijn voor hedendaags ontwerp. ### 3.5 De metafoor van de "ekster" Als slot wordt de metafoor van de "ekster" geïntroduceerd om de houding van de onderzoekende ontwerper te illustreren. Net als een ekster die ideeën verzamelt uit diverse bronnen, observeert, analyseert, herinterpreteert en zich eigen maakt, moet een ontwerper nieuwsgierig zijn, observeren, tekenen en vergelijken. Onderzoek is in deze context primair een houding van constante exploratie en integratie van kennis. --- # Kernconcepten en evaluatie voor het examen Dit gedeelte van de studiehandleiding behandelt de kernconcepten en evaluatiecriteria voor het vak "Onderzoeksmethoden voor Ontwerpers", met een specifieke focus op de open vragen in het schriftelijk examen. ### 4.1 Evaluatievormen en criteria Het examen voor dit vak is schriftelijk, gesloten boek en vereist geen mondelinge toelichting. De toets bestaat uit open vragen, wat betekent dat studenten hun redenering en inzicht moeten demonstreren in plaats van alleen definities op te sommen. * **Vereiste score:** Een minimumscore van 10 op 20 is vereist om te slagen voor het vak. * **Evaluatiecriteria:** De criteria voor het examen zijn direct gekoppeld aan de eindcompetenties die in de les worden uiteengezet. Deze competenties omvatten het begrijpen van onderzoeksmethoden, het herkennen van architecturale, ruimtelijke en zintuiglijke elementen, het toelichten van de relaties tussen deze elementen, en het analyseren van ruimtes aan de hand van een theoretisch kader. * **Studiemateriaal:** Het studiemateriaal omvat de PowerPointpresentaties, hoofdstukken uit "Analysing Architecture" van Simon Unwin, aanvullende teksten en eigen gemaakte notities. * **Feedback:** Na de bekendmaking van de resultaten zal er een mogelijkheid zijn voor feedback, waarover studenten per e-mail worden geïnformeerd. > **Tip:** Aangezien het examen open vragen bevat, is het cruciaal om concepten zoals "het plastische getal", "proportie" en "grammatica" te kunnen redeneren en uitleggen, en niet enkel definities uit het hoofd te leren. ### 4.2 Belangrijke concepten uit "Analysing Architecture" Het vak bouwt voort op de principes uiteengezet in "Analysing Architecture" van Simon Unwin. De kernboodschap van de inleiding van dit boek, die essentieel is voor het examen, kan worden samengevat als de ontwikkeling van een universele taal van architectuur. #### 4.2.1 De architect als autodidact Een architect is per definitie een autodidact, iemand die zichzelf onderwijst. Dit betekent het ontwikkelen van een eigen methodologie door actief het werk van anderen te bestuderen, te analyseren en daaruit te leren. * **Kernidee:** Leren vindt plaats door observatie, analyse en reflectie, waarbij men put uit de rijke geschiedenis van "past architectural experiment". Hoe meer men bestudeert, hoe dieper de eigen ontwerpen worden. > **Tip:** Zelfleren betekent niet geïsoleerd werken, maar leren uit een breed veld van architectonische experimenten en ideeën. #### 4.2.2 De universele taal van architectuur (Metalanguage) Onder alle verschillende stijlen, periodes en culturen in de architectuur schuilt een universele taal, een "metalanguage". Deze taal bestaat uit onderliggende ideeën en strategieën die losstaan van specifieke stijlen. Het boek biedt een raamwerk om deze taal te herkennen en te begrijpen. * **Toepassing:** Voorbeelden uit de architectuurgeschiedenis worden niet primair geselecteerd op hun stijl, maar op de onderliggende strategie die ze belichamen. Zo kunnen een Griekse tempel en een moderne kapel vergelijkbare concepten demonstreren, zoals de "Parallel Wall" strategie. #### 4.2.3 Leren door analyseren en tekenen De capaciteit om architectuur te bedrijven, wordt ontwikkeld door actief het werk van anderen te bestuderen. Het namaken van plattegronden en doorsnedes is een krachtige analysemethode die inzicht geeft in de onderliggende structuur en intentie van de architect, vaak meer dan een fysiek bezoek aan het gebouw. Een notitieboekje fungeert hierbij als een "crucible of creativity". * **Methode:** Het "teleologisch" werken, afkomstig uit bereikte voorbeelden, houdt in dat theorie wordt afgeleid uit bestaande, algemeen erkende werken van architectuur. #### 4.2.4 Werkdefinitie van architectuur: Intellectual Structure and Identification of Place Architectuur heeft twee fundamentele doelstellingen: 1. **Intellectual Structure (Intellectuele Structuur):** Het creëren van mentale orde en structuur in onze omgeving. 2. **Identification of Place (Identificatie van Plaats):** Het creëren, definiëren en markeren van "Place". Een plaats is een bemiddelaar tussen de inhoud (wat erin gebeurt) en de externe context. Alle architecturale ontwerpbeginselen draaien om deze twee kernaspecten. #### 4.2.5 De opbouw van het boek: Thematische Filters Het boek is thematisch opgebouwd en presenteert verschillende "analytical filters" (analytische filters) om naar architectuur te kijken. * **Basis- en Modificerende Elementen:** De eerste focus ligt op de fundamentele bouwstenen en aanpassende elementen van architectuur. * **Thema's en Sub-thema's:** Vervolgens worden diverse thema's behandeld, zoals "Elements Doing More Than One Thing", "Using Things That Are There", "Primitive Place Types", en "Architecture as Making Frames". * **Fundamentele Ruimtelijke Strategieën:** De belangrijkste concepten voor het examen zijn de fundamentele ruimtelijke strategieën. Deze omvatten: * Space and Structure (Ruimte en Structuur) * Parallel Walls (Parallelle Muren) * Axis (As) and Grid (Raster) * Datum (Referentiepunt) * Place Stratification (Gelaagdheid van Plaats) * Transition, Hierarchy, Heart (Overgang, Hiërarchie, Hart) * In-Between (Tussenruimte) * Inhabited Wall (Bewoonde Muur) * Hidden (Verborgen) * Refuge and Prospect (Toevlucht en Uitzicht) > **Tip:** Begrijp deze ruimtelijke strategieën, zodat je ze kunt herkennen, uitleggen en toepassen op bestaande en eigen ontwerpen. Dit is cruciaal voor de "fluency in the language of architecture". #### 4.2.6 Het poëtische potentieel van architectuur Architectuur bezit een non-verbale poëtische kracht. Het kan de alledaagse ervaring overstijgen en een diepere, soms transcendente betekenislaag toevoegen. Deze "poëzie" is soms te analyseren, soms ongrijpbaar. Een open blik is essentieel om dit potentieel te verkennen, wat aansluit bij fenomenologische concepten van ruimte als ervaring. ### 4.3 Kernconcepten en termen voor het examen Voor het examen is het van belang de volgende concepten en termen te begrijpen en te kunnen uitleggen: * **Universal language of architecture / Metalanguage:** De onderliggende, universele principes die architectuur vormgeven, onafhankelijk van stijl. * **Autodidact:** Het vermogen om zelfstandig kennis op te bouwen en te leren van de omgeving en het werk van anderen. * **Accumulated powers (van de architectuurgeschiedenis):** De opgebouwde kennis, technieken en ideeën uit de architectuurgeschiedenis waar ontwerpers van kunnen leren. * **Intellectual Structure and Identification of Place:** De twee fundamentele doelstellingen van architectuur: het creëren van orde en het definiëren van plaats. * **Place (vs. space):** Het verschil tussen abstracte ruimte en een betekenisvolle, gedefinieerde plaats. * **Analytical filters / Frames of reference:** De verschillende manieren en conceptuele gereedschappen om naar architectuur te kijken en deze te analyseren. * **Plan and Section (als ontwerp- en analysemiddel):** De plattegrond en doorsnede als essentiële middelen voor zowel ontwerp als analyse van architectuur. * **Poetic potential / Transcendent poetry:** Het vermogen van architectuur om diepere, emotionele en betekenisvolle ervaringen te creëren. * **Ruimtelijke Strategieën:** Alle hierboven genoemde fundamentele ruimtelijke strategieën (Space and Structure, Parallel Walls, Axis, Grid, Datum, etc.). > **Voorbeeld:** Bij het analyseren van een gebouw met de "Parallel Walls" strategie, zou je kijken hoe twee parallel lopende muren de ruimtelijke organisatie en de beleving van de bezoekers sturen, bijvoorbeeld door het creëren van een duidelijke looproute of het definiëren van specifieke zones. ### 4.4 Rol van de docent en actieve deelname De docent is aanspreekbaar voor inhoudelijke vragen, wat de nadruk legt op een actieve leerhouding. Actief deelnemen aan discussies en het toepassen van kennis in andere vakken wordt aangemoedigd. Deze actieve integratie van kennis is essentieel om de waardering van theorie in het ontwerpproces te verhogen. > **Tip:** De rode draad is dat ontwerpers moeten leren kijken en analyseren, niet enkel creëren. De nadruk ligt op begrijpen en analyseren, niet op uit het hoofd leren. Dit sluit aan bij de eindcompetenties en de evaluatiecriteria van het examen. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Onderzoekend ontwerpen | Een methodologie waarbij ontwerpproces zelf wordt gebruikt als middel om kennis te genereren over ruimte, mens en ervaring, leidend tot onderbouwde ontwerpbeslissingen. | | Architecturale elementen | De basisonderdelen van een gebouw die de structuur en vorm bepalen, zoals muren, kolommen, vloeren en daken. | | Ruimtelijke elementen | Componenten die de perceptie en beleving van een ruimte beïnvloeden, waaronder verhouding, licht, perspectief, schaal en compositie. | | Zintuiglijke elementen | Aspecten van een omgeving die de menselijke zintuigen prikkelen, zoals geur, geluid, tactiliteit (gevoel) en temperatuur, die bijdragen aan de algehele sfeer. | | Architectural phenomenology | Een theoretische benadering die de beleving, ervaring en het bewustzijn van de mens in relatie tot ruimte centraal stelt voor begrip. | | Plastisch getal | Een concept ontwikkeld door Dom Hans van der Laan, dat een specifieke driedimensionale verhouding (3:4) gebruikt om harmonie en proportie in architectonische ruimtes te creëren. | | Metalanguage | Een universele taal van architectuur die onderliggende ideeën en strategieën omvat die losstaan van specifieke stijlen, periodes of culturen. | | Autodidact | Iemand die zichzelf dingen aanleert, in de context van architectuur verwijst dit naar het vermogen om zelfstandig kennis op te bouwen door studie en observatie. | | Intellectual Structure | De mentale orde en structuur die architectuur biedt aan de omgeving, waardoor de wereld om ons heen georganiseerd en begrijpelijk wordt. | | Identification of Place | Het creëren, definiëren en markeren van een specifieke "Plaats" (Place) door middel van architectuur, die fungeert als schakel tussen de binnen- en buitencontext. | | Analytical filter | Een thematische benadering of een theoretisch kader dat wordt gebruikt om architectuur te analyseren en te begrijpen, zoals elementen, ruimtelijke strategieën of concepten. | | Parallel Wall | Een architectonische strategie waarbij parallelle muren worden gebruikt om ruimte te definiëren of te structureren, een principe dat in verschillende architectonische stijlen terugkomt. | | Proportie | De objectieve, meetkundige verhouding tussen verschillende onderdelen van een ontwerp, die bijdraagt aan harmonie en visuele orde. | | Grammatica (van architectuur) | De juiste toepassing van de fundamentele bouwstenen en principes van architectuur, analoog aan de grammatica van een taal, om betekenisvolle structuren te creëren. |

# Inleiding tot de semiotiek van kunst en ruimte Hier is een gedetailleerde studiehandleiding voor "Inleiding tot de semiotiek van kunst en ruimte", gebaseerd op de verstrekte documentinhoud, die de nadruk legt op de betekenis van ruimte en objecten in interieurarchitectuur. ## 1\. Inleiding tot de semiotiek van kunst en ruimte Deze sectie introduceert de concepten van ruimte en betekenis binnen interieurarchitectuur, met een focus op hoe objecten als dragers van betekenis fungeren en hoe we door middel van semiotische competentie de omgeving interpreteren. ### 1.1 Ruimte en betekenis in interieurarchitectuur Interieurarchitectuur omvat meer dan alleen de vormgeving van fysieke eigenschappen zoals vorm, materiaal, licht, kleur en objecten; het gaat ook om betekenisgeving. Elk interieur communiceert op meerdere niveaus, variërend van praktische oriëntatie en gebruik tot het weerspiegelen van de identiteit van de bewoners en de normen en waarden van een maatschappij. Objecten in een interieur fungeren hierbij vaak als dragers van deze betekenissen [3](#page=3). ### 1.2 Semiotische competentie Semiotische competentie wordt gedefinieerd als 'het vermogen om objecten te veranderen in tekens die samen een leefwereld vormen waarin een organisme kan leven'. Deze betekenisvolle leefwereld wordt actief gecreëerd door de participatie van een organisme aan de omgeving. Het is cruciaal om te begrijpen dat de interpretatie van tekens niet louter intellectueel is, maar ook via het lichaam en zintuiglijke waarnemingen, bewegingen en handelingen plaatsvindt. Hierdoor kan eenzelfde omgeving verschillende leefwerelden herbergen voor diverse organismen, die de ruimte elk op hun eigen wijze ervaren en interpreteren [3](#page=3). **Richtvragen voor de analyse van interieurs:** * Welke zintuiglijke indrukken geeft een ruimte [3](#page=3)? * Welke bewegingen en handelingen zijn er mogelijk in de ruimte [3](#page=3)? * Welke interacties met dingen en mensen zijn er mogelijk [3](#page=3)? * Welke affecten, gevoelens, emoties of sfeer roept de ruimte op [3](#page=3)? * Welke gedachten of herinneringen roept de ruimte op [3](#page=3)? * Welke betekenissen, thema's of concepten roept de ruimte op [3](#page=3)? De interpretatie van een leefwereld of interieur is altijd tijdsgebonden en wordt beïnvloed door hedendaagse problemen en interesses. Betekenis is niet vast, maar evolueert voortdurend door een actieve dialoog met het geobserveerde. Volgens H.G. Gadamer leidt de 'horizonversmelting' tussen de ervaringshorizon van de interpretator en die van het geïnterpreteerde tot nieuwe inzichten, waarbij betekenis continu opnieuw wordt geproduceerd [3](#page=3). ### 1.3 Semiotiek Semiotiek, afgeleid van het Griekse σηµειον (teken) en σηµειωτικη (tekenleer), is de wetenschap die zich bezighoudt met tekens, tekensystemen en de relatie tussen een teken en datgene waarnaar het verwijst. Belangrijke figuren in dit veld zijn C.S. Peirce, F. de Saussure en R. Jakobson, die fundamentele vragen stelden over de aard van tekens, communicatie en hoe we de wereld vormgeven via tekens [4](#page=4). De 'linguistic turn' in de 20e eeuw benadrukte het belang van tekens in de creatie en receptie van ervaring, identiteit, cultuur en ideologie. Tekens zijn dus niet slechts passieve weergaven van de werkelijkheid, maar construeren deze actief door interactie met een specifieke omgeving. Dit roept vragen op over de relatie tussen taal en denken, taal en macht, taal en ruimte, en taal en kunst. In deze cursus wordt uitgezoomd van het teken naar de tekst (zin, boodschap, verhaal) en vervolgens naar de context (maatschappij) [4](#page=4). ### 1.4 Semiotiek en kunst Kunst wordt beschouwd als een bijzondere vorm van communicatie en als een methode om interieurs te lezen en er betekenis aan te geven. Een kunstwerk creëert een fictieve wereld met een eigen tekensysteem, dat een alternatieve kijk op de bestaande werkelijkheid biedt en nieuwe perspectieven op het bewonen en ervaren van ruimtes toont [4](#page=4). **Voorbeelden van kunstwerken die ruimte en betekenis verkennen:** * Edward Hopper, \_Hotel Room [4](#page=4). * Ilya Kabakov, \_The Man Who Flew into Space from His Appartment [4](#page=4). * Clara Gutsche, \_Point du Lac, Quebec [4](#page=4). > **Tip:** De interpretatie van de betekenis van een ruimte of object is een actief proces waarbij zowel intellectuele als zintuiglijke en lichamelijke ervaringen een rol spelen. Wees je bewust van de subjectieve en tijdsgebonden aard van deze interpretaties. > > **Tip:** Wanneer je een interieur analyseert, stel jezelf dan de reeks richtvragen op pagina 3 om een dieper inzicht te krijgen in de gelaagde betekenissen die de ruimte communiceert [3](#page=3). * * * # Theoretische kaders van tekens en betekenis Dit deel bespreekt de tekentheorieën van Peirce, Saussure en Jakobson, met speciale aandacht voor hun toepassingen op kunst en architectuur. ### 2.1 De tekentheorie van Charles Sanders Peirce Peirce definieert een teken als "iets dat voor iemand naar iets anders verwijst". Zijn theorie wordt vaak voorgesteld als een 'driehoek' die drie componenten omvat [5](#page=5): * **Representamen:** Het teken zelf, datgene wat naar iets anders verwijst (bv. rook) [5](#page=5). * **Object:** Datgene waarnaar het teken verwijst (bv. vuur) [5](#page=5). * **Interpretant:** De betekenis die een waarnemer aan het teken geeft (bv. gevaar) [5](#page=5). Het is belangrijk op te merken dat verschillende representamens naar hetzelfde object kunnen verwijzen (bv. een woord en een afbeelding van een boom). Een interpretant kan op zijn beurt weer een representamen worden voor een ander object, en de interpretant kan variëren afhankelijk van de waarnemer [5](#page=5). #### 2.1.1 Soorten tekens volgens Peirce Peirce onderscheidt drie hoofdcategorieën van tekens, gebaseerd op de relatie tussen het representamen en het object [5](#page=5): * **Index:** Het object staat in een oorzakelijk verband met het representamen [5](#page=5). * **Voorbeelden:** Sporen (veroorzaakt door het afwezige object), symptomen (verschijnen gelijktijdig met of maken deel uit van het object, zoals windpokken, tranen, schimmelplekken) [5](#page=5). * **Icoon:** Het representamen vertoont gelijkenis met het object (analogie) [5](#page=5). * **Voorbeelden:** Beelden (foto, schilderij, pictogram), diagrammen (zoals Peirce's eigen driehoek), beeldspraak ("een beer van een vent") [5](#page=5). * **Symbool:** Het representamen is arbitrair, ongemotiveerd en conventioneel [5](#page=5). * **Voorbeeld:** Talige tekens (bv. het woord 'boom' in het Nederlands, 'tree' in het Engels, 'arbre' in het Frans) [5](#page=5). * **Graduele aard van arbitrairiteit en motivatie:** Dit geldt niet altijd strikt. Zo zijn hiëroglyfen, onomatopeeën ('kukeleku'), plaatsnamen ('hamburger') en kleurgebruik ('rood' voor verbod) graduele vormen van symbolen [6](#page=6). #### 2.1.2 Peirciaanse analyse van kunstwerken De analyse van kunstwerken vanuit een Peirciaans perspectief kent twee kernproblemen [6](#page=6): 1. **Classificatie van het kunstwerk:** Is een kunstwerk, gebouw of interieur primair een iconisch, indexicaal of symbolisch teken? Voorbeelden hiervan zijn Picasso's 'La femme qui pleure' of het Sydney Opera House [6](#page=6). 2. **Identificatie van het object:** Wat is het object van een artistiek representamen? Dit wordt geïllustreerd met vergelijkingen tussen Velazquez' Paus Innocentius X en Bacon's Study, of Caravaggio's De ongelovige Thomas en Mondriaan's Compositie [6](#page=6). Moderne kunst wordt vaak gezien als een zelfreferentieel teken, dat primair naar zichzelf verwijst. Hoewel de beweging 'l'art pour l'art' (kunst om de kunst) en de opvatting "All art is quite useless" suggereerden dat kunst autonoom kon zijn, blijft zelfs het meest autonome kunstwerk verbonden met de zintuiglijke wereld en de semiotische competentie van de toeschouwer. Interieurarchitectuur kan nooit volledig autonoom zijn, omdat rekening gehouden moet worden met functie, programma en bewoonbaarheid, zoals te zien is in het Farnsworth House van Mies van der Rohe [6](#page=6). ### 2.2 Ferdinand de Saussure Saussure's tekentheorie richt zich primair op symbolische, met name talige tekens. Hij hanteert een tweeledige structuur voor het teken [7](#page=7): * **Betekende (signifié):** Het mentale concept of de inhoud [7](#page=7). * **Betekenaar (signifiant):** Het klankbeeld of de vorm [7](#page=7). Het teken als geheel (betekende + betekenaar) verwijst naar een referent in de werkelijkheid, maar Saussure benadrukt dat de referentie niet direct de betekenis bepaalt. Betekenis ontstaat binnen het taalsysteem zelf door **differentie**, oftewel door het verschil met andere tekens [7](#page=7). > **Tip:** Saussure's opvatting dat betekenis voortkomt uit verschil, betekent dat een woord of concept pas betekenis krijgt in relatie tot wat het \_niet is. Het systeem van taal is cruciaal voor betekeniscreatie. #### 2.2.1 Betekenis door differentie * **Verschil in vorm:** bv. 'baard' vs. 'paard' [7](#page=7). * **Verschil in inhoud:** bv. 'boom' vs. 'struik', of het Engelse 'sheep' (dier) vs. 'mutton' (vlees) [7](#page=7). De bredere context van het systeem waarin een teken verschijnt, bepaalt de betekenis. De interpretatie van een teken kan veranderen afhankelijk van het afgebakende frame of de context. Voorbeelden hiervan zijn Marcel Duchamp's 'Fountain' of de Egyptische piramides, waarbij de betekenis afhangt van de context waarin ze geplaatst worden [7](#page=7). #### 2.2.2 Taalrelativisme Het loskoppelen van de referent in de werkelijkheid leidt tot taalrelativisme: de opvatting dat onze indeling en zelfs waarneming van de werkelijkheid afhankelijk is van het taalsysteem dat we gebruiken [7](#page=7). * **Voorbeeld:** De indeling van het kleurenspectrum kan verschillen, zoals het Welshe woord 'glas' dat zowel groen, blauw als grijs kan aanduiden, in tegenstelling tot het Nederlandse onderscheid. Ook de Japanse en westerse indeling van interieurs toont dit aan (zie J. Tanizaki, 'Lof der schaduw', 1994) [8](#page=8). #### 2.2.3 Taalevolutie Saussure maakte onderscheid tussen **diachrone taalstudie** (hoe taalsystemen veranderen over tijd) en **synchrone taalstudie** (taal op één specifiek moment). Taalsystemen veranderen onder invloed van politieke, sociale en culturele factoren [8](#page=8). * **Voorbeeld:** Het Middelnederlandse 'wyf' (neutraal) en 'vrouwe' (adellijk) evolueerden naar het moderne 'wijf' (beledigend) en 'vrouw' (neutraal). Ook interieurtaal is geëvolueerd, van een 'schoon/tweede plaats' (formele ontvangst) naar een 'grote living' en 'open keuken' die een informelere sfeer suggereren [8](#page=8). #### 2.2.4 Denotatie en connotatie (Hjelmslev) Hjelmslev breidde Saussure's ideeën uit met de concepten denotatie en connotatie [8](#page=8): * **Denotatie:** De vast omschreven, letterlijke betekenis van een teken [8](#page=8). * **Connotatie:** Andere betekenissen, associaties en gevoelens die een teken oproept [8](#page=8). Dit proces is in principe eindeloos; betekenis zaait zich voortdurend uit [8](#page=8). > **Voorbeeld:** Jasper Johns' schilderij 'Flag' (1954-55) kan verschillende connotaties oproepen, afhankelijk van de culturele en persoonlijke context van de kijker. Ook het teken 'sigaret' heeft naast zijn denotatieve betekenis (een rolletje tabak om te roken) tal van connotaties (gezelligheid, verslaving, status, enz.) [8](#page=8). #### 2.2.5 Saussuriaanse analyse van kunst Mukařovský paste Saussure's ideeën toe op kunst door een onderscheid te maken tussen het **artefact** en het **esthetisch object** [8](#page=8): * **Artefact:** Het concrete, materiële kunstwerk (vergelijkbaar met de betekenaar) [8](#page=8). * **Esthetisch object:** De tijdsgebonden interpretatie en de betekenis die het kunstwerk krijgt in het collectieve bewustzijn (vergelijkbaar met de betekende) [8](#page=8). Zelfs als het artefact onveranderd blijft, kan het esthetisch object veranderen doordat het kader van interpretatie evolueert. Dit evolutieproces is het onderwerp van receptieonderzoek [8](#page=8). * **Voorbeeld:** Claude Monet's 'Impression: soleil levant' gaf aanleiding tot de term 'impressionisme', een esthetisch object dat sindsdien is geëvolueerd. De 'terugkeer' van het barokke, overdadige interieur kan nu 'vintage' worden genoemd, waar het vroeger 'oubollig' werd geacht [8](#page=8). ### 2.3 Roman Jakobson Jakobson's werk kenmerkt zich door zijn focus op de structuur van het taalsysteem en de functies van taal in communicatie. #### 2.3.1 Binarisme van het taalsysteem Jakobson reduceert betekenisverschillen in het taalsysteem tot een reeks **binaire opposities** (paren van tegengestelden, weergegeven als -/+ of 0/1) [9](#page=9). * **Voorbeelden:** Stemhebbend/stemloos (bv. 'baard' vs. 'paard'), niet-culinair/culinair (bv. Engels 'sheep' vs. 'mutton') [9](#page=9). * **Onderscheid pertinent/niet-pertinent:** Niet alle opposities zijn relevant voor de betekenis van een teken. Bijvoorbeeld, voor de oppositie 'jongen' vs. 'meisje' zijn 'mannelijkheid' en 'leeftijd' pertinent, maar 'haarkleur' (blond/bruin) niet [9](#page=9). Binarisme is ook nuttig voor de analyse van interieurs, door middel van opposities zoals oud/modern, privé/publiek, rond/recht, ruw/glad, doorzichtig/ondoorzichtig. De relevantie van deze opposities hangt af van de functie en/of de esthetiek van een ruimte [9](#page=9). #### 2.3.2 Syntagma en paradigma Jakobson onderscheidt twee assen waarop tekens georganiseerd worden: * **Syntagma:** Een volgens grammaticale regels geordende combinatie van elementen die samen een zinvol geheel vormen. De relatie is **lineair** of **horizontaal** [9](#page=9). * **Voorbeeld:** De betekenaars 'ik', 'stappen', 'naar', 'het', 'huis' vormen de syntagmaatische zin "ik stap naar het huis" [9](#page=9). * **Voorwaarden:** De betekenaars moeten grammaticaal aangepast zijn, en de combinatie moet betekenisvol zijn [9](#page=9). * **Toepassing op interieurs:** Een eetplaats kan bestaan uit een tafel, stoelen, een wandmeubel, een schilderij, etc. [10](#page=10). * **Paradigma:** Een reeks elementen die tot dezelfde categorie behoren en onderling uitwisselbaar zijn. De relatie is **associatief** of **verticaal** [9](#page=9). * **Voorbeeld:** De categorie persoonlijke voornaamwoorden (ik, wij, jij), werkwoorden (stappen, lopen, slenteren), of locaties (huis, winkel, museum) [9](#page=9). * **Toepassing op interieurs:** De categorie 'tafel' kan variëren (rond, vierkant, hout, plastic), net als de categorie 'stoel' (hout, aluminium, draaistoel) [10](#page=10). Op de **paradigmatische as** worden betekenaars geselecteerd, en op de **syntagmatische as** worden ze gecombineerd [10](#page=10). #### 2.3.3 Poëtisch effect Het **poëtisch effect** ontstaat wanneer het principe van gelijksoortigheid van de paradigmatische as wordt geprojecteerd op de syntagmatische as. Dit betekent dat de elementen in de combinatie (syntagma) tot dezelfde categorie (paradigma) behoren [10](#page=10). * **Voorbeeld:** Een interieur met rode stoelen, rode kussens en een rode muur, waarbij de categorie 'rode objecten' wordt benadrukt [10](#page=10). #### 2.3.4 Communicatieschema en functies Jakobson's communicatieschema identificeert zes factoren in elke communicatie, elk gekoppeld aan een specifieke functie [10](#page=10): 1. **CONTEXT** (Referentiële of Cognitieve functie): Verwijzing naar de situatie waarop de boodschap betrekking heeft [10](#page=10). 2. **ZENDER** (Expressieve of Emotionele functie): Uitdrukking van de emotie van de zender [10](#page=10). 3. **ONTVANGER** (Conatieve of Appellatieve functie): Gericht op het effect op de ontvanger (overtuigen, instrueren) [10](#page=10). 4. **CONTACT** (Fatische functie): Het leggen en in stand houden van de communicatie [10](#page=10). 5. **CODE** (Metatalige functie): Reflectie over het gebruikte taalsysteem zelf (bv. semiotiek) [10](#page=10). 6. **BOODSCHAP** (Poëtische functie): Benadrukking van de boodschap zelf, waardoor deze aandacht trekt [10](#page=10). #### 2.3.5 Vervreemding (Verfremdungseffekt) Normaal taalgebruik streeft naar economie: eenduidigheid, beknoptheid en transparantie. Bij **vervreemding** wijkt de boodschap af van het normale gebruik of de verwachting. Dit dwingt de waarnemer stil te staan bij de vorm van de boodschap en kan vertrouwde referenten nieuw laten lijken [11](#page=11). * **Effecten van vervreemding:** * **Humoristisch of speleffect:** Raadsels, grappen, grappige details in een interieur [11](#page=11). * **Esthetisch effect:** Vooral in avant-garde kunst. Voorbeelden zijn werken van Philippe Starck, Salvador Dalí, René Magritte, Jan Fabre, Georg Segal, Rachel Whiteread [11](#page=11). * **'Existentieel' effect:** Een gevoel van bevreemding dat ons doet beseffen hoe we vervreemd zijn van onszelf en onze omgeving [11](#page=11). * **Ideologisch effect:** Zoals bij het 'Verfremdungseffekt' van Bertolt Brecht, dat het publiek dwingt een kritische afstand te bewaren door het alledaagse vreemd voor te stellen en identificatie onmogelijk te maken. Voorbeelden zijn Lars von Trier's 'Dogville' of campagnes van Adbusters [11](#page=11). #### 2.3.6 Analyse van (interieur)architectuur vanuit Jakobson's schema Net als alle communicatie, heeft architectuur verschillende functies, met de poëtische/esthetische functie vaak centraal. David Preziosi past Jakobson's functies toe op architecturale ruimte [11](#page=11): 1. **Expressief:** Persoonlijke stijl van de architect (bv. Antoni Gaudi's interieur in Casa Batlló) [11](#page=11). 2. **Conatief:** Oriënterende instructies voor de gebruiker, zoals infoborden [11](#page=11). 3. **Fatisch:** Sturen van interpersoonlijke interacties (bv. een open keuken) [11](#page=11). 4. **Metatalig:** Historische verwijzingen naar vroegere architectuurtaal (bv. interieur Brusselse metro's die verwijzen naar art nouveau) [12](#page=12). 5. **Poëtisch/esthetisch:** Aandacht vestigen op de constructie zelf (bv. Victor Horta's trappenhal van Tasselhuis) [12](#page=12). 6. **Referentieel:** De praktische functie die de ruimte vervult (bv. de Temppeliaukio kerk in Helsinki) [12](#page=12). * * * # Narratologie en de rol van ruimte Dit gedeelte onderzoekt hoe verhalen worden verteld en hoe ruimte een cruciale rol speelt in het faciliteren en construeren van deze verhalen. ### 3.1 Wat is een verhaal? Een verhaal ontstaat wanneer een subject geconfronteerd wordt met een tekort in zijn "encyclopedie" – het geheel van betekenissen waarmee de wereld wordt geordend en geïnterpreteerd. Dit tekort, veroorzaakt door een object dat de bestaande orde doorbreekt, stelt een probleem dat het subject tracht te herstellen door middel van handelingen. Verhalen spelen zich af binnen een specifieke setting, bestaande uit tijd en ruimte, die mede het genre en het verloop van het verhaal bepaalt. Dit geldt zowel voor fictieve verhalen zoals Romeo & Julia of James Bond, als voor non-fictieve gebeurtenissen zoals een studiekeuze, geschiedschrijving, winkelen of een tentoonstelling bezoeken, waarbij de fysieke ruimte (de setting) vaak een sleutelrol speelt [13](#page=13). ### 3.2 Hoe wordt een verhaal verteld? Er is een cruciaal onderscheid tussen de "geschiedenis" (de logische, chronologische volgorde van gebeurtenissen) en het "verhaalvertoog" (de manier waarop deze gebeurtenissen worden bewerkt en gepresenteerd). Het verhaalvertoog kan de chronologie van de geschiedenis doorbreken door technieken als "in medias res", flashbacks of flashforwards toe te passen. Ook kan de chronologie worden aangepast door het samenvatten of weglaten van delen (ellips), versnelling, vertraging of herhaling. Een tentoonstelling is hier een goed voorbeeld van, waarbij de opbouw van de presentatie verschillende "verhaalvertogen" van een historische gebeurtenis kan weergeven [13](#page=13). ### 3.3 Focalisatie of 'point of view' Focalisatie verwijst naar het perspectief van waaruit een verhaal wordt verteld, vergelijkbaar met het camerastandpunt in film [13](#page=13). * **Externe (auctoriële) focalisatie:** Dit perspectief is alwetend en bevindt zich buiten het verhaal, wat resulteert in een objectieve en afstandelijke blik [13](#page=13). * **Interne (actoriële) focalisatie:** Dit perspectief is subjectief en begrend, omdat het gebonden is aan de blik van één van de personages binnen het verhaal, wat zorgt voor een grotere betrokkenheid [13](#page=13). > **Tip:** Bij het ontwerpen van ruimtes is het essentieel om stil te staan bij de focalisatie: vanuit welk perspectief bekijk ik de ruimte, bijvoorbeeld vanuit een volwassen- of kindhoogte in een kleuterklas [13](#page=13)? ### 3.4 Suspense Suspense wordt gecreëerd door de balans tussen vrijgegeven en achtergehouden informatie, waardoor een verwachtingspatroon ontstaat dat kan worden versterkt of doorbroken. Materialen, routing en de architecturale promenade – de manier waarop men zich door een ruimte beweegt en ontdekt wat men op welk moment ziet – dragen bij aan dit spanningsveld [14](#page=14). ### 3.5 Thema en motieven Het **thema** is een abstract concept dat als "rode draad" door een verhaal loopt, vergelijkbaar met het concept van een ontwerp. Het thema kan bijvoorbeeld "schip" of "ecologie" zijn. **Motieven** zijn de concrete elementen die dit thema uitwerken en ernaar verwijzen. Bij het thema "schip" kunnen motieven bestaan uit relingen of ronde vensters, terwijl bij "ecologie" onbehandeld hout, meubilair uit gerecyclede materialen of veel planten als motieven kunnen dienen [14](#page=14). ### 3.6 Narratologie en ruimte Verschillende verhalen kunnen samenkomen in één ruimte, zoals de geschiedenis van een historisch pand, het merkverhaal van een winkel, de verhalen van klanten, en zelfs de voorgeschiedenis van gebruikte materialen. De indeling en sfeer van een ruimte, de setting, bepalen mede welke verhalen mogelijk zijn, zoals een gezellige bar bij een theaterzaal. David Dernie stelt in \_Exhibition Design dat tentoonstellingsvormgeving vertrekt vanuit het ordenen van objecten in de ruimte op een manier die een verhaal vertelt, waardoor tentoonstellingsontwerp gedefinieerd kan worden als narratie. Narratieve ruimte houdt zich dus bezig met de contextualisering van tentoongestelde objecten. In een tentoonstelling staan twee narratieve ruimtes in interactie: de virtuele ruimte van het verhaal van de objecten, en de ruimte van het verhaal van de bezoeker [14](#page=14). ### 3.7 Narratologie en kunst De fictieve setting van een kunstwerk maakt het mogelijk om mogelijke ervaringen van lichamen en personages in ruimtes en binnen een tijdsverloop te verkennen. Fictieve verhalen in kunst bieden de gelegenheid om te experimenteren met wat er allemaal mogelijk is binnen een bepaalde ruimte. Een voorbeeld hiervan is Orson Welles' film \_The Trial gebaseerd op de roman van Kafka [15](#page=15) . * * * # Postmoderne en deconstructieve benaderingen van teken en ruimte Dit deel onderzoekt hoe postmoderne denkers zoals Baudrillard, Foucault en Derrida de concepten van teken, ruimte, macht en realiteit herdefiniëren, met belangrijke implicaties voor ons begrip van de consumptie, de inrichting van ruimtes en de constructie van identiteit [16](#page=16) [17](#page=17) [18](#page=18) [19](#page=19) [20](#page=20). ### 4.1 Jean Baudrillard: consumptie, tekens en simulacra #### 4.1.1 Het consumptie-artikel als teken Baudrillard stelt dat de waarde van een consumptieartikel primair niet in de gebruikswaarde ligt, maar in de sociale tekenwaarde binnen een groter tekensysteem. Status en identiteit worden ontleend aan gekochte objecten, zoals het belang van een specifiek merk. Tekens zijn op zichzelf inhoudsloos; wat 'cool', 'in', of 'hip' betekent, is afhankelijk van het systeem waarin het wordt geplaatst. De accumulatie van consumptieartikelen overheerst, waarbij we gevangen zitten in het alomtegenwoordige tekensysteem van dingen en voortdurende marketing, zoals de recuperatie van de punkstijl door de mode [16](#page=16). #### 4.1.2 Het simulacrum Vanuit een postmodern perspectief bevraagt Baudrillard de relatie tussen representatie (teken) en referent (datgene waarnaar het teken verwijst). Traditioneel gaat de referent aan de representatie vooraf, is de werkelijkheid kenbaar via correcte representaties, en is de representatie een kopie van de werkelijkheid. In het postmoderne standpunt wordt de werkelijkheid echter 'gemaakt' door haar representatie; representaties verwijzen louter naar andere representaties en zijn kopieën zonder origineel. Dit fenomeen noemt Baudrillard het simulacrum. Voorbeelden hiervan zijn kunstmatige patina op nieuwe objecten of bouwstijlen zoals de 'fermette' of 'pastorijwoning' die een verleden imiteren dat nooit echt heeft bestaan. Authenticiteit is hierdoor onmogelijk geworden: gerepresenteerde authenticiteit is per definitie vals omdat het tekenwaarde krijgt en niet langer samenvalt met wat het werkelijk is, zoals vintage meubels die als 'authentieke toets' in een moderne loft dienen [16](#page=16). > **Tip:** Denk aan Instagram-filters als een hedendaags voorbeeld van simulacra; beelden worden gemanipuleerd om een 'betere' of 'authentiekere' versie van de realiteit te presenteren, die echter geen origineel buiten de representatie heeft. ### 4.2 Michel Foucault: discours, macht en ruimte #### 4.2.1 Discours Een discours is volgens Foucault het geheel van communicatievormen (teksten, objecten, praktijken) die kennis construeren over delen van de samenleving. Concrete objecten en acties krijgen pas betekenis binnen een historisch bepaald discours of kennissysteem (episteme). Zo bepaalt het discours over wonen bijvoorbeeld wat aanvaardbaar is in termen van architectuur, interieurontwerp en levensstijlen. Een discours bepaalt wat in een bepaalde historische periode acceptabel, zegbaar en zelfs denkbaar is [17](#page=17). > **Voorbeeld:** Het discours over criminaliteit is in de loop der tijd veranderd, van een focus op goddelijke straf tot psychologische analyses en sociale determinanten, wat de manier waarop we criminaliteit begrijpen en aanpakken fundamenteel beïnvloedt. #### 4.2.2 Discours en machtsuitoefening: ‘pouvoir-savoir’ Een kennissysteem ('savoir') is onlosmakelijk verbonden met een vorm van machtsuitoefening ('pouvoir') die sociaal gedrag stuurt, disciplineert en normaliseert. Macht is bij Foucault niet louter hiërarchisch of repressief, maar circuleert en is productief, schept instellingen en praktijken. Voorbeelden hiervan zijn het bio-pouvoir dat zich richt op de volksgezondheid. Onze subjectiviteit, waarden en levensstijl zijn producten van historische kennissystemen en de subjectspositie die we innemen. Ook het interieur en de praktijk van het wonen zijn onderhevig aan deze 'pouvoir-savoir', bijvoorbeeld door interieurtrends of welzijn op de werkvloer [17](#page=17). #### 4.2.3 Macht over zichzelf: de zorg voor het zelf Foucault erkende dat het subject niet alleen macht van maatschappelijke instellingen ondergaat, maar ook macht kan uitoefenen op zichzelf. Dit sluit aan bij het Nietzscheaanse ideaal om van het leven een kunstwerk te maken. Deze zelfzorg is echter niet los te denken van de maatschappelijke context. De vraag rijst welke rol het discours van het interieur kan spelen in deze zelfzorg [17](#page=17) [18](#page=18). #### 4.2.4 Foucault en ruimte: de heterotopie Heterotopieën zijn concreet bestaande, afgebakende ruimtes waarin andere regels en mogelijkheden gelden dan in de omgeving, maar die wel een relatie aangaan met die ruimtes. Ze kunnen fungeren als een localiseerbare utopie die de maatschappij een ideaal voorhoudt of bekritiseert [18](#page=18). * **Temporele heterotopie:** Historische artefacten in een moderne omgeving [18](#page=18). * **Geografische heterotopie:** Samenbrengen van elementen uit verschillende culturen, zoals op een wereldtentoonstelling [18](#page=18). * **Heterotopie van de ‘afwijking’:** Plaatsen waar afwijkend gedrag wordt gelokaliseerd en gecontroleerd, zoals gevangenissen of bordelen [18](#page=18). Heterotopieën gaan vaak gepaard met **heterochronie**, een verstoring van het normale tijdsverloop door accumulatie van tijd (musea, archieven) of periodisering (kermissen, vakantieoorden). De toegang tot heterotopische ruimtes is altijd gemedieerd door architecturale grenzen die niet iedereen mag overschrijden [18](#page=18). > **Tip:** Denk bij heterotopie aan themaparken die afgebakende werelden creëren met eigen regels, los van de directe omgeving, maar wel verwijzend naar specifieke culturele of historische concepten. ### 4.3 Jacques Derrida: deconstructie en de uitzaaiende tekst #### 4.3.1 De uitzaaiende tekst Derrida's werk stelt dat een teken altijd verwijst naar de afwezigheid van datgene waarnaar het verwijst, en dat de betekeniscreërende differentie tussen tekens niet stabiel is. **'Différance'** houdt in dat een teken slechts kan betekenen door herhaling, maar elke herhaling creëert een nieuwe context en verandert de betekenis. De 'ware' betekenis is daardoor nooit volledig te achterhalen. Elke interpretatie vindt plaats binnen het tekensysteem, wat leidt tot Derrida's beroemde uitspraak: **'il n’y a pas de hors-texte'** (er is geen buiten-de-tekst). Julia Kristeva's concept van **intertekstualiteit** sluit hierbij aan, waarbij elke tekst onvermijdelijk verwijst naar en kruispunt is van andere teksten, inclusief interieurs die 'teksten' van andere interieurs citeren [19](#page=19). #### 4.3.2 Deconstructie Deconstructie is een analyse van tekens die de illusie van eenduidige betekenis ondermijnt door: 1. Na te gaan hoe teksten op andere teksten beroepen (intertekstualiteit) [19](#page=19). 2. Ondeelbare connotaties in een tekst te onderzoeken [19](#page=19). 3. Te zoeken naar wat ongezegd of gemarginaliseerd wordt [19](#page=19). 4. De impliciete voorkeur voor één term in een oppositie te onthullen en om te keren (bv. natuur/cultuur) [19](#page=19). Deconstructie is geen nihilisme, maar een zoektocht naar het radicaal andere in een tekst, datgene wat nog niet gedacht of uitgesproken is. Het wordt gezien als een 'uitvinding van de Ander' of een 'telefoonoproep vanuit het onbekende' [19](#page=19). #### 4.3.3 Deconstructie in de (interieur)architectuur Postmoderne architectuur probeert de taal van de architectuur te deconstrueren door ironisch 'intertekstueel' gebruik te maken van oude vormentalen, marginale elementen te accentueren en klassieke opposities (binnen/buiten, vast/flexibel, privé/publiek, oud/nieuw) te doorbreken. Voorbeelden hiervan zijn het Frank Gehry’s House, het Wexner Center for the Arts, en Nigel Coates' Hypnerotosphere. Hedendaagse architectuur zoekt naar de 'kieren' en 'contradicties' van ruimtelijke talen om het radicaal Andere, dat buiten het systeem valt, te respecteren [19](#page=19) [20](#page=20). > **Voorbeeld:** Deconstructivistische architectuur breekt met traditionele symmetrie en harmonie. Elementen lijken te zweven, in elkaar te grijpen of op instorten te staan, wat de stabiliteit en vastheid van architectonische vormen bevraagt. * * * ## Veelgemaakte fouten om te vermijden * Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens * Let op formules en belangrijke definities * Oefen met de voorbeelden in elke sectie * Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Semiotiek | De wetenschap die zich bezighoudt met tekens en tekensystemen, en de relatie tussen een teken en datgene waarnaar het verwijst. Het onderzoekt hoe betekenis wordt gecreëerd en gecommuniceerd. | | Semiotische competentie | Het vermogen van een organisme om objecten in tekens te veranderen die samen een leefwereld vormen waarin het kan functioneren. Dit omvat zowel intellectuele als zintuiglijke waarneming en interactie met de omgeving. | | Teken (Peirce) | Iets dat voor iemand naar iets anders verwijst. Peirce's model bestaat uit een representamen (het teken zelf), een object (datgene waarnaar het verwijst) en een interpretant (de betekenis die de waarnemer eraan geeft). | | Index (Peirce) | Een soort teken waarbij het object in een oorzakelijk verband staat tot het representamen, zoals rook die verwijst naar vuur, of een spoor dat verwijst naar een afwezige. | | Icoon (Peirce) | Een soort teken waarbij het representamen gelijkenis vertoont met het object, zoals een foto, een pictogram of een analogie in taal. | | Symbool (Peirce) | Een soort teken waarbij het representamen arbitrair, ongemotiveerd en conventioneel is, zoals de meeste woorden in een taal (bv. het woord ‘boom’ verwijst naar een boom). | | Teken (Saussure) | Een onscheidbare, tweeledige structuur bestaande uit een betekende (mentaal concept) en een betekenaar (klankbeeld). De betekenis ontstaat binnen het taalsysteem door differentie (verschil met andere tekens). | | Betekende | Het mentale concept of de inhoud die door een teken wordt opgeroepen, zoals in de theorie van Ferdinand de Saussure. | | Betekenaar | Het klankbeeld of de vorm van een teken die een mentaal concept oproept, zoals in de theorie van Ferdinand de Saussure. | | Taalrelativisme | De opvatting dat onze indeling en waarneming van de werkelijkheid afhankelijk zijn van het taalsysteem dat we gebruiken. Verschillende talen kunnen de werkelijkheid op verschillende manieren structureren. | | Denotatie | De vast omschreven, letterlijke betekenis van een teken, zoals deze primair wordt gedefinieerd binnen een taalsysteem. | | Connotatie | De bijkomende betekenissen, associaties en gevoelens die een teken kan oproepen, naast zijn denotatieve betekenis. Dit proces kan eindeloos zijn en bijdragen aan de betekenisontwikkeling. | | Binarisme (Jakobson) | Het principe dat de betekenisverschillen binnen een taalsysteem kunnen worden herleid tot reeksen van duidelijk tegengestelde, binaire opposities (bv. stemhebbend/stemloos). | | Syntagma | Een volgens grammaticale regels geordende combinatie van elementen (bv. woorden) die samen een zinvol geheel (bv. een zin) vormen. | | Paradigma | Een reeks elementen die tot dezelfde categorie behoren en uitwisselbaar zijn binnen een bepaalde context, zoals persoonlijke voornaamwoorden of werkwoorden. | | Communicatieschema (Jakobson) | Een model dat de zes factoren van communicatie (zender, ontvanger, boodschap, contact, code, context) koppelt aan zes communicatieve functies (expressief, conatief, fatisch, metataal, poëtisch, referentieel). | | Vervreemding (Verfremdungseffekt) | Een techniek waarbij afgeweken wordt van het normale gebruik van taal of beeld, waardoor de vorm wordt benadrukt, een vertrouwde referent nieuw lijkt, en de toeschouwer wordt aangezet tot kritische afstand en reflectie. | | Narratologie | De studie van verhalen, de structuur ervan, hoe ze worden verteld en hoe ze betekenis creëren. | | Focalisatie | Het perspectief van waaruit een verhaal wordt verteld, bepalend voor de mate van betrokkenheid en informatie die de lezer verkrijgt. | | Suspense | Het creëren van verwachting en spanning bij de lezer door de manier waarop informatie wordt vrijgegeven en achtergehouden in een verhaal. | | Thema | Het abstracte ‘rode draad’ of het centrale concept dat aan een verhaal of ontwerp ten grondslag ligt. | | Motief | Een concreet element dat verwijst naar en bijdraagt aan de uitwerking van het thema in een verhaal of ontwerp. | | Discours (Foucault) | Het geheel van communicatievormen, teksten, objecten en praktijken waardoor kennis wordt geconstrueerd over een bepaald domein in de samenleving. Het bepaalt wat acceptabel, zegbaar en denkbaar is. | | Pouvoir-savoir (Foucault) | De onlosmakelijke koppeling tussen een kennissysteem (savoir) en machtsuitoefening (pouvoir), waarbij macht niet alleen repressief, maar ook productief is en sociaal gedrag stuurt. | | Heterotopie (Foucault) | Een concreet bestaande, afgebakende ruimte waarin andere regels en mogelijkheden gelden dan in de omringende ruimtes, en die een specifieke relatie aangaat met de maatschappij. | | Deconstructie (Derrida) | Een analysemethode gericht op het onmogelijk maken van de illusie van een eenduidige betekenis door te onderzoeken hoe teksten verwijzen naar andere teksten, connotaties, gemarginaliseerde elementen en impliciete voorkeuren in binaire opposities. | | Intertekstualiteit (Kristeva) | Het concept dat elke tekst een kruispunt is van andere teksten en onvermijdelijk naar die andere teksten verwijst; elk interieur ‘citeert’ dus onbewust ‘teksten’ van andere interieurs. |