les 1

# Inleiding tot technologie, economie en maatschappij Dit onderdeel onderzoekt de complexe wisselwerking tussen technologische vooruitgang, economische structuren en maatschappelijke ontwikkelingen, met een focus op de juridische implicaties. ## 1. De drie pijlers: technologie, economie en maatschappij De relatie tussen technologie, economie en maatschappij is dynamisch en wederzijds beïnvloedend. Het begrijpen van deze interactie is cruciaal voor beleidsmakers, wetgevers en juristen. ### 1.1 De aard van technologie Technologie is zelden neutraal. De ontwikkeling en toepassing ervan worden beïnvloed door menselijke waarden en intenties. * **Determinisme:** De opvatting dat technologie een autonome kracht is die de maatschappij vormgeeft, ongeacht hoe deze wordt gebruikt. Technologie wordt als neutraal beschouwd. * **Instrumentalisme:** Technologie wordt gezien als een neutraal hulpmiddel dat de mens naar eigen goeddunken kan gebruiken. De verantwoordelijkheid ligt bij de gebruiker. * **Substantivisme:** Technologie is niet neutraal en bevat inherente waarden die voortkomen uit de ontwerpers of de beoogde doeleinden. * **Kritische theorie:** Technologie bevat waarden, voortkomend uit de ontwerpers, maar individuen hebben handelingsvrijheid om technologie anders te gebruiken dan oorspronkelijk bedoeld, wat aanzienlijke maatschappelijke gevolgen kan hebben. > **Tip:** Het is essentieel om het standpunt over de aard van technologie te overwegen bij het opstellen van regelgeving, omdat dit invloed heeft op de manier waarop technologie wordt aangepakt. ### 1.2 Technologische overwegingen bij regulering Bij het reguleren van technologie is een grondig begrip van de werking ervan onontbeerlijk. Dit omvat: * De interne werking van hardware en software. * Gebruikte modellen en trainingsmethoden, inclusief de gebruikte data. * De ontwerpers en hun mogelijke biases. * De prestaties, beveiliging en betrouwbaarheid van de technologie. > **Voorbeeld:** Bij sociale-mediaplatformen is het belangrijk te begrijpen hoe algoritmes posts selecteren op basis van gebruikersprofielen en eerdere interacties. Bij AI is inzicht in de training van grote taalmodellen cruciaal om mogelijke bias in de output te identificeren. ### 1.3 Economische overwegingen bij regulering Economische factoren spelen een sleutelrol in de ontwikkeling en het gebruik van technologie. Belangrijke aspecten zijn: * **Businessmodellen:** Hoe waarde wordt gecreëerd en geld wordt verdiend (bijvoorbeeld via advertenties, data of betaalde diensten). * **Economische actoren:** Wie de belangrijkste spelers zijn in de tech-sector en hun onderlinge relaties (ecosystemen). * **Platformeconomie:** Het belang van tweezijdige of meerzijdige markten, zoals bij de deel-economie. * **Netwerkexternaliteiten en lock-in:** Hoe de waarde van een dienst toeneemt met het aantal gebruikers, en hoe hoge overstapkosten gebruikers aan een platform kunnen binden. > **Voorbeeld:** De gratis versies van veel AI-toepassingen betalen hun kosten door middel van gebruikersdata, wat impliceert dat de gebruiker betaalt met informatie in plaats van geld. ### 1.4 Maatschappelijke overwegingen bij regulering De maatschappelijke acceptatie en impact van technologie zijn van groot belang. Dit omvat: * De wenselijkheid en acceptatie van technologiegebruik. * Potentiële negatieve effecten op individuen en de maatschappij. * Hoe technologie maatschappelijke, politieke en andere waarden vormt, en hoe waarden technologie beïnvloeden. * Individueel technologiegebruik, inclusief de rol van cognitieve vaardigheden, biases (zoals de privacy- en transparantieparadox) en de benodigde digitale geletterdheid. > **Voorbeeld:** De "only 2 rooms available" melding op boekingswebsites kan een manipulatieve techniek zijn, die inspeelt op de angst om iets te missen. ## 2. De impact van technologie op maatschappelijke waarden Technologie is niet alleen een product van maatschappelijke waarden, maar vormt deze ook actief. * **Generatieve AI en wereldbeelden:** AI-toepassingen die voornamelijk ontwikkeld worden in dominante landen zoals de VS en China, kunnen specifieke wereldbeelden en generatie-specifieke ideeën integreren in hun werking. Dit kan leiden tot een ongelijke representatie van talen en culturen, waarbij veel wereldtalen ondervertegenwoordigd zijn in de trainingsdata. * **Generatie-specifieke invloeden:** De leeftijdsopbouw van de teams die AI-modellen ontwikkelen kan de output beïnvloeden, aangezien de ideeën en denkwijzen van een specifieke generatie kunnen overheersen. * **Ecologische impact:** De energie-intensiviteit van technologie, met name voor grote taalmodellen, heeft aanzienlijke ecologische gevolgen. > **Voorbeeld:** Het feit dat grote chatbots voornamelijk getraind zijn op Engelstalige data, sluit een groot deel van de wereldtalen en culturen uit. ## 3. Reguleringsinstrumenten voor technologie Overheden staan voor de uitdaging om technologie effectief te reguleren zonder innovatie te smoren. Dit vereist een afweging van verschillende instrumenten. ### 3.1 De noodzaak tot regulering Regulering is aan de orde wanneer bepaalde maatschappelijke beleidsdoelen moeten worden bereikt, zoals de bescherming van fundamentele rechten, het waarborgen van burgerbelangen, het bevorderen van economische groei en eerlijke concurrentie. * **Evaluatie van bestaande regulering:** Er moet worden beoordeeld of bestaande wetgeving volstaat of dat er lacunes zijn. * **Tempo van technologische ontwikkeling:** De snelheid waarmee technologie evolueert, kan wetgevingsprocessen achterhaald maken. ### 3.2 Soorten reguleringsinstrumenten * **Bindende wetgeving (Command and Control):** Wetten die verplichtingen opleggen aan bedrijven, met zware boetes bij overtreding. Dit is de traditionele aanpak, zoals de EU AI Act. * **Co-regulering:** Samenwerking tussen de overheid en private actoren, waarbij de overheid toezicht houdt en zorgt voor democratische legitimiteit, en bedrijven betrokken zijn bij de implementatie en transparantie. * **Zelfregulering:** Bedrijven stellen hun eigen regels op, vaak in de vorm van gedragscodes. De overheid kan hier toezicht op houden. * **Gedragscodes/Praktijkcodes:** Bedrijven leveren input voor afspraken die ze vervolgens naleven. * **Zelfregulering door bedrijven:** Bedrijven bepalen hun eigen regels, met mogelijke handhaving door de staat. > **Voorbeeld:** De EU AI Act legt directe verplichtingen op aan bedrijven. De Code of Practice voor generatieve AI beschrijft hoe bedrijven aan deze verplichtingen kunnen voldoen, wat een vorm van co-regulering is. AI-principes van bedrijven zelf zijn voorbeelden van zelfregulering. ### 3.3 Uitdagingen bij regulering * **Lobbying door bedrijven:** Grote technologiebedrijven oefenen aanzienlijke invloed uit op het wetgevingsproces. * **Snelheid en kennis:** De overheid wordt soms gezien als te traag en onvoldoende deskundig om effectieve technologie-specifieke regelgeving te creëren. * **Dynamiek van technologie:** Wetten kunnen verouderd raken voordat ze van kracht worden, door de snelle technologische vooruitgang. > **Tip:** Het vinden van de juiste balans tussen het beschermen van maatschappelijke belangen en het stimuleren van innovatie is een continue uitdaging bij het reguleren van technologie. --- # Verschillende perspectieven op technologie Dit onderdeel verkent diverse filosofische benaderingen om technologie te begrijpen, waaronder determinisme, instrumentalisme, substantivisme en kritische theorie. ### 2.1 De neutrale status van technologie Melvin Kranzberg stelde dat technologie noch goed, noch slecht is, maar ook niet neutraal. Dit vormt de basis voor verschillende interpretaties van de relatie tussen technologie en de maatschappij. ### 2.2 Determinisme * **Kernidee:** Technologie wordt gezien als een autonome kracht die de samenleving bepaalt. De ontwikkeling van technologie volgt een eigen logica en oefent een onvermijdelijke invloed uit op sociale structuren en menselijk gedrag. * **Kenmerken:** * Technologie wordt als neutraal beschouwd in zijn ontstaan. * De manier waarop mensen technologie gebruiken, wordt als minder significant beschouwd dan de inherente impact van de technologie zelf. * Technologie vormt de samenleving op een fundamentele manier. ### 2.3 Instrumentalisme * **Kernidee:** Technologie is een neutraal instrument dat door mensen wordt gebruikt om doelen te bereiken. De waarde of impact van technologie hangt volledig af van de intentie en het gebruik door de gebruiker. * **Kenmerken:** * Technologie heeft geen intrinsiek goed of slecht doel. * Individuen zijn verantwoordelijk voor de beslissingen hoe technologie wordt ingezet. * **Voorbeeld:** Het spreekwoord "wapens doden geen mensen, mensen doden mensen" illustreert dit perspectief. Een wapen is slechts een instrument; de daadwerkelijke daad van doden vereist een menselijke beslissing. ### 2.4 Substantivisme * **Kernidee:** Technologie is niet neutraal, maar bevat inherente waarden. Deze waarden zijn ingebed door de ontwikkelaars (met hun specifieke waarden en intenties) of door de beoogde functie van de technologie. * **Kenmerken:** * Technologie draagt de waarden van haar scheppers of haar oorspronkelijke doel met zich mee. * **Voorbeeld:** Het idee dat "wapens bedoeld zijn om mensen te doden" suggereert dat de fundamentele substantie van de technologie zelf een destructieve intentie inhoudt. ### 2.5 Kritische theorie * **Kernidee:** Technologie is niet neutraal en bevat specifieke waarden, voortkomend uit de menselijke ontwikkelaars. Echter, individuen behouden handelingsvrijheid (`agency`) en kunnen beslissen hoe technologie wordt gebruikt, zelfs op manieren die afwijken van het oorspronkelijke doel. * **Kenmerken:** * Erkenning van ingebedde waarden in technologie door menselijke scheppers. * Benadrukking van de handelingsvrijheid van individuen om technologie te gebruiken en te herdefiniëren. * Het belang van de daadwerkelijke toepassing van technologie door gebruikers, die kan afwijken van de oorspronkelijke bedoeling. * **Voorbeeld:** Sociale media, oorspronkelijk ontwikkeld om mensen te verbinden, worden later voor heel andere doeleinden gebruikt. De uiteindelijke toepassing kan significant verschillen van de oorspronkelijke intentie. ### 2.6 Overwegingen voor beleidsmakers en wetgevers Bij het reguleren van technologie dienen beleidsmakers, wetgevers en juristen verschillende aspecten in overweging te nemen: #### 2.6.1 Technologische overwegingen * **Functioneren van de technologie:** Begrip van hoe de technologie werkt, inclusief hardware, software, gebruikte modellen en trainingsdata. * **Ontwerp en ontwikkeling:** Wie heeft de technologie ontworpen en hoe beïnvloedt dit het ontwerp? (bv. biases in datasets kunnen leiden tot bevooroordeelde output). * **Effectiviteit en beveiliging:** Hoe goed werkt de technologie en hoe veilig is deze? #### 2.6.2 Economische overwegingen * **Businessmodellen:** Hoe wordt waarde gecreëerd en geld verdiend? (bv. gratis diensten betaald met advertenties of data). * **Economische actoren:** Wie zijn de belangrijkste spelers in de technologiesector? (bv. ecosystemen zoals Google/Alphabet, platformen zoals Uber). * **Economische macht en netwerkexternaliteiten:** Hoe beïnvloedt economische macht marktgedrag? Netwerkexternaliteiten verhogen de waarde naarmate meer gebruikers de technologie gebruiken, wat kan leiden tot marktdominantie en `lock-in` effecten waarbij het te duur of te lastig is om over te stappen. #### 2.6.3 Societal overwegingen * **Wenselijkheid en acceptatie:** Is het gebruik van technologie wenselijk, acceptabel of onacceptabel vanuit maatschappelijk oogpunt? * **Potentiële negatieve effecten:** Wat zijn de mogelijke gevolgen voor individuen en de samenleving? * **Waardevorming:** Hoe worden sociale, politieke en andere waarden gevormd door technologie, en hoe beïnvloedt technologie onze waarden? * **Gebruik door individuen:** Hoe gebruiken individuen technologie? Cognitieve vaardigheden, biases (bv. privacyparadox) en de noodzaak van digitale geletterdheid spelen hierin een rol. **Tip:** Het begrip van de diverse perspectieven op technologie is cruciaal om de complexiteit van regulering te doorgronden. Technologie is zelden enkel een technisch gegeven; het is altijd verweven met menselijke waarden, economische belangen en maatschappelijke gevolgen. --- # Regulering van technologie Dit onderwerp behandelt de noodzaak en de methoden voor de regulering van technologie, met aandacht voor publieke beleidsdoelen, wettelijke en alternatieve reguleringsinstrumenten. ## 3.1 Het belang van technologie en maatschappelijke overwegingen Technologie is geen neutrale kracht; het is ingebed met waarden door de ontwerpers en de beoogde doelen. Verschillende perspectieven op technologie zijn: * **Determinisme:** Technologie is neutraal en wordt simpelweg door mensen gebruikt. De ontwikkeling van technologie bepaalt maatschappelijke veranderingen. * **Instrumentalisme:** Technologie is neutraal en het is aan individuen om te beslissen hoe deze wordt gebruikt. * **Substantivisme:** Technologie is niet neutraal, omdat waarden inherent zijn aan het ontwerp of de bedoeling van technologie. * **Kritische theorie:** Technologie is niet neutraal, bevat bepaalde waarden door menselijke ontwerpers, maar individuen hebben handelingsvrijheid om te bepalen hoe technologie wordt gebruikt, soms zelfs anders dan de oorspronkelijke bedoeling. Beleidsmakers, wetgevers en juristen moeten bij het reguleren van technologie rekening houden met technologische, economische en maatschappelijke overwegingen. ### 3.1.1 Technologische overwegingen Het begrijpen van de werking, het ontwerp (hardware, software, modellen, data) en de beveiliging van technologie is cruciaal voor effectieve regulering. Bijvoorbeeld, de werking van sociale media-algoritmes of large language models (LLM's) is essentieel om bias in output te herkennen. ### 3.1.2 Economische overwegingen De economische aspecten, zoals bedrijfsmodellen (gratis diensten gefinancierd door advertenties of data, betaalde diensten), economische actoren, ecosystemen (bv. Alphabet), tweezijdige of meerzijdige platforms (bv. Uber), economische macht van techbedrijven, netwerkeffecten en lock-in, zijn belangrijk. > **Tip:** Netwerkeffecten houden in dat de waarde van een dienst toeneemt met het aantal gebruikers. Lock-in ontstaat wanneer overstapkosten te hoog zijn. ### 3.1.3 Maatschappelijke overwegingen De wenselijkheid en acceptatie van technologie, potentiële negatieve effecten op individuen en de samenleving, en hoe waarden gevormd worden door technologie, zijn centrale vragen. Dit omvat ook hoe individuen technologie gebruiken, de rol van cognitieve vermogens en biases (bv. privacyparadox), en de noodzaak van digitale geletterdheid. > **Voorbeeld:** Manipulatieve marketingtechnieken op platforms zoals 'slechts twee kamers beschikbaar' illustreren hoe technologie de consument kan beïnvloeden, zelfs wanneer privacy belangrijk wordt geacht (privacyparadox). #### 3.1.3.1 Wereldwijde invloeden op AI Veel geavanceerde AI-toepassingen komen uit een beperkt aantal landen, wat leidt tot de integratie van specifieke wereldbeelden. Generaties van ontwerpers, evenals de dominantie van bepaalde talen (vooral Engels) in trainingsdata, beïnvloeden de output en de perspectieven van AI-systemen. ## 3.2 Regulering van technologie Regulering van technologie is een normatieve kwestie die publieke beleidsdoelen nastreeft, zoals het beschermen van fundamentele rechten, het waarborgen van burgerbelangen en het bevorderen van economische groei en eerlijke concurrentie. ### 3.2.1 Publieke beleidsdoelen Regulering is geïnitieerd wanneer er specifieke beleidsdoelen zijn die via bestaande wetgeving niet adequaat worden bereikt. De afweging omvat: * Wat staat er op het spel? * Wat zijn de technologische, economische en maatschappelijke kwesties? * Voor wie is het relevant? * Waarom is regulering nodig? * Wat ontbreekt of is fout in bestaande regulering? ### 3.2.2 Timing van regulering De snelheid van technologische ontwikkeling, met name bij AI, is vaak veel hoger dan het trage wetgevingsproces. Dit kan leiden tot verouderde regelgeving. De overheid heeft de rol om te bepalen wat en hoe technologie gereguleerd wordt, ondanks mogelijke bezwaren over gebrek aan kennis en de impact op innovatie. ### 3.2.3 Wettelijke instrumenten en alternatieven Traditionele wettelijke instrumenten, zoals bindende wetten, worden geconfronteerd met uitdagingen zoals lobbyisme door bedrijven. Alternatieve reguleringsinstrumenten winnen aan belang: * **Zelfregulering:** Bedrijven stellen eigen regels op. De handhaving ligt bij de overheid. * **Co-regulering:** Samenwerking tussen de staat en private actoren. De staat zorgt voor handhaving en democratische legitimiteit, terwijl bedrijven input leveren voor de implementatie van regels en transparantie. * **Gedragscodes/praktij codes:** Bedrijven werken samen aan afspraken die ze vervolgens naleven. * **Command-and-control regulering:** Strikte verplichtingen voor bedrijven met zware boetes bij overtreding (bv. de AI Act). > **Voorbeeld:** De Europese AI Act is een voorbeeld van command-and-control regulering. De Code of Practice voor generatieve AI en de eigen AI-principes van bedrijven zoals Google illustreren co-regulering en zelfregulering, die de implementatie van de AI Act ondersteunen. De interactie tussen wetgeving en technologie is complex en vereist voortdurende aanpassing en samenwerking. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Interdisciplinariteit | De combinatie van verschillende academische disciplines bij het onderzoeken van een onderwerp, wat leidt tot een breder en dieper begrip. | | Determinisme | Een filosofische opvatting die stelt dat technologie een neutrale kracht is die onafhankelijk van menselijke intenties wordt ontwikkeld en maatschappelijke verandering teweegbrengt. | | Instrumentalisme | De opvatting dat technologie neutraal is en niet intrinsiek goed of slecht is; het gebruik ervan wordt bepaald door de intenties van individuen. | | Substantivisme | De benadering die stelt dat technologie intrinsiek waarden bevat en niet neutraal is, omdat deze wordt ontwikkeld door specifieke groepen of met specifieke bedoelingen. | | Kritische theorie (in relatie tot technologie) | Een benadering die erkent dat technologie niet neutraal is en menselijke waarden weerspiegelt, maar ook benadrukt dat individuen handelingsvrijheid hebben in hoe technologie wordt gebruikt. | | Wetenschappelijke benadering (van technologie) | De methodologische en empirische studie van technologie, inclusief de analyse van de werking, het ontwerp, de hardware, software en trainingsmodellen. | | Economische overwegingen (in technologie) | Analyse van de bedrijfsmodellen, inkomstenstromen, marktstructuren en economische macht van technologiebedrijven, inclusief de rol van platforms en ecosytemen. | | Netwerkexternaliteiten | Fenomenen waarbij de waarde van een product of dienst toeneemt met het aantal gebruikers, wat kan leiden tot marktdominantie en lock-in effecten. | | Lock-in | Een situatie waarin gebruikers vanwege hoge overstapkosten of gebrek aan alternatieven gebonden blijven aan een specifieke technologie of platform. | | Maatschappelijke overwegingen (in technologie) | De beoordeling van de wenselijkheid, acceptatie en potentiële negatieve effecten van technologie op individuen en de samenleving, inclusief de invloed op waarden en gedrag. | | Mediawijsheid / Digitale geletterdheid | De vaardigheden en kennis die nodig zijn om technologie effectief, kritisch en veilig te gebruiken, inclusief het begrijpen van algoritmes en de effecten van online informatie. | | Regulering van technologie | Het proces waarbij overheden en andere instanties regels en wetten vaststellen om de ontwikkeling, het gebruik en de impact van technologie te sturen en te beheersen. | | Publieke beleidsdoelen | Specifieke doelstellingen die overheden nastreven, zoals de bescherming van fundamentele rechten, het bevorderen van economische groei en het waarborgen van concurrentie, die de basis vormen voor technologische regulering. | | Alternatieve reguleringsinstrumenten | Verschillende methoden voor het reguleren van technologie buiten traditionele wetgeving, zoals co-regulering, zelfregulering en gedragscodes. | | Co-regulering | Een vorm van samenwerking tussen de overheid en private actoren bij het opstellen en implementeren van regelgeving, waarbij de staat toezicht houdt en bedrijven betrokken zijn bij de uitvoering. | | Zelfregulering | Het proces waarbij bedrijven vrijwillig regels en normen vaststellen voor hun eigen gedrag, vaak met het idee dat dit efficiënter is dan overheidsingrijpen. |