1VET_25-26_Ethiekindezorg_4_kenmethiek-kruispuntdenken (1).pptx

# Het ethische perspectief van de verpleegkundige Dit onderwerp verkent de professionele en systematische benadering van ethische dilemma's in de verpleegkunde, met nadruk op waarden, normen en een ethisch verantwoorde houding. ### 1.1 De basis van verpleegkundige ethiek Verpleegkundige ethiek gaat verder dan het algemene geweten; het vereist een professionele, systematische en gestructureerde aanpak. Verpleegkundigen zijn niet alleen zorgverleners maar zetten hun talenten in binnen een maatschappelijke context en hanteren een ethische professionele houding. Dit houdt in: * Bewustzijn van eigen waarden en normen, en die van de zorgvrager, en hoe deze het professioneel handelen beïnvloeden. * Handelen op een ethisch verantwoorde wijze. * Vervullen van een voorbeeldfunctie. * Een houding van verantwoordelijkheidszin tonen, conform wetgeving en beroepscodes. * Kritisch zijn ten opzichte van een ethisch beleid. De kernvragen binnen het ethische perspectief zijn: * Doen we wat goed is? * Wat is het goede om te doen? * Hoe moeten we zijn? * Wat is goede zorg en hoe realiseren we die? Deze vragen leiden tot een verdere uitklaring van wat men als 'goed' beschouwt, zoals menswaardige en menslievende zorg. ### 1.2 Kenmerken van het ethisch perspectief Het ethisch perspectief in de verpleegkunde kenmerkt zich door de volgende vier aspecten: #### 1.2.1 Normatief Dit betekent dat er een standpunt wordt ingenomen door een afweging te maken van: * **Waarden:** Oordelen over wat juist is om na te streven. * **Normen:** Overtuigingen over wat gedaan moet worden om waarden in de praktijk te brengen. > **Voorbeeld:** In de casus "Vals Alarm" kan de waarde 'kwaliteitsvolle zorg' centraal staan. Een bijbehorende norm zou kunnen zijn: "Als verpleegkundige zorg ik ervoor dat de patiënt de juiste medicatie ontvangt en informeer patiënten en/of naasten tijdig bij problemen." De Wet op de Rechten van de Patiënt benadrukt ook waarden zoals menselijke waardigheid, zelfbeschikking en recht op kwaliteitsvolle dienstverlening. #### 1.2.2 Anti-dogmatisch Dit impliceert een openheid voor discussie en het erkennen van verschillende perspectieven. Hoewel een sterk verwoord standpunt kan duiden op het belang van een kwestie, staat anti-dogmatisme open voor dialoog. * **Openheid creëren:** Vraag jezelf af waarom iemand iets belangrijk vindt en breng de achterliggende waarden en normen ter sprake. * **Communicatietip:** Gebruik de "hoe zie je dat?" of "Ik denk dat jij ... belangrijk vindt, klopt dat?" vraag in plaats van de directe "waarom?" vraag, om de ander niet in de verdediging te drukken. Er zijn echter grenzen aan deze openheid, die bijvoorbeeld door beroepsgroepen of wetgeving worden vastgelegd. #### 1.2.3 Intersubjectief-argumentatief Dit kenmerk benadrukt het belang van het erkennen van anderen, hun waarden en argumenten. Het gaat om het gezamenlijk zoeken naar oplossingen. * **Erkenning van anderen:** Wat is voor hen waardevol? * **Samen zoeken:** Argumenten worden gedeeld en afgewogen (door middel van 'want', 'omdat', 'als...dan', 'is belangrijker dan', 'maar'). #### 1.2.4 Alpartijdig Dit houdt in dat ieders belangen worden meegewogen, met speciale aandacht voor degenen die niet voor zichzelf kunnen opkomen. Het beroep van verpleegkundige vereist belangenbehartiging van de cliënt en collegialiteit. * **Afwegen van posities:** Houd rekening met de rollen van patiënt, collega, contactpersoon, etc. * **Professionele kaders:** Beroepswaarden, normen en wetgeving spelen een rol. > **Tip:** Alpartijdigheid betekent niet dat je het met iedereen eens moet zijn of met iedereen hebt hoeven praten. Het gaat om het meewegen van de verschillende belangen en perspectieven. ### 1.3 Ethisch redeneren en diversiteit Ethisch redeneren vereist een kritische reflectie op de eigen houding en die van anderen, met behulp van de vier kenmerken. Bij het toepassen van deze kenmerken op casuïstiek, is het belangrijk om te vragen: * Welke waarden worden afgewogen (normatief)? * Wiens visie is bevraagd (anti-dogmatisch)? * Wiens waarden zijn opgenomen in de redenering (intersubjectief)? * Wie is vergeten (alpartijdig)? Diversiteit speelt hierin een cruciale rol. Iedereen heeft een unieke identiteit die gevormd wordt door verschillende assen, zoals: * Gezondheid * Leeftijd * Arbeidssituatie * Sekse en seksuele oriëntatie * Scholing * Woonsituatie * Etnisch-culturele achtergrond * Religieuze-levensbeschouwelijke overtuiging * Familiale situatie * Financiële situatie Dit wordt ook wel **kruispuntdenken** of **intersectionality** genoemd. Het helpt om: * Aandacht te hebben voor diegenen die je dreigt te vergeten (andere assen). * Potentiële bondgenoten te herkennen in de zoektocht naar goede zorg. * Situaties te ontleden, bijvoorbeeld waarom een patiënt medicatie niet volgens voorschrift inneemt. Het onderscheid tussen gelijk en gelijkwaardig is belangrijk, met als doel toegankelijke, rechtvaardige en inclusieve zorg te bieden, waarbij hinderpalen worden weggenomen en iedereen een volwaardige participant is. > **Tip:** Het herkennen van de impact van identiteitsassen op sociale posities, zoals aangetoond in de "doll test", helpt om bewust te worden van mogelijke vooroordelen en ongelijke kansen. --- # Kenmerken van ethisch redeneren Het ethisch perspectief kenmerkt zich door vier fundamentele eigenschappen: normatief, anti-dogmatisch, intersubjectief-argumentatief en alpartijdig. Deze kenmerken vormen de basis voor het systematisch en gestructureerd maken van ethische afwegingen in de professionele context. ### 2.1 Het normatieve karakter Het normatieve karakter houdt in dat in ethisch redeneren een standpunt wordt ingenomen door middel van de afweging van waarden en normen. * **Waarden** zijn datgene wat juist is om na te streven en als nastrevenswaardig wordt beschouwd. * **Normen** zijn overtuigingen over wat men moet doen om waarden in de praktijk te brengen. Deze waarden en normen beïnvloeden het professioneel handelen als verpleegkundige en vereisen een bewuste afweging. In de gezondheidszorg is het streven naar "goede zorg" een centrale waarde, die verder uitwerking behoeft in specifieke normen. > **Tip:** Het expliciet benoemen van de waarden en normen die aan de basis liggen van een beslissing helpt om de ethische redenering transparant en verdedigbaar te maken. **Voorbeeld:** De Wet op de Rechten van de Patiënt (2002) stelt dat de patiënt recht heeft op kwaliteitsvolle dienstverstrekking die beantwoordt aan zijn behoeften, met eerbiediging van zijn menselijke waardigheid en zelfbeschikking, en zonder onderscheid. Hierin zijn onder andere de waarden respect/eerbied, waardigheid, gelijkwaardigheid en de norm om kwaliteitsvolle zorg te verstrekken te herkennen. ### 2.2 Het anti-dogmatische karakter Het anti-dogmatische karakter van ethisch redeneren betekent dat men openstaat voor discussie en kritiek. Een fel verwoorde mening kan juist een signaal zijn van het belang dat de spreker aan het onderwerp hecht. Ethisch handelen is niet hetzelfde als dogmatisch zijn; het omvat het nemen van een duidelijk ethisch standpunt, maar ook het erkennen en overwegen van andere perspectieven. * Het is belangrijk om te luisteren naar het verhaal achter het verhaal en de emoties die iemand uit. * Men dient niet aan te nemen dat iets onbespreekbaar is enkel omdat het "scherp" is verwoord. * Een open houding herkent men aan het rekening houden met verschillende personen en standpunten. * Bespreken met anderen is essentieel om open te staan voor gesprek. Er zijn echter grenzen aan deze openheid, bijvoorbeeld vastgelegd door de beroepsgroep of in de samenleving door wetgeving. > **Tip:** Om openheid te creëren bij de ander, vraag je af: "Waarom vindt die persoon dit belangrijk?" Zoek naar de achterliggende waarden en normen. In een gesprek kan de "waarom"-vraag soms defensieve reacties oproepen. Vragen als "Hoe zie je dat?" of "Ik denk dat jij ... belangrijk vindt, klopt dat?" klinken neutraler en bevorderen een open gesprek. ### 2.3 Het intersubjectief-argumentatieve karakter Dit kenmerk benadrukt het belang van het erkennen van anderen en hun perspectieven. * **Anderen erkennen:** Het is cruciaal om te begrijpen wat voor anderen waardevol is. * **Argumenten:** Anderen hebben ook argumenten die meegewogen moeten worden. Het proces is subject-argumentatief, waarbij de (voelende, denkende, handelende) persoon centraal staat en argumenten worden gedeeld. * **Hulpwoorden:** Woorden als "want", "omdat", "als...dan", "...is belangrijker dan...omdat...", en "indien..." zijn belangrijk om argumentaties te structureren. Samen zoeken naar oplossingen, waarbij verschillende standpunten worden meegenomen, is de kern van dit karakter. ### 2.4 Het alpartijdige karakter Alpartijdigheid betekent dat ieders belangen worden meegewogen. Dit vereist een oog voor degenen die niet voor zichzelf kunnen opkomen. Het beroep van verpleegkundige impliceert de behartiging van de belangen van de cliënt en collegialiteit, waarbij rekening wordt gehouden met verschillende posities (patiënt, collega, contactpersoon, etc.) en beroepswaarden, normen en wetgeving. * Het is niet noodzakelijk om met iedereen gepraat te hebben of het met iedereen eens te zijn. * De verschillende posities en belangen moeten meegewogen worden. * Beroepswaarden, normen en wetgeving zijn leidend. > **Tip:** Het symbool van de ezel die niet twee keer over dezelfde steen struikelt, herinnert ons aan het vermijden van veelgemaakte redeneerfouten. Bij ethisch redeneren is het cruciaal om: > * Te onderzoeken welke waarden worden afgewogen (normatief). > * Te bevragen wiens visie is gehoord (anti-dogmatisch). > * Te identificeren wiens waarden zijn opgenomen in de redenering (intersubjectief). > * Te bepalen wie mogelijk vergeten is (alpartijdig). De casus van het "Vals Alarm" kan geanalyseerd worden aan de hand van deze vier kenmerken. Verschillende perspectieven, zoals dat van de kinderen, de verpleegkundige, de stagiaire en de patiënten die mogelijk échte hulp nodig hebben, moeten worden overwogen. Ook diversiteit in de breedste zin van het woord (leeftijd, culturele achtergrond, financiële situatie, etc.) kan een rol spelen bij het bepalen wat 'goede zorg' is en hoe dit waargemaakt kan worden. Kruispuntdenken (intersectionality) helpt om verschillende identiteitsassen en hun impact op sociale posities te begrijpen, wat essentieel is voor alpartijdige zorg en inclusie. --- # Ethisch redeneren en diversiteit Dit onderwerp onderzoekt hoe diversiteit ethisch redeneren beïnvloedt, met een focus op kruispuntdenken en de verschillende assen die iemands identiteit en maatschappelijke positie bepalen, met als doel toegankelijke en inclusieve zorg te bevorderen. ## 3.1 De kern van ethisch redeneren Ethisch redeneren draait om het systematisch en gestructureerd nadenken over wat 'goed' handelen is in de zorgcontext. Het is meer dan een persoonlijk geweten; het vereist een professionele houding die bewust is van waarden en normen, zowel van de zorgverlener als de zorgvrager, en hoe deze het professioneel handelen beïnvloeden. Een ethische professional neemt verantwoordelijkheid, handelt conform wet- en regelgeving, en staat kritisch ten opzichte van ethisch beleid. De basisvragen hierbij zijn: "Doen we wat goed is?", "Wat is het goede om te doen?" en "Hoe moeten we zijn?". De onderliggende vraag is altijd: "Wat is goede zorg en hoe maken we dit waar?". ### 3.1.1 Kenmerken van het ethisch perspectief Een ethisch perspectief kenmerkt zich door vier belangrijke eigenschappen: 1. **Normatief:** Dit betekent dat er een standpunt wordt ingenomen door het afwegen van waarden (wat na te streven is) en normen (wat gedaan moet worden om waarden in de praktijk te brengen). Dit vereist het formuleren van wat juist is om te doen en de overtuigingen die hieraan ten grondslag liggen. Wetgeving, zoals de Wet op de Rechten van de Patiënt, kan hierbij leidend zijn, door bijvoorbeeld te stellen dat de patiënt recht heeft op kwaliteitsvolle dienstverlening, met eerbiediging van menselijke waardigheid en zelfbeschikking. > **Tip:** Bij het identificeren van waarden en normen, denk na over wat voor de betrokkenen belangrijk is en hoe dit in concrete acties vertaald kan worden. 2. **Anti-dogmatisch:** Ethisch redeneren staat open voor discussie en het erkennen van verschillende perspectieven. Een fel verwoorde mening kan juist een signaal zijn van het belang dat iemand aan een bepaald punt hecht. Het is belangrijk om het verhaal achter het verhaal te beluisteren en niet aan te nemen dat iets onbespreekbaar is, ook al wordt het 'scherp' verwoord. Een open houding betekent rekening houden met verschillende personen en standpunten, en het bespreken van ethische kwesties met anderen. Er zijn echter grenzen aan deze openheid, bijvoorbeeld die vastgelegd zijn door beroepsgroepen of de samenleving in wetgeving. > **Tip:** In een gesprek kan de "waarom vraag" confronterend overkomen. Vervang deze door "hoe zie je dat?" of "Ik denk dat jij ... belangrijk vindt, klopt dat?" om een neutralere en meer open sfeer te creëren. 3. **Intersubjectief-argumentatief:** Dit houdt in dat anderen erkend worden en dat er gekeken wordt naar wat voor hen waardevol is. Anderen hebben ook argumenten, en samen zoeken naar oplossingen is cruciaal. Argumenten worden ondersteund door redenen zoals "want", "omdat", "als... dan...", en door het benadrukken van de relatieve belangrijkheid van bepaalde zaken. Het meewegen van de belangen van verschillende partijen is essentieel. 4. **Alpartijdig (objectief):** Dit betekent dat de belangen van iedereen worden meegewogen, met speciale aandacht voor hen die niet voor zichzelf kunnen opkomen. Het beroep van verpleegkundige eist de behartiging van de belangen van de cliënt en collegialiteit. Dit impliceert niet dat iedereen het eens moet zijn met alle partijen, maar wel dat hun posities en belangen worden meegewogen, evenals beroepswaarden, normen en wetgeving. > **Voorbeeld:** Bij de casus van het "Vals Alarm" is het belangrijk om te analyseren vanuit de vier kenmerken: welke waarden worden afgewogen (normatief?), wiens visie wordt bevraagd (anti-dogmatisch?), welke waarden worden opgenomen in de redenering (intersubjectief?), en wie zou men kunnen vergeten in de afweging (alpartijdig?). ## 3.2 Ethisch redeneren en diversiteit Diversiteit speelt een cruciale rol in ethisch redeneren, omdat het de verschillende assen van iemands identiteit en maatschappelijke positie omvat. Het doel is om zorg toegankelijk en inclusief te maken voor iedereen. ### 3.2.1 De GLASSWERFF-differentiatie assen Diversiteit kan worden geanalyseerd aan de hand van verschillende assen die iemands identiteit en ervaringen vormen. Een handig ezelsbruggetje hiervoor is GLASSWERFF: * **G**ezondheid * **L**eefijd * **A**rbeidssituatie * **S**ekse en seksuele oriëntatie * **S**choling * **W**oonsituatie * **E**tnisch-culturele achtergrond * **R**eligieuze-levensbeschouwelijke overtuiging * **F**amiliale situatie * **F**inanciële situatie ### 3.2.2 Kruispuntdenken (Intersectionality) Kruispuntdenken, ook wel bekend als 'intersectionality', erkent dat deze verschillende assen elkaar kruisen en samen iemands unieke identiteit en maatschappelijke positie vormen. Deze assen beïnvloeden elkaar wederzijds en kunnen leiden tot specifieke vormen van discriminatie of privilege. > **Voorbeeld:** Een persoon kan te maken krijgen met uitdagingen die voortkomen uit zowel hun etnisch-culturele achtergrond als hun financiële situatie, wat samen een complexere positie creëert dan wanneer slechts één van deze factoren in overweging wordt genomen. Kruispuntdenken helpt om: * **Oog te hebben voor wie je vergeet:** Het nodigt uit om na te denken over verschillende identiteitsassen en de mogelijke gevolgen daarvan. * **Oog te hebben voor bondgenoten:** Het kan helpen bij het identificeren van personen die vergelijkbare of overlappende ervaringen hebben en zo bondgenoten kunnen vormen in de zoektocht naar goede zorg. * **Situaties te ontleden:** Door de verschillende assen te analyseren, kunnen complexe problemen beter begrepen en aangepakt worden. > **Voorbeeld:** Een arts schrijft medicatie voor die driemaal daags ingenomen moet worden, met de nadruk op inname tijdens het eten. De patiënt neemt de medicatie echter slechts tweemaal daags in. Vanuit welk domein kan dit probleem ontstaan? (bijvoorbeeld arbeidssituatie waardoor maaltijden niet altijd passen, of religieuze overtuiging die bepaalde eetmomenten beïnvloedt). ### 3.2.3 De impact van identiteitsassen op sociale positie De impact van een identiteitsas op de sociale positie kan leiden tot verschillen in hoe gelijk of gelijkwaardig iemand wordt behandeld. Het is belangrijk om onderscheid te maken tussen deze twee concepten. ### 3.2.4 Toegankelijke en inclusieve zorg Het principe van 'alpartijdigheid' in ethisch redeneren, gecombineerd met een begrip van diversiteit en kruispuntdenken, leidt tot het streven naar toegankelijke en inclusieve zorg. Dit betekent: * **Rechtvaardigheid/bevrijding:** Zorg moet vrij zijn van hinderpalen en voor iedereen toegankelijk zijn. * **Inclusie:** Iedereen moet de kans krijgen om volwaardig participant te zijn, zowel binnen het zorgteam als in het zorgproces. Het analyseren van de impact van een identiteitsas op iemands sociale positie is essentieel om te begrijpen hoe bepaalde groepen benadeeld kunnen worden. Experimenten zoals de "doll-test" hebben aangetoond hoe sociale constructies en machtsrelaties de perceptie van eigenwaarde kunnen beïnvloeden. Het erkennen van zowel gedeelde menselijke aspecten ("What you share") als de unieke kenmerken van individuen is cruciaal voor het creëren van een rechtvaardige en inclusieve samenleving en zorgsysteem. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Ethiek | Ethiek is een filosofisch vakgebied dat zich bezighoudt met de systematische studie van moraal, waarden, normen, goed en kwaad. In de verpleegkunde betreft het de reflectie op en het handelen in situaties waarin morele dilemma's voorkomen. | | Waarden | Waarden zijn de fundamentele overtuigingen over wat nastrevenswaardig is in het leven en in professioneel handelen. Ze geven richting aan ons denken en doen en vormen de basis voor normen. | | Normen | Normen zijn concrete gedragsregels of principes die voortvloeien uit waarden en aangeven hoe we ons moeten gedragen om die waarden in de praktijk te realiseren. Ze specificeren wat verwacht wordt in bepaalde situaties. | | Normatief | Een normatief perspectief neemt een standpunt in door middel van de afweging van waarden en normen. Het gaat over het bepalen van wat juist is om te doen en hoe men zich zou moeten gedragen. | | Anti-dogmatisch | Dit kenmerk houdt in dat men openstaat voor discussie en verschillende perspectieven, en niet vasthoudt aan één enkel, onwrikbaar standpunt. Het erkent de complexiteit van ethische vraagstukken. | | Intersubjectief-argumentatief | Dit betekent dat ethische overwegingen gebaseerd zijn op wederzijdse erkenning van anderen en hun argumenten. Het gaat om het gezamenlijk zoeken naar oplossingen en het begrijpen van verschillende standpunten. | | Alpartijdig | Alpartijdigheid betekent dat alle betrokkenen en hun belangen meegewogen worden, met speciale aandacht voor kwetsbare groepen die zichzelf niet kunnen verdedigen. Het vereist een evenwichtige overweging van alle perspectieven. | | Zorgbehoevende mens | De zorgbehoevende mens is de persoon die afhankelijk is van zorg vanwege fysieke, psychische of sociale problemen. Het centraal stellen van deze persoon is essentieel in de ethiek van de zorg. | | Professionele houding | Een professionele houding in de verpleegkunde omvat een ethisch verantwoorde manier van handelen, bewustzijn van eigen en andermans waarden en normen, en het vervullen van een voorbeeldfunctie. | | Kruispuntdenken (Intersectionality) | Kruispuntdenken, ook wel intersectionaliteit genoemd, is een analytisch raamwerk dat onderzoekt hoe verschillende identiteitsassen (zoals ras, gender, klasse) elkaar overlappen en samenwerken om individuen te beïnvloeden, met name op het gebied van discriminatie en sociale ongelijkheid. |