Civil Rights In Law

# Vrij verkeer van diensten in de EU Dit topic omvat de Europese regelgeving met betrekking tot het vrij verrichten van diensten tussen lidstaten, inclusief de aard van belemmeringen en mogelijke rechtvaardigingen daarvoor. ### 1.1 Algemene beginselen van vrij verkeer van diensten Het vrij verrichten van diensten is een fundamenteel principe van de Europese Unie, vastgelegd in de artikelen 56 tot en met 63 van het Verdrag betreffende de Werking van de Europese Unie (VWEU). Dit beginsel beoogt de economische integratie te bevorderen door het voor ondernemingen en individuen mogelijk te maken diensten te verlenen in andere lidstaten dan die waar zij gevestigd zijn. #### 1.1.1 Kernbepalingen en reikwijdte Artikel 56 VWEU stelt dat beperkingen op het vrij verrichten van diensten tussen burgers van de Unie die in verschillende lidstaten zijn gevestigd, moeten worden afgeschaft. Dit houdt in: * **Afschaffing van discriminatie op grond van nationaliteit:** Dienstverrichters mogen niet worden gediscrimineerd op basis van hun nationaliteit. * **Opheffing van beperkingen, ook indien niet-discriminerend:** Elke beperking die de werkzaamheden van een dienstverrichter uit een andere lidstaat verbiedt of belemmert, moet worden opgeheven, zelfs als deze maatregel zonder onderscheid van toepassing is. #### 1.1.2 Onderscheid met andere vrijheden Het vrij verrichten van diensten moet worden onderscheiden van de vrijheid van vestiging en het vrij verkeer van werknemers. Terwijl vestiging een duurzame aanwezigheid in een lidstaat impliceert, en werknemersverkeer gericht is op het werken in loondienst in een andere lidstaat, betreft het dienstenverkeer een tijdelijke grensoverschrijdende activiteit. > **Tip:** Het cruciale onderscheid ligt in de tijdelijkheid van de dienstverrichting ten opzichte van een permanente vestiging. #### 1.1.3 Definitie van diensten Diensten worden gedefinieerd als dienstverrichtingen die normaal gesproken tegen vergoeding geschieden, voor zover zij niet vallen onder de vrijheid van verkeer van goederen, personen of kapitaal. Diensten van niet-economisch algemeen belang zijn uitgesloten van deze regels. #### 1.1.4 Rechtvaardigingen van beperkingen Hoewel het beginsel van vrij verkeer van diensten breed is, kunnen lidstaten beperkingen opleggen indien deze gerechtvaardigd zijn door dwingende redenen van algemeen belang. Cruciaal is dat dergelijke maatregelen noodzakelijk en proportioneel moeten zijn om het nagestreefde doel te bereiken. > **Tip:** Belemmeringen moeten objectief noodzakelijk zijn en de minst ingrijpende maatregel mogen geen alternatief bieden. ### 1.2 Belemmeringen en specifieke regelgeving Diverse situaties en juridische instrumenten hebben het toepassingsgebied en de handhaving van het vrij verkeer van diensten gevormd. #### 1.2.1 Werkvergunningen en detachment Een belangrijk twistpunt betreft de eis van werkvergunningen voor werknemers van ondernemingen die diensten verlenen in een andere lidstaat. Het Hof van Justitie heeft geoordeeld dat het doel van werkvergunningen is om de toegang tot de arbeidsmarkt te regelen. Dit is niet van toepassing op tijdelijk gedetacheerde dienstverrichters. * **Gevolg:** Lidstaten mogen de toegang tot hun grondgebied voor dienstverrichters niet onmogelijk maken door onnodige vergunningseisen. #### 1.2.2 Detacheringsrichtlijn en handhavingsrichtlijn De Detacheringsrichtlijn (97/71/EG) regelt de arbeids- en loonvoorwaarden van gedetacheerde werknemers. Deze richtlijn bepaalt dat bepaalde minimale arbeidsvoorwaarden van het ontvangstland, zoals vakantiedagen, minimumloon en veiligheidsvoorschriften, van toepassing zijn, terwijl de sociale zekerheid meestal geregeld blijft volgens het land van oorsprong. > **Tip:** De Detacheringsrichtlijn creëert een spanningsveld tussen de oorsprongregels en de regels van het ontvangstland, wat met name na de EU-uitbreiding tot complexiteit leidde. De Handhavingsrichtlijn (2014/67/EU) en een voorstel tot aanpassing van de Detacheringsrichtlijn hebben tot doel de handhaving van deze regels te verbeteren, met name met betrekking tot de definitie van "bezoldiging" versus "minimumloon". #### 1.2.3 De Dienstenrichtlijn De Dienstenrichtlijn (2006/123/EG) beoogt een verdere liberalisering van de dienstenmarkt. Een kernbepaling stelt dat lidstaten de uitoefening van een dienstactiviteit niet mogen koppelen aan een vergunningstelsel, tenzij: * Dit noodzakelijk is vanwege een dwingende reden van algemeen belang. * Dit doel niet met een minder beperkende maatregel kan worden bereikt. * De maatregel zonder onderscheid van toepassing is. > **Example:** De zaak C-341/14 (Trijber en Harmsen) illustreert de toepassing van de niet-discriminerende aard van toegestane maatregelen. #### 1.2.4 Digitale diensten en markten Recente verordeningen, zoals de Wet inzake digitale diensten (DSA - Verordening (EU) 2022/2065) en de Wet inzake digitale markten (DMA - Verordening (EU) 2022/1925), leggen specifieke verplichtingen op aan zeer grote online platforms en zoekmachines (met meer dan 45 miljoen gebruikers per maand) en "poortwachters". Deze regelgevingen raken indirect aan het dienstenverkeer in de digitale economie door rechten van zakelijke gebruikers en eindgebruikers te waarborgen. --- # Detacheringsrichtlijn en arbeidsvoorwaarden Dit topic behandelt de Detacheringsrichtlijn en de bijbehorende regelgeving, die de arbeids- en loonvoorwaarden van gedetacheerde werknemers binnen de Europese Unie regelt. ### 2.1 Vrij verrichten van diensten binnen de EU Het vrij verrichten van diensten, zoals vastgelegd in de artikelen 56 tot en met 63 van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie (VWEU), omvat meer dan alleen het afschaffen van discriminatie op grond van nationaliteit. Het vereist ook de opheffing van elke beperking, zelfs indien deze zonder onderscheid van toepassing is, die de werkzaamheden van een dienstverrichter die in een andere lidstaat is gevestigd, verbiedt of belemmert. Dergelijke beperkingen kunnen gerechtvaardigd zijn indien ze noodzakelijk en proportioneel zijn om redenen van algemeen belang. Bij het verrichten van diensten dient rekening te worden gehouden met de regels die van toepassing zijn in de lidstaat waar de dienstverrichter is gevestigd. Het verrichten van diensten verschilt van de vrijheid van vestiging en het vrije werknemersverkeer. Een werkvergunning is primair bedoeld om de toegang tot de arbeidsmarkt te regelen en is daarom niet van toepassing op dienstverrichters. > **Tip:** Het onderscheid tussen vrij verrichten van diensten, vrijheid van vestiging en vrij werknemersverkeer is cruciaal voor het correct toepassen van EU-regelgeving. ### 2.2 De Detacheringsrichtlijn De Detacheringsrichtlijn (Richtlijn 97/71/EG) is gericht op het harmoniseren van de arbeids- en loonvoorwaarden van werknemers die door een onderneming in de ene lidstaat tijdelijk in een andere lidstaat worden gedetacheerd. De richtlijn stelt minimale standaarden vast met betrekking tot zaken als: * Minimale vakantiedagen * Minimumloon * Rustperiodes * Veiligheid en gezondheid op het werk Deze voorwaarden worden zoveel mogelijk geregeld door de wetgeving van het ontvangstland. Echter, de sociale zekerheid van de gedetacheerde werknemer blijft doorgaans geregeld volgens de wetgeving van het land van oorsprong. Met de uitbreiding van de EU is een spanningsveld ontstaan met betrekking tot de toepassing van de Detacheringsrichtlijn, zoals geïllustreerd in de zaak C-431/05, *Laval*. ### 2.3 Handhavingsrichtlijn en Aanpassing Detacheringsrichtlijn De Handhavingsrichtlijn (2014/67/EU) heeft tot doel de handhaving van de regels inzake detachering te verbeteren. Er is een voorstel geweest voor de aanpassing van de Detacheringsrichtlijn, waarbij onder meer de regels inzake 'bezoldiging' in relatie tot 'minimumloon' nader zijn gedefinieerd. Dit kader wordt verder ondersteund door de Dienstenrichtlijn (2006/123/EG), die stelt dat lidstaten de uitoefening van een dienstactiviteit niet afhankelijk mogen stellen van een vergunningstelsel, tenzij dit gerechtvaardigd is door dwingende redenen van algemeen belang die niet met minder beperkende maatregelen kunnen worden bereikt en die zonder onderscheid van toepassing zijn. De zaak C-341/14, *Trijber en Harmsen*, is relevant in dit verband. > **Voorbeeld:** Een Franse bouwonderneming detacheert werknemers naar Duitsland om een project uit te voeren. De gedetacheerde werknemers hebben recht op minimaal het Duitse minimumloon, zoals bepaald door de Detacheringsrichtlijn, ongeacht wat in Frankrijk is afgesproken. Hun sociale zekerheid blijft geregeld onder het Franse systeem. --- # Digitale diensten en markten Dit topic behandelt de Wet inzake digitale diensten (DSA) en de Wet inzake digitale markten (DMA) en hun specifieke verplichtingen voor grote online platforms. ### 3.1 De Wet inzake digitale diensten (DSA) en de Wet inzake digitale markten (DMA) De Europese Unie heeft twee belangrijke verordeningen geïntroduceerd die het digitale landschap reguleren: de Wet inzake digitale diensten (DSA) en de Wet inzake digitale markten (DMA). * **Wet inzake digitale diensten (DSA)**: Verordening (EU) 2022/2065 * **Wet inzake digitale markten (DMA)**: Verordening (EU) 2022/1925 Deze verordeningen leggen specifieke verplichtingen op aan grote online platforms, zoekmachines en andere digitale diensten die een aanzienlijk aantal gebruikers bereiken. #### 3.1.1 Zeer grote online platforms en zoekmachines Een kernonderdeel van deze regelgeving richt zich op entiteiten die meer dan 45 miljoen gebruikers per maand bedienen in de Europese Unie. Deze platforms en zoekmachines worden beschouwd als zeer grote entiteiten en zijn onderworpen aan de strengste verplichtingen onder de DSA. #### 3.1.2 Poortwachters De DMA identificeert een specifieke categorie van grote online platforms die worden aangeduid als "poortwachters". Deze poortwachters hebben een centrale rol in het digitale ecosysteem en oefenen aanzienlijke controle uit over de toegang van gebruikers tot markten of diensten. De DMA legt hen specifieke verboden en geboden op om eerlijke concurrentie en openheid op digitale markten te waarborgen. #### 3.1.3 Rechten van zakelijke gebruikers en eindgebruikers Beide verordeningen zijn gericht op het beschermen en versterken van de rechten van zowel zakelijke gebruikers als eindgebruikers die actief zijn op online platforms. Dit omvat bepalingen inzake transparantie, aansprakelijkheid en eerlijke handelspraktijken. > **Tip:** De DSA en DMA zijn ontworpen om een veiliger en eerlijker digitaal speelveld te creëren, waarbij de macht van grote technologiebedrijven wordt beperkt en de rechten van individuen en kleinere bedrijven worden versterkt. #### 3.1.4 Vergelijking met eerdere regelgeving (contextueel) Hoewel de focus van dit topic ligt op DSA en DMA, is het relevant om te weten dat deze verordeningen voortbouwen op eerdere EU-wetgeving met betrekking tot diensten. De Dienstenrichtlijn (2006/123) bijvoorbeeld, stelde al eisen aan lidstaten om de uitoefening van dienstactiviteiten niet onnodig te beperken door vergunningstelsels, tenzij dit noodzakelijk was om dwingende redenen van algemeen belang en er geen minder beperkende maatregelen beschikbaar waren. De DSA en DMA verfijnen en specifiëren deze principes verder voor de specifieke context van online diensten en markten. > **Voorbeeld:** De Dienstenrichtlijn stelde dat een lidstaat de toegang tot een bepaalde dienst niet mag beperken via een vergunningstelsel als er geen dwingende reden van algemeen belang is die niet op een minder beperkende manier kan worden bereikt. Dit principe is een voorloper van de meer gedetailleerde regels die nu gelden onder de DSA en DMA voor online platforms. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Vrij verkeer van diensten | Dit principe, vastgelegd in Artikel 56-63 van het VWEU, stelt dat lidstaten de activiteiten van dienstverrichters uit andere lidstaten niet mogen discrimineren of onevenredig belemmeren, tenzij dit gerechtvaardigd is door redenen van algemeen belang en noodzakelijke en proportionele maatregelen betreft. | | Dienstverrichtingen tegen vergoeding | Activiteiten die door een dienstverrichter, gevestigd in een lidstaat, tijdelijk in een andere lidstaat worden uitgevoerd in ruil voor betaling. | | Diensten van niet-economisch algemeen belang | Diensten die niet primair gericht zijn op economische activiteit en vaak door de overheid worden verleend, zoals bepaalde sociale, culturele of veiligheidsdiensten. | | Werkvergunning | Een officiële toestemming die vereist kan zijn voor werknemers om legaal te werken in een lidstaat, maar die doorgaans niet van toepassing is op dienstverrichters die tijdelijk diensten verlenen. | | Vrijheid van vestiging | Het recht van natuurlijke personen of ondernemingen om zich permanent te vestigen en economisch actief te zijn in een andere lidstaat, vergelijkbaar met de vestiging van binnenlandse ondernemingen. | | Detacheringsrichtlijn (97/71/EG) | Een Europese richtlijn die de arbeids- en loonvoorwaarden van werknemers regelt die tijdelijk door hun werkgever naar een andere lidstaat worden gedetacheerd om diensten te verlenen. | | Gedetacheerde werknemers | Werknemers die door hun werkgever tijdelijk vanuit hun gebruikelijke werkplek in de ene lidstaat worden uitgezonden om diensten te verlenen in een andere lidstaat. | | Sociale zekerheid volgens land van oorsprong | Het principe dat gedetacheerde werknemers onderworpen blijven aan de sociale zekerheidswetgeving van de lidstaat waar hun werkgever gevestigd is, om dubbele premiebetaling te voorkomen. | | Bezoldiging | Alle componenten van het loon en andere voordelen die een werknemer ontvangt in ruil voor zijn arbeid, wat ruimer is dan alleen het minimumloon. | | Minimumloon | Het wettelijk vastgelegde laagste loon dat een werkgever aan een werknemer mag betalen voor verrichte arbeid. | | Vergunningstelsel | Een systeem waarbij ondernemingen of individuen voorafgaande toestemming, een vergunning, moeten verkrijgen van de bevoegde autoriteiten voordat zij een bepaalde dienstverlenende activiteit mogen uitoefenen. | | Dwingende redenen van algemeen belang | Gronden die door het Hof van Justitie erkend worden als legitieme redenen om een belemmering van het vrij verkeer te rechtvaardigen, zoals volksgezondheid, consumentenbescherming of een goed functionerende arbeidsmarkt. | | Wet inzake digitale diensten (DSA) | Een Europese verordening die regels stelt voor online tussenpersonen en platforms, met name ten aanzien van illegale inhoud, transparantie van advertenties en de bescherming van gebruikersrechten. | | Wet inzake digitale markten (DMA) | Een Europese verordening die zich richt op ‘poortwachters’, zeer grote online platforms, en hen specifieke verplichtingen oplegt om eerlijkere en meer open digitale markten te garanderen. | | Poortwachters | Zeer grote online platforms die een cruciale rol spelen als toegangspunt tot de digitale markt en die onderworpen zijn aan specifieke verplichtingen onder de DMA om concurrentie te waarborgen. | | Zeer grote online platformen en zoekmachines | Online diensten die een significant aantal maandelijkse gebruikers bereiken (meer dan 45 miljoen in de EU) en daardoor belangrijke spelers zijn op de digitale markt, met extra verplichtingen onder de DSA en DMA. |

# Vrij verkeer van personen en Europees burgerschap Dit onderwerp behandelt het algemene recht op vrij verkeer en verblijf van EU-burgers en hun familieleden binnen de Unie, met speciale aandacht voor de rol van Europees burgerschap en de relevante jurisprudentie. ### 1.1 Het recht op vrij verkeer binnen de Unie Het recht op vrij verkeer van personen is een fundamenteel principe van de Europese Unie en is verankerd in de Verdragen. Dit recht kent verschillende facetten: * **Vrij verkeer van werknemers:** Geregeld in artikel 45 tot en met 48 VWEU. * **Vrij verkeer van vestiging:** Geregeld in artikel 49 tot en met 55 VWEU. * **Vrij verkeer van (niet-economisch actieve) EU-burgers:** Geregeld in artikel 20 en 21 VWEU, en nader uitgewerkt in Richtlijn 2004/38. Deze rechten zijn van toepassing op grensoverschrijdende situaties. Echter, het Hof van Justitie heeft geoordeeld dat ook in zuiver interne situaties, waar geen fysieke grensoverschrijding plaatsvindt, een beroep kan worden gedaan op deze vrijheden, bijvoorbeeld in terugkeersituaties of wanneer de impact op toekomstige uitoefening van het personenverkeer relevant is (zaak *Zhu en Chen* en zaak *Ruiz Zambrano*). ### 1.2 Europees burgerschap Europees burgerschap, vastgelegd in artikel 20 VWEU, is een aanvulling op het nationale burgerschap. Het houdt in dat eenieder die de nationaliteit van een EU-lidstaat bezit, tevens burger van de Unie is. * **Toekenning nationaliteit:** De bevoegdheid om de nationaliteit toe te kennen, berust uitsluitend bij de lidstaten (zaak *Micheletti* en zaak *Com v. Malta*). * **Rechten van EU-burgers:** * Recht op verplaatsing en verblijf binnen de Unie. * Actief en passief kiesrecht voor verkiezingen van het Europees Parlement en gemeenteraden in de lidstaat van verblijf. * Recht op diplomatieke en consulaire bescherming in derde landen. * Recht om verzoekschriften te richten aan het Europees Parlement en te corresponderen in de eigen taal met Europese instellingen, zoals de ombudsman. Deze rechten gelden onder de voorwaarden die in de verdragen en uitvoeringsmaatregelen zijn bepaald, met name Richtlijn 2004/38. #### 1.2.1 Jurisprudentie met betrekking tot verblijfsrecht **Arrest Baumbast (C-413/99):** Dit arrest benadrukt de directe werking van het verblijfsrecht voor burgers van de Unie. De essentie hiervan is dat een verblijfsrecht niet kan worden geweigerd op grond van het feit dat een burger niet voldoet aan de nationale eisen voor ziektekostenverzekering voor spoedeisende zorg, zolang de burger voldoet aan de voorwaarden van het Europees recht. Het verblijfsrecht geldt voor iedere burger van de Unie die zich begeeft naar of verblijft in een andere lidstaat dan die waarvan hij de nationaliteit bezit, en diens familieleden. ### 1.3 Richtlijn 2004/38 inzake het recht van burgers van de Unie en hun familieleden om vrij binnen het grondgebied van de lidstaten te reizen en te verblijven Deze richtlijn regelt de concrete uitoefening van het recht op vrij verkeer en verblijf. * **Toepassingsgebied:** Geldt voor burgers van de Unie en hun familieleden. * **Uitreis- en inreisrecht:** Geregeld in artikel 4 en 5 van de richtlijn. * **Verblijfsrecht:** * **Tot 3 maanden:** Vereist enkel een geldig identiteitsbewijs of paspoort. * **Meer dan 3 maanden:** Vereist dat de burger economisch actief is (werknemer of zelfstandige) of over voldoende bestaansmiddelen en een ziektekostenverzekering beschikt. * **Duurzaam verblijfsrecht:** Ontstaat na 5 jaar legaal verblijf (artikel 16). #### 1.3.1 Definitie ‘familieleden’ (Art. 2 (2)) De richtlijn definieert "familieleden" ruim: * **Echtgenoot of geregistreerd partner:** Voor geregistreerd partnerschap geldt dat het gastland dit gelijk moet stellen aan een wettelijk huwelijk en de voorwaarden van de wetgeving van het gastland moeten zijn voldaan (zaak *Coman* C-673/16). * **Rechtstreekse bloedverwanten in neergaande lijn:** Die jonger zijn dan 21 jaar of ten laste zijn. * **Rechtstreekse bloedverwanten in opgaande lijn:** Indien zij ten laste zijn. #### 1.3.2 Uitzonderingen op het verblijfsrecht De lidstaten kunnen beperkingen opleggen op basis van: * **Openbare orde, openbare veiligheid en volksgezondheid** (artikel 27). Deze beperkingen moeten strikt worden geïnterpreteerd en gebaseerd zijn op actueel en persoonlijk gedrag, met een reële en voldoende ernstige bedreiging en een evenredige sanctie. De bewijslast hiervoor ligt bij de lidstaat. * **Bescherming tegen verwijdering** (artikel 28). ### 1.4 Vrij verkeer van werknemers (Artikel 45 VWEU) Dit artikel regelt het vrije verkeer van werknemers binnen de Unie en verbiedt discriminatie op grond van nationaliteit op het gebied van werkgelegenheid, beloning en arbeidsvoorwaarden. * **Toepassingsgebied:** * Migrerende EU-werknemers. * Er moet een grensoverschrijdend element zijn (nationaliteit van een EU- of EER-lidstaat). * Overgangsmaatregelen bij toetreding van nieuwe lidstaten kunnen van toepassing zijn. * **Definitie ‘werknemer’:** Het uitoefenen van een substantiële economische activiteit, voor een bepaalde duur, tegen vergoeding, voor en onder het gezag van een ander. * **Familieleden van migrerende werknemers:** Deze hebben ook rechten onder Richtlijn 2004/38 (echtgenoot/geregistreerd partner, kinderen onder 21 of ten laste, ouders ten laste). * **Uitzonderingen:** * **Openbare orde, openbare veiligheid en volksgezondheid:** Strikte interpretatie vereist (zie hierboven). * **Overheidsdienst:** Artikel 45 VWEU is niet van toepassing op betrekkingen in overheidsdienst. Dit wordt Europeesrechtelijk geïnterpreteerd als het uitoefenen van openbaar gezag en het dragen van verantwoordelijkheid voor bescherming van algemene staatsbelangen (NMBS-arresten). #### 1.4.1 Jurisprudentie met betrekking tot het vrij verkeer van werknemers **Arrest Bosman (C-415/93):** Dit arrest stelde dat sport, zoals betaald voetbal, een economische activiteit is waarop het vrij verkeer van werknemers van toepassing is. De transferregeling en nationaliteitsclausules van sportbonden werden in strijd geacht met artikel 45 VWEU. Nationaliteitsclausules zijn directe discriminatie, terwijl transfervergoedingen als niet-discriminerende belemmeringen worden beschouwd die gerechtvaardigd kunnen zijn indien zij voldoen aan de 'rule of reason' (noodzakelijk en proportioneel). **Arrest FIFA (C-650/22):** Dit arrest bevestigt dat ook regels van internationale sportorganisaties getoetst kunnen worden aan het Unierecht indien zij economische activiteiten beïnvloeden. ### 1.5 Recht van vestiging (Artikel 49 VWEU) Dit artikel regelt de mogelijkheid voor burgers van de ene lidstaat om zich in een andere lidstaat te vestigen teneinde daar als zelfstandige of via een vennootschap economische activiteiten uit te oefenen. * **Harmonisatierichtlijnen:** Artikel 53 VWEU bepaalt dat richtlijnen worden vastgesteld ter wederzijdse erkenning van diploma's en beroepskwalificaties. * **Jurisprudentie met betrekking tot erkenning diploma's:** * **Arrest Heylens (222/86) en Vlassopoulou (C-340/89):** Deze arresten stellen dat ook niet-discriminerende nationale kwalificatievereisten in strijd kunnen zijn met artikel 49 VWEU indien de lidstaat geen rekening houdt met de ervaring en kwalificaties die de betrokkene in zijn lidstaat van oorsprong heeft opgedaan. #### 1.5.1 Uitoefening openbaar gezag (Art. 51 VWEU) Artikel 51 VWEU maakt een uitzondering op het recht van vestiging voor activiteiten die, op het grondgebied van een lidstaat, met overheidsgezag beklede werkzaamheden omvatten. Het Hof van Justitie heeft dit ruim geïnterpreteerd: * **Taken van algemeen belang vs. openbaar gezag:** Niet elke taak van algemeen belang valt onder deze uitzondering, enkel die welke specifiek de uitoefening van openbaar gezag impliceert. * **Voorbeelden:** Het verlijden van authentieke akten, waarbij de wil van de partijen wordt vastgelegd en er aansprakelijkheid voor fouten ontstaat, kan worden gezien als het uitoefenen van openbaar gezag. Lidstaten kunnen wel voorwaarden stellen aan de procedure tot aanstelling, organisatie, etc., mits deze noodzakelijk en evenredig zijn (Commissie t. België C-47/08). > **Tip:** Het is cruciaal om het onderscheid te maken tussen de verschillende vrijheden van personenverkeer (werknemers, vestiging, niet-economisch actieve burgers) en te erkennen dat Europees burgerschap hieraan een overkoepelend recht toevoegt. De jurisprudentie is hierbij essentieel voor de concrete invulling en reikwijdte van deze rechten. > **Tip:** Let goed op de specifieke definitie van 'familieleden' in Richtlijn 2004/38, aangezien dit rechtstreeks invloed heeft op de uitoefening van het verblijfsrecht voor niet-EU-burgers die met een EU-burger meereizen. > **Tip:** Bij de analyse van beperkingen op het vrije verkeer is het altijd belangrijk om te onderzoeken of deze beperkingen gerechtvaardigd zijn op grond van openbare orde, openbare veiligheid of volksgezondheid en of zij voldoen aan de eisen van noodzakelijkheid en evenredigheid. --- # Vrij verkeer van werknemers Dit deel van de studiehandleiding behandelt het recht van werknemers uit EU-lidstaten om in andere lidstaten te werken, de afschaffing van discriminatie op grond van nationaliteit en de uitzonderingen hierop, inclusief de impact van sportregels. ### 2.1 Algemene beginselen van vrij verkeer van werknemers Het vrij verkeer van werknemers is een fundamenteel principe van het EU-recht, vastgelegd in artikel 45 van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie (VWEU). Dit principe houdt in dat werknemers uit lidstaten zich vrij mogen verplaatsen en werken in andere lidstaten, zonder discriminatie op grond van hun nationaliteit. #### 2.1.1 Toepassingsgebied van artikel 45 VWEU * **Vrij verkeer van werknemers binnen de Unie:** Lidstaten dienen alle vormen van discriminatie op grond van nationaliteit te elimineren met betrekking tot werkgelegenheid, beloning en andere arbeidsvoorwaarden. * **Recht op arbeid en verblijf:** Werknemers hebben het recht om te reageren op een feitelijk aanbod tot tewerkstelling, zich vrij te verplaatsen binnen de lidstaten, te verblijven in een lidstaat om een beroep uit te oefenen onder dezelfde voorwaarden als nationale werknemers, en verblijf te houden na het beëindigen van een dienstverband. * **Grensoverschrijdend element:** Het recht op vrij verkeer van werknemers is van toepassing op situaties met een grensoverschrijdend element. Dit betekent dat de werknemer de nationaliteit van een EU- of EER-lidstaat moet bezitten en zich begeeft naar of verblijft in een andere lidstaat dan die waarvan hij de nationaliteit bezit. * **Definitie van 'werknemer':** Een werknemer is iemand die een substantiële economische activiteit uitoefent, voor een bepaalde duur, tegen vergoeding, en voor en onder het gezag van een ander. #### 2.1.2 Familieleden van migrerende werknemers Richtlijn 2004/38 regelt de rechten van familieleden van migrerende werknemers. Dit omvat: * Echtgenoot of geregistreerd partnerschap, mits dit gelijkgesteld is aan een wettelijk huwelijk door het ontvangende land en voldoet aan de nationale wetgeving. * Kinderen die jonger zijn dan 21 jaar of die ten laste zijn. * Ouders die ten laste zijn. #### 2.1.3 Uitzonderingen op het vrij verkeer van werknemers Hoewel het principe van vrij verkeer van werknemers breed is, zijn er uitzonderingen mogelijk. * **Openbare orde, openbare veiligheid en volksgezondheid:** Deze uitzonderingen moeten strikt worden geïnterpreteerd en vereisen actueel en persoonlijk gedrag dat een reële en voldoende ernstige bedreiging vormt voor een fundamenteel belang van de samenleving. De bewijslast hiervoor ligt bij de lidstaat. * **Overheidsdienst:** Het vrij verkeer van werknemers is niet van toepassing op betrekkingen in overheidsdienst. Dit is geïnterpreteerd als taken die gepaard gaan met de uitoefening van openbaar gezag en verantwoordelijkheid voor de bescherming van algemene staatsbelangen. ### 2.2 Impact van sportregels op vrij verkeer Rechtspraak van het Hof van Justitie heeft bepaald dat sport, wanneer het economische activiteit omvat, onder het EU-recht valt, inclusief het vrij verkeer van werknemers. #### 2.2.1 Zaak Bosman De zaak C-415/93, bekend als de Bosman-zaak, had een grote impact. * **Feiten:** Een Belgische voetballer wilde naar een Franse club, maar de transferregeling en nationaliteitsclausules van sportbonden vormden een belemmering. * **Rechtsvragen:** Was Europees recht van toepassing en waren de transferregeling en nationaliteitsclausules in strijd met het vrij verkeer van werknemers? * **Uitspraak:** Het Hof oordeelde dat sport een economische activiteit is en dat het vrij verkeer van werknemers ook van toepassing is op de regels van sportbonden. Nationaliteitsclausules werden beschouwd als directe discriminatie, terwijl transfervergoedingen werden gezien als niet-discriminerende belemmeringen die de "rule of reason" moesten doorstaan. #### 2.2.2 Verdere jurisprudentie De jurisprudentie, zoals in zaak C-650/22 (FIFA), blijft de toepassing van het vrij verkeer van werknemers op sportorganisaties uitwerken. ### 2.3 Europees burgerschap en verblijfsrechten Artikel 20 VWEU introduceert het concept van het Europees burgerschap, dat supplementair is aan het nationaal burgerschap. Elke burger van de Unie heeft rechten, waaronder het recht op verplaatsing en verblijf binnen de Unie. #### 2.3.1 Zaak Zhu en Chen Deze zaak (C-200/02) benadrukte dat zelfs wanneer een kind de nationaliteit van een lidstaat bezit, maar de ouders niet, het kind toch rechten kan ontlenen aan het EU-burgerschap, wat kan leiden tot een verblijfsrecht voor de ouders. #### 2.3.2 Zaak Ruiz Zambrano De zaak C-34/09 benadrukte het belang van Europees burgerschap voor niet-EU-burgers die familiebanden hebben met EU-burgers. Het Hof oordeelde dat een verblijfsrecht niet geweigerd mocht worden aan de niet-EU-burger-ouder van een EU-burger-kind indien dit zou leiden tot de gedwongen uitwijking van het kind uit de Unie. #### 2.3.3 Arrest Baumbast In de zaak C-413/99 oordeelde het Hof dat elke burger van de Unie die zich naar of verblijft in een andere lidstaat dan die waarvan hij de nationaliteit bezit, een rechtstreeks werkend verblijfsrecht heeft, ongeacht of hij economisch actief is of niet, mits hij beschikt over voldoende bestaansmiddelen en een ziektekostenverzekering. > **Tip:** Het Europese burgerschap en de hieraan verbonden rechten zijn een belangrijk instrument om het vrije verkeer te versterken en bieden bescherming, zelfs in situaties die initieel geen grensoverschrijdend economisch element vertonen. #### 2.3.4 Richtlijn 2004/38 Deze richtlijn codificeert en verduidelijkt de rechten van burgers van de Unie en hun familieleden om zich vrij te verplaatsen en te verblijven op het grondgebied van de lidstaten. * **Rechten:** Uitreis- en inreisrecht, verblijfsrecht (onder voorwaarden zoals bestaansmiddelen en ziektekostenverzekering voor verblijf langer dan drie maanden), en duurzaam verblijfsrecht na vijf jaar legaal verblijf. * **Uitzonderingen:** Vergelijkbaar met artikel 45 VWEU, zijn er uitzonderingen mogelijk op basis van openbare orde, openbare veiligheid en volksgezondheid, met strenge interpretatie en bescherming tegen verwijdering. ### 2.4 Vrij verkeer van vestiging Artikel 49 VWEU regelt het vrij verkeer van vestiging, waarbij burgers uit lidstaten het recht hebben om zich in een andere lidstaat te vestigen om daar als zelfstandige of via een vennootschap economische activiteiten uit te oefenen. #### 2.4.1 Harmonisatierichtlijnen en erkenning van kwalificaties Artikel 53 VWEU bepaalt dat harmonisatierichtlijnen worden vastgesteld met betrekking tot de wederzijdse erkenning van diploma's en beroepskwalificaties. #### 2.4.2 Jurisprudentie (Heylens en Vlassopoulou) Arresten zoals Heylens (C-222/86) en Vlassopoulou (C-340/89) hebben bepaald dat zelfs niet-discriminerende nationale kwalificatievereisten in strijd kunnen zijn met artikel 49 VWEU indien de lidstaat geen rekening houdt met de ervaring en kwalificaties die in de lidstaat van oorsprong zijn verworven. #### 2.4.3 Uitoefening van openbaar gezag Artikel 51 VWEU voorziet in een uitzondering op het recht van vestiging voor activiteiten die, op het grondgebied van een lidstaat, gepaard gaan met de uitoefening van openbaar gezag. De interpretatie van "openbaar gezag" is cruciaal en wordt ruim opgevat, hoewel lidstaten wel voorwaarden kunnen stellen aan de aanstelling en organisatie van dergelijke functies, mits dit noodzakelijk en evenredig is. > **Example:** Het verlenen van authentieke akten door een notaris kan worden gezien als een activiteit die gepaard gaat met de uitoefening van openbaar gezag, wat de lidstaat de mogelijkheid geeft om specifieke voorwaarden te stellen aan de toegang tot dit beroep, zoals een nationaliteitsvereiste (zie Commissie t. België, C-47/08). Echter, deze voorwaarden moeten voldoen aan de vereisten van noodzakelijkheid en evenredigheid. --- # Vrij verkeer van vestiging en diensten Dit onderwerp onderzoekt het recht voor burgers en bedrijven om zich in andere lidstaten te vestigen voor economische activiteiten, inclusief de erkenning van beroepskwalificaties en de uitzonderingen voor openbaar gezag. ### 3.1 Vrij verkeer van werknemers (artikel 45 VWEU) Het vrij verkeer van werknemers is een fundamenteel principe van de Europese Unie dat de afschaffing van elke discriminatie op grond van nationaliteit tussen werknemers van de lidstaten op het gebied van werkgelegenheid, beloning en arbeidsvoorwaarden inhoudt. #### 3.1.1 Toepassingsgebied en kenmerken * **Doel:** Het vrije verkeer van werknemers binnen de Unie is vrij. Dit houdt de afschaffing in van elke discriminatie op grond van de nationaliteit tussen de werknemers der lidstaten, wat betreft de werkgelegenheid, de beloning en de overige arbeidsvoorwaarden. * **Rechten:** Burgers hebben, behoudens gerechtvaardigde beperkingen op grond van openbare orde, openbare veiligheid en volksgezondheid, het recht om: * in te gaan op een feitelijk aanbod tot tewerkstelling. * zich te dien einde vrij te verplaatsen binnen het grondgebied der lidstaten. * in een der lidstaten te verblijven teneinde daar een beroep uit te oefenen overeenkomstig de wettelijke en bestuursrechtelijke bepalingen welke voor de tewerkstelling van nationale werknemers gelden. * op het grondgebied van een lidstaat verblijf te houden na er een betrekking te hebben vervuld, overeenkomstig de voorwaarden die zullen worden opgenomen in door de Commissie vast te stellen verordeningen. * **Niet van toepassing op:** De bepalingen van artikel 45 VWEU zijn niet van toepassing op de betrekkingen in overheidsdienst. #### 3.1.2 Migrerende EU-werknemers * **Grensoverschrijdend element:** Er moet sprake zijn van een grensoverschrijdende situatie. * **Nationaliteit:** De werknemer moet de nationaliteit bezitten van een EU- of EER-lidstaat. Er kunnen overgangsmaatregelen gelden bij de toetreding van nieuwe lidstaten. * **Definitie ‘werknemer’:** Een werknemer wordt gedefinieerd als iemand die een substantiële economische activiteit uitoefent, voor een bepaalde duur, tegen vergoeding, voor en onder het gezag van een ander. #### 3.1.3 Familieleden van migrerende werknemers Richtlijn 2004/38 regelt de rechten van familieleden van migrerende werknemers. Hieronder vallen: * Echtgenoot of geregistreerd partnerschap (indien erkend door het gastland). * Kinderen jonger dan 21 jaar of ten laste. * Ouders indien ten laste. #### 3.1.4 Uitzonderingen * **Openbare orde, openbare veiligheid en volksgezondheid:** Deze uitzonderingen worden strikt geïnterpreteerd en vereisen actueel en persoonlijk gedrag dat een reële en voldoende ernstige bedreiging vormt, met een evenredige sanctie. De bewijslast hiervoor ligt bij de lidstaat. * **Overheidsdienst:** Zoals eerder vermeld, zijn de bepalingen van artikel 45 VWEU niet van toepassing op betrekkingen in overheidsdienst. Dit betreft de uitoefening van openbaar gezag en het dragen van verantwoordelijkheid voor de bescherming van algemene staatsbelangen. #### 3.1.5 Belangrijke arresten * **Zaak C-415/93, Bosman:** Betrof de transferregeling en nationaliteitsclausules in het voetbal. Het Hof oordeelde dat sport een economische activiteit is en dat het vrij verkeer van werknemers ook van toepassing is op de regels van sportbonden (horizontale werking). Nationaliteitsclausules werden als directe discriminatie beschouwd, en transfervergoedingen als een niet-discriminerende belemmering. * **Zaak C-650/22, FIFA:** Bevestigt de toepassing van het Europees recht op sportorganisaties. ### 3.2 Vrij verkeer van vestiging (artikel 49 VWEU) Dit artikel regelt het recht voor burgers en bedrijven om zich in andere lidstaten te vestigen om daar als zelfstandige of via een vennootschap economische activiteiten uit te oefenen. #### 3.2.1 Algemene beginselen * Artikel 49 VWEU houdt de afschaffing in van beperkingen van de vrijheid van vestiging van onderdanen van een lidstaat in een andere lidstaat. * Dit geldt zowel voor de vestiging van natuurlijke personen als voor de oprichting en het beheer van vennootschappen en ondernemingen. #### 3.2.2 Erkenning van diploma's en beroepskwalificaties * **Artikel 53 VWEU:** Dit artikel voorziet in harmonisatierichtlijnen met betrekking tot de wederzijdse erkenning van diploma's en de gelijkstelling van beroepskwalificaties. * **Arresten Heylens en Vlassopoulou:** Deze arresten stellen dat ook niet-discriminerende nationale kwalificatievereisten in strijd kunnen zijn met artikel 49 VWEU, indien geen rekening wordt gehouden met ervaring opgedaan in de lidstaat van oorsprong. #### 3.2.3 Uitzonderingen voor openbaar gezag (artikel 51 VWEU) * Het recht van vestiging is niet van toepassing op werkzaamheden die, al dan niet ter gelegenheid van de oprichting van vennootschappen of ondernemingen, aldaar worden uitgeoefend, en die in die lidstaat zelf verband houden met de uitoefening van openbaar gezag. * **Arrest Commissie t. België (C-47/08):** Het Hof heeft hierin verduidelijkt dat ‘uitoefening van openbaar gezag’ betrekking heeft op taken van algemeen belang die een specifieke overheidstaak inhouden. Voorbeelden zijn het verlijden van authentieke akten, de wil van de partijen, de keuze van de partijen en aansprakelijkheid voor fouten tijdens de uitoefening van het ambt. Lidstaten kunnen wel voorwaarden stellen aan de procedure tot aanstelling, organisatie, etc., mits dit noodzakelijk en evenredig is. ### 3.3 Vrij verkeer van diensten (artikel 56 VWEU) Hoewel de focus van dit document ligt op vestiging en werknemers, is het belangrijk te vermelden dat het vrij verkeer van diensten (artikel 56 VWEU) nauw hiermee samenhangt. Dit principe staat toe dat diensten grensoverschrijdend worden aangeboden door personen die in een lidstaat zijn gevestigd in een andere lidstaat, zonder dat zij zich daarvoor noodzakelijk hoeven te vestigen. De regels inzake diensten kennen vergelijkbare uitzonderingen als het vestigingsrecht. ### 3.4 Europees burgerschap en verblijfsrecht * **Artikel 20 VWEU:** Introduceert het concept van het Europees burgerschap, dat een aanvulling vormt op het nationaal burgerschap. Een burger van de Unie is eenieder die de nationaliteit van een EU-lidstaat bezit. Het toekennen van nationaliteit is de bevoegdheid van elke lidstaat. * **Rechten van EU-burgers:** EU-burgers hebben rechten zoals het recht op verplaatsing en verblijf binnen de Unie, actief en passief kiesrecht voor verkiezingen van het Europees Parlement en gemeenteraden in de lidstaat van verblijf, en recht op diplomatieke en consulaire bescherming in het buitenland. * **Richtlijn 2004/38:** Deze richtlijn regelt het recht van burgers van de Unie en hun familieleden om vrij binnen het grondgebied van de lidstaten te reizen en te verblijven. Dit omvat rechten op toegang, verblijf van minder dan drie maanden, en verblijf van meer dan drie maanden indien de persoon werknemer of zelfstandige is, of over voldoende bestaansmiddelen en ziektekostenverzekering beschikt. Na vijf jaar legaal verblijf ontstaat een duurzaam verblijfsrecht. * **Zaak C-413/99, Baumbast:** Bevestigde dat het verblijfsrecht van een EU-burger niet kan worden geweigerd op basis van het niet dekken van spoedeisende zorg door de ziektekostenverzekering, wat het directe werking van artikel 20 VWEU benadrukt. * **Zaak Zhu en Chen:** Deze zaak illustreerde dat er geen fysieke grensoverschrijding vereist is om een beroep te doen op het personenverkeer, zelfs in "zuiver interne situaties" waar de verblijfplaats binnen de eigen lidstaat van een EU-burger is, maar de echtgenoot en kind een andere nationaliteit hebben. * **Zaak Ruiz Zambrano:** Hierbij werd bepaald dat kinderen die de nationaliteit van een lidstaat bezitten, zelfs als hun ouders geen EU-burgers zijn, een verblijfsrecht kunnen creëren indien het hen zou beletten om hun recht op verblijf als EU-burger uit te oefenen. > **Tip:** Het onderscheid tussen vrij verkeer van werknemers, vestiging en diensten is cruciaal. Houd rekening met de specifieke criteria die voor elk van deze vrijheden gelden, evenals de relevante jurisprudentie die de reikwijdte ervan verduidelijkt. Vergeet ook niet de uitzonderingen op deze vrijheden, met name die gerelateerd aan openbare orde, veiligheid en gezondheid. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Vrij verkeer van personen | Het recht voor EU-burgers om zich binnen de lidstaten te verplaatsen en er te verblijven, onder bepaalde voorwaarden en met respect voor de fundamentele rechten. | | Europees burgerschap | Een aanvullend burgerschap tot het nationale burgerschap, toegekend aan eenieder die de nationaliteit van een EU-lidstaat bezit, wat specifieke rechten en plichten met zich meebrengt binnen de Unie. | | Richtlijn 2004/38/EG | Een EU-richtlijn die de rechten van burgers van de Unie en hun familieleden om zich vrij te verplaatsen en te verblijven op het grondgebied van de lidstaten regelt, inclusief de voorwaarden voor toegang en verblijf. | | Duurzaam verblijfsrecht | Het recht om onbeperkt te verblijven in een andere lidstaat na een periode van vijf jaar legaal verblijf, wat meer stabiliteit en zekerheid biedt aan EU-burgers. | | Openbare orde | Een uitzonderingsgrond die lidstaten toestaat beperkingen op te leggen aan het vrij verkeer van personen, indien dit noodzakelijk is ter bescherming van de maatschappelijke stabiliteit en het functioneren van de samenleving. | | Vrij verkeer van werknemers | Het principe binnen de EU dat de afschaffing van elke discriminatie op grond van nationaliteit inhoudt voor werknemers van de lidstaten, wat betreft werkgelegenheid, beloning en arbeidsvoorwaarden. | | Grensoverschrijdend element | Een voorwaarde die vereist is voor de toepassing van het vrij verkeer van werknemers, waarbij er sprake moet zijn van een verbinding met meer dan één lidstaat, bijvoorbeeld door tewerkstelling in een andere lidstaat dan die van de nationaliteit. | | Horizontale werking | De rechtstreekse toepasselijkheid van EU-rechtelijke bepalingen op de verhouding tussen particulieren, niet alleen tussen burgers en de staat, wat bijvoorbeeld van toepassing is op regels van sportbonden. | | Vrij verkeer van vestiging | Het recht voor burgers en rechtspersonen om een economische activiteit duurzaam uit te oefenen in een andere lidstaat dan hun thuisland, hetzij als zelfstandige, hetzij via de oprichting van een vennootschap. | | Harmoniseringsrichtlijnen | EU-wetgeving die tot doel heeft de nationale wetgevingen van de lidstaten op specifieke gebieden op elkaar af te stemmen, zoals de erkenning van diploma's en beroepskwalificaties, om het vrij verkeer te vergemakkelijken. | | Openbaar gezag | Een uitzondering op het vrij verkeer van diensten, die toestaat dat bepaalde functies die inherent zijn aan de uitoefening van openbaar gezag en die de bescherming van de algemene staatsbelangen dienen, voorbehouden blijven aan staatsburgers. |

# Rechten van de patiënt Dit gedeelte behandelt de diverse rechten die patiënten hebben binnen de gezondheidszorg, inclusief hun recht op informatie, toestemming, privacy en inzage in hun medisch dossier. ### 1.1 Recht op samenwerking, respect en overleg Het recht op samenwerking, respect en overleg is vastgelegd in artikel 4 van de Wet op de Rechten van de Patiënt (WRP) [7](#page=7). #### 1.1.1 Samenwerkingsplicht De zorgverstrekking is een gedeelde verantwoordelijkheid van zowel de patiënt als de zorgverstrekker. Dit betekent dat de patiënt een medewerkingsplicht heeft. De geneesheer-correspondent (GB’aar) heeft echter een onderzoeksplicht en moet de juiste vragen stellen om deze samenwerking te faciliteren [7](#page=7). #### 1.1.2 Wederzijds respect Dit omvat de eerbiediging van de menselijke waardigheid, zelfbeschikking en het bieden van zorg zonder onderscheid op welke grond dan ook, aangepast aan de behoeften van de patiënt. De patiënt dient zich ook respectvol te gedragen ten opzichte van de geneesheer-correspondent en derden [7](#page=7). #### 1.1.3 Recht op overleg In het belang van de patiënt is er recht op overleg, inclusief multidisciplinair overleg en, op verzoek van de patiënt, overleg met door de patiënt aangewezen naasten. Deze overleggen dienen goed vermeld te worden in het medisch dossier, met inachtneming van het beroepsgeheim [8](#page=8). ### 1.2 Recht op zelfbeschikking, kwaliteitsvolle dienstverlening en vroegtijdige zorgplanning Dit recht is opgenomen in artikel 5, lid 1 van de WRP [9](#page=9). #### 1.2.1 Zelfbeschikking en kwaliteitsvolle dienstverlening Patiënten hebben recht op zorg zonder onderscheid op basis van sociale status, godsdienst, geslacht, enzovoort. De zorg moet van de best mogelijke kwaliteit zijn, conform de stand van de wetenschap. De geneesheer-correspondent moet de algemene zorgvuldigheidsnorm naleven, handelend als een "goed huisvader". Een patiënt kan een behandeling vragen, maar deze moet wel beantwoorden aan zijn behoeften. Indien de geneesheer-correspondent niet akkoord gaat met het verzoek van de patiënt, kan hij de relatie beëindigen, mits zorgcontinuïteit gewaarborgd blijft door doorverwijzing of het aanbieden van alternatieven, zoals bepaald in artikel 17 van de Kwaliteitswet [9](#page=9). #### 1.2.2 Vroegtijdige zorgplanning Vroegtijdige zorgplanning is een ingeschreven patiëntenrecht. Hierbij wordt rekening gehouden met de doelstellingen en waarden van de patiënt. Het is een continu communicatieproces tussen de patiënt en de geneesheer-correspondent, en op vraag van de patiënt, met zijn naasten, om waarden, levensdoelen en voorkeuren voor huidige en toekomstige zorg te bespreken (artikel 2, 5° WRP) [10](#page=10). **Meer over vroegtijdige zorgplanning:** * De patiënt heeft het recht om geïnformeerd, voorafgaandelijk en vrij toe te stemmen in iedere tussenkomst van de gezondheidszorgbeoefenaar [11](#page=11). * Wensen die de patiënt schriftelijk heeft vastgelegd toen hij nog wilsbekwaam was, dienen te worden gerespecteerd zolang hij ze niet herroept op een moment dat hij weer wilsbekwaam is [11](#page=11). * Een schriftelijke weigering van een welomschreven tussenkomst door de patiënt toen hij nog wilsbekwaam was, dient eveneens te worden geëerbiedigd zolang hij ze niet herroept [11](#page=11). * Vertrouwenspersonen en vertegenwoordigers informeren de gezondheidszorgbeoefenaar over het bestaan van een voorafgaande zorgplanning of weigeringsverklaring [11](#page=11). * Dit kan gebeuren via wilsverklaringen [11](#page=11). ### 1.3 Recht op vrije keuze van beroepsbeoefenaar Dit recht is een specifieke toepassing van het recht op fysieke integriteit en zelfbeschikking, vastgelegd in artikel 6, paragraaf 1 van de WRP [12](#page=12). #### 1.3.1 Keuze en wijziging De patiënt heeft het recht om een beroepsbeoefenaar te kiezen en deze keuze te wijzigen [12](#page=12). #### 1.3.2 Beperkingen aan de vrije keuze Dit recht is niet absoluut en kan beperkt worden in de volgende gevallen: * **Wettelijke verplichtingen:** Bijvoorbeeld wetgeving rond arbeidsongevallen of medische behandeling in gevangenissen [12](#page=12). * **Praktische en organisatorische redenen:** De zorgverzekeraar (RS) houdt rekening met praktische mogelijkheden van de dienst of organisatorische redenen, zoals de aanwezigheid van slechts één specialist ter zake in een ziekenhuis, wachtdiensten of werkroosters [12](#page=12). #### 1.3.3 Nieuwe bepalingen in artikel 6 WRP * **Paragraaf 2:**Introduceert een actieve informatieplicht voor de geneesheer-correspondent over maatregelen die zijn beroepsuitoefening beperken, zoals schorsingen. De patiënt mag de beroepsbekwaamheid van de geneesheer-correspondent bevragen over diens bekwaamheid en ervaring [13](#page=13). * **Paragraaf 3:** De geneesheer-correspondent informeert de patiënt of hij beschikt over een verzekeringsdekking of andere bescherming met betrekking tot beroepsaansprakelijkheid. Tevens informeert de geneesheer-correspondent over zijn vergunnings- en registratiestatus of andere beperkingen, bijvoorbeeld op de website [13](#page=13). ### 1.4 Recht op informatie over de gezondheidstoestand Dit recht is vastgelegd in artikel 7 van de WRP [14](#page=14). #### 1.4.1 Algemene informatieplicht De patiënt heeft recht op alle informatie die nodig is om inzicht te krijgen in zijn gezondheidstoestand en de vermoedelijke evolutie ervan. Dit omvat informatie over de stopzetting en gevolgen van een behandeling. De informatieplicht onderscheidt zich van de plicht tot het verkrijgen van toestemming [14](#page=14). #### 1.4.2 Verstrekking van informatie * De informatie kan mondeling of schriftelijk worden verstrekt, zeker bij complexe of pertinente informatie, en op vraag van de patiënt of de geneesheer-correspondent [14](#page=14). * Er dient voldoende tijd te worden voorzien voor de informatieverstrekking en de patiënt moet worden uitgenodigd om vragen te stellen [14](#page=14). * De communicatie moet in duidelijke taal gebeuren, aangepast aan het bevattingsvermogen van de patiënt [14](#page=14). * De informatie wordt verstrekt aan de patiënt, eventueel ook aan een vertrouwenspersoon, en bij wilsonbekwamen aan hun vertegenwoordiger(s) [14](#page=14). * De bewijslast ligt bij de geneesheer-correspondent, die verantwoordelijk is om toe te zien op het begrip van de patiënt [14](#page=14). #### 1.4.3 Uitzonderingen op de informatieplicht ##### 1.4.3.1 Recht om niet te weten (artikel 7, paragraaf 3 WRP) De patiënt kan er uitdrukkelijk voor kiezen om diagnostische informatie niet te ontvangen [15](#page=15). * **Uitzondering hierop:** Wanneer het niet meedelen van informatie een ernstig nadeel zou toebrengen aan de patiënt en/of derden (bijvoorbeeld bij SOA, HIV, TBC). In zo'n geval geldt er een informatieplicht. Dit vereist consultatie van een collega en eventueel een vertrouwenspersoon, en dient genoteerd te worden in het medisch dossier [15](#page=15). ##### 1.4.3.2 Therapeutische exceptie * De geneesheer-correspondent mag informatie onthouden aan de patiënt [16](#page=16). * **Voorwaarden:** * Het meedelen van de informatie mag een ernstig nadeel toebrengen aan de gezondheid van de patiënt [16](#page=16). * Consultatie van een andere beroepsbeoefenaar is vereist [16](#page=16). * Er moet nagegaan worden of graduele of gedeeltelijke informatie niet mogelijk is, en dit moet worden vermeld in het patiëntendossier [16](#page=16). * Een schriftelijke motivering van de beslissing moet in het patiëntendossier worden opgenomen [16](#page=16). * Indien een vertrouwenspersoon is aangeduid, dient deze verwittigd te worden [16](#page=16). * Zodra het nadeel wegvalt, moet de informatie alsnog worden meegedeeld en bijgehouden in het patiëntendossier [16](#page=16). ### 1.5 Recht op geïnformeerde toestemming Dit recht is vastgelegd in artikel 8 van de WRP [17](#page=17). #### 1.5.1 Kernprincipe: Shared Decision Making Het doel is dat patiënt en geneesheer-correspondent samen tot een besluit komen, bekend als "shared decision making", wat een nieuwe invulling is. Voor elke ingreep, behandeling, tussenkomst, weigering of intrekking moet de patiënt of diens vertegenwoordiger voorafgaande, vrije en geïnformeerde toestemming geven [17](#page=17). #### 1.5.2 Informatieverplichting van de Geneesheer-correspondent De geneesheer-correspondent informeert de patiënt voorafgaand en tijdig over voorgenomen tussenkomsten en de ontwikkelingen ervan. De informatieverstrekking door de geneesheer-correspondent en de daaropvolgende toestemming van de patiënt vormen de basis van de geneeskundige behandelingsovereenkomst. Tijdens het overleg informeert de geneesheer-correspondent zich over de situatie en voorkeuren van de patiënt, nodigt hij uit tot het stellen van vragen en verstrekt op verzoek informatie schriftelijk of elektronisch [17](#page=17). #### 1.5.3 Vereiste informatie voor toestemming (artikel 8, paragraaf 2 WRP) Een minimumlijst aan informatie is voorzien: 1. Het doel, de aard, de graad van urgentie, de duur en de frequentie van de tussenkomst [18](#page=18). 2. De voor de patiënt relevante tegenaanwijzingen, nevenwerkingen en risico's, rekening houdend met de ernst van het gevaar, de frequentie van het risico, de patiënt zelf en de aard van de ingreep [18](#page=18). 3. Verwachte ontwikkelingen en nazorg [18](#page=18). 4. Mogelijke alternatieven, al dan niet uitgevoerd door een andere gezondheidszorgbeoefenaar [18](#page=18). 5. Andere verduidelijkingen, inclusief de relevante wettelijke bepalingen die met betrekking tot een tussenkomst moeten worden nageleefd [18](#page=18). 6. De financiële gevolgen van de tussenkomst [18](#page=18). #### 1.5.4 Wijze van toestemming (artikel 7, paragraaf 2 WRP) * Toestemming wordt uitdrukkelijk gegeven, tenzij de gedragingen van de patiënt redelijkerwijs op zijn toestemming wijzen [19](#page=19). * Op vraag van de patiënt of de geneesheer-correspondent kan toestemming schriftelijk worden vastgelegd, bijvoorbeeld via toestemmingsformulieren [19](#page=19). * De informatieverstrekking moet op maat van de patiënt zijn [19](#page=19). * **Weigeren of intrekken van toestemming:** De patiënt heeft het recht om toestemming te weigeren of in te trekken. Zowel de weigering als de intrekking, indien schriftelijk vastgelegd op verzoek van de patiënt of geneesheer-correspondent, worden toegevoegd aan het patiëntendossier [19](#page=19). * De geneesheer-correspondent informeert de patiënt over de mogelijke gevolgen van weigering of intrekking en overlegt over alternatieve tussenkomsten [19](#page=19). * Het intrekken van toestemming of weigering leidt niet tot het stoppen van het recht op kwaliteitsvolle dienstverlening [19](#page=19). * De bewijslast ligt bij de geneesheer-correspondent [19](#page=19). #### 1.5.5 Timing van toestemming * Toestemming moet voorafgaand aan de ingreep worden verkregen, met een redelijke termijn in functie van de dringendheid [20](#page=20). * De patiënt moet volledig bewust zijn; toestemming is niet geldig indien de patiënt onder narcose of pre-anesthesie is [20](#page=20). * **Bij spoedgevallen:** Indien de wilsuiting van de patiënt of zijn vertegenwoordiger onduidelijk is, vindt elke noodzakelijke tussenkomst onmiddellijk plaats in het belang van de gezondheid van de patiënt (hulpverleningsplicht). Melding hiervan gebeurt in het patiëntendossier en zodra mogelijk wordt alsnog toestemming gevraagd aan de patiënt of vertegenwoordiger [20](#page=20). #### 1.5.6 Wilsverklaringen * **Positieve wilsverklaringen** (bv. wensen voor toekomstige zorg) zijn niet juridisch afdwingbaar [21](#page=21). * **Negatieve wilsverklaringen** (bv. weigering van bepaalde behandelingen) zijn juridisch afdwingbaar. Er is geen officiële registratiemogelijkheid; ze worden best opgenomen in het huisartsendossier. Dit is belangrijk voor vroegtijdige zorgplanning [21](#page=21). ### 1.6 Rechten met betrekking tot het patiëntendossier Dit recht is vastgelegd in artikel 9 van de WRP en samen te lezen met de Kwaliteitswet [22](#page=22). #### 1.6.1 Wat is een patiëntendossier? Er is geen wettelijke definitie van een zorgvuldig bijgehouden en veilig bewaard patiëntendossier [22](#page=22). #### 1.6.2 Recht op inzage en afschrift * **Door wilsbekwame meerderjarige patiënt:** De patiënt heeft het recht om het volledige dossier in te zien en om toelichting te vragen. Ook inzage in persoonlijke notities is mogelijk [23](#page=23). * **Uitzonderingen:** * Informatie die betrekking heeft op derden [23](#page=23). * Motivering van een therapeutische exceptie [23](#page=23). * Inzage in deze uitzonderlijke gevallen kan wel door een vertrouwenspersoon die zelf ook geneesheer-correspondent is [23](#page=23). * **Termijn:** Inzage dient te gebeuren binnen 15 dagen na het verzoek van de patiënt [22](#page=22) [24](#page=24). * **Bijstand:** Een vertrouwenspersoon kan de patiënt bijstaan bij inzage (artikel 11 WRP) [24](#page=24). * **Wijze van inzage:** Inzage kan plaatsvinden via de geneesheer-correspondent of via elektronische systemen zoals COZO (zonder toelating van de arts) [24](#page=24). * **Afschrift:** Een afschrift kan geweigerd worden als er vrees bestaat voor druk van derden (bv. werkgever, verzekeraar). Het eerste afschrift is gratis [24](#page=24). #### 1.6.3 Door wilsonbekwame meerderjarige patiënt * De vertegenwoordiger van de patiënt oefent het inzagerecht uit [25](#page=25). * Inzage en afschrift kunnen volledig of gedeeltelijk geweigerd worden indien dit de privacy van de patiënt schendt (artikel 15, paragraaf 1 WRP). Het inzagerecht kan dan uitgeoefend worden door een geneesheer-correspondent aangewezen door de vertegenwoordiger [25](#page=25). #### 1.6.4 Bij overleden patiënt * **Meerderjarige overleden patiënt:** Het inzagerecht is beperkt tot de echtgenoot, wettelijk samenwonende partner, feitelijke partner, en bloedverwanten tot de tweede graad. Inzage en afschrift kunnen geweigerd worden bij verzet van de patiënt tijdens het leven (ruim te interpreteren, mondeling of schriftelijk). Het inzagerecht wordt uitgeoefend door een geneesheer-correspondent die door de nabestaanden wordt aangewezen [26](#page=26). * **Minderjarige overleden patiënt:** Het recht op inzage is rechtstreeks voorbehouden aan degene die tijdens het leven de vertegenwoordiger was, en bloedverwanten tot de tweede graad [27](#page=27). #### 1.6.5 Voorwaarden voor inzagerecht * **Specificatie:** Het verzoek tot inzage moet gespecificeerd zijn (welk deel van het dossier, bv. ziekenhuisdossier, medisch dossier thuiszorg) [28](#page=28). * **Motivering:** Het verzoek moet gemotiveerd zijn, bijvoorbeeld voor onderzoek naar medische fouten, genetisch onderzoek, onderzoek naar doodsoorzaak in kader van verzekering, of onderzoek naar handelingsbekwaamheid bij vermogensrechtelijke discussies [28](#page=28). #### 1.6.6 Recht op toevoeging van documenten De patiënt heeft het recht om documenten toe te voegen aan zijn dossier [22](#page=22). ### 1.7 Recht op privacy Dit recht is vastgelegd in artikel 10 van de WRP [29](#page=29). * Patiënten hebben recht op bescherming van hun gezondheidsinformatie [29](#page=29). * Er moet respect zijn voor de intimiteit van de patiënt [29](#page=29). * De lokalen waar zorg wordt verleend, moeten de nodige privacy garanderen [29](#page=29). * De aanwezigheid in de zorgruimte is beperkt tot diegenen die beroepshalve noodzakelijk zijn. Stagiairs mogen aanwezig zijn mits akkoord van de patiënt [29](#page=29). ### 1.8 Recht op klachtenbehandeling Dit recht is vastgelegd in artikel 11 van de WRP [30](#page=30). #### 1.8.1 Rol van de ombudsdienst De ombudsdienst heeft de volgende opdrachten: * **Preventie:** Bevorderen van de communicatie tussen patiënt en beroepsbeoefenaar [30](#page=30). * **Bemiddeling:** Bemiddelen bij klachten met het oog op een oplossing [30](#page=30). * **Doorverwijzing:** Bij gebrek aan oplossing, informeren van de patiënt over verdere afhandeling van de klacht [30](#page=30). * **Informatie:** Informeren over de werking, procedure en organisatie van de ombudsdienst [30](#page=30). * **Aanbevelingen:** Aanbevelingen doen [30](#page=30). #### 1.8.2 Klachtrecht na overlijden Na het overlijden van een patiënt kan het klachtrecht worden uitgeoefend door nabestaanden [30](#page=30). * Bij een minderjarige overleden patiënt: de vroegere wettelijke vertegenwoordiger [30](#page=30). * Bij een meerderjarige overleden patiënt: de echtgenoot, wettelijk of feitelijk samenwonende partner, bloedverwanten in de tweede graad en de persoon die op het moment van overlijden handelde als vertegenwoordiger (tenzij de patiënt voorafgaand verzet heeft aangetekend) [30](#page=30). ### 1.9 Recht op vertegenwoordiging De regeling voor vertegenwoordiging van de patiënt is vastgelegd in artikelen 12-15 van de WRP [31](#page=31) [32](#page=32). #### 1.9.1 Vertrouwenspersoon (artikel 11 bis WRP) De patiënt heeft het recht zich te laten bijstaan door een vertrouwenspersoon of personen [31](#page=31). * De patiënt bepaalt de draagwijdte van de bevoegdheid van de vertrouwenspersoon [31](#page=31). * De patiënt kan zijn inzagerecht via de vertrouwenspersoon uitoefenen [31](#page=31). * Er zal nog een Koninklijk Besluit volgen om de aanstelling van een vertrouwenspersoon via elektronische weg te regelen en de wijze waarop de gezondheidszorgbeoefenaar hiervan kennis krijgt [31](#page=31). * Huidige praktijk: impliciet door aanwezigheid bij consultaties, schriftelijk bij communicatie zonder patiënt [31](#page=31). * De geneesheer-correspondent bevraagt de patiënt regelmatig of de aanduiding van de vertrouwenspersoon nog strookt met de wil van de patiënt [31](#page=31). * Meerdere vertrouwenspersonen en vertegenwoordigers zijn mogelijk; de patiënt moet de volgorde aanduiden [31](#page=31). #### 1.9.2 Vertegenwoordiging van minderjarigen * Minderjarigen oefenen hun rechten uit via hun ouders of voogd [32](#page=32). * Rechten die uitgeoefend worden: vrije keuze beroepsbeoefenaar, informatie, geïnformeerde toestemming, inzage patiëntendossier, klacht neerleggen [32](#page=32). * Rechten die **niet** door vertegenwoordigers, maar wel door de minderjarige zelf (indien mondig) worden uitgeoefend: kwaliteitsvolle dienstverlening, recht om niet te weten [32](#page=32). * **Beperkingen aan rechten ouders:** De beroepsbeoefenaar mag afwijken van de beslissing van de ouders indien deze een ernstige bedreiging impliceert voor het leven of de gezondheid van de minderjarige. Wettelijke beperkingen (bv. verplichte inentingen) blijven van kracht. Er is geen inzagerecht in het dossier bij vermoeden van kindermishandeling [32](#page=32). * **Mondige minderjarige:** Minderjarigen worden betrokken bij beslissingen naarmate hun leeftijd en maturiteit vorderen. Een mondige minderjarige (die redelijke belangen kan beoordelen) oefent zelf de patiëntenrechten uit. Er is geen dubbele toestemmingsvereiste (uitzondering: orgaantransplantatiewet bij minderjarigen > 12 jaar). Bij zware en risicovolle ingrepen is extra voorzichtigheid geboden. Bij een zwakke financiële positie van de minderjarige dient de toestemming van de ouders gevraagd te worden. Het beroepsgeheim geldt ook tegenover de ouders bij een mondige minderjarige [33](#page=33). #### 1.9.3 Vertegenwoordiging van meerderjarigen (wilsonbekwamen) * **Bevoegdheid van de bewindvoerder:** De meerderjarige die onder bewind staat wat zijn persoon betreft, laat zijn patiëntenrechten uitoefenen door de bewindvoerder, gemachtigd door de vrederechter, tenzij de patiënt eerder een vertrouwenspersoon WRP heeft aangesteld [34](#page=34). * **Vertegenwoordiger aangeduid door de patiënt:** * De rechten worden uitgeoefend door een vertegenwoordiger aangeduid door de patiënt op een moment dat hij hiertoe nog in staat was [34](#page=34). * Dit dient schriftelijk te gebeuren in een gedateerd document, ondertekend door de patiënt (eventueel in bijzijn van getuigen) en de vertegenwoordiger [34](#page=34). * Deze aanstelling is herroepbaar [34](#page=34). * Er kunnen meerdere vertegenwoordigers zijn, waarbij de patiënt de volgorde bepaalt [34](#page=34). * **Vertegenwoordiger aangeduid door de wet:** Indien de patiënt niemand heeft aangeduid, treden vertegenwoordigers op in dalende volgorde: echtgenoot/wettelijk/feitelijk samenwonende partner, meerderjarig kind/ouder/meerderjarige broer/zus van de patiënt [34](#page=34). * **Multidisciplinair overleg:** Betrokken beroepsbeoefenaar, eventueel in multidisciplinair overleg. Bij onenigheid beslist de geneesheer-correspondent [34](#page=34). * **Betrekken van de patiënt:** De patiënt moet zoveel mogelijk betrokken worden bij de uitoefening van zijn rechten [34](#page=34). #### 1.9.4 Uitzonderingen op de vertegenwoordiging * Afwijken van de beslissing van een vertegenwoordiger is mogelijk bij bedreiging van het leven of de gezondheid van de patiënt, na multidisciplinair overleg. Bij een door de patiënt aangeduide vertegenwoordiger is dit enkel toegestaan indien er geen uitdrukkelijke wil van de patiënt kan worden aangetoond (wilsverklaring) [35](#page=35). * Inzage/afschrift van het patiëntendossier kan aan een wettelijk vertegenwoordiger geweigerd worden indien dit in strijd is met het recht op privacy van de patiënt [35](#page=35). * De vertegenwoordiger moet een beroepsbeoefenaar aanstellen [35](#page=35). --- # Wet patiëntenrechten en algemene bepalingen Dit onderdeel geeft een overzicht van de Wet Patiëntenrechten, de evolutie ervan, de pijlers van recente wijzigingen en het toepassingsgebied. ### 2.1 Historische context en noodzaak tot regelgeving Voordat de Wet Patiëntenrechten van kracht werd, bestond er geen specifieke, gecodificeerde regelgeving die de rechten en plichten van patiënten en zorgverstrekkers duidelijk afbakende. De bestaande regels waren verspreid over een amalgaam van internationale verdragen, bepalingen uit het strafrecht, rechtspraak, rechtsleer en algemene rechtsbeginselen. Dit creëerde een noodzaak voor een duidelijke wettelijke basis die de relatie tussen patiënt en zorgverstrekker regelt. De oorspronkelijke Wet Patiëntenrechten dateert van 26 september 2002 [3](#page=3). ### 2.2 Evolutie en recente wijzigingen De Wet van 22 augustus 2002 is geëvalueerd en aangepast door de Wet van 6 februari 2024. Deze grondige wijziging is gebaseerd op drie grote pijlers [4](#page=4): * **Centrale rol van de voorkeur en wensen van de patiënt:** De nieuwe wetgeving benadrukt expliciet dat de voorkeuren en wensen van de patiënt centraal staan in de zorgverlening [4](#page=4). * **Inschrijving van vroegtijdige zorgplanning:** Vroegtijdige zorgplanning wordt nu wettelijk verankerd, wat impliceert dat patiënten proactief kunnen nadenken en beslissen over hun toekomstige zorg [4](#page=4). * **Belangrijkere rol voor familie en vrienden:** De rol van familie en vrienden in het zorgproces en bij besluitvorming wordt belangrijker. Dit houdt ook verband met het belang van een vertrouwenspersoon en vertegenwoordiger(s) [4](#page=4). Daarnaast wordt er meer aandacht besteed aan informatie over de digitalisering van de zorg, de toegankelijkheid van patiëntendossiers en duidelijkheid over de kosten van de zorg [4](#page=4). ### 2.3 Toepassingsgebied van de Wet Patiëntenrechten De Wet Patiëntenrechten is van toepassing op alle privaatrechtelijke (contractueel en buitencontractueel) en publiekrechtelijke rechtsverhoudingen die betrekking hebben op gezondheidszorg verstrekt door een gezondheidszorgbeoefenaar (GB’aar) aan een patiënt (pt) [5](#page=5). * **Patiënt:** De term patiënt omvat een natuurlijke persoon of diens vertegenwoordiger, ongeacht of de zorgverlening op eigen verzoek gebeurt (bijvoorbeeld bij een gedwongen opname) [5](#page=5). * **Gezondheidszorg:** Dit begrip omvat diensten verstrekt door een beroepsbeoefenaar met het oog op het bevorderen, vaststellen, behouden, herstellen of verbeteren van de gezondheidstoestand van de patiënt. Sinds 2013 valt hier ook onder het wijzigen van het uiterlijk van de patiënt om esthetische redenen, alsook stervensbegeleiding. De wet geldt tevens voor controlegeneeskunde en gerechtelijke geneeskunde [5](#page=5). * **Gezondheidszorgbeoefenaar (GB’aar):** Dit zijn de beoefenaars bedoeld in de Gecoördineerde Wet op de gezondheidsberoepen. Dit omvat zowel zelfstandigen als werknemers in loondienst (WUG). De wet is ook van toepassing op samenwerkingsverbanden zoals bedoeld in de Kwaliteitswet. Sinds 2013 is de wet van toepassing op zowel conventionele als niet-conventionele praktijken [5](#page=5). > **Tip:** Het is cruciaal om het onderscheid te kennen tussen de oorspronkelijke wet van 2002 en de ingrijpende wijzigingen door de wet van 2024, aangezien dit invloed heeft op de actuele interpretatie van patiëntenrechten. > > **Tip:** Noteer de specifieke data van de wetten (26/09/2002 en 06/02/2024) en de belangrijkste pijlers van de wijzigingen voor examengerichtheid. --- # Beroepsgeheim en de uitzonderingen Dit gedeelte behandelt de geheimhoudingsplicht van zorgverleners, de wettelijke grondslag, en de diverse uitzonderingen en plichten tot spreken of melden [37](#page=37). ### 3.1 Het beroepsgeheim: basisprincipes Het beroepsgeheim, geregeld in artikel 458 van het Strafwetboek (SWB) geldt voor een brede groep zorgverleners, waaronder heel- en vroedkundigen, artsen, officieren van gezondheid en apothekers. Het omvat kennis die men verkrijgt uit hoofde van het beroep, ongeacht of het medische of niet-medische zaken betreft. De interpretatie van wat als een "geheim" geldt, en of het door toevertrouwing als zodanig is bestempeld, wordt in geval van betwisting door de rechter beslist. Het doel van het beroepsgeheim is tweeledig: de bescherming van de privacy van de patiënt en het waarborgen van de toegang tot gezondheidszorg in de maatschappij. De geheimhoudingsplicht geldt tegenover de patiënt, diens vertrouwenspersoon, de ouders van een minderjarige patiënt, familie van de patiënt, collega's, de politie (indien de patiënt dader of slachtoffer is), de pers en anderen [38](#page=38). #### 3.1.1 Schending van het beroepsgeheim Een schending van het beroepsgeheim vereist in beginsel opzet voor het strafrecht, maar kan leiden tot burgerlijke aansprakelijkheid. Het geldt niet wanneer geheimen gedeeld worden met andere personen die eveneens aan het beroepsgeheim gebonden zijn. De toepassing van het beroepsgeheim is restrictief; het principe is "necessary to know" en niet "nice to know" [39](#page=39). > **Tip:** Bij twijfel over de reikwijdte van het beroepsgeheim of een mogelijke uitzondering, is het raadzaam juridisch advies in te winnen. ### 3.2 Uitzonderingen op de geheimhoudingsplicht Er bestaan diverse uitzonderingen op de strikte geheimhoudingsplicht. #### 3.2.1 Spreken in rechte en parlementair onderzoek Zorgverleners hebben het recht om te getuigen in rechte of voor een parlementaire onderzoekscommissie, wat bekend staat als het spreekrecht. Dit spreekrecht geldt ten aanzien van de burgerlijke, strafrechtelijke of onderzoeksrechter, maar niet ten aanzien van de politie of het openbaar ministerie. De zorgverlener behoudt het recht om te zwijgen, tenzij de wet expliciet een plicht tot spreken oplegt. De uiteindelijke beslissing over het afwenden van het beroepsgeheim berust bij de rechter [39](#page=39). #### 3.2.2 Wettelijke spreekplichten en meldingsplichten Artikel 458 bis SWB breidt de geheimhoudingsplicht uit naar minderjarigen en kwetsbare personen en introduceert een spreekrecht. Wanneer de wet de verplichting oplegt om geheimen bekend te maken, spreekt men van een spreekplicht. Er is discussie over een enge dan wel ruime interpretatie van dergelijke wettelijke verplichtingen. Voorbeelden van wettelijke spreekplichten zijn [40](#page=40): * Aangifteplicht van besmettelijke ziekten, zoals bepaald door een Vlaams Decreet van 5 april 1995 [40](#page=40). * Kennisgeving van bevalling en aangifte van geboorte volgens artikel 56, paragraaf 2 van het Burgerlijk Wetboek (BW) [40](#page=40). * Het opmaken van een medisch verslag voorafgaand aan een gedwongen opname [40](#page=40). * Verplichtingen in geval van opvorderingen [40](#page=40). #### 3.2.3 Rechterlijk bevel en hulpverleningsplicht Onder een rechterlijk bevel kan de geheimhoudingsplicht vervallen. Het is echter belangrijk op te merken dat er geen algemene wettelijke plicht bestaat om misdrijven aan te geven. Niettemin is er de wettelijke hulpverleningsplicht, vastgelegd in artikel 422 bis SWB [41](#page=41). #### 3.2.4 Toestemming van de patiënt Toestemming van de patiënt is geen rechtvaardigingsgrond voor het doorbreken van het beroepsgeheim. De rechtspraak evolueert echter naar een interpretatie waarbij toestemming als niet-schendend wordt beschouwd, mits deze vrij, voorafgaand gegeven is en de patiënt de enige belanghebbende is [41](#page=41). > **Tip:** Zorg ervoor dat de toestemming van de patiënt expliciet, geïnformeerd en vrijwillig is, en documenteer deze goed. #### 3.2.5 Noodtoestand De noodtoestand kan een rechtvaardigingsgrond zijn voor het doorbreken van de geheimhoudingsplicht [42](#page=42). ##### 3.2.5.1 Noodtoestand en aangifte van misdrijven * **Patiënt als dader:** Aangifte van misdrijven waarbij de patiënt de dader is, is in beginsel verboden. Een uitzondering geldt indien dit noodzakelijk is om meer fysieke aanslagen te vermijden [42](#page=42). * **Patiënt als slachtoffer:** In geval van een patiënt die het slachtoffer is van een misdrijf, bestaat er een spreekrecht, geen spreekplicht. Een uitzondering hierop geldt voor minderjarige slachtoffers, conform de Wet van 28 november 2000. Deze uitzondering is van toepassing indien het ernstig dreigend gevaar betreft en de bescherming van het slachtoffer anderszins niet mogelijk is [42](#page=42). #### 3.2.6 Eigen recht van verdediging Het eigen recht van verdediging van de zorgverlener zelf, bijvoorbeeld in een juridische procedure waarbij de zorgverlener betrokken is, geeft eveneens spreekrecht [42](#page=42). --- # Uitoefening van gezondheidsberoepen en verpleegkundige activiteiten Dit gedeelte behandelt de wettelijke basis voor gezondheidsberoepen, de specifieke regels voor het beroep van verpleegkundige, zorgkundige en vroedkundige, en de verschillende soorten verpleegkundige activiteiten. ### 4.1 Wettelijke basis voor gezondheidsberoepen De wettelijke basis voor de uitoefening van gezondheidsberoepen wordt gevormd door de Gecoördineerde wet van 10 mei 2015 op de uitoefening van de gezondheidsberoepen (W.U.G.). Deze wet vervangt het Koninklijk Besluit (KB) 78. De W.U.G. regelt de uitoefening van diverse beroepen binnen de gezondheidszorg, waaronder [44](#page=44): * Beoefenaars geneeskunde: artsen, tandartsen en vroedvrouwen [44](#page=44). * Beoefenaars kinesitherapie, verpleegkunde en paramedici [44](#page=44). * Beoefenaars artsenijbereidkunde of apothekers [44](#page=44). * Ondersteundende beroepen: zorgkundigen, hulpverleners, ambulanciers [44](#page=44). * Andere beroepen in de gezondheidszorg: klinisch psychologen, klinisch orthopedagogen, psychotherapeuten [44](#page=44). #### 4.1.1 Wettelijke voorwaarden om een gezondheidsberoep uit te oefenen Om een gezondheidsberoep wettelijk te mogen uitoefenen, zijn er drie kernvoorwaarden [45](#page=45): 1. Het voorleggen van een geldig diploma, opleidingstitel of erkenning [45](#page=45). 2. Het verkrijgen van een visum van het diploma door de bevoegde provinciale commissie [45](#page=45). 3. Voor artsen en apothekers is er de bijkomende voorwaarde van inschrijving bij de bevoegde orde [45](#page=45). ### 4.2 Het beroep van verpleegkundige #### 4.2.1 Bescherming van het beroep van verpleegkundige Het beroep van verpleegkundige is beschermd. Om dit beroep te mogen uitoefenen, zijn de volgende voorwaarden van toepassing [46](#page=46): * Het bezit van een diploma of titel van bachelor in de verpleegkunde [46](#page=46). * Het bezit van een brevet of titel van HBO5 verpleegkunde [46](#page=46). * Tot 1995 was een brevet of titel van verpleegassistent ook voldoende [46](#page=46). Er bestaan echter uitzonderingen voor bepaalde beroepen die verpleegkundige handelingen kunnen verrichten onder specifieke voorwaarden [46](#page=46): * Artsen, vroedvrouwen, kinesitherapeuten en paramedici, rekening houdend met de specifieke reglementering van hun eigen beroep [46](#page=46). * Hulpverleners-ambulanciers [46](#page=46). * Studenten verpleegkunde (VE) en verpleegkunde (VK), etc. [46](#page=46). * Personen die voor 1 januari 1990 minimaal drie jaar verpleegkundige handelingen hebben verricht, mits dit werd bekendgemaakt voor 1 april 1996 [46](#page=46). * Sommige specifieke gevallen bepaald bij Koninklijk Besluit (KB) [46](#page=46). #### 4.2.2 Zorgkundigen Zorgkundigen hebben beperkte bevoegdheden en mogen enkel de handelingen verrichten die bij KB van 2006 zijn bepaald en die hen door een verpleegkundige zijn toevertrouwd. Door een recente wetswijziging mogen zorgkundigen, vanaf 1 september 2019, na delegatie, ook de volgende vijf verpleegkundige handelingen uitvoeren (enkel voor Vlaanderen) [47](#page=47): * Meten van parameters zoals bloeddruk of suikerspiegel [47](#page=47). * Toedienen van medicatie die is voorbereid door een verpleegkundige of apotheker, met uitzondering van verdovende middelen [47](#page=47). * Oraal toedienen van voeding of vocht [47](#page=47). * Manueel verwijderen van fecalomen [47](#page=47). * Verwijderen/opnieuw aanbrengen van kousen of verbanden ter preventie/behandeling van veneuze aandoeningen [47](#page=47). #### 4.2.3 Andere verpleegkundige beroepen en rollen * **Basisverpleegkundigen en verpleegkundigen algemene zorg** [48](#page=48). * **Hulpverleners-ambulanciers** mogen enkel de handelingen verrichten die bij KB zijn bepaald [48](#page=48). * **Vroedvrouwen**: * Met een diploma behaald vóór 1 oktober 2018 hebben zij dezelfde bevoegdheden als verpleegkundigen (VE) [48](#page=48). * Met een diploma behaald na 1 oktober 2018 verrichten zij verpleegkundige handelingen binnen de domeinen van verloskunde, fertiliteit, neonatologie en gynaecologie [48](#page=48). ### 4.3 Verpleegkundige activiteiten Verpleegkundige activiteiten worden ingedeeld in verschillende categorieën: #### 4.3.1 Globale verpleegkundige activiteiten (A-handelingen) Deze handelingen vereisen geen voorschrift van een arts en worden volledig autonoom en onder eigen verantwoordelijkheid uitgevoerd. Ze omvatten [49](#page=49): * Observeren, herkennen en vastleggen van de gezondheidsstatus [49](#page=49). * Omschrijven van verpleegproblemen [49](#page=49). * Bijdragen aan de medische diagnose door de arts en het uitvoeren van voorgeschreven behandelingen [49](#page=49). * Informeren en adviseren van de patiënt en diens familie [49](#page=49). * Voortdurend bijstaan, uitvoeren en helpen uitvoeren van handelingen gericht op het behoud, de verbetering en het herstel van de gezondheid van gezonden en zieken [49](#page=49). * Stervensbegeleiding en begeleiding van het rouwproces [49](#page=49). #### 4.3.2 Technisch verpleegkundige activiteiten (B1 en B2 handelingen) Deze activiteiten worden uitgevoerd via standaardplannen in samenspraak met een arts. Ze omvatten onder andere [50](#page=50): * Behandelingen met betrekking tot het ademhalingsstelsel, bloedsomloopstelsel, etc. [50](#page=50). * Voedsel- en vochttoediening [50](#page=50). * Mobiliteit [50](#page=50). * Hygiëne [50](#page=50). * Fysieke beveiliging [50](#page=50). * Activiteiten gerelateerd aan diagnose en behandeling [50](#page=50). * Assistentie bij medische handelingen [50](#page=50). Deze handelingen mogen worden uitgevoerd door verpleegkundigen, HBO5 verpleegkundigen, vroedvrouwen, ziekenhuisassistenten en personen die voor 1 september 1990 minimaal drie jaar verpleegkundige handelingen hebben verricht [51](#page=51). * **B1 handelingen** vereisen geen medisch voorschrift [51](#page=51). * **B2 handelingen** vereisen een medisch voorschrift [51](#page=51). #### 4.3.3 Toevertrouwde geneeskundige activiteiten (C-handelingen) Deze handelingen worden door een arts aan een verpleegkundige toevertrouwd. Voorbeelden hiervan zijn [52](#page=52): * Voorbereiden en toediening van chemotherapeutische middelen [52](#page=52). * Beoordelen van glycemiewaarden [52](#page=52). * Bedienen van medische beeldvormingstoestellen [52](#page=52). Deze activiteiten worden uitgevoerd op basis van procedures en zijn uitsluitend voorbehouden voor verpleegkundigen (VE), verpleegkundigen (VK) en HBO5 verpleegkundigen [52](#page=52). ##### 4.3.3.1 Voorwaarden voor de uitvoering van C-handelingen De uitvoering van C-handelingen is gebonden aan strikte voorwaarden [53](#page=53): * Er is een medisch voorschrift vereist [53](#page=53). * Strikt medische handelingen kunnen niet worden gedelegeerd [53](#page=53). * De arts moet ervan overtuigd zijn dat de delegatie veilig kan gebeuren aan de betreffende verpleegkundige [53](#page=53). * De arts verstrekt de nodige instructies, bij voorkeur gedocumenteerd in het verpleegkundig dossier [53](#page=53). * Er is medische begeleiding vereist in functie van het risico [53](#page=53). * De arts heeft een controleverplichting [53](#page=53). #### 4.3.4 Drie types medische voorschriften Er worden drie types medische voorschriften onderscheiden [54](#page=54): * **Schriftelijk voorschrift**: Dit kan voluit of gestandaardiseerd zijn, moet leesbaar zijn en de overeengekomen benaming of nummering van de procedure vermelden. Voor geneesmiddelen zijn er verplichte aanduidingen [54](#page=54). * **Mondeling voorschrift**: De verpleegkundige herhaalt het voorschrift en verwittigt de arts van de uitvoering. De arts bevestigt het voorschrift zo snel mogelijk schriftelijk. Indien de verpleegkundige de aanwezigheid van de arts noodzakelijk acht, meldt hij dit [54](#page=54). * **Staand order**: Dit is een door de arts vooraf schriftelijk opgesteld behandelingsschema [54](#page=54). > **Tip:** Het verpleegkundig dossier is van cruciaal belang, met name bij aansprakelijkheidsvorderingen [55](#page=55). ### 4.4 Het beroep van zorgkundige Zorgkundigen ondersteunen de verpleegkundige. Zij moeten werken binnen een gestructureerde equipe en onder toezicht van een verpleegkundige. Het is belangrijk op te merken dat het takenpakket van zorgkundigen in Vlaanderen uitgebreid is vanaf 1 september 2019 [56](#page=56). ### 4.5 Verpleegkundig attest voor mantelzorgers Dit attest is gegroeid uit een noodzaak. Sinds de wet van 10 april 2014 mogen mantelzorgers verpleegkundige technieken uitvoeren mits zij hiervoor een opleiding volgen en een attest behalen. De verpleegkundige blijft echter verantwoordelijk voor het correct aanleren van de zorg, het inschatten van de mantelzorger en het respecteren van de wensen van de patiënt. Er moet een uitgeschreven procedure van de verpleegkundige techniek aanwezig zijn [57](#page=57). ### 4.6 Het beroep van vroedkundige Het diploma van vroedkundige moet geviseerd worden door de Directie-generaal Gezondheidsberoepen, medische bewaking en welzijn op het werk van de Federale Overheidsdienst (FOD) Volksgezondheid [58](#page=58). #### 4.6.1 Autonome handelingen van de vroedkundige Vroedvrouwen verrichten autonoom de volgende handelingen [58](#page=58): * Diagnose van zwangerschap [58](#page=58). * Toezicht op zorg en advies tijdens de zwangerschap, bevalling en nazorg [58](#page=58). * Opvolgen van normale zwangerschappen en normale bevallingen, en verlenen van eerste zorg aan pasgeborenen en gezonde zuigelingen [58](#page=58). * Uitvoeren van preventieve maatregelen en opsporen van risico's bij moeder en kind [58](#page=58). * In dringende gevallen: het uitvoeren van noodzakelijke handelingen in afwachting van deskundige medische hulp [58](#page=58). * Gezondheidsvoorlichting [58](#page=58). * Adviseren over prenatale voeding en voorbereiding op het ouderschap [58](#page=58). #### 4.6.2 Handelingen onder verantwoordelijkheid van een arts Vroedvrouwen werken onder de verantwoordelijkheid van een arts mee aan de opvang en behandeling van [59](#page=59): * Vruchtbaarheidsproblemen [59](#page=59). * Zwangerschap en bevalling met verhoogd risico [59](#page=59). * Pasgeborenen in risicocondities [59](#page=59). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Wet Patiëntenrechten | Een Belgische wet die de rechten en plichten van patiënten en zorgverleners regelt inzake gezondheidszorg, met als doel de patiënt centraal te stellen en de kwaliteit van zorg te waarborgen. | | Zorgverstrekker | Een persoon of instelling die gezondheidszorg diensten verleent aan een patiënt, waaronder artsen, verpleegkundigen, tandartsen en andere paramedische professionals. | | Gezondheidszorgbeoefenaar (GB’aar) | Elk individu dat bevoegd is om gezondheidszorg te verlenen, zoals gedefinieerd in de wetgeving betreffende gezondheidsberoepen. Dit omvat een breed scala aan medische en paramedische professionals. | | Patiënt (pt) | Een natuurlijke persoon die gezondheidszorg ontvangt, of diens vertegenwoordiger, ongeacht of de zorg op eigen verzoek wordt verleend of bijvoorbeeld bij een gedwongen opname. | | Zelfbeschikking | Het recht van een patiënt om eigen beslissingen te nemen met betrekking tot zijn of haar gezondheidszorg, inclusief de keuze voor of tegen een behandeling, gebaseerd op eigen waarden en voorkeuren. | | Vroegtijdige zorgplanning (VZP) | Een continu communicatieproces tussen de patiënt en zorgverleners, en eventueel naasten, om de waarden, levensdoelen en voorkeuren voor huidige en toekomstige zorg te bespreken en vast te leggen. | | Geïnformeerde toestemming | Het proces waarbij een patiënt, na volledige en begrijpelijke informatie te hebben ontvangen over een voorgestelde medische tussenkomst, vrijwillig en voorafgaandelijk zijn of haar toestemming geeft of weigert. | | Patiëntendossier | Een verzameling van medische en zorggerelateerde informatie over een patiënt, die zorgvuldig moet worden bijgehouden en bewaard, en waar de patiënt recht op inzage en afschrift van heeft. | | Beroepsgeheim | De wettelijke plicht van zorgverleners om confidentiële informatie over patiënten niet openbaar te maken, met als doel de privacy van de patiënt te beschermen en het vertrouwen in de gezondheidszorg te waarborgen. | | Vertrouwenspersoon | Een persoon die de patiënt bijstaat en vertegenwoordigt, met name bij het uitoefenen van zijn of haar rechten, zoals het recht op inzage in het medisch dossier of het deelnemen aan besluitvorming. | | Vertegenwoordiger | Een persoon die namens een handelingsonbekwame patiënt (zoals minderjarigen of wilsonbekwame meerderjarigen) beslissingen neemt en rechten uitoefent met betrekking tot de gezondheidszorg. | | Shared decision making | Een samenwerkingsmodel waarbij zowel de patiënt als de zorgverstrekker gezamenlijk tot een beslissing komen over de medische behandeling, gebaseerd op de medische expertise van de zorgverstrekker en de waarden en voorkeuren van de patiënt. | | Klachtenbemiddeling | Het proces waarbij een ombudsdienst patiënten en zorgverleners bijstaat bij het oplossen van klachten, met als doel de communicatie te verbeteren en geschillen te vermijden of op te lossen. | | Gecoördineerde wet op de uitoefening van de gezondheidsberoepen (W.U.G.) | De Belgische wet die de voorwaarden regelt voor de uitoefening van diverse gezondheidsberoepen, inclusief opleidingsvereisten, registratie en de bevoegdheden van verschillende professionals. | | A-handelingen | Autonome verpleegkundige handelingen die geen medisch voorschrift vereisen en binnen de eigen verantwoordelijkheid van de verpleegkundige vallen, zoals observeren, verpleegproblemen identificeren en patiënten informeren. | | C-handelingen | Toevertrouwde geneeskundige activiteiten die door een arts aan een verpleegkundige worden gedelegeerd, zoals de voorbereiding en toediening van chemotherapie, en die strikt gebonden zijn aan procedures en medische voorschriften. |

# Definitie en kenmerken van mensenrechten Dit onderwerp verkent de fundamentele concepten, definities en eigenschappen van mensenrechten, met nadruk op hun inherente en universele aard, evenals hun evolutie door de geschiedenis heen en verschillende categoriseringen. ## 1. Begrip mensenrechten Mensenrechten kunnen op twee manieren worden begrepen: * **Filosofische betekenis:** Morele aanspraken die individuen kunnen doen. * **Juridische betekenis:** Deze aanspraken gemanifesteerd in positief recht. Het recht van de mensenrechten omvat inherente en universele rechten die gericht zijn op het garanderen van de voorwaarden voor personen om vrij en waardig te functioneren, ongeacht hun achtergrond. ## 2. Kenmerken van mensenrechten ### 2.1 Inherent karakter * Mensenrechten komen toe aan **alle mensen** louter en alleen door het feit dat zij mens zijn. Ze worden niet toegekend. * Dit is verbonden met de natuurrechtsfilosofie. **Dierenrechten en rechten van de natuur:** * Dieren met een hoger bewustzijnsniveau hebben in sommige landen al specifieke rechten, vaak gekoppeld aan de plicht om ze niet te mishandelen. * Rechten van de natuur zijn ontstaan in Latijns-Amerika, waarbij bijvoorbeeld rivieren een rechtspersoonlijkheid krijgen. In Spanje is een binnenzee tot rechtspersoon verklaard. **Inflatie/proliferatie van mensenrechten:** * Er is een trend om meer rechten te erkennen (bijvoorbeeld BUPO-rechten, ECOSOC-rechten, recht op liefde, recht op vrije tijd). * Dit kan leiden tot complexiteit, conflicten tussen rechten, en moeilijkheden bij beleidsvorming, wat het mensenrechtendiscours kan verzwakken. ### 2.2 Onvervreemdbaar karakter (inalienable) * Niemand kan zijn mensenrechten worden ontnomen. * Dit impliceert echter niet dat ze niet beperkt kunnen worden. **Relativiteit van mensenrechten:** * De meeste mensenrechten zijn relatief en kunnen dus beperkt worden. * **Absolute rechten** (zoals het recht om niet gefolterd te worden) zijn zeldzaam. Het recht op leven werd in het EVRM aanvankelijk niet als absoluut beschouwd (doodstraf mogelijk, later afgeschaft door Protocol 6). * Artikel 3 EVRM verbiedt foltering, onmenselijke of vernederende behandeling of bestraffing; de interpretatie van "vernederend" kan door de tijd veranderen. ### 2.3 Gelijkheid * Iedereen heeft in principe dezelfde rechten. * Dit sluit aanvullende bescherming voor kwetsbare groepen (kinderen, gehandicapten, vrouwen) niet uit, wat leidt tot specifieke verdragen zoals het VN-kinderrechtenverdrag en VN-vrouwenrechtenverdrag. ### 2.4 Universeel karakter * Mensenrechten komen alle mensen toe, altijd en overal. * Dit karakter wordt soms gecontesteerd met het argument dat mensenrechten een westerse uitvinding zijn. Echter, de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM) is wereldwijd ondertekend. ## 3. Basisbeginselen als grondslag van mensenrechten ### 3.1 Religieuze basis * Principes als waardigheid, vrijheid en gelijkheid zijn terug te vinden in veel religies (bv. de Gulden Regel). * Moderne mensenrechten verschillen van religieuze plichten doordat ze in positief recht zijn opgenomen en juridisch afdwingbaar zijn. ### 3.2 Filosofische basis * **Oude Grieken:** Vroege ideeën over een universele wet van de natuur of god. Stoïcijnen pleitten voor menselijkere behandeling van slaven; Plato erkende de mogelijkheid voor vrouwen om onderwijs te volgen. * **Natuurrecht:** * **John Locke (1632-1704):** Stelde dat een universele natuurwet boven staten en overheden staat. Mensen hebben natuurlijke vrijheden en natuurlijke rechten (leven, vrijheid, beperkt eigendom). Overheden dienen deze rechten te beschermen via een contract. Burgers hebben het recht op verzet als de overheid haar taak verzaakt. * **Thomas Paine (1737-1809):** Introduceerde de term "mensenrechten" in zijn werk "Rights of Man" (1791). Hij benadrukte dat overheden mensenrechten moeten garanderen en niet mogen toekennen, om ze niet ook te kunnen wegnemen. * **Thomas Hobbes (1588-1679):** Geloofde ook in natuurwetten, maar was pessimistischer over de mens. Hij bepleitte vorstelijk absolutisme (via "Leviathan") om rechten te beschermen, maar de absolute vorst mocht deze ook opzijzetten. * **Jean-Jacques Rousseau (1712-1778):** Stelde dat de natuurlijke staat van de mens de "edele wilde" was met natuurlijke vrijheid. Samenleving corrumpeert deze vrijheid. Via een sociaal contract (volonté générale) kan natuurlijke vrijheid behouden blijven binnen de wet. * **Immanuel Kant (1724-1803):** Zag de mens als een redelijk wezen met recht op waardigheid. Benadrukte de rechten op vrijheid (politieke vrijheid), gelijkheid (non-discriminatie) en autonomie. (Kant werd echter ook als racist beschouwd). * **Conservatisme:** * **Edmond Burke (1729-1797):** Verwierp natuurrecht en abstracte rechten. Rechten en vrijheden zijn historisch gegroeid, afhankelijk van tradities en de specifieke samenleving. Hij verzette zich tegen de Franse Revolutie vanwege haar abstracte mensenrechtenverklaring. * **Rechtspositivisme (eind 19e, begin 20e eeuw):** * **Jeremy Bentham (1748-1832):** Beschouwde natuurlijke rechten als "nonsens on stilts". Rechten bestaan alleen als de overheid ze via positief recht vastlegt. Dit maakt rechten kwetsbaar voor intrekking door de wetgever. Na WO II kwam het natuurrecht weer op als reactie op extreem rechtspositivisme. ### 3.3 Juridische arena en evolutie Mensenrechten hebben een lange historische ontwikkeling gekend, met invloeden uit diverse culturen en tijdperken, leidend tot de internationale normen die we vandaag kennen. ## 4. Soorten mensenrechten ### 4.1 Categorieën van mensenrechten Mensenrechten worden vaak ingedeeld op basis van hun aard en de vereiste actie van de staat. #### 4.1.1 Burgerlijke rechten (eerste generatie) * Ook wel **BUPO-rechten** (Burgerlijke en Politieke Rechten) genoemd. * Beschermen de burger tegen de staat, vaak als **afweerrechten** (de staat mag deze rechten niet schenden of mag zich niet mengen). * Voorbeelden: recht op persoonlijke vrijheid, recht op leven, verbod op foltering, recht op privacy, godsdienstvrijheid, recht op een eerlijk proces. * Deze rechten kwamen sterk naar voren in de 18e eeuw ter bescherming tegen vorstelijk absolutisme. #### 4.1.2 Politieke rechten * Deze rechten maken deel uit van de BUPO-rechten. * Ze betreffen de deelname van de burger aan het overheidsgezag en het politieke proces. * Voorbeelden: recht op vrije verkiezingen, vrijheid van vergadering, vrijheid van vereniging, vrijheid van meningsuiting. #### 4.1.3 Economische, sociale en culturele rechten (ECOSOC-rechten, tweede generatie) * Deze rechten vereisen een **actieve inmenging van de staat** om de omstandigheden te creëren voor een waardig leven. * Ontstonden in de late 19e en vroege 20e eeuw, mede als reactie op sociale ongelijkheid en de industriële revolutie. * Voorbeelden: recht op behoorlijke huisvesting, gezondheidszorg, onderwijs, vrijheid van handel en arbeid, recht op culturele activiteiten in de eigen taal. * De International Labour Organization (ILO, opgericht in 1919) was een vroege voorvechter van deze rechten. #### 4.1.4 Solidariteitsrechten (derde generatie) * Deze rechten hebben een **collectief karakter** en vereisen medewerking van de gehele internationale gemeenschap. * Ze richten zich op volkeren of groepen en streven naar een globale toestand van rechtvaardigheid en vrede. * Voorbeelden: recht op ontwikkeling, recht op vrede, recht op een gezond leefmilieu. ### 4.2 Generaties van mensenrechten De indeling in generaties is een historische en conceptuele weergave van de ontwikkeling van mensenrechten. #### 4.2.1 Eerste generatie-rechten * Burgerlijke en politieke rechten (BUPO). Nadruk op bescherming tegen de staat. #### 4.2.2 Tweede generatie-rechten * Economische, sociale en culturele rechten (ECOSOC). Nadruk op actieve rol van de staat voor welzijn. #### 4.2.3 Derde generatie-rechten * Solidariteitsrechten. Nadruk op collectieve rechten en internationale samenwerking. #### 4.2.4 Vierde generatie-rechten * Deze generatie omvat rechten die voortvloeien uit technologische en wetenschappelijke ontwikkelingen, zoals: * Rechten met betrekking tot IT, biotechnologie, genetische manipulatie en transplantaties (bv. recht op toegang tot het internet, rechten rond klonen). * Rechten van toekomstige generaties. * Vaak zijn deze rechten te linken aan eerdere generaties (bv. recht op eigendom kan zowel een eerste- als tweede-generatie recht zijn, afhankelijk van de interpretatie). ### 4.3 Proliferatie van mensenrechten, dierenrechten, rechten van de natuur * De tendens om nieuwe rechten te erkennen (proliferatie) brengt complexiteit met zich mee (zie 2.1). * Dierenrechten en rechten van de natuur vertegenwoordigen een uitbreiding van het concept van rechten voorbij de mens. ## 5. Historiek van mensenrechten ### 5.1 Vroege voorlopers * Diverse oude beschavingen (Mesopotamië, Perzië, China, Rome) kenden al regels rond rechtvaardigheid en individuele bescherming, hoewel deze vaak lokaal en selectief waren. * De Magna Carta (1215) in Engeland bood beperkte bescherming aan vrije personen. * De onafhankelijkheidsverklaringen in de VS en Frankrijk (Declaration of Independence, Déclaration des Droits de l'Homme et du Citoyen) in de 18e eeuw legden de basis voor moderne mensenrechten, hoewel ze aanvankelijk ook selectief waren (bv. beperkt tot mannen van een bepaalde sociale klasse). ### 5.2 Groeiende internationale erkenning * **Humanisering van oorlogsrecht:** Naar aanleiding van conflicten zoals de Krimoorlog en de Amerikaanse Burgeroorlog ontstonden initiatieven tot de bescherming van gewonden en krijgsgevangenen, wat leidde tot de Geneefse Conventies. Henry Dunant was een sleutelfiguur in de oprichting van het Internationale Comité van het Rode Kruis (ICRC). * **Abolitionisme:** De transatlantische strijd tegen slavernij en slavenhandel in de 19e eeuw, aangewakkerd door humanitaire en utilitaristische overwegingen, leidde tot internationale verdragen en de opkomst van de eerste mensenrechten-NGO's. * **Volkenbond (1919):** De eerste internationale organisatie met een mandaat voor vrede en veiligheid. Hoewel geen expliciet mensenrechtenmandaat, nam het initiatieven zoals het Slavernijverdrag (1926) en de oprichting van het Bureau van de Hoge Commissaris voor Vluchtelingen (Nansen). * **Minderhedenverdragen:** Na WO I werden pogingen ondernomen om minderhedenrechten te beschermen, met name in Europa via de Volkenbond. ### 5.3 Na de Tweede Wereldoorlog: VN en Universele Verklaring * De gruwelen van WO II leidden tot een sterke impuls voor de internationale bescherming van mensenrechten. * **Verenigde Naties (VN, 1945):** Het VN-Handvest (1945) bevatte al verwijzingen naar mensenrechten, maar de concrete uitwerking volgde later. * **Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM, 1948):** Aangenomen door de Algemene Vergadering, legde deze verklaring de basis voor het internationale mensenrechtensysteem. De UVRM bevat zowel burgerlijke en politieke rechten (1e generatie) als economische, sociale en culturele rechten (2e generatie). Hoewel niet juridisch bindend, heeft de UVRM door de tijd heen aanzienlijke juridische waarde gekregen (gewoonterecht, jus cogens voor bepaalde rechten). ### 5.4 Verdere ontwikkeling en pacten * **VN Covenants (1966):** Na lange onderhandelingen (mede door de Koude Oorlog) werden het Internationaal Verdrag inzake Burgerrechten en Politieke Rechten (BUPO) en het Internationaal Verdrag inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten (ECOSOC) aangenomen. Samen met de UVRM vormen deze de **Internationale Bill of Rights**. Ze werden pas in 1976 bindend na ratificatie door voldoende staten. * **Regionale verdragen:** Naast de VN-instrumenten zijn er regionale mensenrechtenkaders ontwikkeld, zoals het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) in Europa. * **Factor van de Koude Oorlog:** Polarisatie tussen Oost en West beïnvloedde de prioriteitstelling tussen BUPO- en ECOSOC-rechten en vertraagde de ontwikkeling van internationale juridische instrumenten. * **Dekolonisatie:** Nieuwe staten legden de nadruk op anti-racisme en ECOSOC-rechten, en pleitten voor het recht op ontwikkeling. * **Carter Administration:** Gebruikte de naleving van mensenrechten als criterium voor het buitenlands beleid van de VS. * **Opkomst internationale NGO's:** Organisaties als Amnesty International en Human Rights Watch speelden een cruciale rol in monitoring en advocacy. * **Wenen Conferentie (1993):** De Vienna Declaration and Programme of Action benadrukte de universaliteit, onafscheidelijkheid en onderlinge verbondenheid van alle mensenrechten. ### 5.5 Recente trends (2000-) * **Terrorismebestrijding en veiligheid:** Na 9/11 ontstonden spanningen tussen veiligheid en mensenrechten, met discussies over onder andere foltering en geheime gevangenissen. * **Migratie:** De complexiteit van migratiestromen stelt mensenrechten onder druk, met uitdagingen voor opvang en terugkeerbeleid, en de interpretatie van beginselen als non-refoulement. * **Internationaal Strafhof (ISH):** De rol en bevoegdheid van het ISH blijven onderwerp van politieke discussie en spanningen, met name vanuit de VS. * **Cybersecurity en technologie:** Nieuwe technologieën roepen vragen op rond privacy, vrijheid van meningsuiting en het recht op informatie. * **Terugval op nationaal niveau:** In sommige landen is er een trend waar te nemen om de soevereiniteit te benadrukken en internationale mensenrechtennormen ter discussie te stellen (bv. terugtrekking uit VN-mensenrechtenraad). ## 6. Kritiek op de mensenrechten ### 6.1 Utilisme * **Jeremy Bentham:** Natuurlijke rechten zijn nonsens. Rechten worden gecreëerd door de wetgever en moeten dienen voor het welzijn van de meerderheid ("the greatest happiness for the greatest number"). * **John Stuart Mill:** Mensenrechten kunnen compatibel zijn met utilitarisme als ze het algemeen welzijn bevorderen. ### 6.2 Marxisme * Liberale mensenrechten worden gezien als bourgeois en niet bevrijdend voor het volk, omdat ze egoïstisch individualisme en eigendomsrechten bevoordelen en sociale ongelijkheid verbergen. ### 6.3 Cultureel relativisme * Het idee dat mensenrechten niet universeel zijn, maar cultureel bepaald. Dit pleit ervoor om mensrechten niet op te leggen aan andere culturen, maar rekening te houden met nationale en regionale bijzonderheden. * Tegenargument: Culturen zijn zelden homogeen en mensenrechten kunnen juist gebruikt worden om traditionele onderdrukking te bestrijden. Er is een onderscheid tussen het aanpassen van de toepassing (bv. via de "margin of appreciation" in het EVRM) en het ondermijnen van fundamentele rechten (jus cogens). ### 6.4 Feminisme * **Liberaal feminisme:** Pleit voor de integratie van gendergelijkheid binnen het bestaande mensenrechtensysteem. * **Cultureel feminisme:** Benadrukt verschillen tussen mannen en vrouwen en stelt dat het huidige mensenrechtensysteem te mannelijk is. * **Radicaal feminisme:** Ziet mensenrechten als een door mannen gecreëerd systeem dat vrouwen onderdrukt en onvoldoende aandacht heeft voor specifieke vormen van geweld tegen vrouwen. Er zijn specifieke verdragen voor vrouwenrechten ontstaan (bv. Istanbulverdrag). * **Postmodern feminisme:** Erkent de diversiteit onder vrouwen en pleit voor een transformatieve benadering van mensenrechten die rekening houdt met collectieve rechten en intersectionaliteit. ### 6.5 Postkolonialisme * Kritiek op de liberale traditie die het individu als drager van rechten ziet, wat kan leiden tot het negeren van groepsrechten en het rechtvaardigen van westerse interventies. Er is aandacht nodig voor de specifieke noden van postkoloniale staten en uitgesloten groepen. ## 7. Toepassing en afdwinging * **Justiciabiliteit:** Sommige rechten zijn beter juridisch afdwingbaar (justiciable) dan andere. Burgerlijke en politieke rechten zijn vaak directer in te roepen voor de rechter dan economische, sociale en culturele rechten. * **De rol van rechters en hoven:** Nationale en internationale hoven (zoals het Europees Hof voor de Rechten van de Mens - EHRM) spelen een cruciale rol bij de interpretatie en toepassing van mensenrechten, inclusief de beoordeling van de proportionaliteit van beperkingen op rechten (met inachtneming van de "margin of appreciation" van staten). Dit studieonderdeel legt de basis voor het begrijpen van de betekenis, de kenmerken en de historische evolutie van mensenrechten, essentieel voor verdere studie van internationaal recht en ethiek. --- Dit document bevat een gedetailleerde samenvatting van het begrip en de kenmerken van mensenrechten, essentieel voor studie en examenvoorbereiding. ## 1. Definitie en kenmerken van mensenrechten Mensenrechten omvatten een reeks inherente en universele rechten die gericht zijn op het waarborgen van de voorwaarden voor personen om vrij en waardig te functioneren, ongeacht hun achtergrond. ### 1.1 Definitie van mensenrechten Mensenrechten kennen twee betekenissen: * **Filosofische betekenis:** Morele claims die individuen kunnen inroepen. * **Juridische betekenis:** De manifestatie van deze claims in het positieve recht. Het recht van de mensenrechten wordt gedefinieerd als een geheel van inherente en universele rechten, bedoeld om voorwaarden te creëren en te garanderen voor een vrij en menswaardig functioneren van personen, onafhankelijk van leeftijd, nationaliteit, geslacht, kleur of religie. ### 1.2 Kenmerken van mensenrechten #### 1.2.1 Inherent karakter Mensenrechten komen toe aan *alle* mensen louter en alleen door het "mens zijn". Ze worden niet toegekend, maar zijn een natuurlijke eigenschap, geworteld in de natuurrechtsfilosofie. > **Tip:** Dit inherente karakter staat in contrast met rechten die door de overheid worden verleend en dus ook kunnen worden ontnomen. Het concept van inherente rechten wordt soms uitgebreid naar dieren met een hoger bewustzijnsniveau, en in sommige landen (met name in Latijns-Amerika) zelfs naar de natuur zelf, waarbij entiteiten zoals rivieren een rechtspersoonlijkheid krijgen. #### 1.2.2 Onvervreemdbaar karakter (inalienable) Niemand kan zijn of haar mensenrechten worden ontnomen. Dit betekent echter niet dat deze rechten niet beperkt kunnen worden. #### 1.2.3 Relatief karakter De meeste mensenrechten zijn relatief en kunnen onder bepaalde voorwaarden worden beperkt. * **Absolute rechten:** Bepaalde rechten, zoals het recht om niet gefolterd te worden, worden vaak als absoluut beschouwd. Artikel 3 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) verbiedt foltering, onmenselijke behandeling en vernedering, waarbij de interpretatie van "vernedering" door de jaren heen breed is geworden. #### 1.2.4 Gelijkheid In principe heeft iedereen dezelfde rechten. Dit sluit echter niet uit dat kwetsbare groepen, zoals kinderen, mensen met een beperking of vrouwen, aanvullende bescherming kunnen krijgen via specifieke verdragen, zoals het VN-kinderrechtenverdrag of het VN-vrouwenrechtenverdrag. #### 1.2.5 Universeel karakter Mensenrechten komen toe aan alle mensen, altijd en overal, ongeacht hun locatie. Dit universele karakter is echter gecontesteerd, met argumenten dat mensenrechten een westerse uitvinding zijn die niet in elke cultuur terugkomt. Ondanks deze kritiek hebben de meeste landen wereldwijd de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM) ondertekend. ### 1.3 Basisbeginselen als grondslag van mensenrechten De grondslag van mensenrechten kan worden teruggevoerd op diverse historische en filosofische stromingen: #### 1.3.1 Religieuze basis Principes zoals waardigheid, vrijheid en gelijkheid zijn terug te vinden in veel religies, vaak vertaald als de 'gulden regel' ("doe een ander niet aan wat je zelf niet aangedaan wilt krijgen"). Moderne mensenrechten verschillen echter van religieuze plichten doordat ze zijn opgenomen in positief recht en juridisch afdwingbaar zijn. #### 1.3.2 Filosofische basis * **Natuurrecht:** Al in de oudheid (Griekse filosofen) en later verder ontwikkeld in de Verlichting door denkers als John Locke, die stelde dat universele natuurwetten boven overheden staan en leiden tot natuurlijke rechten (leven, vrijheid, eigendom). Hij benadrukte ook het recht van burgers om een falende overheid af te zetten (*ius resistendi*). Thomas Paine introduceerde de term "mensenrechten" en benadrukte hun inherente karakter. Thomas Hobbes daarentegen, bepleitte een absolute vorst die deze rechten kon beschermen maar ook opzij kon zetten. Jean-Jaques Rousseau zag de staat als noodzakelijk voor het garanderen van natuurlijke vrijheid via de *volonté générale*. Immanuel Kant benadrukte de waardigheid van de mens als redelijk wezen en de rechten op vrijheid, gelijkheid en autonomie. * **Conservatisme (Edmond Burke):** Rechte en vrijheden zijn niet abstract, maar historisch gegroeid vanuit tradities binnen een samenleving. * **Rechtspositivisme (Jeremy Bentham):** Rechten bestaan alleen omdat de overheid ze in de wet vastlegt. Dit maakt ze kwetsbaar voor intrekking door dezelfde wetgever. Na de Tweede Wereldoorlog kwam het natuurrecht weer op de voorgrond, deels als reactie op extreem rechtspositivisme. ### 1.4 Soorten mensenrechten Mensenrechten kunnen op verschillende manieren worden gecategoriseerd: #### 1.4.1 Categorieën van mensenrechten * **Burgerlijke en politieke rechten (BUPO-rechten / Eerste generatie):** Beschermen de burger tegen de staat en worden vaak gezien als "afweerrechten" (de staat mag deze rechten niet schenden, mag zich niet mengen). Voorbeelden zijn het recht op persoonlijke vrijheid, recht op leven, verbod op foltering, recht op privacy, godsdienstvrijheid en het recht op een eerlijk proces. * **Economische, sociale en culturele rechten (ECOSOC-rechten / Tweede generatie):** Vereisen een actieve inmenging van de staat om te zorgen voor omstandigheden die een waardig leven mogelijk maken. Voorbeelden zijn het recht op behoorlijke huisvesting, gezondheidszorg, onderwijs, vrijheid van handel en arbeid, en het recht op het organiseren van activiteiten in de eigen taal. * **Solidariteitsrechten (Derde generatie):** Collectieve rechten die de medewerking van de gehele gemeenschap vereisen voor een globale toestand, zoals het recht op ontwikkeling en het recht op vrede. * **Vierde generatie rechten:** Rechten gerelateerd aan technologische ontwikkelingen zoals IT, biotechnologie, genetische manipulatie en transplantaties, waaronder het recht op toegang tot internet en rechten voor toekomstige generaties. > **Tip:** De schotten tussen de generaties zijn niet altijd strikt. Veel rechten zijn onderling verbonden en kunnen vanuit verschillende perspectieven worden benaderd. De eerste generatie rechten zijn over het algemeen beter "justiciable" (afdwingbaar voor de rechter). #### 1.4.2 Generaties van mensenrechten Deze classificatie volgt de historische ontwikkeling: * **Eerste generatie:** Burgerlijke en politieke rechten, voortkomend uit de liberale revoluties. * **Tweede generatie:** Economische, sociale en culturele rechten, als reactie op de industriële revolutie en de behoefte aan sociale rechtvaardigheid. * **Derde generatie:** Solidariteitsrechten, ontstaan in de context van dekolonisatie en globalisering. * **Vierde generatie:** Rechten gerelateerd aan nieuwe technologische ontwikkelingen. #### 1.4.3 Proliferatie van mensenrechten Er is een tendens tot een toename en verbreding van het concept mensenrechten, wat soms leidt tot discussies over de interpretatie, voorrang en mogelijke inflatie van het concept (bv. recht op liefde, recht op vrije tijd). ### 1.5 Historische evolutie en juridische aspecten De erkenning en codificatie van mensenrechten heeft een lange geschiedenis gekend, van vroege rechtssystemen zoals Hammurabi's wet tot moderne internationale verdragen. De internationaleisering van mensenrechten nam na de Tweede Wereldoorlog een hoge vlucht met de oprichting van de Verenigde Naties en de aanname van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens in 1948. Ondanks de juridische waarde en het gewoonterechtelijke karakter van veel van deze rechten, blijft de handhaving en naleving een uitdaging, mede door nationale soevereiniteit en politieke belangen. > **Tip:** Houd rekening met de kritiek op mensenrechten vanuit verschillende perspectieven (utilitarisme, marxisme, cultureel relativisme, feminisme, postkolonialisme) bij het analyseren van situaties. De "margin of appreciation"-theorie van het EVRM is belangrijk voor het beoordelen van de proportionaliteit van beperkingen op rechten. --- # Historische evolutie en juridische grondslagen van mensenrechten Dit deel verkent de historische ontwikkeling van mensenrechten, vanaf hun religieuze en filosofische wortels tot hun verankering in het recht, met aandacht voor belangrijke denkers en juridische concepten. ## 2. Historische evolutie en juridische grondslagen van mensenrechten ### 2.1 Begrip, kenmerken en soorten mensenrechten #### 2.1.1 Begrip mensenrechten Mensenrechten zijn een moreel discours dat gekoppeld is aan ethische normen zoals rechtvaardigheid, waardigheid en eerlijkheid. Als juridische term zijn ze relatief modern, daterend uit de 18e eeuw. Ze hebben een revolutionair en emanciperend karakter, en worden ingeroepen tegen onrecht, dominantie en repressie. Hoewel ze historisch gezien vaak bekritiseerd zijn als westers imperialistisch instrument, zijn ze tegenwoordig universeel erkend, hoewel hun naleving vaak politiek beladen is. Mensenrechten zijn niet integraal opgenomen in dwingend internationaal recht en de internationale verdragen missen vaak adequate toezichts- en afdwingingsmechanismen, deels vanwege het principe van nationale soevereiniteit. Mensenrechten kunnen zowel filosofisch (morele claims) als juridisch (manifestatie in positief recht) worden gedefinieerd. Juridisch omvatten mensenrechten inherente en universele rechten die de voorwaarden creëren en garanderen voor personen om vrij en waardig te functioneren, ongeacht leeftijd, nationaliteit, geslacht, kleur of religie. #### 2.1.2 Kenmerken van de mensenrechten * **Inherent karakter**: Mensenrechten komen toe aan alle mensen louter door het 'mens zijn', ze worden niet toegekend. Dit is geworteld in de natuurrechtsfilosofie. Dit principe kan worden uitgebreid naar dierenrechten en rechten van de natuur, met concrete voorbeelden van wetgeving voor dieren en natuurlijke entiteiten. De proliferatie van rechten, zoals BUPO- en ECOSOC-rechten, maar ook bredere claims, kan leiden tot complexiteit en debat over prioriteit. * **Onvervreemdbaarheid (inalienable)**: Mensenrechten kunnen niemand worden ontnomen, hoewel ze wel beperkt kunnen worden. * **Relativiteit**: De meeste mensenrechten zijn relatief en kunnen worden beperkt, in tegenstelling tot absolute rechten. * **Absolute rechten**: Het recht op leven wordt beschouwd als een absoluut recht, maar de afschaffing van de doodstraf via een later protocol van het EVRM relativeert dit. Het recht om niet gefolterd te worden (art. 3 EVRM) wordt breed geïnterpreteerd en kan evolueren. * **Gelijkheid**: In principe heeft iedereen dezelfde rechten, maar kwetsbare groepen kunnen aanvullende bescherming krijgen, wat heeft geleid tot specifieke verdragen zoals het VN-kinderrechtenverdrag en het VN-vrouwenrechtenverdrag. * **Universeel karakter**: Mensenrechten komen toe aan alle mensen, overal en altijd. Dit universele karakter wordt soms gecontesteerd door argumenten van cultureel relativisme, hoewel de universele verklaring van de rechten van de mens (UVRM) door vrijwel alle landen is ondertekend. #### 2.1.3 Soorten mensenrechten Mensenrechten kunnen worden gecategoriseerd op verschillende manieren: ##### 2.1.3.1 Categorieën van mensenrechten * **Burgerlijke rechten (BUPO)**: Deze beschermen de burger tegen de staat en worden vaak gezien als afweerrechten. Ze verplichten de overheid iets niet te doen. Voorbeelden zijn het recht op persoonlijke vrijheid, het recht op leven, het verbod op foltering, het recht op privacy, godsdienstvrijheid en het recht op een eerlijk proces. * **Politieke rechten**: Deze rechten garanderen deelname van de burger aan het overheidsgezag. Voorbeelden zijn 'geen belasting zonder vertegenwoordiging', recht op vrije verkiezingen, vrijheid van vergadering en vrijheid van vereniging. De grenzen met ECOSOC-rechten zijn soms vaag. * **Economische, sociale en culturele rechten (ECOSOC)**: Deze rechten vereisen positieve actie van de staat om omstandigheden te creëren voor een waardig leven. Ze werden ontwikkeld als reactie op kritiek op BUPO-rechten, zoals slavernij en discriminatie. Voorbeelden zijn het recht op behoorlijke huisvesting, gezondheidszorg, onderwijs, vrijheid van handel en arbeid, en recht op activiteiten in de eigen taal. * **Solidariteitsrechten (derde generatie)**: Deze collectieve rechten vereisen de medewerking van de gehele staatengemeenschap en betreffen vooral de globale toestand van volkeren en burgers. Voorbeelden zijn het recht op ontwikkeling en het recht op vrede. ##### 2.1.3.2 Generaties van mensenrechten * **Eerste generatie-rechten**: Overeenkomend met burgerlijke en politieke rechten, focus op bescherming van het individu tegen de staat. * **Tweede generatie-rechten**: Overeenkomend met economische, sociale en culturele rechten, focus op het creëren van de voorwaarden voor een waardig leven en vereisen actieve overheidsbemoeienis. * **Derde generatie-rechten**: Solidariteitsrechten, gericht op collectieve belangen en de globale toestand. * **Vierde generatie-rechten**: Rechten gerelateerd aan technologische ontwikkelingen zoals IT, biotechnologie en gentherapie, waaronder het recht op toegang tot internet en rechten van toekomstige generaties. ##### 2.1.3.3 Proliferatie van mensenrechten, dierenrechten, rechten van de natuur De term 'proliferatie van mensenrechten' verwijst naar de uitbreiding van het concept mensenrechten naar niet-menselijke entiteiten. Dit omvat: * **Dierenrechten**: Gekoppeld aan bewustzijnsniveau en verplichtingen van mensen om mishandeling te voorkomen. * **Rechten van de natuur**: Ontstaan in Latijns-Amerika, met voorbeelden van rivieren of zeeën die rechtspersoonlijkheid krijgen. Deze uitbreiding brengt uitdagingen met zich mee wat betreft complexiteit, mogelijke conflicten met andere rechten, en beleidsvorming, wat het mensenrechtendiscours kan verzwakken. ### 2.2 Historiek van mensenrechten #### 2.2.1 Basis van mensenrechten De basis van mensenrechten ligt zowel in religieuze als filosofische tradities: * **Religieuze basis**: Principes als 'doe anderen niets aan wat je zelf niet aangedaan zou willen krijgen' komen in veel religies voor. Echter, moderne mensenrechten zijn opgenomen in het positief recht en zijn afdwingbaar, wat verschilt van religieuze plichten. * **Filosofische basis**: Al bij de Grieken en in China bestond het idee van individuele rechten ter bevordering van een geordende samenleving. * **Natuurrecht (Grieken)**: Verwijst naar universele wetten van de natuur of god, die als leidraad dienen voor menselijk handelen en een benchmark voor moraliteit. Dit was nog geen concept van mensenrechten met absolute gelijkheid. * **Stoïcijnen**: Pleitten voor een humanere behandeling van slaven. * **Plato**: Stelde dat vrouwen toegang moesten krijgen tot onderwijs. * **Verlichting**: Belangrijke ontwikkeling met denkers zoals: * **John Locke**: Stelde dat een universele natuurwet boven staten staat en dat individuen natuurlijke rechten hebben op leven, vrijheid en eigendom. Overheden moeten deze rechten beschermen via een contract, en bij falen kan de overheid worden afgezet (ius resistendi). Hij is een morele grondlegger, geen uitvinder, van mensenrechten en legde de basis voor constitutionele monarchie. * **Thomas Paine**: Gebruikte de term 'mensenrechten' en benadrukte dat deze inherent zijn en niet door de overheid verleend kunnen worden, maar gegarandeerd moeten worden. * **Thomas Hobbes**: Geloofde in een universele natuurwet maar zag de mens als inherent dom. Hij was voorstander van vorstelijk absolutisme om natuurlijke rechten te beschermen, zelfs als dit betekende dat ze opzij gezet konden worden door de vorst. * **Jean-Jacques Rousseau**: Beschreef de natuurlijke staat als een staat van nobele wilden, wiens vrijheid geërodeerd wordt door de samenleving. Een sociaal contract leidt tot een vrije samenleving onder de 'volonté générale' (algemene wil), waarin expliciete mensenrechten tegen de wetgever minder nodig zijn. * **Immanuel Kant**: Benadrukte de mens als redelijk wezen met recht op waardigheid, en identificeerde drie mensenrechten: vrijheid (vooral politiek), gelijkheid (non-discriminatie) en autonomie. #### 2.2.2 Juridische arena en evolutie ##### 2.2.2.1 Vroege juridische ontwikkelingen * **Tweestromenland, vruchtbare halve maan**: Vroege rechtsbeginselen met een primitief, wraakgericht karakter, voornamelijk intern toepasbaar (bv. Wet van Hammurabi, Hittieten). * **Toekennen van rechten**: Door de geschiedenis heen werden specifieke rechten toegekend, o.a. in Turkije, Perzië, het Verre Oosten, Medina, Rome. * **Magna Carta (Engeland, 1215)**: Beperkte de macht van de koning, maar was selectief van toepassing (alleen op 'vrije personen', niet op slaven, en met onderscheid naar geslacht). * **Bill of Rights (Engeland, 1689)**: Versterkte burgerlijke en politieke rechten. * **Declaration of Independence (VS, 1776)**: Verankerde natuurlijke rechten (leven, vrijheid, nastreving van geluk), maar de gelijkheid was beperkt. * **La Déclaration des Droits de l'Homme et du Citoyen (Frankrijk, 1789)**: Een belangrijke stap in de erkenning van burgerlijke en politieke rechten (eerste generatie). ##### 2.2.2.2 Eerste generatie rechten (Burgerlijke en politieke rechten - BUPO) Deze rechten zijn gericht op bescherming tegen de staat en werden in het bijzonder geschonden tijdens vorstelijk absolutisme. Ze omvatten onder andere: recht op persoonlijke vrijheid, recht op leven, verbod van foltering, recht op privacy, godsdienstvrijheid, recht op een eerlijk proces. ##### 2.2.2.3 Tweede generatie rechten (Economische, sociale en culturele rechten - ECOSOC) Ontstonden als reactie op de beperkingen van de eerste generatie, zoals de sociale ongelijkheid veroorzaakt door de industriële revolutie en racisme. Ze vereisen positieve actie van de staat en omvatten rechten op huisvesting, gezondheidszorg, onderwijs, vrijheid van handel en arbeid, en culturele rechten. De internationalisering van mensenrechten begon met initiatieven zoals het Internationaal Arbeidsbureau (1901, later ILO in 1919) en de New Deal in de VS, onder invloed van economen als Keynes. ##### 2.2.2.4 Vroege internationalisering en humanisering van oorlogsrecht * **Feministische strijd**: Vrouwen zoals Olympe de Gouges en Mary Wollstonecraft pleitten voor gelijke rechten. * **Abolitionisme (19e eeuw)**: De transatlantische strijd tegen slavernij en slavenhandel, met organisaties als de British and Foreign Anti-Slavery Society (1839). Dit werd gedreven door humanitaire, utilitaristische en economische motieven. Internationale verdragen zoals het Congres van Wenen (1815) en de Conferentie van Brussel (1890) trachtten de slavenhandel te bestrijden. * **Humanisering van het oorlogsrecht**: Na de Amerikaanse Burgeroorlog en de Krimoorlog ontstond behoefte aan regels voor de behandeling van krijgsgevangenen en gewonden. Henry Dunant's ervaringen leidden tot de oprichting van het Internationale Comité van het Rode Kruis (1863) en de Genèver Conventies (vanaf 1864). De vier Genèver Conventies (1949) en hun protocollen vormen de basis van het internationaal humanitair recht. ##### 2.2.2.5 Minderhedenbescherming en de Volkenbond * **Minderhedenverdragen**: Na de desintegratie van het Ottomaanse en Oostenrijks-Hongaarse Rijk werden er pogingen ondernomen om minderheidsrechten te beschermen via verdragen, voornamelijk gericht op Europese minderheden (bv. taalrechten, eigen scholen). Het toezicht hierop was echter zwak. * **Volkenbond (1919)**: De eerste intergouvernementele organisatie met als doel vrede en veiligheid. Hoewel er geen expliciet mensenrechtenmandaat was, werden er initiatieven genomen, zoals het Slavernijverdrag (1926) en de oprichting van het ambt van Hoge Commissaris voor Vluchtelingen (Fridtjof Nansen). Het zwakke functioneren, mede door het ontbreken van de VS en de vereiste unanimiteit, beperkte de effectiviteit. * **Mandaatgebieden**: De Volkenbond hield toezicht op de besturing van voormalige Duitse en Ottomaanse gebieden door mandaathouders, waarbij bepaalde vrijheden moesten worden gegarandeerd. Dit was een vroege vorm van individuele klachtmogelijkheid bij een internationaal orgaan. ##### 2.2.2.6 Na de Tweede Wereldoorlog en de oprichting van de Verenigde Naties * **Franklin D. Roosevelt's Four Freedoms (1941)**: Vrijheid van meningsuiting, vrijheid van godsdienst, vrijheid van gebrek en vrijheid van vrees, vormden de basis voor de naoorlogse orde. * **Atlantsich Handvest (1941) en VN-Handvest (1945)**: Namen de Four Freedoms op en bevatten verwijzingen naar mensenrechten, hoewel deze niet centraal stonden. Art. 2(7) VN-Handvest benadrukt echter nationale soevereiniteit. * **Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM, 1948)**: Aangenomen door de Algemene Vergadering, bevat een preambule die de inherente waardigheid benadrukt en artikelen over burgerlijke, politieke, economische, sociale en culturele rechten. Hoewel niet juridisch bindend, heeft de UVRM door de tijd heen juridische waarde gekregen als gewoonterecht, algemeen rechtsbeginsel en zelfs ius cogens voor bepaalde rechten (bv. folterverbod). * **VN Covenants (1966)**: * **BUPO Verdrag (Internationaal Verdrag inzake Burgerrechten en Politieke Rechten)** * **ECOSOC Verdrag (Internationaal Verdrag inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten)** Deze twee verdragen, samen met de UVRM, vormen de 'International Bill of Rights'. Ze traden in werking in 1976 en waren lange tijd in onderhandeling vanwege de Koude Oorlog. #### 2.2.3 Factoren die de ontwikkeling van mensenrechten beïnvloedden (1950-1980) * **Koude Oorlog**: Leidde tot politisering van mensenrechten (BUPO vs. ECOSOC) en vertraging in de ontwikkeling van internationaal strafrecht. * **Regionale verdragen**: De oprichting van de Raad van Europa en het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) in Europa, en soortgelijke initiatieven elders, droegen bij aan de implementatie van mensenrechten. * **Slotakte van Helsinki (1975)**: Benadrukte het belang van mensenrechten en droeg bij aan latere regionale organisaties. * **Dekolonisatie**: Nieuwe staten pleitten voor mensenrechten, met name anti-racisme en ECOSOC-rechten, en introduceerden het concept van derde generatie rechten (recht op ontwikkeling). * **Carter Administration (VS, 1977-1981)**: Gebruikte mensenrechten als criterium voor buitenlands beleid. * **Opkomst van internationale NGO's**: Organisaties als Amnesty International en Human Rights Watch speelden een cruciale rol vanaf de jaren '60. #### 2.2.4 Verdere evolutie en hedendaagse uitdagingen (2000-heden) * **Wereldconferentie Wenen inzake Mensenrechten (1993)**: Benadrukte de universaliteit, ondeelbaarheid en onderlinge afhankelijkheid van alle mensenrechten. Tegelijkertijd werd het belang van nationale en regionale bijzonderheden erkend. * **Post-9/11 en de 'War on Terror'**: Leidde tot controversiële praktijken zoals geheime gevangenissen, foltering en inperking van burgerlijke vrijheden (bv. Guantanamo Bay). * **Trump Administration**: Terugtrekking uit VN-mensenrechtenraden en dreigementen tegen het Internationaal Strafhof. * **Massacommunicatie en AI**: Vergroten de zichtbaarheid van mensenrechtenschendingen, maar roepen ook nieuwe vragen op rondom het recht op privacy en de verspreiding van desinformatie. * **Migratie**: Leidt tot spanningen tussen het recht op opvang en het recht op terugzending, met toenemende druk op internationale rechtbanken en hoven. Het non-refoulement beginsel is cruciaal in dit debat. * **'Vierde generatie' rechten**: Komen voort uit technologische en medische ontwikkelingen (bv. recht op internet, klonen, genetische manipulatie). De afbakening met eerdere generaties is niet altijd scherp. #### 2.2.5 Kritiek op mensenrechten * **Utilitarisme (Jeremy Bentham)**: Ziet natuurlijke rechten als 'nonsens upon stilts', die burgerlijke onrust veroorzaken. Rechten bestaan alleen als ze door de wetgever worden vastgelegd. Het utilitarisme streeft naar het grootste geluk voor het grootste aantal mensen, wat mensenrechten compatibel kan maken als ze bijdragen aan algemeen welzijn. * **Marxisme**: Bekritiseert liberale mensenrechten als egoïstisch en bourgeoisie-georiënteerd, die ongelijkheid en repressie maskeren. * **Cultureel relativisme**: Stelt dat mensenrechten niet universeel zijn en niet aan alle culturen kunnen worden opgedrongen. Hoewel culturele contexten belangrijk zijn, is de essentie van mensenrechten universeel. De 'margin of appreciation' theorie van het EVRM erkent een zekere mate van nationale discretie bij de interpretatie van relatieve rechten. * **Feminisme**: Verschillende stromingen bekritiseren de genderneutraliteit en het individualisme van traditionele mensenrechten. Liberale feministen pleiten voor integratie van gelijkheidswetgeving. Culturele feministen benadrukken genderverschillen. Radicaal feminisme ziet mensenrechten als door mannen gedomineerd en onvoldoende gericht op specifieke vrouwelijke noden. Postmoderne feministen benadrukken de veelheid aan identiteiten en pleiten voor transformatieve, collectieve rechten. * **Postkolonialisme**: Bekritiseert de liberale traditie van individuele rechtendragerschap en de koloniale logica van 'civiliseren'. Er is te weinig aandacht voor groepsrechten en de specifieke noden van postkoloniale staten. De verankering van mensenrechten in het recht, met name de interpretatie en toepassing door internationale hoven en rechtbanken, blijft een dynamisch en vaak controversieel proces. De juridische afdwingbaarheid van mensenrechten is een cruciaal aspect, waarbij de eerste generatie-rechten (BUPO) doorgaans als 'justiciable' worden beschouwd, wat betekent dat ze direct voor een rechter kunnen worden ingeroepen. --- ### 2.1 Begrip en kenmerken van mensenrechten Mensenrechten worden overal en altijd als belangrijk beschouwd. Ze zijn gekoppeld aan ethische normen zoals rechtvaardigheid, waardigheid en eerlijkheid. Als juridische term dateren mensenrechten echter pas uit de 18e eeuw. Ze hebben een revolutionair en emanciperend karakter, waarbij mensen in opstand komen tegen onrecht en repressie. Historisch gezien zijn mensenrechten ook onder kritiek geweest, onder meer vanuit zuidelijke landen die ze zagen als een westers instrument van onderdrukking. Desondanks zijn ze ook in westerse landen steeds meer in gevaar. Een cruciaal punt is dat mensenrechten niet integraal zijn opgenomen in internationaal, dwingend recht. Vaak ontbreken toezichts- en afdwingingsmechanismen, mede door de nadruk op nationale soevereiniteit. De problemen rond mensenrechten zijn daardoor vaak alleen politiek oplosbaar. Mensenrechten kennen twee betekenissen: * **Filosofische betekenis:** Morele claims die mensen kunnen inroepen. * **Juridische betekenis:** Manifestatie van deze claims in het positieve recht. Het recht van de mensenrechten omvat een geheel van inherente en universele rechten die tot doel hebben de voorwaarden te creëren en te garanderen opdat personen, ongeacht leeftijd, nationaliteit, geslacht, kleur of religie, op vrije en menswaardige wijze kunnen functioneren. De belangrijkste kenmerken van mensenrechten zijn: * **Inherent karakter:** Ze komen toe aan alle mensen louter en alleen door het "mens zijn". Dit sluit aan bij de natuurrechtsfilosofie. Dit principe wordt ook verkend in de context van dierenrechten en rechten van de natuur, waarbij entiteiten als rechtspersonen worden erkend. De "proliferatie" of inflatie van mensenrechten (bv. recht op liefde, recht op vrije tijd) kan leiden tot complexiteit in beleidsvorming en verzwakking van het mensenrechtendiscours. * **Onvervreemdbaar karakter (inalienable):** Niemand kan zijn mensenrechten ontnomen worden. Dit betekent echter niet dat ze niet beperkt kunnen worden. De meeste mensenrechten zijn relatief en vatbaar voor beperking. Absolute rechten, zoals het recht om niet gefolterd te worden, kennen evenwel minder ruimte voor interpretatie, hoewel zelfs het recht op leven historisch gezien met de doodstraf geconfronteerd werd (nu afgeschaft via protocollen). * **Gelijkheid:** Iedereen heeft in principe dezelfde rechten, maar dit sluit aanvullende bescherming voor kwetsbare groepen (kinderen, vrouwen, mensen met een beperking) niet uit. * **Universeel karakter:** Ze komen toe aan alle mensen, ten alle tijden en ongeacht waar ze zich bevinden. Dit karakter wordt soms gecontesteerd, waarbij mensenrechten als een "westerse uitvinding" worden beschouwd. De ondertekening van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM) door vrijwel alle landen wereldwijd, ondermijnt dit echter. ### 2.2 Filosofische en religieuze grondslagen #### 2.2.1 Religieuze basis Veel religies bevatten principes die resoneren met mensenrechten, zoals waardigheid, vrijheid en gelijkheid, en het idee van "doe anderen niet aan wat jij ook niet aangedaan zou willen krijgen". Het onderscheid met moderne mensenrechten ligt echter in de opname in het positieve recht, wat ze subjectief afdwingbaar maakt voor de overheid. #### 2.2.2 Filosofische basis De filosofische wortels van mensenrechten gaan terug tot de oudheid, met denkers in Griekenland en China die de erkenning van individuele rechten zagen als essentieel voor een geordende samenleving. * **Natuurrecht (Oudheid tot Verlichting):** Dit concept, gebaseerd op een universele wet van de natuur of god, stelde regels voor menselijk handelen op. Hoewel er in de oudheid nog geen sprake was van absolute gelijkheid, evolueerden filosofen zoals de Stoïcijnen en Plato richting een humanere behandeling. * **John Locke (1632-1704):** Stelde dat een universele natuurwet boven de staat staat en dat iedereen natuurlijke vrijheden en rechten heeft, waaronder recht op leven, vrijheid en eigendom. Hij benadrukte de plicht om de rechten van anderen niet te schenden en de overheid de taak te geven deze rechten te beschermen via een contract. Als de overheid dit nalaat, kan ze worden afgezet (ius resistendi). Locke wordt gezien als een morele grondlegger van mensenrechten en een voorstander van constitutionele monarchie en checks and balances. * **Thomas Paine (1737-1809):** Introduceerde de term "mensenrechten" en benadrukte dat deze inherent zijn en niet toegekend kunnen worden door de overheid, omdat ze dan ook weggenomen kunnen worden. * **Thomas Hobbes (1588-1679):** In zijn werk *Leviathan* stelde hij dat de absolute vorst natuurlijke rechten kan beschermen, maar ook opzij kan zetten. De vorst is onverantwoordelijk, wat een groot verschil is met Locke. Dit idee was een intellectuele onderbouwing voor sterke, nationale staten geregeerd door absolute vorsten. * **Jean-Jacques Rousseau (1712-1778):** Beschreef de mens in de natuurlijke staat als een "nobele wilde" met natuurlijke vrijheid. Hij stelde dat de maatschappij de mens corrumpeert en leidt tot anarchie. Via een sociaal contract kan de mens zijn natuurlijke vrijheid (deels) behouden onderworpen aan de "volonté générale" (algemene wil). * **Immanuel Kant (1724-1803):** Benadrukte de mens als redelijk wezen met recht op waardigheid. Hij identificeerde drie mensenrechten: vrijheid (vooral politieke), gelijkheid (non-discriminatie) en autonomie. * **Conservatisme (Edmond Burke, 1729-1797):** Burke verwierp natuurrecht en abstracte rechten, en stelde dat rechten en vrijheden ontstaan en evolueren binnen een samenleving, gebaseerd op tradities. Hij verzette zich tegen de Franse Revolutie en de universele verklaringen die daaruit voortkwamen, omdat hij vreesde voor tirannie. * **Rechtspositivisme (eind 19e, begin 20e eeuw):** Jeremy Bentham (1748-1832) beschouwde natuurlijke rechten als "nonsens op stelten". Rechten zijn enkel geldig omdat de overheid ze via de wet toekent. Dit brengt het risico met zich mee dat de wetgever ze ook kan wegnemen. Na de Tweede Wereldoorlog kwamen natuurrechten weer op de voorgrond als reactie op extreem rechtspositivisme. ### 2.3 Juridische arena en evolutie van mensenrechten #### 2.3.1 Vroege juridische manifestaties Vroege juridische concepten van rechten en vrijheden ontstonden in Mesopotamië (Hammurabi), het Midden-Oosten, en later in Perzië, India en Rome. Documenten zoals de Magna Carta (Engeland) en de Bill of Rights (VS) bevatten elementen van individuele bescherming, maar waren vaak selectief en niet universeel toegepast. De Amerikaanse Declaration of Independence en de Franse Déclaration des droits de l'homme et du citoyen (1789) markeerden belangrijke stappen, maar de concrete toepassing liet vaak nog te wensen over, met uitsluiting van vrouwen, slaven en andere groepen. #### 2.3.2 Burgerlijke en politieke rechten (Eerste generatie) Deze rechten, ook wel BUPO-rechten genoemd, beschermen de burger tegen de staat en fungeren als afweerrechten. Ze dwingen de overheid iets *niet* te doen. * **Voorbeelden:** Recht op persoonlijke vrijheid, recht op leven, verbod op foltering, recht op privacy, godsdienstvrijheid, recht op een eerlijk proces. Deze rechten kwamen historisch onder druk te staan tijdens het vorstelijk absolutisme. #### 2.3.3 Politieke rechten Deze rechten garanderen de deelname van de burger aan het overheidsgezag. * **Voorbeelden:** "No taxation without representation", recht op vrije verkiezingen, vrijheid van vergadering en vereniging (bv. vakbonden, politieke partijen). #### 2.3.4 Economische, sociale en culturele rechten (Tweede generatie) Deze rechten (ECOSOC-rechten) ontstonden als reactie op de kritiek op de eerste generatie, met name de uitsluiting van grote groepen tijdens de industriële revolutie. Ze vereisen positief overheidsoptreden om de omstandigheden voor een waardig leven te creëren. * **Voorbeelden:** Recht op behoorlijke huisvesting, gezondheidszorg, onderwijs, vrijheid van handel, vrijheid van arbeid, recht op culturele activiteiten in eigen taal. Dit leidde tot een internationale bescherming, onder meer via het Internationaal Arbeidsbureau (later ILO). #### 2.3.5 Solidariteitsrechten (Derde generatie) Deze rechten (ook wel collectieve rechten genoemd) vereisen medewerking van de gehele gemeenschap en zijn gericht op het creëren van een globale toestand voor volkeren of burgers. * **Voorbeelden:** Recht op ontwikkeling, recht op vrede. Deze rechten kwamen vooral op door Afrikaanse landen en juristen zoals Mbaye. #### 2.3.6 Vierde generatie rechten Deze rechten komen voort uit technologische en wetenschappelijke ontwikkelingen, zoals IT, biotechnologie en genetische manipulatie. * **Voorbeelden:** Recht op toegang tot het internet, rechten met betrekking tot klonen, rechten van toekomstige generaties. De grenzen tussen generaties zijn echter vloeiend; veel van deze rechten kunnen worden gekoppeld aan reeds bestaande rechten. De eerste generatie rechten zijn over het algemeen beter juridisch inbedbaar ("justiciable"). #### 2.3.7 Internationale mensenrechtenverdragen en organisaties * **Na de Tweede Wereldoorlog:** De oprichting van de Verenigde Naties (VN) in 1945 markeerde een keerpunt. Het VN-Handvest (1945) bevatte reeds bepalingen inzake mensenrechten. * **Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM) (1948):** Aangenomen door de Algemene Vergadering, vormt de UVRM de basis van het moderne mensenrechtensysteem. Hoewel niet juridisch bindend, heeft het door de tijd heen wel juridische waarde verkregen via gewoonterecht en als uitdrukking van de beginselen van het VN-Handvest. Sommige rechten zijn zelfs *ius cogens* geworden (bv. verbod op slavernij en foltering). * **VN Covenants (1966):** Het Internationaal Verdrag inzake Burgerrechten en Politieke Rechten (BUPO) en het Internationaal Verdrag inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten (ECOSOC) werden in 1976 van kracht en vormen, samen met de UVRM, de International Bill of Rights. * **Regionale mensenrechtenverdragen:** Naast het mondiale systeem zijn er regionale systemen ontwikkeld, zoals het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) binnen de Raad van Europa. * **Internationale Organisaties en Toezicht:** Diverse internationale organisaties, zoals het Internationaal Strafhof, de Hoge Commissaris voor Vluchtelingen en de Internationale Arbeidsorganisatie (ILO), spelen een rol bij de bevordering en bescherming van mensenrechten. Toezichtmechanismen variëren in hun effectiviteit, vaak belemmerd door nationale soevereiniteit en politieke belangen. ### 2.4 Kritiek op mensenrechten Mensenrechten zijn onderworpen aan diverse kritiekpunten: * **Utilitarisme (Jeremy Bentham):** Beschouwt natuurlijke rechten als onzin en stelt dat rechten enkel bestaan als ze door de wetgever worden toegekend. Het principe van het "greatest happiness for the greatest number" kan echter wel compatibel zijn met bepaalde mensenrechten, mits ze het algemeen welzijn bevorderen. * **Marxisme:** Stelt dat liberale mensenrechten de belangen van de bourgeoisie dienen en de ongelijkheid verhullen. Ze leiden niet tot ware emancipatie. * **Cultureel relativisme:** Betoogt dat mensenrechten geen universeel karakter hebben en niet aan alle culturen mogen worden opgelegd, omdat culturen historisch, religieus en sociaal verschillen. Dit wordt tegengeworpen door het argument dat culturen zelden homogeen zijn en dat de essentie van mensenrechten bewaard kan blijven in diverse culturele contexten, mits er "absolute rode lijnen" (bv. verbod op foltering) worden gerespecteerd. De "margin of appreciation" doctrine van het EHRM erkent een zekere beoordelingsmarge voor nationale staten bij de interpretatie van relatieve rechten. * **Feminisme:** * **Liberale feminisme:** Pleit voor wetgeving die gendergelijkheid garandeert, geïntegreerd binnen het bestaande mensenrechtensysteem. * **Cultureel feminisme:** Benadrukt de verschillende denkpatronen tussen mannen en vrouwen, en bekritiseert het individualistische, gedecontextualiseerde karakter van veel mensenrechten. * **Radicaal feminisme:** Ziet mensenrechten als een door mannen gecreëerd systeem dat de verdrukking van vrouwen in stand houdt. Dit heeft geleid tot specifieke verdragen voor vrouwenrechten, zoals het Istanbulverdrag. * **Postmoderne feminisme:** Erkent de diversiteit aan ervaringen van vrouwen en pleit voor een transformatieve benadering van mensenrechten die ook collectieve rechten omvat. * **Postkolonialisme:** Bekritiseert de liberale traditie die het individu als drager van mensenrechten ziet, omdat dit de koloniale logica van het "civiliseren" zou kunnen rechtvaardigen. Er is meer aandacht nodig voor groepsrechten en de specifieke noden van postkoloniale staten. --- # Internationale mensenrechtenorganisaties en verdragen Internationale mensenrechtenorganisaties en verdragen vormen de juridische en institutionele pijlers van de wereldwijde bescherming van menselijke waardigheid en vrijheid. ## 3. Internationale mensenrechtenorganisaties en verdragen ### 3.1 Historische evolutie van het mensenrechtenconcept #### 3.1.1 Vroege aanzetten en filosofische grondslagen De basis voor mensenrechten kan worden teruggevoerd op religieuze ethische principes, zoals de Gulden Regel, die in vele wereldreligies terug te vinden is. Filosofisch gezien hebben denkers vanaf de oudheid, waaronder in China en Griekenland, reeds de nadruk gelegd op het belang van individuele rechten en een geordende samenleving. Met de opkomst van het natuurrecht, zoals door Hugo de Groot, en in het bijzonder door John Locke, werd het idee van universele natuurlijke rechten die de mens toekomen vanwege zijn mens-zijn, verder ontwikkeld. Deze rechten, zoals het recht op leven, vrijheid en eigendom, stonden geacht hoger te staan dan de macht van overheden. Thomas Paine introduceerde expliciet de term 'mensenrechten' en benadrukte dat deze inherent en niet door de overheid verleend zijn. In tegenstelling hiermee stond Thomas Hobbes, die, ondanks erkenning van natuurlijke wetten, een sterke absolute heerser bepleitte ter bescherming van de rechten. Jean-Jacques Rousseau's idee van de 'volonté générale' en Immanuel Kant's nadruk op de waardigheid van de mens als redelijk wezen droegen eveneens bij aan de ontwikkeling van het concept. Conservatieve denkers zoals Edmond Burke stonden daarentegen sceptisch tegenover abstracte natuurrechten en benadrukten de evolutie van rechten binnen bestaande tradities en samenlevingen. #### 3.1.2 Rechtspositivisme en de wederopkomst van natuurrechten Het rechtspositivisme, gepopulariseerd door Jeremy Bentham, verwierp het idee van natuurlijke rechten als nonsens en stelde dat rechten uitsluitend door de wetgever worden toegekend en dus ook door deze kunnen worden weggenomen. Deze visie kwam onder druk te staan na de Tweede Wereldoorlog, wat leidde tot een hernieuwde nadruk op natuurrechten als reactie op het extreem rechtspositivisme. #### 3.1.3 Historische documenten en de selectiviteit van rechten Historische documenten zoals de Code van Hammurabi, de Magna Carta en de Bill of Rights, hoewel belangrijke stappen, kenden vaak een selectief karakter en waren niet universeel toepasbaar op alle individuen binnen een samenleving. Ook de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring en de Franse Verklaring van de Rechten van de Mens en de Burger richtten zich voornamelijk op de burgerlijke en politieke rechten (eerste generatie rechten) en waren in de praktijk vaak beperkt tot specifieke groepen. ### 3.2 Categorieën en generaties van mensenrechten Mensenrechten kunnen worden ingedeeld in verschillende categorieën en generaties, hoewel de grenzen tussen deze vaak vloeiend zijn. #### 3.2.1 Burgerlijke en politieke rechten (Eerste Generatie) Deze rechten beschermen de burger tegen de willekeurige macht van de staat en worden vaak aangeduid als afweerrechten. Ze dwingen de staat ervan af te zien bepaalde handelingen te verrichten. Voorbeelden zijn het recht op persoonlijke vrijheid, het recht op leven, het verbod op foltering, het recht op privacy, godsdienstvrijheid en het recht op een eerlijk proces. #### 3.2.2 Economische, sociale en culturele rechten (Tweede Generatie) Deze rechten vereisen een actieve inmenging van de staat om omstandigheden te creëren die een waardig leven mogelijk maken. Ze omvatten onder andere het recht op behoorlijke huisvesting, gezondheidszorg, onderwijs, vrijheid van arbeid en het recht op culturele expressie. De opkomst van deze rechten was mede ingegeven door kritiek op de beperkingen van de eerste generatie rechten en de noodzaak van sociale rechtvaardigheid, met name tijdens en na de industriële revolutie. #### 3.2.3 Solidariteitsrechten (Derde Generatie) Ook wel collectieve rechten genoemd, vereisen deze rechten de medewerking van de gehele gemeenschap van staten om bepaalde mondiale toestanden te creëren. Voorbeelden zijn het recht op ontwikkeling en het recht op vrede, die vooral werden gepromoot door Afrikaanse landen. #### 3.2.4 Vierde Generatie Rechten Deze categorie omvat rechten die voortkomen uit technologische en wetenschappelijke ontwikkelingen, zoals het recht op toegang tot het internet, rechten met betrekking tot biotechnologie en de rechten van toekomstige generaties. ### 3.3 Internationale organisaties en de institutionalisering van mensenrechten #### 3.3.1 De Volkenbond De Volkenbond, opgericht in 1919 na de Eerste Wereldoorlog, was de eerste internationale, intergouvernementele organisatie met als doel vrede en veiligheid te handhaven. Hoewel het geen expliciet mensenrechtenmandaat had, heeft het wel belangrijke initiatieven genomen, zoals het Slavernijverdrag van 1926 en de oprichting van het ambt van Hoge Commissaris voor Vluchtelingen. De organisatie kende echter structurele zwaktes, waaronder het ontbreken van de Verenigde Staten als lid en de vereiste unanimiteit voor besluitvorming, wat haar effectiviteit beperkte. #### 3.3.2 De Verenigde Naties (VN) Na de Tweede Wereldoorlog werd de Verenigde Naties opgericht met een expliciet mandaat om mensenrechten te bevorderen. Het VN-Handvest uit 1945 bevat verwijzingen naar mensenrechten en fundamentele vrijheden. De VN heeft een cruciale rol gespeeld in de ontwikkeling van het internationaal mensenrechtenrecht, met de aanneming van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM) in 1948 als mijlpaal. ##### 3.3.2.1 De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM) De UVRM, aangenomen door de Algemene Vergadering, is een verklaring die de fundamentele rechten en vrijheden van de mens vastlegt. Hoewel niet juridisch bindend bij aanvaarding, heeft de UVRM door de tijd heen aanzienlijke juridische waarde gekregen als veruitwendiging van het VN-Handvest, internationaal gewoonterecht en algemene rechtsbeginselen, waarbij sommige rechten zelfs als *ius cogens* worden beschouwd (zoals het verbod op slavernij en foltering). ##### 3.3.2.2 VN Covenants: BUPO en ECOSOC De VN-verklaringen werden later aangevuld met de twee bindende VN-verdragen van 1966: het Internationaal Verdrag inzake Burgerrechten en Politieke Rechten (ICCPR of BUPO) en het Internationaal Verdrag inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten (ICESCR of ECOSOC). Samen met de UVRM vormen deze de International Bill of Rights. De totstandkoming van deze verdragen werd vertraagd door de Koude Oorlog, waarbij de communistische landen de nadruk legden op economische en sociale rechten, terwijl Westerse landen de burgerlijke en politieke rechten prioriteerden. ##### 3.3.2.3 Toezichtsorganen binnen de VN Binnen de VN zijn verschillende organen belast met het toezicht op de naleving van mensenrechtenverdragen, zoals de Mensenrechtencommissie (nu de Mensenrechtenraad) en specifieke verdragsorganen. Deze organen beoordelen periodieke rapporten van staten en behandelen individuele klachten, hoewel de effectiviteit van hun beslissingen vaak afhankelijk is van de medewerking van de staten. #### 3.3.3 Regionale mensenrechtenorganisaties en verdragen Naast de mondiale inspanningen zijn er ook regionale systemen voor mensenrechtenbescherming ontwikkeld. * **Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM):** Onderdeel van de Raad van Europa, met het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) als cruciaal toezichtsorgaan. Het EVRM en het EHRM hebben een belangrijke rol gespeeld in de interpretatie en uitbreiding van mensenrechtenbescherming, inclusief de ontwikkeling van de 'margin of appreciation' doctrine. * **Andere regionale systemen:** Er zijn ook verdragen en organisaties in Amerika (bv. OAS met het Inter-Amerikaans Mensenrechtenverdrag) en Afrika, die specifieke regionale uitdagingen en prioriteiten aanpakken, zoals het Maputoverdrag dat expliciet het recht op abortus erkent. #### 3.3.4 Internationale Arbeidsorganisatie (ILO) De Internationale Arbeidsorganisatie (ILO), opgericht in 1918 en later onderdeel geworden van de Volkenbond, heeft een expliciet mensenrechtenmandaat gericht op arbeidersrechten en betere arbeidsomstandigheden. #### 3.3.5 Niet-gouvernementele organisaties (NGO's) NGO's zoals Amnesty International en Human Rights Watch spelen een cruciale rol bij het documenteren van schendingen, het bepleiten van naleving en het mobiliseren van publieke opinie. Zij fungeren als belangrijke complementen van de intergouvernementele systemen. ### 3.4 Kenmerken van mensenrechten * **Inherent:** Mensenrechten komen toe aan iedereen louter door het mens-zijn, niet door toekenning van een autoriteit. * **Onvervreemdbaar:** Niemand kan zijn mensenrechten worden ontnomen, hoewel ze wel beperkt kunnen worden. * **Universeel:** Mensenrechten gelden voor alle mensen, overal en altijd, ongeacht hun achtergrond. Dit universele karakter wordt soms gecontesteerd vanuit een cultureel relativistisch perspectief. * **Gelijkheid:** Iedereen heeft in principe dezelfde rechten, maar kwetsbare groepen kunnen aanvullende bescherming genieten. * **Onafscheidelijk en onderling afhankelijk:** Alle mensenrechten, ongeacht de generatie, zijn even belangrijk en beïnvloeden elkaar. ### 3.5 Kritiek op het mensenrechtenconcept Verschillende stromingen hebben kritiek geuit op het mensenrechtenconcept: * **Utilitarisme:** Ziet natuurlijke rechten als ongerechtvaardigd en pleit voor rechten die bijdragen aan het grootste geluk voor het grootste aantal mensen, conform de wetgever. * **Marxisme:** Beschouwt liberale mensenrechten als bourgeois en egoïstisch, die sociale ongelijkheid en repressie maskeren. * **Cultureel relativisme:** Stelt dat mensenrechten niet universeel toepasbaar zijn en dat culturele verschillen gerespecteerd moeten worden. Tegenreacties benadrukken echter de universele steun voor mensenrechten en de noodzaak van een minimale set aan 'rode lijnen'. * **Feminisme:** Bekritiseert het individuele en decontextualiseerde karakter van mensenrechten, en benadrukt de noodzaak om specifieke gendergerelateerde schendingen aan te pakken. * **Post-kolonialisme:** Wijst op de potentiële neokoloniale ondertoon van het opleggen van Westerse mensenrechtenmodellen en pleit voor meer aandacht voor groepsrechten en specifieke contexten. ### 3.6 Impact en juridische status Hoewel de implementatie en afdwinging van mensenrechten wereldwijd variëren, hebben internationale mensenrechtenorganisaties en verdragen geleid tot de normatieve verankering van fundamentele rechten en vrijheden in nationaal en internationaal recht. De strijd voor mensenrechten blijft een dynamisch proces, dat voortdurend nieuwe uitdagingen kent in het licht van politieke, economische en technologische ontwikkelingen. > **Tip:** Het is cruciaal om de evolutie van het mensenrechtenconcept te begrijpen, vanaf de filosofische grondslagen tot de institutionalisering via internationale organisaties en verdragen. Houd hierbij rekening met de verschillende generaties rechten en de kritiek die op het concept wordt geuit. --- Dit onderdeel biedt een overzicht van internationale mensenrechtenorganisaties en -verdragen, beginnend bij vroege organisaties zoals de Volkenbond tot de oprichting en het functioneren van de Verenigde Naties en de belangrijkste mensenrechteninstrumenten. ### 3.1 Het ontstaan van internationale mensenrechtenorganisaties #### 3.1.1 De Volkenbond (1919) De Volkenbond was de eerste internationale, intergouvernementele organisatie, opgericht onder impuls van Woodrow Wilson, hoewel de Verenigde Staten er geen lid van werden. De organisatie had als primair doel het waarborgen van vrede en veiligheid. Hoewel het geen expliciet mandaat had voor mensenrechten, bevatte het oprichtingsverdrag (Covenant van de Volkenbond) enkele minimale verwijzingen. De Volkenbond initieerde echter wel belangrijke stappen die als voorlopers van de Verenigde Naties dienden. De samenstelling en het functioneren waren zwak, met een vereiste van unanimiteit in de Raad, wat effectieve besluitvorming bemoeilijkte. De organisatie hield op met functioneren als gevolg van politieke ontwikkelingen. Desondanks heeft de Volkenbond belangrijke initiatieven genomen, zoals het Slavernijverdrag van 1926 en de oprichting van het Commissariaat voor Vluchtelingen onder leiding van Fridtjof Nansen. Ook de Internationale Arbeidsorganisatie (ILO, 1918) werd opgericht met een duidelijk mensenrechtenmandaat gericht op arbeidersrechten. #### 3.1.2 Mandaatgebieden en minderhedenbescherming De Volkenbond zag ook de opkomst van het concept van 'mandaatgebieden', waarbij de verliezers van de Eerste Wereldoorlog gebieden moesten besturen in afwachting van onafhankelijkheid. Mandaathouders waren verplicht bepaalde vrijheden te garanderen, zoals vrijheid van religie en het verbod op slavenhandel, onder toezicht van de Volkenbond. Dit bood voor het eerst de mogelijkheid voor individuen om klachten in te dienen bij een internationaal orgaan over vermeende schendingen van mensenrechten, hoewel het toezicht zwak bleef en de uiteindelijke beslissingen door de Raad van de Volkenbond met unanimiteit genomen moesten worden. Daarnaast werden er pogingen ondernomen om minderheden te beschermen, met name in Europa na de desintegratie van het Oostenrijks-Hongaarse Rijk. Minderhedenverdragen werden aangenomen om rechten zoals leven, vrijheid, non-discriminatie en taalrechten te garanderen. Ook hier bleef het toezicht beperkt, waarbij aanvankelijk alleen staten klachten konden indienen. ### 3.2 De Verenigde Naties en de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens #### 3.2.1 Oprichting en doelstellingen Na de Tweede Wereldoorlog werd de Verenigde Naties (VN) opgericht in 1945, met als doel het bevorderen van internationale vrede, veiligheid en samenwerking. Het VN-Handvest bevat vermeldingen van mensenrechten, met name in de preambule en artikel 1(3) en 55(c), die de bevordering van universele eerbiediging en inachtneming van de rechten van de mens als een van de doelstellingen van de VN vastleggen. Echter, artikel 2(7) erkent ook het primaat van nationale soevereiniteit. #### 3.2.2 De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM, 1948) De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM), aangenomen door de Algemene Vergadering in 1948, is een mijlpaal in de geschiedenis van de mensenrechten. De UVRM is opgesteld door een commissie onder leiding van Eleanor Roosevelt en bevat een preambule die de inherente waardigheid en de gelijke en onvervreemdbare rechten van alle leden van de mensenfamilie benadrukt. De artikelen van de UVRM omvatten zowel burgerlijke en politieke rechten (eerste generatie) als economische, sociale en culturele rechten (tweede generatie). > **Tip:** De UVRM is een verklaring en is in beginsel niet juridisch bindend. Desondanks heeft het door de tijd heen aanzienlijke juridische waarde gekregen doordat het wordt beschouwd als een uitwerking van het VN-Handvest, en veel van de rechten worden beschouwd als internationaal gewoonterecht, en sommige zelfs als *ius cogens* (dwingend internationaal recht). #### 3.2.3 VN-verdragen: BUPO en ECOSOC Na de UVRM werden twee belangrijke mensenrechtenverdragen aangenomen: het Internationaal Verdrag inzake Burgerlijke en Politieke Rechten (BUPO) en het Internationaal Verdrag inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten (ECOSOC), beide uit 1966. Deze verdragen, samen met de UVRM, vormen de International Bill of Rights. De totstandkoming van deze verdragen duurde lang, mede door de Koude Oorlog, en ze traden pas in 1976 in werking na ratificatie door voldoende staten. ### 3.3 Verdere evolutie van mensenrechten (1950-heden) #### 3.3.1 Regionale verdragen en de impact van de Koude Oorlog Gedurende de Koude Oorlog speelde de ideologische tegenstelling tussen de VS en de Sovjet-Unie een grote rol in de ontwikkeling van mensenrechten. Dit leidde tot de nadruk op verschillende soorten rechten door de blokken (burgerlijke en politieke rechten versus economische, sociale en culturele rechten). Tegelijkertijd werden regionale mensenrechtenverdragen ontwikkeld, zoals het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) in Europa. De Slotakte van Helsinki (1975) benadrukte het belang van mensenrechten en vormde een voorloper voor verdere samenwerking in Europa. #### 3.3.2 Dekolonisatie en nieuwe rechten De dekolonisatie bracht nieuwe, onafhankelijke staten met zich mee die initiatieven namen op het gebied van mensenrechten, met name anti-racisme. Dit leidde tot het VN-verdrag ter bestrijding van alle vormen van rassendiscriminatie (1965) en het Anti-apartheidsverdrag (1973). Afrikaanse landen pleitten ook voor meer nadruk op economische, sociale en culturele rechten en voor de erkenning van 'derde generatie' mensenrechten, zoals het recht op ontwikkeling en het recht op vrede. > **Voorbeeld:** Het recht op ontwikkeling, een collectief recht dat de medewerking van de gehele internationale gemeenschap vereist, is een voorbeeld van een derde generatie recht dat sterk werd gepropageerd door Afrikaanse landen. #### 3.3.3 Rol van ngo's en internationale conferenties Vanaf de jaren '60 kwamen internationale mensenrechtenorganisaties (ngo's) zoals Amnesty International en Human Rights Watch op, die een cruciale rol spelen in monitoring en advocacy. Internationale conferenties, zoals de Wereldconferentie inzake Mensenrechten in Wenen (1993), hebben het belang van universaliteit, onscheidbaarheid en onderlinge afhankelijkheid van alle mensenrechten benadrukt, hoewel er nog steeds discussies zijn over cultureel relativisme. #### 3.3.4 Uitdagingen en nieuwe generaties Moderne ontwikkelingen, zoals de aanslagen van 11 september 2001 en de daaropvolgende 'oorlog tegen terreur', hebben geleid tot nieuwe uitdagingen voor mensenrechten, met name op het gebied van privacy, vrijheid en bescherming tegen marteling. De opkomst van technologie, biotechnologie en genetische manipulatie heeft geleid tot discussies over 'vierde generatie' mensenrechten, zoals het recht op toegang tot het internet en rechten met betrekking tot klonen. De interpretatie van mensenrechten wordt ook beïnvloed door migratie en de druk op internationale rechtspraak. #### 3.3.5 Kritiek op mensenrechten Mensenrechten zijn onderwerp van diverse kritieken. Utilitaristen zoals Jeremy Bentham beschouwen natuurlijke rechten als "nonsens on stilts" en stellen dat rechten enkel bestaan wanneer ze door de wetgever worden toegekend. Marxisme bekritiseert liberale mensenrechten als instrumenten van de bourgeoisie die ongelijkheid en repressie verbergen. Cultureel relativisme stelt dat mensenrechten niet universeel zijn en dat ze niet aan alle culturen kunnen worden opgelegd. Feministische stromingen hebben gewezen op het individuele en gedecontextualiseerde karakter van mensenrechten en de noodzaak om specifieke rechten voor vrouwen beter te integreren. > **Tip:** Het onderscheid tussen juridisch afdwingbare ('justiciable') rechten (vaak eerste generatie) en meer politieke of economische rechten (vaak tweede en derde generatie) is cruciaal. Rechten die makkelijker afdwingbaar zijn, zoals het recht op een eerlijk proces, bieden vaak directere juridische bescherming dan bijvoorbeeld het recht op huisvesting. ### 3.4 Belangrijke mensenrechtenverdragen * **Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM)** (1948) * **Internationaal Verdrag inzake Burgerlijke en Politieke Rechten (BUPO)** (1966) * **Internationaal Verdrag inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten (ECOSOC)** (1966) * **Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM)** (1950) * **VN Verdrag ter bestrijding van alle vormen van rassendiscriminatie** (1965) * **VN Verdrag inzake de uitbanning van alle vormen van discriminatie van vrouwen (CEDAW)** (1979) * **VN Verdrag tegen foltering en andere wrede, onmenselijke of vernederende behandeling of bestraffing** (1984) * **VN Verdrag inzake de rechten van het kind** (1989) * **VN Verdrag inzake de rechten van personen met een handicap** (2006) * **Internationale Organisatie voor Arbeid (ILO)**-verdragen, o.a. over arbeidsomstandigheden. Deze verdragen en de organisaties die toezicht houden op hun naleving, vormen het fundament van het hedendaagse internationale mensenrechtensysteem. --- # Kritiek op en toekomstige uitdagingen voor mensenrechten Dit onderdeel onderzoekt diverse kritieken op het concept van mensenrechten, zoals die vanuit utilitarisme, marxisme en cultureel relativisme, en bespreekt recente en toekomstige uitdagingen. ### 4.1 Kritieken op het concept van mensenrechten De kritiek op mensenrechten kent verschillende invalshoeken, die variëren van filosofische en economische tot culturele perspectieven. #### 4.1.1 Utilisme Het utilisme, vertegenwoordigd door denkers als Jeremy Bentham, beschouwt natuurlijke rechten als "nonsens on stilts". Rechten worden niet als inherent aan de mens beschouwd, maar als constructies van de wetgever. Volgens deze visie bestaan rechten enkel omdat de overheid ze op papier zet en kan de wetgever ze ook weer beperken of wegnemen. De beoordeling van een handeling ligt in het welzijn dat het teweegbrengt voor de meerderheid ("the greatest happiness for the greatest number of people"). John Stuart Mill zag echter wel compatibiliteit tussen utilisme en mensenrechten, aangezien beide concepten het algemeen welzijn nastreven en de meeste mensenrechten niet absoluut zijn en dus beperkt kunnen worden. #### 4.1.2 Marxisme Vanuit marxistisch perspectief worden de traditionele, liberale mensenrechten bekritiseerd als niet-emancipatorisch en niet leidend tot de bevrijding van het volk. Ze worden gezien als egoïstische rechten van het individu, die de ongelijkheid en repressie verhullen. Met name het eigendomsrecht en het recht op vrijheid, gedefinieerd als de vrijheid om te doen wat niet hindert en om vrij te beschikken over eigendom zonder rekening te houden met de samenleving, worden gezien als behorend tot de bourgeoisie. Het concept van gelijkheid wordt bekritiseerd omdat het slechts toegang verleent tot deze individuele vrijheden, zonder de onderliggende maatschappelijke ongelijkheid aan te pakken. #### 4.1.3 Cultureel relativisme Het cultureel relativisme stelt dat mensenrechten niet universeel zijn en daarom niet aan elk land kunnen worden opgelegd, aangezien verschillende culturen andere waarden hanteren. De kritiek hierop is dat de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM) te veel is gebaseerd op Westerse waarden. Als tegenreactie wordt gesteld dat culturen nooit volstrekt homogeen zijn en dat mensenrechten vaak steun genieten in opstanden tegen traditionele culturele gebruiken. Desalniettemin pleiten aanhangers van cultureel relativisme voor een gedifferentieerde toepassing van mensenrechten in verschillende culturele contexten, met behoud van de essentie en het stellen van absolute rode lijnen, zoals tegen bepaalde vormen van discriminatie (bv. vrouwenbesnijdenis). De "margin of appreciation"-theorie van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) erkent deze ruimte voor nationale staten bij de interpretatie van relatieve rechten, mits de beperking proportioneel is. #### 4.1.4 Feminisme Verschillende feministische stromingen dragen bij aan de kritiek op mensenrechten: * **Liberaal feminisme:** Stelt dat vrouwen gelijk zijn aan mannen en pleit voor wetgeving die sekse- en gendergelijkheid garandeert, waarbij bestaande mensenrechten worden geïncorporeerd. * **Cultureel feminisme:** Benadrukt de verschillende denkpatronen van mannen (logisch, abstract) en vrouwen (emotioneel, concreet, contextueel) en bekritiseert mensenrechtenrecht als te individueel en gedecontextualiseerd. * **Radicaal feminisme:** Ziet vrouwen als onderdrukt door mannen, die hen nog steeds als lustobjecten beschouwen. Mensenrechten worden niet als neutraal beschouwd, maar als een door mannen gecreëerd systeem dat de specifieke noden van vrouwen onvoldoende aanpakt, wat leidt tot aanhoudende seksuele subordinatie en geweld. * **Postmoderne feminisme:** Erkent dat niet alle vrouwen zich in een marginale positie bevinden en dat factoren zoals etniciteit en geografische locatie een rol spelen. Deze stroming pleit voor de transformatieve potentie van feministische mensenrechtenpraktijken en collectieve rechten. Er zijn verschillende verdragen opgesteld die specifiek gericht zijn op vrouwenrechten, zoals het Istanbulverdrag, het Verdrag van Belém do Pará en het Maputoverdrag, waarvan laatste het recht op abortus uitdrukkelijk erkent. #### 4.1.5 Post-kolonialisme Postkoloniale critici werpen tegen dat de liberale traditie van mensenrechten, die het individu als drager van rechten ziet, de koloniale logica van "beschaven" heeft gereflecteerd en gemaskeerd. Mensenrechten werden gebruikt als rechtvaardiging voor interventies, waarbij groepsrechten te weinig aandacht kregen. De multinationale aard van postkoloniale staten en de focus op individuele rechten worden als gebrekkig beschouwd, tenzij er ook aandacht is voor uitgesloten groepen. ### 4.2 Recente en toekomstige uitdagingen voor mensenrechten De mensenrechten staan voor diverse actuele en toekomstige uitdagingen, die zowel voortkomen uit politieke ontwikkelingen als technologische vooruitgang. #### 4.2.1 Gevolgen van politieke gebeurtenissen en mondiale trends * **9/11 en de oorlog tegen terrorisme:** De aanslagen van 11 september 2001 en de daaropvolgende "oorlog tegen het terrorisme" hebben geleid tot grootschalige arrestaties, geheime gevangenissen, en beschuldigingen van foltering en mishandeling, ook in Europa. De Bush-administratie zag een terugval in de mensenrechtensituatie, met de VS die zich terugtrok uit de VN-Mensenrechtenraad en dreigingen uitte tegen het Internationaal Strafhof. * **Migratie:** De onmogelijkheid voor landen om iedereen op te vangen en niet-erkende vluchtelingen terug te sturen, legt druk op internationale rechtbanken en hoven, zoals het EHRM. Dit leidt tot spanningen rond het non-refoulementbeginsel. De Trump-administratie toonde een terugval in mensenrechten, met stigmatisering van migratie en schendingen van de rule of law. De VS trok zich opnieuw terug uit de VN-Mensenrechtenraad en trof maatregelen tegen medewerkers van het Internationaal Strafhof. * **Nationalisme en soevereiniteit:** Er is een tendens zichtbaar waarbij landen terugkeren naar het oude idee van Burke, waarbij rechten en vrijheden enkel gebaseerd zijn op een nationale "Bill of Rights" en er minder openheid is voor internationale inmenging. Dit kan leiden tot het minder luisteren naar internationale hoven en rechtbanken. * **Rol van internationale hoven en rechtbanken:** Hoewel internationale gerechtshoven een belangrijke rol spelen, is er ook weerstand tegen hun uitspraken, zoals te zien is bij de maatregelen van de VS tegen het Internationaal Strafhof. #### 4.2.2 De opkomst van de "vierde generatie" mensenrechten Deze generatie rechten vloeit voort uit de snelle ontwikkelingen op het gebied van informatietechnologie, biotechnologie, gentechnologie en transplantaties. Voorbeelden hiervan zijn: * Het recht op toegang tot het internet. * Rechten met betrekking tot klonen. * Rechten van toekomstige generaties. Deze rechten zijn vaak te linken aan eerdere generaties, bijvoorbeeld het recht op eigendom (eerste generatie) kan verband houden met eigendom van genetisch materiaal of het recht op digitale bezittingen. Het recht op een gezond leefmilieu is een voorbeeld van een recht dat door het EHRM erkend is, waarbij de rechter een gedifferentieerde toepassing in verschillende culturele contexten mogelijk acht. #### 4.2.3 Juridische uitdagingen en handhaafbaarheid * **Justiciable rechten:** Rechten van de eerste generatie zijn over het algemeen "justiciable", wat betekent dat ze direct voor de rechter ingeroepen kunnen worden en door de rechter toegepast. Dit is minder evident voor rechten van latere generaties. * **Verplichtingen van staten:** Er is discussie over de omvang van de verplichtingen van staten. Moeten ze zich enkel onthouden van schendingen (negatieve verplichtingen, typisch voor Burgerlijke en Politieke Rechten - BUPO) of ook actief optreden om bepaalde rechten te realiseren (positieve verplichtingen, typisch voor Economische, Sociale en Culturele Rechten - ECOSOC)? > **Tip:** Begrijp het onderscheid tussen negatieverichten (afweerrechten) en positieve rechten (positief handelen van de staat vereisend). Dit is cruciaal voor de analyse van verschillende mensenrechtencategorieën. > **Tip:** De "margin of appreciation" is een belangrijk instrument van het EHRM dat de ruimte voor nationale staten bij het interpreteren en toepassen van relatieve rechten erkent. Het is echter beperkt bij absolute rechten. #### 4.2.4 De proliferatie van mensenrechten en de impact daarvan De voortdurende uitbreiding van het concept mensenrechten, met de toevoeging van bijvoorbeeld dierenrechten en rechten van de natuur, brengt uitdagingen met zich mee. Deze "proliferatie" kan leiden tot een inflatie van rechten, wat de nadruk op de kernmensenrechten kan verzwakken. Vragen rijzen over de prioriteit bij conflicten tussen verschillende rechten en de haalbaarheid om effectief beleid te ontwikkelen voor een steeds grotere reeks aan rechten. #### 4.2.5 De spanning tussen universalisme en cultureel relativisme Hoewel de Vienna Declaration (1993) benadrukt dat "all human rights are universal, indivisible and interdependent and interrelated", blijft de spanning tussen het universele karakter van mensenrechten en de erkenning van nationale en regionale bijzonderheden een uitdaging. Het vinden van een balans tussen de universele standaard en de culturele context is essentieel voor de effectieve implementatie en acceptatie van mensenrechten wereldwijd. --- Hier is een gedetailleerde samenvatting over de kritiek op en toekomstige uitdagingen voor mensenrechten, opgesteld voor een examen. Dit deel onderzoekt diverse kritieken op het concept van mensenrechten, zoals die vanuit utilitarisme, marxisme en cultureel relativisme, en bespreekt recente en toekomstige uitdagingen. ### 4.1 Kritiek op mensenrechten Diverse filosofische en politieke stromingen hebben kritiek geuit op het concept van mensenrechten, wat de complexiteit en de blijvende discussie erover benadrukt. #### 4.1.1 Utilitarisme Vanuit het utilitarisme, met Jeremy Bentham als prominente vertegenwoordiger, wordt gesteld dat natuurlijke rechten "nonsens op stelten" zijn. Rechten en vrijheden bestaan uitsluitend indien ze door de wetgever worden vastgelegd en afdwingbaar zijn binnen het positieve recht. Buiten de wet is er geen recht. Rechten kunnen door de wetgever worden toegekend, maar ook worden beperkt of weggenomen. Het utilitarisme beoordeelt handelingen op basis van het welzijn voor het grootste aantal mensen ("the greatest happiness for the greatest number of people"). * **Tip:** Hoewel Bentham kritisch stond tegenover natuurlijke rechten, ziet John Stuart Mill, eveneens een utilitarist, wel compatibiliteit tussen utilitarisme en mensenrechten, omdat beide het algemeen welzijn beogen. De relatieve aard van veel mensenrechten maakt beperking door de wetgever mogelijk, wat aansluit bij het utilitaristische principe. Het marxisme bekritiseert de "liberale" mensenrechten als niet emanciperend en leidend tot de bevrijding van het volk. Deze rechten worden gezien als rechten van de burgerij die ongelijkheid en repressie verhullen. Het individuele, egoïstische karakter van deze rechten, zoals het recht op vrijheid (alles doen wat niet hindert) en het eigendomsrecht (doen wat men wil met eigendom), negeert de samenleving en de daadwerkelijke toegang tot deze rechten voor het volk. Gelijkheid wordt niet gerealiseerd, omdat de focus ligt op het toekennen van rechten in plaats van op het creëren van omstandigheden waarin iedereen ervan kan genieten. Het cultureel relativisme betwist het universele karakter van mensenrechten. Volgens deze visie kunnen mensenrechten niet aan elk land worden opgelegd omdat elke cultuur andere waarden en achtergronden heeft. * **Voorbeeld:** De AAA Statement on Human Rights stelt de vraag hoe het Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM) toepasbaar kan zijn op alle mensen, en niet slechts een weerspiegeling is van de waarden in West-Europa en Amerika. De tegenreactie hierop is dat culturen zelden homogeen zijn en dat mensenrechten vaak steun genieten bij de bevolking, zelfs bij opstanden tegen traditionele culturele gebruiken. Er wordt gepleit voor een gedifferentieerde toepassing van mensenrechten in verschillende culturele contexten, mits de essentie behouden blijft. Bepaalde vormen van discriminatie, zoals vrouwenbesnijdenis, worden echter als absolute "rode lijnen" beschouwd. De theorie van de "margin of appreciation", ontwikkeld door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM), erkent dat staten een zekere beoordelingsmarge hebben bij het interpreteren van relatieve rechten, aangezien nationale autoriteiten beter geplaatst zijn om de lokale situatie te beoordelen. Dit geldt echter niet voor absolute rechten. Feministische stromingen hebben verschillende kritieken geuit: * **Liberaal feminisme:** Stelt dat vrouwen gelijk zijn aan mannen en pleit voor wetgeving die sekse- en gendergelijkheid garandeert, en dat bestaande mensenrechten hieraan moeten worden aangepast. * **Cultureel feminisme:** Argumenteert dat mannen en vrouwen fundamenteel verschillende denkpatronen hebben (mannen: logisch, abstract; vrouwen: emotioneel, concreet) en dat het huidige mensenrechtenrecht, dat sterk individueel en gedecontextualiseerd is, de vrouwelijke perspectieven onvoldoende weerspiegelt. * **Radicaal feminisme:** Beschouwt mannen als zijnde geneigd vrouwen te zien als lustobjecten en stelt dat vrouwen onderdrukt worden. Mensenrechten worden gezien als niet-neutraal, gecreëerd door mannen, en pakken de noden van vrouwen niet adequaat aan, waardoor seksuele subordinatie voortduurt. Er wordt gewezen op het gebrek aan erkenning van specifieke vormen van geweld tegen vrouwen, zoals huiselijk geweld. * **Postmodern feminisme:** Benadrukt dat niet alle vrouwen in een marginale positie verkeren en dat diverse factoren meespelen. Er wordt gepleit voor het transformatieve potentieel van feministische mensenrechtenpraktijken en collectieve rechten. #### 4.1.5 Postkolonialisme De postkoloniale kritiek wijst erop dat de liberale traditie, die het individu als drager van mensenrechten ziet, voortkomt uit een koloniale logica van "civiliseren" en het brengen van rechten en gendergelijkheid. Dit werd vaak gebruikt als rechtvaardiging voor interventies en aandacht voor groepsrechten bleef achterwege. Het multinationale karakter van postkoloniale staten en de ongelijke implementatie van mensenrechten worden belicht, waarbij de nadruk ligt op de uitsluiting van bepaalde groepen. ### 4.2 Toekomstige uitdagingen voor mensenrechten De mensenrechtenbeweging staat voor voortdurende en nieuwe uitdagingen, zowel door interne ontwikkelingen als door mondiale socio-politieke veranderingen. #### 4.2.1 Evolutie van rechten (generaties en proliferatie) De ontwikkeling van mensenrechten kent verschillende generaties, waarbij de scheidingen niet altijd scherp zijn en er sprake is van een proliferatie van nieuwe rechten. * **Eerste generatie (burgerlijke en politieke rechten):** Beschermen de burger tegen de staat (afweerrechten), zoals recht op vrijheid, leven, en vrijheid van meningsuiting. Deze zijn doorgaans beter juridisch ingebed en "justiciable" (afdwingbaar voor de rechter). * **Tweede generatie (economische, sociale en culturele rechten):** Vereisen positief overheidsingrijpen om omstandigheden voor een waardig leven te creëren, zoals recht op huisvesting, gezondheidszorg en onderwijs. * **Derde generatie (solidariteitsrechten):** Vereisen medewerking van de gehele statengemeenschap voor collectieve doelen, zoals het recht op ontwikkeling en het recht op vrede. Deze worden voornamelijk vertegenwoordigd door Afrikaanse landen. * **Vierde generatie:** Rechten die verband houden met technologische ontwikkelingen zoals IT, biotechnologie en gentherapie, zoals het recht op toegang tot het internet en rechten met betrekking tot klonen. Ook rechten van toekomstige generaties vallen hieronder, alhoewel deze vaak gekoppeld kunnen worden aan bestaande rechten (bv. recht op een gezond leefmilieu). > **Tip:** Er bestaan geen vaste schotten tussen de verschillende generaties mensenrechten; de interpretatie kan variëren. Echter, de eerste generatie rechten zijn over het algemeen juridisch sterker verankerd. #### 4.2.2 Invloed van technologie en biotechnologie De opkomst van IT, biotechnologie, gentherapie en transplantatietechnologie creëert nieuwe ethische en juridische dilemma's die leiden tot de behoefte aan nieuwe rechten en beschermingsmechanismen. De discussie over het recht op privacy in het digitale tijdperk, genetische privacy, en de ethiek van klonen en orgaantransplantaties zijn hier voorbeelden van. #### 4.2.3 Migratie en vluchtelingen Migratie en de groeiende vluchtelingenstromen stellen staten voor uitdagingen op het gebied van opvang, integratie en terugzending. Internationale verdragen, zoals het non-refoulement beginsel, verbieden de terugzending van vluchtelingen naar landen waar zij een reëel risico lopen op ernstige mensenrechtenschendingen. De interpretatie van deze rechten door internationale hoven en rechtbanken kan leiden tot spanningen met nationaal beleid, zoals te zien is bij de interpretatie van artikel 3 en 8 van het EVRM in migratiezaken. #### 4.2.4 Terugval op het gebied van mensenrechten en opkomst van populisme/nationalisme Recente politieke ontwikkelingen, zoals de "War on Terror" na 9/11, de Trump-administratie en de opkomst van populistische en nationalistische bewegingen, hebben geleid tot een terugval in de bescherming van mensenrechten. Dit uit zich in het terugtrekken uit internationale mensenrechtenorganisaties (bv. de VS uit de VN-Mensenrechtenraad), het onder druk zetten van internationale rechtbanken (bv. het Internationaal Strafhof) en het bagatelliseren van de Rule of Law. Er is een tendens om terug te keren naar het idee van nationale soevereiniteit en een focus op nationale "Bill of Rights", wat de universaliteit van mensenrechten onder druk zet. #### 4.2.5 Invloed van massacommunicatie en AI Massacommunicatie, inclusief sociale media, kan zowel een krachtig instrument zijn voor mensenrechtenactivisme als een middel tot verspreiding van desinformatie en haatzaaiende taal. Kunstmatige intelligentie (AI) brengt nieuwe uitdagingen met zich mee op het gebied van gegevensbescherming, algoritmische discriminatie en autonomie. #### 4.2.6 Beperkingen op de afdwingbaarheid van mensenrechten Ondanks de internationale kaders en verdragen blijven er uitdagingen bestaan met betrekking tot de afdwingbaarheid van mensenrechten. Veel internationale mensenrechtenverdragen missen effectieve toezichtsmechanismen en afdwingingsinstrumenten. Regeringen zijn vaak terughoudend om hun soevereiniteit op te geven, wat de rol van internationale rechtspraak en handhaving beperkt. Het feit dat veel rechten relatief zijn en beperkingen toelaat, mede door de "margin of appreciation" theorie, creëert ruimte voor interpretatie die de effectiviteit van de bescherming kan verminderen. > **Tip:** Bij het beoordelen van een mogelijke inbreuk op mensenrechten is het cruciaal om te bepalen of een beperking van een recht proportioneel is, rekening houdend met de "margin of appreciation" die staten in bepaalde contexten wordt toegekend. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Mensenrechten | Een geheel van inherente en universele rechten die tot doel hebben de voorwaarden te creëren en te blijven garanderen opdat personen, ongeacht hun leeftijd, nationaliteit, geslacht, kleur, religie, etc. op vrije en (mens)waardige wijze kunnen functioneren. Ze kunnen zowel filosofisch als juridisch begrepen worden. | | Inherent karakter | Dit kenmerk van mensenrechten houdt in dat ze iedereen toekomen louter en alleen door het 'mens zijn', en niet worden 'toegekend' of verleend door een externe autoriteit. | | Universeel karakter | Dit betekent dat mensenrechten toebehoren aan alle mensen, te allen tijde en ongeacht hun locatie, en dat ze niet gebonden zijn aan specifieke culturele of nationale contexten, hoewel dit aspect soms wordt betwist. | | Onvervreemdbaar (inalienable) | Een eigenschap van mensenrechten die stelt dat niemand zijn of haar mensenrechten kan worden ontnomen, hoewel dit niet betekent dat ze niet beperkt kunnen worden onder bepaalde omstandigheden. | | Relatieve rechten | De meeste mensenrechten zijn relatief en kunnen daarom worden beperkt, wat betekent dat hun uitoefening afhankelijk kan zijn van wettelijke bepalingen of andere rechten. | | Absolute rechten | Rechten die in principe niet beperkt kunnen worden, zoals het recht om niet gefolterd te worden. Zelfs het recht op leven kan in bepaalde contexten, zoals de doodstraf, controversieel ter discussie staan. | | Burgerlijke rechten (BUPO-rechten) | Dit zijn rechten die de burger beschermen tegen de staat, ook wel afweerrechten genoemd. Ze dwingen de overheid iets niet te doen, zoals het recht op persoonlijke vrijheid, verbod op foltering of vrijheid van meningsuiting. | | Politieke rechten | Deze rechten vereisen dat de overheid burgers laat deelnemen aan het overheidsgezag. Voorbeelden zijn het recht op vrije verkiezingen en vrijheid van vergadering en vereniging. | | Economische, sociale en culturele rechten (ECOSOC-rechten) | Deze rechten vereisen positief overheidsoptreden om omstandigheden te creëren voor een waardig leven. Ze omvatten o.a. het recht op huisvesting, gezondheidszorg, onderwijs, en cultuur. | | Solidariteitsrechten (derde generatie) | Collectieve rechten die de medewerking van de gehele statengemeenschap vereisen voor het tot stand komen van een globale toestand voor volkeren of burgers, zoals het recht op ontwikkeling en het recht op vrede. | | Natuurrecht | Een filosofische stroming die stelt dat er universele wetten bestaan, voortkomend uit de natuur of god, die als maatstaf dienen voor menselijk handelen en die boven menselijk recht staan. | | Rechtspositivisme | Een juridische stroming die stelt dat recht en rechten enkel bestaan omdat de overheid ze vastlegt in de wet, en dat er geen inherente rechten buiten de wet om bestaan. | | UVRM (Universele Verklaring van de Rechten van de Mens) | Een verklaring die in 1948 door de Algemene Vergadering van de VN werd aangenomen en die een breed scala aan burgerlijke, politieke, economische, sociale en culturele rechten omvat, hoewel het oorspronkelijk geen juridisch bindend document was. | | VN-Handvest | Het oprichtingsverdrag van de Verenigde Naties, dat als doelstellingen heeft universele eerbiediging en inachtneming van de rechten van de mens en fundamentele vrijheden te bevorderen. | | EVRM (Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens) | Een regionaal mensenrechtenverdrag dat is opgesteld onder de Raad van Europa en dat bedoeld is om de burgerrechten en politieke rechten in Europa te beschermen. | | Non-refoulement | Een fundamenteel principe in het internationaal recht dat staten verbiedt om asielzoekers of vluchtelingen terug te sturen naar een land waar zij een reëel risico lopen op vervolging, marteling, of andere ernstige mensenrechtenschendingen. Dit principe is expliciet opgenomen in het BUPO-verdrag en het VN-verdrag tegen foltering. | | Rule of Law (Rechtstaat) | Een beginsel dat stelt dat iedereen, inclusief de overheid, gebonden is aan de wet, en dat er een systeem van onafhankelijke rechtspraak bestaat om de naleving van de wet te waarborgen en rechten te beschermen. | | Cultureel relativisme | De opvatting dat mensenrechten niet universeel zijn, maar dat hun interpretatie en toepassing sterk afhankelijk is van culturele, historische en religieuze achtergronden van een samenleving. | | Margin of appreciation (statelijke appreciatiemarge) | Een theorie uit het EHRM die staten een zekere speelruimte toekent bij het interpreteren en toepassen van relatieve rechten, wat betekent dat beperkingen door de staat als proportioneel kunnen worden beschouwd indien ze de nationale context adequaat weerspiegelen. | | Justiciable | Een eigenschap van rechten die aangeeft dat ze voor de rechter ingeroepen kunnen worden en door deze toegepast en afgedwongen kunnen worden. Eerste generatie rechten worden vaak als meer 'justiciable' beschouwd. |

# Begrip handicap en rechten van personen met een beperking Dit topic verkent de evolutie van het begrip handicap en de bijbehorende rechten voor personen met een beperking, vanuit een historisch perspectief naar hedendaagse mensenrechtenverdragen. ### 1.1 Evolutie van het begrip handicap De perceptie van handicap is sterk afhankelijk van maatschappelijke normen over functioneren. Historisch gezien werd afwijkend gedrag of functioneren vaak geassocieerd met angst, leidend tot stigmatisering als 'onvolwaardig', 'abnormaal' of 'achterlijk'. Deze negatieve beeldvorming, gevoed door onwetendheid en onbegrip, resulteerde in minachting en afkeer. In de samenleving wordt deze dynamiek vaak geplaatst binnen het concept van een minderheidsgroep. Angst voor het 'vreemde' (xenofobie) is een kenmerk van elke maatschappij en kan zich ook manifesteren jegens personen met een beperking. Dit leidt tot reacties zoals territoriumverdediging en vermijdingsgedrag. Gelukkig is er een evolutie gaande, waarbij personen met een beperking meer controle nemen over hun leven en opkomen voor hun rechten. Er is een streven naar een beschermende, maar respectvolle benadering. #### 1.1.1 Tendensen in de benadering van personen met een beperking Er zijn drie belangrijke tendensen te onderscheiden in de benadering van personen met een beperking: * **Normalisatie:** Het streven om personen met een beperking zo veel mogelijk in een normale omgeving te laten leven. * **Integratie:** Het actief betrekken van personen met een beperking bij de samenleving. * **Inclusie:** Het creëren van een samenleving die zich aanpast om participatie voor iedereen mogelijk te maken. De invloed van de medische dominantie neemt af ten gunste van deze meer inclusieve benaderingen. Aanbevelingen van organisaties zoals de WHO en de Raad van Europa benadrukken het belang van een welzijnsbevorderend en menswaardig bestaan, waarbij een evenwicht wordt gezocht tussen noodzakelijke hulpverlening en zelfbeschikking. #### 1.1.2 Definitie van handicap volgens het VAPH Het Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap (VAPH) definieert handicap als: "Elk langdurig en belangrijk participatieprobleem van een persoon dat te wijten is aan de combinatie tussen functiestoornissen van mentale, psychische, lichamelijke of zintuiglijke aard, beperkingen bij het uitvoeren van activiteiten en persoonlijke en externe factoren." Het VAPH is een overheidsdienst die ondersteuning organiseert voor personen met een handicap en hun gezin in België. Belangrijke voorwaarden voor erkenning door het VAPH zijn: * Leeftijd jonger dan 65 jaar bij aanvraag. * Woonachtig zijn in België. * Voldoen aan de definitie van handicap. Het VAPH streeft naar het bevorderen van participatie, integratie en gelijke kansen, met als doel een zo groot mogelijke autonomie en levenskwaliteit voor personen met een beperking. > **Tip:** De definitie van het VAPH is cruciaal voor het begrijpen van de juridische en ondersteuningsgerichte aspecten van handicap in Vlaanderen. Ken de verschillende componenten: functiestoornissen, activiteitenbeperkingen, en persoonlijke/externe factoren. #### 1.1.3 Takenpakket van het VAPH Het takenpakket van het VAPH omvat: * Uitwerking en evaluatie van beleid. * Behandeling van aanvragen voor tegemoetkomingen (hulpmiddelen, woning-/wagenaanpassingen, persoonsvolgend budget voor meerderjarigen). * Beschikbaarstelling en controle van persoonsvolgende budgetten. * Erkenning en vergunning van diensten en voorzieningen. * Afstemming van zorgvraag en -aanbod via regionaal overleg. ### 1.2 Rechten van personen met een beperking De rechten van personen met een beperking zijn verankerd in universele mensenrechten en specifieke verdragen. #### 1.2.1 Mensenrechten en de Verenigde Naties Na de Tweede Wereldoorlog, in 1945, werd de Verenigde Naties (VN) opgericht met als primair doel het beschermen en verbeteren van mensenrechten. De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM), aangenomen in 1948, vormt hierin een fundamenteel document. Hoewel de UVRM op zichzelf niet juridisch bindend is zonder ondertekening, legt ze de basis voor latere, bindende internationale verdragen. #### 1.2.2 Het VN-Verdrag inzake de Rechten van Personen met een Handicap Dit verdrag, aangenomen door de VN, is specifiek gericht op het waarborgen van de volledige en gelijke deelname van personen met een handicap aan de samenleving. * **Artikel 1: Doelstellingen** Alle personen met een handicap genieten van alle mensenrechten en fundamentele vrijheden op voet van gelijkheid. Ze moeten met respect en eerbied worden behandeld. * **Artikel 3: Beginselen** De kernbeginselen van het verdrag omvatten: * Waardigheid, persoonlijke autonomie, vrijheid van zelfstandige keuzes, onafhankelijkheid. * Non-discriminatie. * Volledige en daadwerkelijke participatie en opname *in* de samenleving. * Respect voor verschillen en aanvaarding van personen met een handicap als deel van de mensheid en menselijke diversiteit. * Gelijke kansen. * Toegankelijkheid. * Gelijkheid van man en vrouw. * Respect voor de zich ontwikkelende capaciteiten van kinderen met een handicap. * Eerbiediging van het recht op behoud van eigen identiteit. > **Tip:** Het VN-Verdrag inzake de Rechten van Personen met een Handicap vertegenwoordigt een paradigmaverschuiving van een medisch naar een sociaal model van handicap. Focus op de principes en hoe deze de zorg en ondersteuning beïnvloeden. #### 1.2.3 Gevolgen van het verdrag: Zorgvernieuwing en Inclusie Het VN-Verdrag heeft geleid tot een significante zorgvernieuwing, met als speerpunt het concept van **inclusie**. Het "Perspectiefplan 2020" vat dit samen met de doelstelling "zoveel mogelijk gewoon in de samenleving en zo weinig mogelijk uitzonderlijk en afzonderlijk". Dit markeert een ommezwaai in het beleid, waarbij personen met een beperking niet langer primair worden gezien als hulp- en zorgbehoevenden, maar als volwaardige burgers. De zorgvernieuwing streeft naar twee hoofddoelen: 1. **Zorggarantie:** Voor personen met de grootste ondersteuningsnood (bv. ernstige beperkingen en gedragsproblemen), met als doel wachtlijsten te verkleinen. 2. **Vraaggestuurde zorg:** Voor geïnformeerde gebruikers, die middelen en instrumenten krijgen om zorg zelf in handen te nemen en betrokken worden bij besluitvormingsprocessen. Dit omvat betere informatieverlening, het opstellen van ondersteuningsplannen en het bevorderen van zelfredzaamheid. De focus ligt op **preventie**, oprichting van Diensten OndersteuningsPlan (DOP), en **netwerkversterking**. Er wordt een beweging gemaakt van integratie naar **inclusie**. #### 1.2.4 Financiering van ondersteuning (meerderjarigen) Voor meerderjarige personen met een beperking zijn er verschillende financieringsvormen: * **Trap 1: Zorgbudget (BOB) en Rechtstreeks Toegankelijke Hulp (RTH)** * **Basis OndersteuningsBudget (BOB):** Een maandelijks bedrag (bv. 330 euro in 2024) dat besteed kan worden aan eenvoudige hulp. Vereist een erkende handicap en vastgestelde ondersteuningsnood. Weinig papierwerk en geen bewijsplicht. * **Rechtstreeks Toegankelijke Hulp (RTH):** Kan aangevuld worden met het BOB en omvat diensten zoals dagopvang en begeleiding. * **Trap 2: Persoonsvolgend Budget (PVB)** * Voor personen met een grotere ondersteuningsnood. * Vereist een gefundeerd ondersteuningsplan, opgesteld door de persoon zelf of een Dienst OndersteuningsPlan (DOP). * Kan verkregen worden als cash of voucher. * Vaak lange wachtlijsten en prioritering op basis van ondersteuningsnood. * Bij het gebruik van een PVB kan de persoon met een beperking zelf de werkgever worden van zijn hulpverleners. #### 1.2.5 Financiering van ondersteuning (minderjarigen) Voor minderjarige personen met een beperking zijn er eveneens specifieke financieringsvormen: * **Trap 1: Ondersteuningstoeslag (deel van het Groeipakket)** * Vanaf 2023 is er een uitbreiding van het groeipakket naar een 'ondersteuningstoeslag'. * Bedraagt 331 euro per maand in 2024. * Toegankelijk tot 21 jaar voor kinderen met een erkende handicap en een zorgbehoefte van minimaal 12 punten. * Maandelijks uitgekeerd samen met het groeipakket. * Er bestaat ook een BOB voor minderjarigen tot 21 jaar, mits erkende handicap. * **Trap 2: Persoonlijk Assistentie Budget (PAB)** * Een budget vanuit het VAPH voor assistentie thuis, op school of werk. * Vereist aanvraag via de Integrale Toegangspoort (ITP), een multidisciplinair team dat de zorgvraag inschaalt en een budgethoogte voorstelt. * De definitieve budgethoogte wordt bepaald door het team indicatiestelling van de ITP, afhankelijk van de nood (aard, ernst handicap, leefsituatie). * Dringende dossiers krijgen voorrang, geholpen door de Intersectorale Regionale Prioriteitencommissie (IRPC). * Er is een spoedprocedure voor snel degeneratieve aandoeningen. > **Tip:** Maak een duidelijke tabel of schema om de verschillende financieringstrappen en -vormen voor meerderjarigen en minderjarigen te memoriseren. Let op de verschillen in criteria en procedures. ### 1.3 Onderwijs voor kinderen met een beperking Het onderwijslandschap voor kinderen met een beperking in Vlaanderen is gestructureerd in verschillende types en opleidingsvormen: #### 1.3.1 Types van buitengewoon onderwijs * **BUKO:** Buitengewoon kleuteronderwijs. * **BULObu-BaO:** Buitengewoon lager onderwijs / Buitengewoon basisonderwijs. * **BUSO:** Buitengewoon secundair onderwijs. Specifieke types in het buitengewoon onderwijs: * **Basis:]** Kinderen met ernstige leerproblemen. * **Type 1:** Kinderen met een matig mentale handicap. * **Type 2:** Kinderen met een matige tot ernstige mentale handicap. * **Type 3:** Kinderen met gedrags- en emotionele moeilijkheden. * **Type 4:** Kinderen met een lichamelijke beperking. * **Type 5:** Kinderen die langdurig ziek zijn, regelmatig in het ziekenhuis verblijven of in een medische instelling verblijven, en die maximaal proberen aan te haken bij het gewoon onderwijs. * **Type 6:** Blinde en slechtziende kinderen. * **Type 7:** Dove en slechthorende kinderen. * **Type 8:** Kinderen met autisme spectrum stoornissen (ASS). * **Type 9:** Kinderen met autisme spectrum stoornissen (ASS). > **Tip:** Leer de verschillende types van buitengewoon onderwijs vanbuiten. Dit is vaak een kernonderdeel van examenvragen rond onderwijs en handicap. #### 1.3.2 Opleidingsvormen in het BUSO Het buitengewoon secundair onderwijs (BUSO) kent vier opleidingsvormen: * **Opleidingsvorm 1:** Integratie in een beschermd milieu. * **Opleidingsvorm 2:** Integratie in een beschermd leef- en arbeidsmilieu. * **Opleidingsvorm 3:** Voorbereiding op het gewone leef- en werkmilieu. * **Opleidingsvorm 4:** Biedt algemeen technisch, kunst- en beroepsonderwijs met doorstroming naar een kwalificatieafdeling, wat leidt tot dezelfde diploma's als in het regulier onderwijs. ### 1.4 Ondersteuningsvormen Er zijn verschillende vormen van ondersteuning voor personen met een beperking en hun gezin: * **Rechtstreeks Toegankelijke Hulp (RTH):** Ondersteuning die rechtstreeks kan worden aangevraagd. * **Voor minderjarigen en hun gezin:** Thuisbegeleidingsdiensten, Multifunctionele Centra (MFC) met ambulante begeleiding, semi-residentiële opvang en residentieel verblijf. * **Voor meerderjarigen:** Mobiele begeleiding, dagcentra, begeleid werken en verblijf/woningen. * **Niet-Rechtstreeks Toegankelijke Hulp (NRTH):** Ondersteuning die via een meer gestructureerd proces (bv. via de Integrale Toegangspoort voor minderjarigen) moet worden aangevraagd. * Dit geldt voor de Persoonlijk Assistentie Budget (PAB) voor minderjarigen. Het **Leersteundecreet** is ook relevant voor de ondersteuning binnen het onderwijs, met mogelijkheden voor stageplaatsen en aangepaste leertrajecten. --- # Financieringsmodellen voor ondersteuning Dit onderdeel behandelt de verschillende financieringsvormen en budgetten die beschikbaar zijn voor personen met een beperking, zowel voor minderjarigen als meerderjarigen, met een focus op structuren zoals het Persoonsvolgend Budget (PVB), het Zorgbudget (BOB) en de ondersteuningstoeslag. ### 2.1 Overzicht financiering De financiering voor personen met een beperking kan worden onderverdeeld in verschillende 'trappen', afhankelijk van de leeftijd en de omvang van de ondersteuningsnood. * **Minderjarigen:** * Ondersteuningstoeslag (deel van het groeipakket) * Persoonlijk Assistentie Budget (PAB) * **Meerderjarigen:** * Trap 1: Zorgbudget (BOB) + Rechtstreeks Toegankelijke Hulp (RTH) * Trap 2: Persoonsvolgend Budget (PVB) #### 2.1.1 Basisprincipes van financiering De zorgvernieuwing, ingezet met het Perspectiefplan 2020, streeft naar inclusie: "zoveel mogelijk gewoon in de samenleving en zo weinig mogelijk uitzonderlijk en afzonderlijk". Dit beleid richt zich op twee hoofddoelstellingen: zorggarantie voor personen met de grootste ondersteuningsnood en vraaggestuurde zorg voor geïnformeerde gebruikers. Vraaggestuurde zorg kadert binnen persoonsvolgende financiering (PVF), waarbij de regie bij de gebruiker ligt om zorg en ondersteuning zelf te bepalen en in te kopen. > **Tip:** Begrijp de evolutie van beleid van integratie naar inclusie en hoe dit de financieringsmodellen heeft beïnvloed. ### 2.2 Financieringsvormen voor meerderjarigen #### 2.2.1 Trap 1: Zorgbudget (BOB) en Rechtstreeks Toegankelijke Hulp (RTH) Het Zorgbudget, ook bekend als het Basis Ondersteunings Budget (BOB), is bedoeld voor personen met een erkende handicap en een vastgestelde ondersteuningsnood. * **Kenmerken BOB:** * Bedrag: 330 euro per maand (in 2024). * Doel: Bekostigen van eenvoudige hulp. * Voorwaarden: Erkende handicap en vastgestelde ondersteuningsnood. * Administratie: Weinig papierwerk, geen bewijsplicht, bedrag vrij te besteden. * Wachtlijst: Kort. * **Rechtstreeks Toegankelijke Hulp (RTH):** * Dit kan het BOB aanvullen. * Omvat diensten zoals dagopvang, begeleiding en verblijf. > **Tip:** Het BOB is een laagdrempelige financiering die rechtstreeks toegankelijk is en geen uitgebreide bewijslast vereist. #### 2.2.2 Trap 2: Persoonsvolgend Budget (PVB) Het Persoonsvolgend Budget (PVB) is bestemd voor personen met een grotere ondersteuningsnood. * **Kenmerken PVB:** * Aanvraagprocedure: Vereist een gefundeerd ondersteuningsplan, opgesteld door de persoon zelf of via een Dienst Ondersteuningsplan (DOP). * Budgetvorm: Beschikbaar als 'cash' (rechtstreeks geld) of als voucher. * Hoogte: Afhankelijk van de vastgestelde ondersteuningsnood. * Wachtlijsten: Lang, met prioritering op basis van nood. * Rol van de persoon met een beperking: Wordt in principe de werkgever van de hulpverleners. > **Voorbeeld:** Een persoon met een ernstige fysieke beperking en bijkomende gedragsproblemen zal waarschijnlijk een hoger PVB ontvangen dan iemand met een minder ingrijpende ondersteuningsnood, omdat de aard en ernst van de handicap een grotere impact hebben op de benodigde zorg. ### 2.3 Financieringsvormen voor minderjarigen #### 2.3.1 Ondersteuningstoeslag (Groeipakket) Vanaf 2023 wordt het groeipakket uitgebreid met een 'ondersteuningstoeslag' voor minderjarigen. * **Kenmerken:** * Bedrag: 331 euro per maand (in 2024). * Leeftijd: Tot 21 jaar. * Voorwaarden: Erkende handicap met een zorgbehoefte van minstens 12 punten. * Uitkering: Maandelijks samen met het reguliere groeipakket. > **Voorbeeld:** Een kind met een erkende autismespectrumstoornis en een zorgbehoefte van 15 punten komt in aanmerking voor deze ondersteuningstoeslag, bovenop de reguliere kinderbijslag. #### 2.3.2 Persoonlijk Assistentie Budget (PAB) Het PAB is een budget vanuit het Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap (VAPH) dat specifieke assistentie thuis, op school of op het werk mogelijk maakt. * **Aanvraagprocedure:** * Via de Integrale Toegangspoort (ITP), die werkt met multidisciplinaire teams (MDT). * Zorgvraag wordt ingeschat en een voorstel voor budgethoogte wordt opgesteld (A-document). * Het team indicatiestelling van de ITP bepaalt de definitieve budgethoogte. * **Hoogte van het budget:** Afhankelijk van de aard en ernst van de handicap, en de leefsituatie. * **Prioritering:** Dringende dossiers krijgen voorrang. De Intersectorale Regionale Prioriteitencommissie (IRPC) beslist hierover. * **Spoedprocedure:** Beschikbaar voor snel degeneratieve aandoeningen. * **Verantwoording:** Er gelden richtlijnen en onkosten moeten verantwoord worden. > **Tip:** Het PAB is specifiek gericht op assistentie en vereist een nauwkeurige onderbouwing van de zorgnood. Alle niet-rechtstreeks toegankelijke hulp voor minderjarigen verloopt via de ITP. ### 2.4 Definitie en rol van het VAPH #### 2.4.1 Definitie van handicap volgens het VAPH Het Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap (VAPH) definieert handicap als: "Elk langdurig en belangrijk participatieprobleem van een persoon dat te wijten is aan de combinatie tussen functiestoornissen van mentale, psychische, lichamelijke of zintuiglijke aard, beperkingen bij het uitvoeren van activiteiten en persoonlijke en externe factoren." #### 2.4.2 Rol en takenpakket van het VAPH Het VAPH is een overheidsdienst die de ondersteuning van personen met een handicap in Vlaanderen organiseert. * **Doelstellingen:** Participatie, integratie en gelijke kansen bevorderen, met als streven naar zo groot mogelijke autonomie en levenskwaliteit. * **Doelgroep:** Personen met een handicap die voldoen aan de definitie, met de aanvraag ingediend vóór de leeftijd van 65 jaar, en die minstens vijf jaar in België wonen. * **Takenpakket:** * Uitwerking en evaluatie van het beleid. * Behandeling van aanvragen voor tegemoetkomingen (hulpmiddelen, woning-/wagenaanpassingen, PVB voor meerderjarigen). * Ter beschikking stellen van persoonsvolgende budgetten en toezicht op de besteding. * Erkennen en vergunden van diensten en voorzieningen. * Afstemmen van de zorgvraag op het aanbod via regionaal overleg. > **Kritische noot:** De actualiteit, zoals getoond in de Pano-uitzending "Wachten op zorg", benadrukt de uitdagingen in de toegang tot zorg en ondersteuning, ondanks de inspanningen van het VAPH. --- # Onderwijs voor kinderen met een beperking Dit topic biedt een overzicht van het buitengewoon onderwijs in Vlaanderen, de verschillende types en opleidingsvormen die er bestaan, en hoe deze georganiseerd zijn. ### 3.1 Buitengewoon onderwijs: Overzicht en types Buitengewoon onderwijs (BUKO) is onderverdeeld in verschillende niveaus en types, afhankelijk van de leeftijd en de specifieke behoeften van het kind. #### 3.1.1 Indeling naar onderwijsniveau * **BUKO (Buitengewoon Kleuteronderwijs):** Voor kleuters met een specifieke onderwijsbehoefte. * **BULO/BUBAO (Buitengewoon Lager Onderwijs/Basis):** Voor lagereschoolkinderen met een specifieke onderwijsbehoefte. BUBAO wordt hier gebruikt als aanduiding voor het basisaanbod. * **BUSO (Buitengewoon Secundair Onderwijs):** Voor secundaire scholieren met een specifieke onderwijsbehoefte. #### 3.1.2 Types buitengewoon onderwijs in het lager en secundair onderwijs De indeling van de types buitengewoon onderwijs is essentieel voor het bepalen van de meest geschikte onderwijsvorm voor een kind. * **Type basisaanbod (Type 1 en 8):** Gericht op kinderen met ernstige leerproblemen. * **Type 2:** Voor kinderen met een matige tot ernstige verstandelijke beperking. * **Type 3:** Voor kinderen met gedrags- en emotionele moeilijkheden. * **Type 4:** Voor kinderen met een lichamelijke beperking. * **Type 5:** Voor kinderen die langdurig ziek zijn, regelmatig in het ziekenhuis verblijven of in een medische instelling verblijven. Dit type probeert zo veel mogelijk aan te sluiten bij het gewoon onderwijs. * **Type 6:** Voor blinde en slechtziende kinderen. * **Type 7:** Voor dove en slechthorende kinderen. * **Type 9:** Voor kinderen met autismespectrumstoornissen (ASS). > **Tip:** Het is cruciaal om alle types buitengewoon onderwijs van buiten te kennen, aangezien dit de basis vormt voor de onderwijskeuzes voor kinderen met specifieke behoeften. ### 3.2 Buitengewoon Secundair Onderwijs (BUSO): Opleidingsvormen Het buitengewoon secundair onderwijs kent vier opleidingsvormen die de leerlingen voorbereiden op verschillende toekomstige trajecten. * **Opleidingsvorm 1:** Integratie in een beschermd milieu. * **Opleidingsvorm 2:** Integratie in een beschermd leef- en arbeidsmilieu. * **Opleidingsvorm 3:** Voorbereiding op het gewone leef- en werkmilieu. Dit omvat algemeen technisch, kunst- en beroepsonderwijs. * **Opleidingsvorm 4:** Leidt tot dezelfde diploma's als het regulier onderwijs, met doorstroming naar het hoger onderwijs of een kwalificatieafdeling. > **Tip:** De opleidingsvormen in het BUSO zijn ontworpen om een zo breed mogelijke instroom en doorstroom te garanderen, afhankelijk van de capaciteiten en ambities van de leerling. ### 3.3 Ondersteuningsvormen en financiering Naast het onderwijs zelf, is er ook een kader van ondersteuningsvormen en financieringsmechanismen voor kinderen en jongeren met een beperking. #### 3.3.1 Ondersteuningsvormen * **Rechtstreeks Toegankelijke Hulp (RTH):** Hulp die zonder specifieke indicatiestelling kan worden ingeroepen, zoals dagopvang of begeleiding. * **Niet-Rechtstreeks Toegankelijke Hulp (NRTH):** Dit verloopt via de Integrale Toegangspoort (ITP) voor minderjarigen en hun gezin. Dit kan bestaan uit thuisbegeleidingsdiensten, Multifunctionele Centra (MFC) met ambulante, semi-residentiële of residentiële opvang. Voor meerderjarigen gaat het om mobiele begeleiding, begeleid werken, dagcentra of verblijf/woningen. #### 3.3.2 Financiering De financiering voor ondersteuning is opgedeeld in verschillende trappen, afhankelijk van de leeftijd en de ondersteuningsnood. * **Minderjarigen:** * **Ondersteuningstoeslag (onderdeel van het groeipakket):** Een maandelijks bedrag voor kinderen met een erkende handicap en een zorgbehoefte van 12+ punten, tot 21 jaar. * **Persoonlijk Assistentie Budget (PAB):** Een budget vanuit het Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap (VAPH) voor assistentie thuis, op school of werk. Aanvragen lopen via de Integrale Toegangspoort (ITP) en een multidisciplinair team (MDT). * **Meerderjarigen:** * **Trap 1: Zorgbudget (BOB - Basis Ondersteunings Budget):** Een maandelijks bedrag ($330$ euro in 2024) voor eenvoudige hulp, vrij te besteden, met weinig papierwerk en een korte wachtlijst. Vereist een erkende handicap en vastgestelde ondersteuningsnood. Kan aangevuld worden met RTH. * **Trap 2: Persoonsvolgend Budget (PVB):** Voor een grotere ondersteuningsnood, gefundeerd door een ondersteuningsplan. Het budget kan cash of als voucher worden uitbetaald. Dit brengt lange wachtlijsten met zich mee en de persoon met een beperking kan zelf werkgever worden van hulpverleners. > **Tip:** Het onderscheid tussen RTH en NRTH, en de verschillende financieringsmechanismen voor minderjarigen en meerderjarigen, zijn cruciaal om te begrijpen hoe personen met een beperking en hun gezinnen ondersteund worden. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Handicap | Een langdurig en belangrijk participatieprobleem van een persoon dat te wijten is aan de combinatie tussen functiestoornissen van mentale, psychische, lichamelijke of zintuiglijke aard, beperkingen bij het uitvoeren van activiteiten en persoonlijke en externe factoren. | | Mensenrechten | Fundamentele rechten die ieder mens bezit, ongeacht ras, geslacht, nationaliteit, etniciteit, taal, religie of enige andere status. Deze rechten zijn universeel, ondeelbaar en onvervreemdbaar. | | Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM) | Een document dat in 1948 door de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties werd aangenomen en de fundamentele mensenrechten uiteenzet die wereldwijd moeten worden beschermd. | | VN-Verdrag inzake de rechten van personen met een handicap | Een internationaal verdrag dat de rechten van personen met een handicap op specifieke wijze waarborgt en de maatschappelijke deelname en gelijke kansen van deze groep bevordert. | | Participatie | De mate waarin individuen actief kunnen deelnemen aan sociale, economische, politieke en culturele activiteiten binnen hun gemeenschap en samenleving. | | Autonomie | Het vermogen van een persoon om zelfstandig beslissingen te nemen en controle uit te oefenen over zijn eigen leven en handelingen. | | Non-discriminatie | Het principe dat iedereen gelijk behandeld moet worden en geen onderscheid mag maken op basis van kenmerken zoals handicap, ras, geslacht of leeftijd. | | Zorgvernieuwing | Een proces van hervorming en verbetering binnen de zorgsector, gericht op het aanbieden van meer persoonsgerichte, inclusieve en efficiënte ondersteuning. | | Inclusie | Het principe waarbij de samenleving zich aanpast om ervoor te zorgen dat iedereen, ongeacht hun achtergrond of beperkingen, kan deelnemen en deel uitmaken van de gemeenschap. | | Integratie | Het proces waarbij personen met een beperking worden opgenomen in bestaande maatschappelijke structuren, met het doel deelname te bevorderen. | | Persoonsvolgende Financiering (PVF) | Een financieringssysteem waarbij budgetten worden toegekend aan individuen om zelf zorg en ondersteuning te regelen, waardoor zij meer regie hebben over hun leven. | | Basis Ondersteunings Budget (BOB) | Een zorgbudget voor personen met een handicap om eenvoudige hulp of dagelijkse benodigdheden te bekostigen, met relatief weinig administratie en veel vrijheid in besteding. | | Persoonsvolgend Budget (PVB) | Een budget dat wordt toegekend aan personen met een grotere ondersteuningsnood, waarmee zij zelf hulpverleners kunnen aanwerven of zorgdiensten kunnen inkopen. | | Persoonlijk Assistentie Budget (PAB) | Een budget, voornamelijk voor minderjarigen, dat voorziet in assistentie thuis, op school of op het werk, en waarbij de aanvrager de richtlijnen en onkosten moet verantwoorden. | | Buitengewoon Onderwijs | Onderwijs dat speciaal is ontworpen voor kinderen en jongeren met speciale onderwijsbehoeften, waaronder verschillende types voor diverse soorten beperkingen. | |functiestoornissen| Verstoringen in de normale werking van lichaamsdelen of mentale processen, die de normale activiteiten van een persoon kunnen belemmeren. | | VAPH | Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap, een overheidsdienst die de ondersteuning organiseert voor personen met een handicap in Vlaanderen. |

# Vrijheid van meningsuiting en digitale technologieën Dit onderwerp verkent de complexe wisselwerking tussen vrijheid van meningsuiting en de opkomst van digitale technologieën, met aandacht voor de impact van sociale media, censuur, desinformatie en de relevante internationale en Europese regelgeving. ## 1. Vrijheid van meningsuiting en digitale technologieën Vrijheid van meningsuiting vormt de essentiële pijler van een democratische samenleving, cruciaal voor vooruitgang en individuele ontwikkeling. Digitale technologieën, met name sociale media, bieden ongekende mogelijkheden voor het delen van gedachten en ideeën, wat democratische deelname en informatietoegang kan bevorderen. Echter, deze digitale ruimte brengt ook aanzienlijke uitdagingen met zich mee, zoals de verspreiding van illegale content, desinformatie, en de potentiële impact van algoritmes op de informatievoorziening. ### 1.1 Het belang van vrijheid van meningsuiting in het digitale tijdperk De opkomst van het internet heeft de mogelijkheid gecreëerd om ideeën en meningen wereldwijd te delen, wat een positieve impuls kan geven aan democratie en de vrijheid van meningsuiting. Het biedt toegang tot diverse perspectieven en informatiebronnen. Echter, deze voordelen gaan gepaard met significante risico's. > **Tip:** Beschouw de digitale ruimte niet alleen als een communicatiemiddel, maar ook als een platform dat actief bijdraagt aan de vorming van publieke opinie en democratisch debat. ### 1.2 Uitdagingen in de digitale omgeving De digitale omgeving stelt de vrijheid van meningsuiting voor diverse uitdagingen: * **Illegale en schadelijke content:** Verspreiding van haatzaaiende taal, materiaal met kindermisbruik, en content die eetstoornissen of zelfbeschadiging promoot. * **Desinformatie en fake news:** Het bewust verspreiden van valse of misleidende informatie kan significante impact hebben op democratische processen en publieke percepties. * **Moderatie door platforms:** Bedrijven die platforms beheren, bepalen welke content wordt verwijderd. Dit kan leiden tot censuur, waarbij legitieme uitingen worden beperkt. * **Algoritmische curatie en filterbubbels:** Algoritmes kunnen bepalen welke content gebruikers te zien krijgen, wat kan resulteren in een verlies aan diversiteit aan informatie en het versterken van bestaande overtuigingen (filterbubbels). * **Chilling effect:** De angst voor surveillance door platforms en overheden kan journalisten en individuen ontmoedigen zich vrijelijk te uiten. ### 1.3 Internationale en Europese kaders Verschillende internationale en Europese instrumenten erkennen en beschermen de vrijheid van meningsuiting in de digitale context: #### 1.3.1 Verenigde Naties * De VN Handvest van de rechten van de mens en het Internationaal Verdrag inzake Burgerrechten en Politieke Rechten (IVBPR) bieden een basis voor de bescherming van vrijheid van meningsuiting, die van toepassing is op alle vormen van expressie, inclusief online uitingen. * De VN Mensenrechtenraad benadrukt dat offline rechten ook online moeten worden beschermd en veroordeelt maatregelen die het zoeken, ontvangen of verspreiden van informatie online belemmeren, zoals internetonderbrekingen en online censuur. * De VN Speciale Rapporteur voor vrijheid van meningsuiting publiceert rapporten over thema's als desinformatie, online haatzaaiende taal, surveillance en de regulering van online content. > **Tip:** Let op de uitbreiding van bestaande mensenrechtenverdragen naar de digitale sfeer. Het IVBPR erkent dat vrijheid van meningsuiting niet absoluut is en onderworpen kan zijn aan beperkingen onder specifieke voorwaarden. #### 1.3.2 Raad van Europa * Het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) stelt dat alle rechten, inclusief de vrijheid van meningsuiting, volledig geldig blijven in het digitale tijdperk. * Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) heeft talrijke uitspraken gedaan over vrijheid van meningsuiting online, onder meer inzake internetblokkering, hyperlinks, online haatzaaiende taal en de impact van surveillance op journalisten. * De EHRM benadrukt dat het internet een primair middel is geworden voor het uitoefenen van de vrijheid van meningsuiting en informatie, essentieel voor deelname aan politieke en maatschappelijke discussies. > **Voorbeeld:** In de zaak *Ahmet Yildirim v. Turkije* oordeelde het EHRM dat het blokkeren van een gehele websitehostingservice, zoals Google Sites, vanwege de aanwezigheid van illegale content op een enkele site, een schending inhield van artikel 10 EVRM. Dit benadrukt de noodzaak van proportionele maatregelen en de bredere impact op de vrijheid van meningsuiting. #### 1.3.3 Europese Unie * Het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie garandeert het recht op vrijheid van meningsuiting en informatie (artikel 11). * De Europese Verklaring over digitale rechten en beginselen voor het Digitale Decennium benadrukt de rol van online platforms bij het ondersteunen van democratisch debat en de noodzaak om risico's zoals desinformatie te mitigeren, met respect voor fundamentele rechten. * **Digitale Diensten Verordening (DSA):** Deze verordening stelt regels op voor de aansprakelijkheid van platforms voor door gebruikers geüploade content, contentmoderatie, en maatregelen tegen desinformatie en illegale content. Platforms kunnen vrijgesteld worden van aansprakelijkheid indien zij aan bepaalde voorwaarden voldoen, zoals het handelen op kennisname van illegale content en het verwijderen daarvan, met inachtneming van fundamentele rechten. * **Audiovisuele Mediadienstenrichtlijn:** Reguleert illegale en schadelijke content op videoplatforms. * **Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG):** Bevat uitzonderingen voor journalistieke, academische, artistieke of literaire expressie met betrekking tot gegevensbescherming. > **Tip:** Begrijp het risicogebaseerde karakter van de DSA. Grote online platforms hebben meer verplichtingen dan kleinere dienstverleners. ### 1.4 Nationale regelgeving (België) * De Belgische Grondwet bevat bepalingen inzake de vrijheid van meningsuiting (artikel 19) en de persvrijheid (artikel 25). Hoewel de terminologie gedateerd is, worden deze rechten geïnterpreteerd om ook online uitingen te omvatten. * **Persmisdrijven:** De definitie van een persmisdrijf, oorspronkelijk gericht op gedrukte geschriften, is door het Hof van Cassatie uitgebreid naar digitale media. Echter, de berechting van dergelijke misdrijven door een volksjury (Hof van Assisen) kan een obstakel vormen voor effectieve handhaving. * Het Hof van Cassatie heeft geoordeeld dat de vermenigvuldiging van strafbare mondelinge of audiovisuele meningsuitingen via digitale media weliswaar geen persmisdrijf meer oplevert, maar wel kan vallen onder de algemene strafwet. * Er bestaat kritiek op artikel 150 van de Grondwet met betrekking tot persmisdrijven, omdat de procedure voor het Hof van Assisen langdurig en belastend is, wat kan leiden tot de facto straffeloosheid. > **Voorbeeld:** Het Hof van Cassatie heeft in recente arresten bevestigd dat ook online uitingen die een strafbare mening verspreiden, onder de noemer van persmisdrijven kunnen vallen, mits de gebruikelijke voorwaarden voor persmisdrijven vervuld zijn. ### 1.5 Aansprakelijkheid van online tussenpersonen De aansprakelijkheid van online tussenpersonen (platforms die content hosten) voor illegale content die door gebruikers wordt geüpload, is een cruciaal aspect van de vrijheid van meningsuiting. * **Delfi v. Estonia en MTE & Index v. Hungary (EHRM):** Deze zaken tonen aan dat nieuwsportals aansprakelijk kunnen worden gesteld voor het niet tijdig verwijderen van duidelijk illegale commentaren van gebruikers. Echter, het aansprakelijk stellen voor slechts "vulgare en offensieve" commentaren werd als een schending van artikel 10 EVRM beschouwd. * **Aanbeveling van het Comité van Ministers van de Raad van Europa:** Benadrukt dat maatregelen genomen door tussenpersonen die de vrijheid van meningsuiting beperken, moeten voldoen aan de voorwaarden van artikel 10, lid 2 EVRM. Transparantie en verantwoording voor contentmoderatie zijn essentieel. * **Digitale Diensten Verordening (DSA):** Biedt een kader voor de aansprakelijkheid van hostingdiensten, waarbij vrijstelling van aansprakelijkheid mogelijk is onder strikte voorwaarden. Dit omvat het ontbreken van daadwerkelijke kennis van illegale activiteit en het snel handelen bij het verkrijgen van dergelijke kennis. De "Good Samaritan"-clausule faciliteert vrijwillige inspanningen om illegale content te detecteren, mits dit te goeder trouw en proportioneel gebeurt. > **Tip:** Het onderscheid tussen verschillende soorten tussenpersonen (bv. nieuwsportals versus pure social media platforms) kan van invloed zijn op de beoordeling van hun aansprakelijkheid. ### 1.6 Desinformatie en manipulatie * **VN Mensenrechtenraad:** Erkent het belang van het tegengaan van uitingen die een negatieve impact kunnen hebben, zoals de verspreiding van opzettelijk misleidende of valse informatie. * **EU Verklaring over digitale rechten:** Belooft maatregelen om burgers te beschermen tegen desinformatie en manipulatie. * **EU Digitale Diensten Verordening (DSA):** Bevat specifieke verplichtingen voor zeer grote online platforms om risico's van desinformatie te mitigeren. De opkomst van kunstmatige intelligentie (AI) brengt nieuwe vormen van manipulatie met zich mee, met name ten aanzien van kwetsbare groepen zoals kinderen. AI-systemen kunnen worden ingezet om gedrag te beïnvloeden op manieren die de autonomie en vrije keuze ondermijnen. De EU Artificial Intelligence Act verbiedt AI-systemen die de kwetsbaarheden van kinderen uitbuiten om hun gedrag te verstoren op een manier die aanzienlijke schade kan veroorzaken. Daarnaast zijn er serieuze zorgen over de betrouwbaarheid en potentiële discriminerende effecten van AI-systemen voor emotieherkenning, met name in onderwijsinstellingen. --- # Aansprakelijkheid van online tussenpersonen Dit onderwerp onderzoekt de aansprakelijkheid van online platforms voor illegale inhoud die door gebruikers wordt geüpload, en de uitdagingen rond moderatie en regelgeving zoals de Digital Services Act. ## 2.1 Introductie tot de aansprakelijkheid van online tussenpersonen Online platforms functioneren vaak als tussenpersonen die inhoud hosten die door gebruikers wordt geüpload. Dit roept de vraag op in hoeverre deze platforms aansprakelijk kunnen worden gesteld voor illegale inhoud of gedragingen die door hun gebruikers worden geplaatst. De enorme hoeveelheid geüploade content, de impact op de vrijheid van meningsuiting, de neiging tot 'oververwijdering' (het verwijderen van legitieme inhoud uit angst voor aansprakelijkheid) en de rol van private actoren in het beslissen over wat wel en niet mag, vormen belangrijke uitdagingen. ### 2.1.1 Juridisch kader en jurisprudentie De jurisprudentie van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) heeft hierover enkele belangrijke uitspraken gedaan. In de zaak *Delfi v. Estonia* oordeelde het Hof dat een online nieuwsportaal aansprakelijk kon worden gesteld voor duidelijk onrechtmatige reacties van gebruikers die aanzetten tot haat of geweld, indien deze niet zonder verwijl werden verwijderd nadat het portaal ervan op de hoogte was gesteld. Dit gold zelfs zonder expliciete melding van slachtoffers of derden. In de zaak *MTE & Index v. Hungary* daarentegen, oordeelde het Hof dat een nieuwsportaal niet aansprakelijk gesteld kon worden voor vulgaire en aanstootgevende reacties van gebruikers die niet neerkwamen op duidelijk onrechtmatige uitingen zoals haatspraak. Het Hof benadrukte dat een nieuwsportaal verschilt van een sociaal mediaplatform en dat een algemene aansprakelijkheid voor alle reacties niet houdbaar is. De Commissie van Ministers van de Raad van Europa heeft in 2018 een aanbeveling aangenomen betreffende de rollen en verantwoordelijkheden van internet tussenpersonen. Deze aanbeveling benadrukt dat maatregelen genomen door tussenpersonen die leiden tot beperking van de vrijheid van meningsuiting, moeten voldoen aan de voorwaarden van artikel 10, lid 2 van het EVRM (wettelijk voorgeschreven, legitiem doel, noodzakelijk in een democratische samenleving). Transparantie en verantwoording bij contentmoderatie zijn cruciaal. > **Tip:** Het onderscheid tussen een nieuwsportaal en een sociaal mediaplatform is belangrijk in de beoordeling van aansprakelijkheid. Nieuwsportalen hebben mogelijk een hogere zorgplicht voor reacties op hun eigen artikelen dan algemene sociale mediaplatforms voor alle content. ### 2.1.2 De Digital Services Act (DSA) van de Europese Unie De Digital Services Act (DSA) van de EU beoogt de aansprakelijkheid van online tussenpersonen te reguleren en te harmoniseren. De wet maakt onderscheid tussen verschillende soorten diensten: * **Pure doorgeefdiensten (mere conduit):** Deze diensten faciliteren enkel de doorgifte van informatie via een netwerk en hebben geen controle over de ontvanger. Zij zijn over het algemeen niet aansprakelijk, mits zij de informatie niet zelf initiëren. * **Caching diensten:** Deze diensten slaan informatie tijdelijk op om de efficiëntie van de gegevensoverdracht te verbeteren. Zij zijn eveneens niet aansprakelijk, mits zij de oorspronkelijke informatie niet wijzigen en voldoen aan bepaalde technische normen. * **Hosting diensten:** Dit betreft diensten die informatie opslaan die door gebruikers wordt verstrekt, zoals sociale mediaplatforms, online marktplaatsen en videoplatforms. Hostingdiensten zijn vrijgesteld van aansprakelijkheid voor illegale inhoud indien zij: * geen *werkelijke kennis* hebben van de illegale activiteit of informatie, en * zodra zij deze kennis of bewustzijn verkrijgen, *onverwijld* handelen om de toegang tot de informatie te verwijderen of te deactiveren. De verwijdering of deactivering van toegang moet gebeuren met inachtneming van de fundamentele rechten van de dienstontvangers, inclusief de vrijheid van meningsuiting en informatie. Kennis kan worden verkregen via meldingen van gebruikers ('rapporteren' of 'flaggen') of via eigen onderzoek door het platform, bijvoorbeeld met behulp van geautomatiseerde middelen. #### 2.1.2.1 De 'Good Samaritan'-clausule van de DSA De DSA bevat ook een 'Good Samaritan'-clausule (Artikel 7) die vrijwillige activiteiten van hostingproviders om illegale inhoud te detecteren, identificeren en aan te pakken, niet ongeldig maakt voor aansprakelijkheidsvrijstellingen. Deze activiteiten moeten te goeder trouw en op zorgvuldige wijze worden uitgevoerd, objectief, niet-discriminatoir en proportioneel, met inachtneming van de rechten van alle betrokken partijen. Er moeten waarborgen zijn tegen ongerechtvaardigde verwijdering van legale inhoud. #### 2.1.2.2 Algemene monitoringverplichtingen en orders De DSA verbiedt lidstaten om aanbieders van tussenpersonen een *algemene verplichting* op te leggen om de informatie die zij doorgeven of opslaan te monitoren of actief te zoeken naar feiten of omstandigheden die wijzen op illegale activiteiten. Dit zou een onaanvaardbare inbreuk maken op de vrijheid van meningsuiting en privacy. Nationale rechterlijke of administratieve autoriteiten kunnen echter wel *specifieke orders* uitvaardigen aan tussenpersonen om op te treden tegen één of meerdere specifieke items van illegale inhoud (bijvoorbeeld verwijdering) of om specifieke informatie over gebruikers te verstrekken. De Artikelen 9 en 10 van de DSA harmoniseren de voorwaarden waaraan dergelijke orders moeten voldoen en stellen aanvullende eisen aan de verwerking ervan. > **Tip:** De DSA probeert een balans te vinden tussen het bestrijden van illegale inhoud en het beschermen van de vrijheid van meningsuiting, door specifieke voorwaarden te stellen aan de aansprakelijkheid van hostingdiensten en het verbieden van algemene monitoringverplichtingen. ### 2.1.3 Overmatige verwijdering en censuur Een significant probleem dat voortvloeit uit de aansprakelijkheidsdruk op online tussenpersonen is de neiging tot 'oververwijdering' (over-removal). Uit angst voor juridische gevolgen en boetes, verwijderen platforms inhoud die mogelijk legaal is, maar die zij als risicovol inschatten. Dit kan leiden tot feitelijke censuur en een beperking van de vrijheid van meningsuiting, vooral wanneer deze beslissingen worden genomen door private entiteiten zonder transparante procedures of beroepsmogelijkheden. De rol van algoritmes bij contentmoderatie draagt bij aan dit probleem. Hoewel algoritmes efficiënt kunnen zijn in het verwerken van grote hoeveelheden data, kunnen ze ook fouten maken en legale inhoud onterecht verwijderen, mede door de complexiteit en het 'black box'-karakter van veel AI-systemen. > **Voorbeeld:** Een platform verwijdert een satirische post die mogelijk als beledigend kan worden opgevat, uit angst voor klachten of juridische stappen. Hierdoor gaat legitieme kritiek of humor verloren. ### 2.1.4 Rol van regelgeving Regelgeving zoals de Digital Services Act is essentieel om online tussenpersonen te verplichten tot redelijke maatregelen ter bestrijding van illegale inhoud, zonder daarbij de vrijheid van meningsuiting excessief te beknotten. De wet beoogt een evenwicht te creëren door duidelijke regels op te stellen voor contentmoderatie, transparantievereisten en klachtenprocedures, en door tegelijkertijd de aansprakelijkheid van tussenpersonen te beperken onder bepaalde cumulatieve voorwaarden. De focus ligt op het aanpakken van *specifieke* illegale inhoud na kennisgeving, in plaats van een algemene monitoringsplicht. --- # Digitale discriminatie Hier is een gedetailleerde samenvatting van "Digitale discriminatie", opgesteld als een studiehandleiding, gebaseerd op de verstrekte documentatie. ## 6. Digitale discriminatie Dit onderwerp behandelt hoe technologie, met name kunstmatige intelligentie en algoritmen, bestaande ongelijkheden kan versterken en nieuwe vormen van discriminatie kan creëren, met de nadruk op de oorzaken en mogelijke oplossingen vanuit een mensenrechtenperspectief. ### 6.1 Oorzaken van digitale discriminatie Digitale discriminatie ontstaat voornamelijk door twee hoofdoorzaken: * **Vooroordelen in datasets:** Algoritmen leren van de data waarmee ze worden getraind. Als deze datasets onvolledig zijn of bepaalde groepen ondervertegenwoordigen, kunnen algoritmen systematisch discriminerende voorspellingen doen voor ondervertegenwoordigde groepen. Dit geldt met name voor vooroordelen die reeds bestaan in de maatschappij, zoals gender- of etniciteitsvooroordelen. * **Ontwerpkeuzes van ontwikkelaars:** De achtergrond, perspectieven of onbewuste vooroordelen van de ontwikkelaars kunnen onbedoeld worden ingebed in het ontwerp van algoritmen. Beslissingen over de parameters en de werking van een algoritme kunnen zo biases introduceren die leiden tot discriminerende uitkomsten, zelfs als de data zelf representatief lijkt. > **Tip:** Het is cruciaal om te begrijpen dat digitale technologie niet neutraal is. De data die het voedt en de keuzes van de makers beïnvloeden de uitkomst en kunnen bestaande maatschappelijke ongelijkheden weerspiegelen en versterken. ### 6.2 Vormen van digitale discriminatie Digitale discriminatie kan zich op verschillende manieren manifesteren: * **Directe discriminatie:** Een algoritme behandelt bijvoorbeeld mannelijke en vrouwelijke sollicitanten anders zonder een gerechtvaardigde professionele reden. * **Indirecte discriminatie:** Een algoritme gebruikt neutrale parameters die echter tot discriminerende resultaten leiden. Een voorbeeld hiervan is het gebruik van postcodegegevens in een algoritme voor criminaliteitsprognoses, waarbij bepaalde wijken – vaak bewoond door specifieke etnische groepen – onevenredig zwaar worden getroffen. ### 6.3 De 'black box' als uitdaging Een significant probleem bij het vaststellen van digitale discriminatie is het "black box"-effect. Dit verwijst naar de inherente complexiteit en ondoorzichtigheid van veel moderne machine learning- en kunstmatige intelligentie-algoritmen. * **Moeilijk te interpreteren resultaten:** Het is vaak moeilijk of zelfs onmogelijk om te achterhalen welke specifieke informatie in de data de voorspellingen van een algoritme heeft beïnvloed en op welke manier. Dit maakt het voor getroffen groepen uiterst lastig om het bewijs te leveren dat discriminatie heeft plaatsgevonden, wat de juridische procedure bemoeilijkt. > **Tip:** Het "black box"-probleem vormt een aanzienlijke hindernis voor de bewijslast bij het aantonen van discriminatie, omdat de causale verbanden tussen input en output van een algoritme verborgen blijven. ### 6.4 Mensenrechtelijk kader en oplossingen Verschillende internationale en regionale kaders benadrukken de noodzaak om digitale discriminatie aan te pakken: * **Internationale mensenrechtwetgeving:** Verdragen zoals de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (Artikel 2) en het Internationaal Verdrag inzake Burgerrechten en Politieke Rechten (Artikel 2/26) verbieden discriminatie. Deze principes moeten ook van toepassing zijn op technologie. * **VN Special Rapporteur inzake hedendaagse vormen van racisme:** Rapporten wijzen op het verergeren van bestaande ongelijkheden door opkomende digitale technologieën, en roepen op tot maatregelen tegen expliciete, indirecte en structurele vormen van raciale discriminatie. * **Raad van Europa:** De Framework Convention on Artificial Intelligence and Human Rights, Democracy and the Rule of Law (2024) benadrukt de risico's van discriminatie door AI en vereist dat partijen maatregelen nemen om gelijkheid, inclusief gendergelijkheid, te waarborgen en discriminatie te verbieden in de gehele levenscyclus van AI-systemen. * **Europese Unie:** * De **EU Charter of Fundamental Rights** (Artikelen 21 en 23) garandeert non-discriminatie en gelijkheid tussen mannen en vrouwen. * De **General Data Protection Regulation (GDPR)** bevat bepalingen (Artikel 22) die volledig geautomatiseerde beslissingen met een discriminerend effect, gebaseerd op persoonsgegevens, verbieden zonder menselijke tussenkomst. * De **Digital Services Act (DSA)** verbiedt advertenties gebaseerd op profilering met gebruik van gevoelige persoonsgegevens van minderjarigen. * De **AI Act** vereist dat AI-systemen zo worden ontwikkeld en gebruikt dat ze inclusief zijn, gelijke toegang en gendergelijkheid bevorderen, en discriminerende effecten en oneerlijke vooroordelen vermijden. Voor risicovolle systemen zijn strikte regels voor gegevensbeheer en biasdetectie van kracht. > **Voorbeeld:** De EU AI Act classificeert AI-systemen op basis van risico. Systemen die bijvoorbeeld gezichtsherkenning gebruiken of worden ingezet voor sociale scoring, worden als hoog risico beschouwd en onderwerpen aan strenge data governance-praktijken, waaronder de noodzaak om mogelijke vooroordelen te detecteren en te mitigeren. ### 6.5 Maatregelen en verantwoordelijkheden Om digitale discriminatie tegen te gaan, zijn diverse maatregelen nodig: * **Data Governance:** Zorgen voor adequate en representatieve datasets die vrij zijn van vooroordelen en fouten. * **Ontwerpinclusiviteit:** Ontwikkelaars moeten zich bewust zijn van hun eigen vooroordelen en inclusieve ontwerpprincipes toepassen. * **Transparantie en verklaarbaarheid:** Streven naar meer transparantie in algoritmische besluitvorming, waar mogelijk. * **Menselijke supervisie:** Implementeren van menselijke controle op beslissingen die fundamentele rechten raken, met name bij hoog-risico AI-systemen. * **Regulering en wetgeving:** Nationale en internationale wetgeving, zoals de eerder genoemde EU-wetgeving en specifieke anti-discriminatiewetten, moet ook online en op technologieën van toepassing zijn. > **Tip:** Het is essentieel dat er mechanismen zijn om discriminatie door AI te melden en te onderzoeken, zelfs als het proces van besluitvorming niet volledig transparant is. Initiatieven zoals die van UNIA in België richten zich specifiek op AI en discriminatie. --- # Kinderrechten in de digitale omgeving Dit onderwerp verkent de kansen en risico's van digitale technologieën voor kinderen, met nadruk op de bescherming tegen cyberpesten, commerciële exploitatie, manipulatie, en de implementatie van kinderrechten in het digitale tijdperk, inclusief wetgeving op EU-niveau. ### 4.1 De digitale omgeving en kinderrechten De digitale omgeving wordt steeds belangrijker in het leven van kinderen, zowel in normale tijden als tijdens crisissituaties, omdat maatschappelijke functies zoals onderwijs, overheidsdiensten en handel steeds meer afhankelijk worden van digitale technologieën. Dit biedt nieuwe mogelijkheden voor de realisatie van kinderrechten, maar brengt ook risico's met zich mee voor schending of misbruik. #### 4.1.1 Rol van Staten en bedrijven Staten hebben de plicht om wetgevende en administratieve maatregelen te nemen ter bescherming van kinderen in de digitale omgeving. Dit omvat het beschermen tegen online kindermisbruik, cyberpesten, commerciële exploitatie en manipulatie die hun recht op vrijheid van gedachten en overtuiging kan beïnvloeden, bijvoorbeeld door middel van emotionele analyse of inferentie. Staten moeten ervoor zorgen dat bedrijven hun verantwoordelijkheden nakomen en kindvriendelijke maatregelen nemen. > **Tip:** De naleving van kinderrechten in het digitale tijdperk vereist een gecoördineerde aanpak waarbij zowel staten als bedrijven actief betrokken zijn. ### 4.2 Bescherming tegen online gevaren #### 4.2.1 Online kindermisbruik Online kindermisbruik, waaronder kindermisbruikmateriaal (CSAM) en grooming (online aanmoediging tot seksueel misbruik), vormt een ernstig probleem. De opkomst van online communicatie en specifieke technologieën heeft het verspreiden van dergelijk materiaal en het leggen van contact met kinderen met seksuele bedoelingen vergemakkelijkt. Hoewel er op internationaal, EU- en nationaal niveau wetgeving is om deze praktijken te criminaliseren, blijft de effectieve bestrijding ervan een uitdaging voor wetshandhavingsinstanties. > **Example:** De herziening van EU-richtlijnen, zoals Richtlijn 2011/93/EU, is cruciaal om de wetgeving up-to-date te houden met technologische ontwikkelingen, zoals AI-gegenereerd CSAM en live-streaming. #### 4.2.2 Gegevensbescherming Kinderen worden beschouwd als een kwetsbare groep met betrekking tot gegevensbescherming. De Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG) bevat specifieke bepalingen die aandacht besteden aan de verwerking van persoonsgegevens van kinderen, met name voor marketingdoeleinden of het creëren van persoonlijkheidsprofielen. Er moet kindvriendelijke informatie over gegevensverwerking worden verstrekt, en risicovolle gegevensverwerking vereist een Data Protection Impact Assessment (DPIA). > **Tip:** Het beschermen van de privacy van kinderen online vereist extra voorzorgsmaatregelen vanwege hun kwetsbaarheid en beperkte commerciële geletterdheid. #### 4.2.3 Commerciële exploitatie Het recht van kinderen om beschermd te worden tegen commerciële exploitatie is relevant in de digitale context, zelfs buiten de traditionele definitie van kinderarbeid. Mechanismen op sociale mediaplatforms die de gegevens van kinderen commercieel exploiteren, moeten worden aangepakt. Consumentenbeschermingswetgeving, zoals de UCPD, wordt geïnterpreteerd in het licht van digitale praktijken, zoals influencers en reclame. De Digital Services Act (DSA) verbiedt profilering-gebaseerde advertenties die gebruikmaken van de gegevens van minderjarigen. > **Example:** Reclame gericht op kinderen mag niet direct oproepen tot aankoop, en het moet duidelijk zijn voor de kijker wanneer commerciële content wordt gedeeld, bijvoorbeeld door betaling of gratis producten. #### 4.2.4 Manipulatie en emotieherkenning AI-technologieën kunnen manipulatietechnieken gebruiken om het gedrag van personen, inclusief kinderen, te beïnvloeden en hun autonomie en vrije keuze te ondermijnen. De EU Artificial Intelligence Act (AI Act) verbiedt specifiek AI-systemen die kwetsbaarheden van kinderen exploiteren om hun gedrag te vervormen op een manier die aanzienlijke schade veroorzaakt. Er zijn ook serieuze zorgen over de betrouwbaarheid en potentiële discriminatoire effecten van AI-systemen die emoties van personen proberen te identificeren of af te leiden op basis van biometrische gegevens. De AI Act verbiedt emotieherkenning in onderwijsinstellingen. > **Tip:** De ontwikkeling van AI-systemen die gericht zijn op kinderen vereist bijzondere aandacht voor potentiële manipulatieve technieken en de ethische implicaties van emotieherkenning. ### 4.3 Specifieke EU-regelgeving voor bescherming van minderjarigen De EU Digital Services Act (DSA) bevat specifieke bepalingen voor de online bescherming van minderjarigen. Online platformaanbieders moeten passende maatregelen nemen om een hoog niveau van privacy, veiligheid en beveiliging voor minderjarigen op hun dienst te waarborgen. Het presenteren van advertenties op basis van profilering van persoonsgegevens van minderjarigen is verboden. De Europese Commissie heeft richtlijnen gepubliceerd om platformaanbieders te helpen bij de toepassing van deze bepalingen. Deze richtlijnen moedigen maatregelen aan zoals: * Het instellen van accounts van minderjarigen op standaard privé. * Het aanpassen van aanbevelingssystemen om de blootstelling aan schadelijke inhoud te verminderen. * Het verlenen van de mogelijkheid aan kinderen om gebruikers te blokkeren of te dempen. * Het verbieden van het downloaden of maken van screenshots van inhoud die door minderjarigen is geplaatst. * Het uitschakelen van functies die excessief gebruik bevorderen. * Het beschermen van kinderen tegen commerciële praktijken die manipulatief zijn. * Het verbeteren van moderatie- en rapportagetools en ouderlijk toezicht. Deze maatregelen zijn bedoeld om platforms veiliger te maken voor kinderen en een belangrijke stap te vertegenwoordigen in de bescherming van kinderrechten in de digitale omgeving. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Mensenrechten | Fundamentele rechten die inherent zijn aan alle menselijke wezens, ongeacht hun nationaliteit, verblijfplaats, geslacht, nationale of etnische oorsprong, kleur, religie, taal of enige andere status. | | Vrijheid van meningsuiting | Het recht om ideeën en meningen te uiten zonder inmenging, beperkingen of angst voor represailles. Dit omvat ook de vrijheid om informatie te zoeken, te ontvangen en te verspreiden via alle media en onafhankelijk van grenzen. | | Digitale discriminatie | Ongelijke behandeling van personen of groepen op basis van hun kenmerken, zoals ras, geslacht of etniciteit, veroorzaakt door of verergerd door het gebruik van digitale technologieën, zoals algoritmen en kunstmatige intelligentie. | | Online tussenpersonen | Entiteiten die gebruikersinformatie hosten, zoals sociale mediaplatforms, nieuwswebsites en online marktplaatsen, en die een rol spelen bij het faciliteren van online communicatie en contentdeling. | | Aansprakelijkheid | De wettelijke verplichting om verantwoordelijk te worden gehouden voor schade of onrechtmatige daden, in de context van online tussenpersonen, kan dit betrekking hebben op inhoud die door gebruikers is geplaatst. | | Desinformatie | Onjuiste of misleidende informatie die opzettelijk wordt verspreid om schade te berokkenen of economisch of politiek gewin te behalen. | | Filterbubbel | Een staat van intellectuele isolatie die ontstaat wanneer een website of sociale-mediaplatform alleen informatie weergeeft die overeenkomt met de eerdere interesses of overtuigingen van de gebruiker. | | Censuur | De onderdrukking of beperking van publicaties, toespraken of andere vormen van expressie die als ongepast, bedreigend, gevoelig of politiek ongewenst worden beschouwd. | | Algoritme | Een set van regels of instructies die een computer volgt om een probleem op te lossen of een taak uit te voeren. In de context van digitale technologieën bepalen algoritmen hoe informatie wordt verwerkt, aanbevolen of gepresenteerd. | | Kunstmatige Intelligentie (AI) | Het vermogen van een computersysteem om taken uit te voeren die normaal gesproken menselijke intelligentie vereisen, zoals leren, probleemoplossing, patroonherkenning en besluitvorming. | | Black box-model | Een systeem waarvan de interne werking zo complex is dat het moeilijk of onmogelijk is om te begrijpen hoe een bepaald resultaat tot stand is gekomen, zelfs voor de ontwikkelaars. | | Kinderrechten | De rechten die specifiek zijn toegekend aan kinderen, gebaseerd op de principes van het VN-Verdrag inzake de Rechten van het Kind, die hun welzijn, bescherming en participatie garanderen. | | Commerciële exploitatie | Het misbruik maken van de kwetsbaarheid van kinderen voor commerciële doeleinden, zoals gerichte reclame, het verzamelen van gegevens voor profielen of het promoten van producten en diensten. | | Manipulatie | Het beïnvloeden van iemands gedrag, gedachten of emoties op een misleidende of oneerlijke manier, vaak om een persoonlijk voordeel te behalen. | | Emotion recognition | AI-systemen die ontworpen zijn om menselijke emoties te detecteren en te interpreteren op basis van biometrische gegevens zoals gezichtsuitdrukkingen, stemintonatie of lichaamstaal. | | EU Digital Services Act (DSA) | Een Europese verordening die regels vaststelt voor online platforms om illegale inhoud aan te pakken, transparantie te bevorderen en gebruikersrechten te beschermen, met specifieke verplichtingen voor zeer grote online platforms. | | EU Artificial Intelligence Act (AI Act) | Een voorgestelde Europese verordening die een risicogebaseerde aanpak hanteert voor AI-systemen, met verboden, verplichtingen en eisen voor verschillende risiconiveaus om de veiligheid en fundamentele rechten te waarborgen. |

# De impact van digitale technologieën op het recht op privacy en gegevensbescherming Digitale technologieën hebben een ingrijpende invloed op het recht op privacy en gegevensbescherming, wat een complex juridisch en maatschappelijk debat vereist binnen bestaande en nieuwe wettelijke kaders. ## 1. De context van digitale technologieën en privacy ### 1.1 Technologische ontwikkelingen en privacy-implicaties Verschillende digitale technologieën, die zowel door overheden als door particulieren worden ingezet, roepen significante vragen op met betrekking tot het recht op privacy en gegevensbescherming. #### 1.1.1 Automatische Nummerplaatherkenning (ANPR) ANPR-systemen, oorspronkelijk bedoeld voor verkeershandhaving zoals snelheidscontroles, kunnen ook worden gebruikt voor bredere doeleinden die ingrijpend kunnen zijn voor de privacy. Voorbeelden omvatten het monitoren van de bewegingen van burgers, zoals het controleren op het verblijf op niet-toegestane locaties tijdens de coronapandemie. #### 1.1.2 Gezichtsherkenningstechnologie Gezichtsherkenningstechnologie kan nuttig zijn voor opsporingsdoeleinden, zoals het identificeren van vermiste kinderen of criminelen. Echter, de wijdverbreide toepassing ervan heeft een aanzienlijke impact op het recht op privacy. Het gebruik ervan, zelfs voor minder ernstige vergrijpen, kan een afschrikkend effect hebben op fundamentele rechten zoals vrijheid van meningsuiting en vergadering. > **Voorbeeld:** De zaak Glukhin tegen Rusland, waarbij de Europese Commissie voor de Rechten van de Mens (ECRM) oordeelde dat het gebruik van gezichtsherkenning om een demonstrant te identificeren en te arresteren, een schending was van artikel 8 EVRM, omdat het niet noodzakelijk was in een democratische samenleving en geen indruk maakte van een dringende sociale behoefte. #### 1.1.3 Slimme apparaten en dataverzameling Smartwatches en andere slimme apparaten verzamelen vaak gezondheidsgerelateerde gegevens. De toegang tot deze gegevens door derden, zoals verzekeringsmaatschappijen, kan leiden tot hogere premies. Diensten die locatiegegevens bijhouden of delen, zoals kaarttoepassingen, kunnen potentieel ook constante monitoring van gebruikerslocaties door de provider mogelijk maken. #### 1.1.4 Particulier gebruik van bewakingstechnologie Het gebruik van camera's in privéomgevingen, zoals studentenhuizen, valt ook onder de privacyregelgeving. De Belgische Gegevensbeschermingsautoriteit (GBA) heeft boetes opgelegd voor het plaatsen van camera's in gemeenschappelijke ruimtes zoals keukens en gangen van studentenhuizen. ### 1.2 Het concept "niets te verbergen" Het argument "ik heb niets te verbergen" wordt vaak gebruikt om inbreuken op privacy te rechtvaardigen. Dit standpunt wordt echter bekritiseerd omdat het de intrinsieke waarde van privacy miskent. Privacy is een fundamenteel recht dat verband houdt met menselijke waardigheid, autonomie en persoonlijke identiteit. > **Tip:** Vergelijk het argument "niets te verbergen" met het argument "niets te zeggen" met betrekking tot vrijheid van meningsuiting. Zonder privacy is er geen ruimte voor persoonlijke ontwikkeling en zelfexpressie. #### 1.2.1 Definitie van privacy Privacy omvat de individuele en persoonlijke sfeer, inclusief het huis, communicatie, gedachten, gevoelens, seksualiteit en beelden. Het omvat ook de controle over de verspreiding van informatie over zichzelf. ### 1.3 De relatie tussen privacy en gegevensbescherming Hoewel privacy en gegevensbescherming nauw met elkaar verbonden zijn, zijn ze niet identiek. * **Privacy** betreft het recht op respect voor het privé- en gezinsleven, de woning en de correspondentie, en de vrijheid om gedachten en overtuigingen te uiten. Het impliceert dat de overheid toestemming van een rechter nodig heeft om iemands huis te onderzoeken en dat men niet gedwongen kan worden persoonlijke gedachten te delen. * **Gegevensbescherming** daarentegen stelt regels op voor het gebruik van persoonsgegevens. Het gaat niet altijd direct over het privéleven, maar over de manier waarop gegevens worden verwerkt en de rechten die betrokkenen hebben. ## 2. Wettelijke kaders voor privacy en gegevensbescherming ### 2.1 Internationale en Europese rechtsinstrumenten #### 2.1.1 Verenigde Naties * **Artikel 12 Universele Verklaring van de Rechten van de Mens:** Garandeert het recht op privacy. * **Artikel 17 International Covenant on Civil and Political Rights (ICCPR):** Bevestigt het recht op privacy en stelt dat niemand willekeurig mag worden gehinderd in zijn privé- en gezinsleven, woning of briefwisseling. Overheidsingrijpen is alleen toegestaan onder specifieke wettelijke voorwaarden. #### 2.1.2 Raad van Europa * **Artikel 8 Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM):** Beschermt het recht op respect voor privé- en gezinsleven, woning en correspondentie. Interventie door publieke autoriteiten is alleen toegestaan indien dit wettelijk voorzien is en noodzakelijk is in een democratische samenleving voor nationale veiligheid, openbaar belang, voorkoming van wanordelijkheden of criminaliteit, bescherming van gezondheid of moraal, of bescherming van de rechten en vrijheden van anderen. > **Tip:** Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) heeft herhaaldelijk benadrukt dat de bescherming van persoonsgegevens van fundamenteel belang is voor het genot van het recht op privé- en gezinsleven (artikel 8 EVRM). * **Verdrag 108 van de Raad van Europa (Verdrag ter bescherming van de mens ten opzichte van de automatische verwerking van persoonsgegevens):** Dit is het eerste juridisch bindende internationale instrument op het gebied van gegevensbescherming, opgesteld in 1981 en herzien in 2018. Het geldt voor de automatische verwerking van persoonsgegevens in zowel de publieke als de private sector en introduceert basisprincipes, verplichtingen voor verwerkingsverantwoordelijken en rechten voor betrokkenen. Het staat open voor niet-leden van de Raad van Europa en bevordert harmonisatie. #### 2.1.3 Europese Unie * **Artikel 7 Handvest van de Grondrechten van de Europese Unie:** Garandeert het recht op respect voor privé- en gezinsleven, woning en communicatie. * **Artikel 8 Handvest van de Grondrechten van de Europese Unie:** Garandeert het recht op bescherming van persoonsgegevens. Deze gegevens moeten eerlijk worden verwerkt voor specifieke doeleinden, op basis van toestemming of een andere wettelijke grondslag. Betrokkenen hebben recht op inzage en rectificatie, onder controle van een onafhankelijke autoriteit. * **Artikel 52 Handvest van de Grondrechten van de Europese Unie:** Stelt dat beperkingen op grondrechten bij wet moeten zijn voorzien, de essentie van het recht respecteren, en proportioneel en noodzakelijk zijn voor een legitiem doel. ##### 2.1.3.1 Primaire EU-wetgeving (Verordeningen) * **Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG/GDPR):** De AVG is een verordening (direct toepasbaar in alle lidstaten) die de bescherming van persoonsgegevens reguleert. Het is van toepassing op de verwerking van persoonsgegevens, tenzij er sprake is van nationale veiligheidsactiviteiten, gemeenschappelijk buitenlands en veiligheidsbeleid, of zuiver persoonlijke of huishoudelijke activiteiten (de 'huishoudelijke uitzondering'). De AVG heeft een brede territoriale reikwijdte, waardoor ook niet-EU-bedrijven die diensten aanbieden aan EU-burgers of hun gedrag monitoren binnen de EU, eraan gebonden zijn. > **Tip:** De AVG is een cruciaal instrument voor het begrijpen van de juridische vereisten rondom digitale technologieën en privacy. Zorg ervoor dat je de kernbegrippen, principes, rechten en plichten kent. * **Doelstellingen van de AVG (Artikel 3):** * Bescherming van de grondrechten en -vrijheden van natuurlijke personen, met name het recht op bescherming van persoonsgegevens. * Bevordering van het vrije verkeer van persoonsgegevens binnen de Unie. * **Materiële werkingssfeer (Artikel 2):** De AVG is van toepassing op de (geheel of gedeeltelijk) geautomatiseerde verwerking van persoonsgegevens die deel uitmaken van of bestemd zijn om deel uit te maken van een gegevensbestand. Activiteiten met betrekking tot nationale veiligheid, gemeenschappelijk buitenlands en veiligheidsbeleid, en zuiver persoonlijke of huishoudelijke activiteiten zijn uitgesloten. * **Territoriale werkingssfeer (Artikel 3):** De AVG is van toepassing op de verwerking door een verwerkingsverantwoordelijke of verwerker met een vestiging in de EU, ongeacht waar de verwerking plaatsvindt. Ook is de AVG van toepassing op verwerkers of verwerkingsverantwoordelijken buiten de EU die persoonsgegevens van EU-ingezetenen verwerken in verband met het aanbieden van goederen of diensten, of het monitoren van hun gedrag binnen de EU. * **Verordening 2018/1725:** Specifieke regels voor de verwerking van persoonsgegevens door EU-instellingen en -organen. ##### 2.1.3.2 Secundaire EU-wetgeving * **Wetshandhavingsrichtlijn (Law Enforcement Directive):** Reguleert de verwerking van gegevens door politie- en justitiële autoriteiten. * **E-privacyverordening:** Regelt privacy en de verwerking van gegevens in elektronische communicatie. #### 2.1.4 Nationale wetgeving * **Belgische Grondwet:** Artikel 22 beschermt het recht op eerbiediging van het privéleven. * **Belgische Wet van 30 juli 2018 betreffende de bescherming van natuurlijke personen met betrekking tot de verwerking van persoonsgegevens (Data Protection Act):** Implementeert de AVG en bevat specifieke bepalingen voor onder andere gevoelige gegevens, de leeftijd waarop kinderen toestemming kunnen geven, en journalistieke activiteiten. ### 2.2 Toezichthoudende autoriteiten en adviesorganen * **Artikel 29 Werkgroep / European Data Protection Board (EDPB):** Deze organen geven richtlijnen en adviezen over de interpretatie en toepassing van de AVG, wat essentieel is gezien de soms algemene formulering van de wet. ## 3. Kernbegrippen in de gegevensbescherming (AVG) ### 3.1 Persoonsgegevens #### 3.1.1 Definitie van persoonsgegevens (Artikel 4.1 AVG) Persoonsgegevens zijn "alle informatie betreffende een geïdentificeerde of identificeerbare natuurlijke persoon ('de betrokkene')". Een identificeerbare natuurlijke persoon is iemand die direct of indirect kan worden geïdentificeerd, met name aan de hand van een identificator zoals een naam, identificatienummer, locatiegegevens, online-identificator of een of meer factoren die kenmerkend zijn voor de fysieke, fysiologische, genetische, psychische, economische, culturele of sociale identiteit van die persoon. > **Belangrijk:** De AVG is niet van toepassing op persoonsgegevens van overleden personen. Lidstaten kunnen hierover eigen regels opstellen. De AVG is ook niet van toepassing op rechtspersonen. #### 3.1.2 Identificeerbaarheid Identificeerbaarheid betekent dat de informatie, zelfs als deze versnipperd is, kan worden gebruikt om een persoon te herkennen. Hierbij wordt rekening gehouden met alle redelijkerwijs beschikbare middelen, inclusief technologische ontwikkelingen en de kosten en tijd die nodig zijn voor identificatie. De identiteit hoeft niet bij één persoon bekend te zijn; informatie uit verschillende bronnen kan gecombineerd worden. > **Voorbeeld:** Een kentekenplaat is op zichzelf beperkt informatief, maar in combinatie met andere gegevens kan het tot identificatie van een persoon leiden. > **Zaak Breyer v Bundesrepublik Deutschland:** Het Hof stelde dat het niet vereist is dat alle identificerende informatie in handen is van één persoon om van persoonsgegevens te kunnen spreken. #### 3.1.3 Anonimisering en pseudonimisering * **Anonieme gegevens:** Gegevens die geen betrekking hebben op een geïdentificeerde of identificeerbare natuurlijke persoon, of die zodanig zijn geanonimiseerd dat de betrokkene niet meer (of niet langer) identificeerbaar is. De AVG is hierop niet van toepassing. * **Pseudonieme gegevens:** Persoonsgegevens die zodanig worden verwerkt dat zij niet meer aan een specifieke betrokkene kunnen worden toegeschreven zonder dat er aanvullende informatie wordt gebruikt. Deze aanvullende informatie wordt apart bewaard en beveiligd. Pseudonieme gegevens worden nog steeds beschouwd als persoonsgegevens en vallen onder de AVG, hoewel ze een verhoogd beschermingsniveau genieten. > **Zaak EDPS v SRB:** Het Hof oordeelde dat gepseudonimiseerde gegevens, afhankelijk van de omstandigheden, de betrokkene effectief onherkenbaar kunnen maken voor anderen dan de verwerkingsverantwoordelijke. Dit kan betekenen dat ze in specifieke gevallen buiten de scope van de AVG vallen, maar dit is niet de algemene regel. > **Zaak OC v Commission:** De notie 'indirect' in artikel 4(1) AVG betekent dat informatie niet direct iemand hoeft te identificeren, en het is niet noodzakelijk dat alle identificerende informatie bij één persoon berust. #### 3.1.4 Bijzondere categorieën van persoonsgegevens (gevoelige gegevens) Dit zijn persoonsgegevens die zo nauw verbonden zijn met de persoon dat ze extra bescherming vereisen. Verwerking is in principe verboden, tenzij aan strikte uitzonderingen wordt voldaan. * **Definitie:** Persoonsgegevens die voortvloeien uit specifieke technische verwerking met betrekking tot de fysieke, fysiologische of gedragskenmerken van een natuurlijke persoon, die unieke identificatie van die natuurlijke persoon mogelijk maken of bevestigen. * **Voorbeelden van biometrische gegevens:** * **Fysieke/fysiologische identificatie:** Gezichtsherkenning, vingerafdrukherkenning, irisscans, stem- en spraakherkenning. * **Gedragsmatige identificatie:** Toetspatroon analyse (keystroke analysis), handschriftherkenning, loopanalyse (gait analysis), oogbewegingsanalyse (gaze analysis). * **Uitzonderingen op het verbod (Artikel 9.2 AVG):** Expliciete toestemming, wetgeving inzake arbeid, sociale zekerheid, bescherming van vitale belangen, organisaties zonder winstoogmerk met een politiek, filosofisch, religieus of vakbondsdoel, gegevens die door de betrokkene manifest openbaar zijn gemaakt, juridische claims, substantiële redenen van algemeen belang, preventieve of beroepsgeneeskunde, volksgezondheid, archivering in het algemeen belang, wetenschappelijk/historisch onderzoek, statistische doeleinden. * **Aanvullende voorwaarden door lidstaten (Artikel 9.4 AVG):** Lidstaten kunnen aanvullende voorwaarden en beperkingen stellen voor de verwerking van genetische gegevens, biometrische gegevens of gegevens over gezondheid. > **Voorbeeld:** Artikel 5 van de Belgische Data Protection Act stelt aanvullende eisen aan de verwerking van genetische, biometrische of gezondheidsgegevens, zoals het specificeren van wie toegang heeft tot de gegevens en het waarborgen van vertrouwelijkheid. ### 3.2 Niet-persoonsgegevens Gegevens die niet onder de definitie van persoonsgegevens vallen, zoals geaggregeerde en geanonimiseerde datasets voor big data-analyse, vallen buiten de AVG. Deze data vallen echter wel onder andere regelgeving, zoals de Verordening (EU) 2018/1807 inzake een kader voor het vrije datatransport binnen de EU. De EU-datastrategie en initiatieven zoals de Data Governance Act en de Data Act streven naar het creëren van een interne markt voor data en het faciliteren van datadeling. ## 4. Data protection actors (actoren in gegevensbescherming) De AVG definieert verschillende actoren met specifieke rechten en plichten. Het correct identificeren van deze actoren is cruciaal voor de naleving van de regelgeving. ### 4.1 Betrokkene (Data Subject) * **Definitie (Artikel 4.1 AVG):** De geïdentificeerde of identificeerbare natuurlijke persoon van wie persoonsgegevens worden verwerkt. * **Rechten:** Betrokkenen hebben diverse rechten onder de AVG (zie verder hoofdstuk 12). * **Kwetsbare groepen:** Kinderen, patiënten, werknemers en ouderen worden beschouwd als kwetsbare groepen die specifieke bescherming nodig hebben vanwege hun mogelijke minderheid van de risico's, gevolgen en waarborgen. ### 4.2 Verwerkingsverantwoordelijke (Data Controller) * **Definitie (Artikel 4.7 AVG):** De natuurlijke of rechtspersoon, publieke instantie, dienst of ander orgaan die, alleen of samen met anderen, de doeleinden van en de middelen voor de verwerking van persoonsgegevens vaststelt. * **Verantwoordelijkheid:** De verwerkingsverantwoordelijke is primair verantwoordelijk voor de naleving van de AVG en moet kunnen aantonen dat de principes van gegevensbescherming worden nageleefd (beginsel van verantwoordingsplicht). > **Zaak Google Spain v AEPD:** Een zoekmachinoperator die informatie publiceert, indiceert, opslaat en beschikbaar stelt op het internet, wordt beschouwd als verwerkingsverantwoordelijke voor de persoonsgegevens die deze informatie bevat. #### 4.2.1 Gezamenlijke verwerkingsverantwoordelijken (Joint Controllers) * Wanneer twee of meer verwerkingsverantwoordelijken samen de doeleinden en middelen van de verwerking bepalen, zijn zij gezamenlijke verwerkingsverantwoordelijken (Artikel 26.1 AVG). Hun verantwoordelijkheden moeten worden vastgelegd in een onderlinge regeling, doorgaans een schriftelijk contract. > **Voorbeeld:** Twee universiteiten die samenwerken aan een onderzoeksproject door middel van elektronische enquêtes. ### 4.3 Verwerker (Data Processor) * **Definitie (Artikel 4.8 AVG):** De natuurlijke of rechtspersoon, publieke instantie, dienst of ander orgaan die persoonsgegevens verwerkt *namens* de verwerkingsverantwoordelijke. * **Kenmerken:** * Een afzonderlijke entiteit ten opzichte van de verwerkingsverantwoordelijke. * Verwerkt persoonsgegevens ten behoeve van de verwerkingsverantwoordelijke en onder diens instructies. * **Voorbeeld:** Een gespecialiseerd bedrijf in HR-administratie, een cloudopslagprovider. #### 4.3.1 Sub-verwerker (Sub-processor) * Een verwerker kan een andere entiteit inschakelen om persoonsgegevens te verwerken, die dan als sub-verwerker kwalificeert. De initiële verwerker blijft volledig aansprakelijk voor de naleving van de verplichtingen door de sub-verwerker. Dit mag alleen met voorafgaande schriftelijke toestemming van de verwerkingsverantwoordelijke. ### 4.4 Ontvanger en Derde Partij (Recipient and Third Party) * **Ontvanger:** Een natuurlijke of rechtspersoon, publieke instantie, dienst of ander orgaan aan wie de persoonsgegevens worden verstrekt, al dan niet een derde. * **Derde Partij:** Iedere natuurlijke of rechtspersoon, publieke instantie, dienst of ander orgaan, *niet zijnde* de betrokkene, de verwerkingsverantwoordelijke, de verwerker of de sub-verwerker. ### 4.5 Verantwoordingsplicht (Accountability Principle) De verwerkingsverantwoordelijke is verantwoordelijk voor en moet de naleving van de beginselen inzake de verwerking van persoonsgegevens (artikel 5 AVG) kunnen aantonen. Dit omvat zowel feitelijke elementen als de specifieke omstandigheden van de zaak. > **Tip:** De kwalificatie van de actoren is cruciaal. De verantwoordingsplicht rust primair op de verwerkingsverantwoordelijke. > **Voorbeeld Case:** Twee universiteiten werken samen aan een onderzoeksproject met behulp van online enquêtes (Qualtrics). De respondenten (jonge mensen) zijn de betrokkenen. De universiteiten, die gezamenlijk de doelen en middelen bepalen, zijn de gezamenlijke verwerkingsverantwoordelijken. Qualtrics, die de enquête software levert, is de verwerker. De data wordt opgeslagen op het platform van een van de universiteiten. --- # Persoonsgegevens en niet-persoonsgegevens onder de GDPR Dit onderwerp verkent de definities van persoonsgegevens en niet-persoonsgegevens zoals uiteengezet in de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG), met aandacht voor identificeerbaarheid, gevoelige gegevens en specifieke categorieën van gegevens. ### 2.1 Definitie van persoonsgegevens Volgens de AVG is een **persoonsgegeven** "alle informatie betreffende een geïdentificeerde of identificeerbare natuurlijke persoon ('betrokkene')". Een identificeerbare natuurlijke persoon is iemand die direct of indirect kan worden geïdentificeerd, met name aan de hand van een identificator zoals een naam, een identificatienummer, locatiegegevens, een online-identificator of een of meer factoren die kenmerkend zijn voor de fysieke, fysiologische, genetische, psychische, economische, culturele of sociale identiteit van die natuurlijke persoon. * De AVG is **niet van toepassing** op de persoonsgegevens van **overleden personen**. Lidstaten kunnen hierover wel specifieke regels opstellen. * De AVG is **niet van toepassing** op **rechtspersonen**. **Identificeerbaarheid** betekent dat, zelfs als niet alle informatie om iemand exact te kennen aanwezig is, de informatie in combinatie met andere stukken wel tot identificatie kan leiden. Dit kan direct of indirect gebeuren. Er wordt rekening gehouden met alle middelen die redelijkerwijs waarschijnlijk zullen worden gebruikt om de natuurlijke persoon te identificeren, inclusief de beschikbare technologie en de kosten en tijd die nodig zijn voor identificatie. Het is niet vereist dat alle identificerende informatie in handen is van één persoon om als persoonsgegeven te worden beschouwd. > **Tip:** De reikwijdte van persoonsgegevens is breed en omvat potentieel allerlei soorten informatie, niet beperkt tot gevoelige of privé-informatie. **Voorbeelden van persoonsgegevens:** * Fysieke kenmerken * Biometrische gegevens * Locatiegegevens * Administratieve documenten * Belastinggegevens * Foto's * Persoonlijke opvattingen en meningen #### 2.1.1 Geanonimiseerde en gepseudonimiseerde gegevens * **Geanonimiseerde gegevens**: Informatie die geen betrekking heeft op een geïdentificeerde of identificeerbare natuurlijke persoon. De AVG is hierop **niet van toepassing**. Dit zijn gegevens die zodanig zijn verwerkt dat de betrokkene niet meer identificeerbaar is. * **Gepseudonimiseerde gegevens**: Persoonsgegevens die zodanig zijn verwerkt dat zij niet meer aan een specifieke betrokkene kunnen worden toegeschreven zonder gebruikmaking van aanvullende gegevens. Deze aanvullende gegevens worden apart bewaard en onderworpen aan technische en organisatorische maatregelen om ervoor te zorgen dat de persoonsgegevens niet aan een geïdentificeerde of identificeerbare natuurlijke persoon worden toegeschreven. Gepseudonimiseerde gegevens worden beschouwd als persoonsgegevens en vallen dus **onder de AVG**. > **Tip:** Hoewel gepseudonimiseerde gegevens nog steeds als persoonsgegevens worden beschouwd, verkleint pseudonimisering het risico op identificatie aanzienlijk en kan het een passende maatregel zijn ter naleving van de AVG. #### 2.1.2 Gevoelige gegevens (bijzondere categorieën van persoonsgegevens) Bepaalde persoonsgegevens worden aangemerkt als 'bijzondere categorieën van persoonsgegevens' of 'gevoelige gegevens'. Deze vereisen een verhoogde bescherming en zijn onderworpen aan strengere regels, omdat ze bijzonder gevoelig zijn in relatie tot grondrechten en vrijheden, zoals het risico op discriminatie. * **Algemene regel (artikel 9.1 AVG)**: De verwerking van deze gegevens is in beginsel **verboden**. * **Uitzonderingen (artikel 9.2 AVG)**: Er zijn specifieke, beperkte omstandigheden waarin de verwerking van gevoelige gegevens wel is toegestaan. Dit omvat onder andere: * Expliciete toestemming van de betrokkene. * Noodzakelijk voor werkgelegenheid en sociale zekerheid. * Bescherming van vitale belangen. * Verwerking door een stichting of vereniging zonder winstoogmerk met een politiek, filosofisch, religieus of vakbondsdoel. * Gegevens die de betrokkene zelf openbaar heeft gemaakt. * Noodzakelijk voor de vaststelling, uitoefening of verdediging van rechtsvorderingen. * Redenen van zwaarwegend openbaar belang. * Gezondheidszorg en doeleinden van openbaar belang op het gebied van volksgezondheid. * Archivering in het algemeen belang, wetenschappelijk of historisch onderzoek of statistische doeleinden. Lidstaten kunnen aanvullende voorwaarden en beperkingen opleggen voor de verwerking van genetische gegevens, biometrische gegevens of gegevens betreffende gezondheid (artikel 9.4 AVG). **Biometrische gegevens** worden gedefinieerd als persoonsgegevens die voortvloeien uit specifieke technische verwerkingen met betrekking tot de fysieke, fysiologische of gedragskenmerken van een natuurlijke persoon, waardoor die persoon uniek kan worden geïdentificeerd of de identificatie ervan kan worden bevestigd. **Voorbeelden van biometrische gegevens:** * Gezichtsherkenning * Vingerafdrukverificatie * Iris-scanning * Stem- en spraakherkenning (fysiek/fysiologisch) * Toetsaanslag-analyse (keystroke analysis) * Handschriftanalyse * Galoop-analyse (gait analysis) * Kijkgedrag-analyse (gaze analysis) (gedragskenmerken) > **Voorbeeld:** In België legt de Wet van 30 juli 2018 betreffende de bescherming van natuurlijke personen met betrekking tot de verwerking van persoonsgegevens specifieke aanvullende voorwaarden op voor de verwerking van genetische, biometrische of gezondheidsgegevens, zoals het specificeren wie toegang heeft tot de gegevens en het aanhouden van een lijst van bevoegde personen die gebonden zijn aan een geheimhoudingsplicht. ### 2.2 Niet-persoonsgegevens **Niet-persoonsgegevens** vallen niet onder de AVG. Dit betreft informatie die niet herleidbaar is tot een geïdentificeerde of identificeerbare natuurlijke persoon. De verwerking van niet-persoonsgegevens is onderworpen aan Verordening (EU) 2018/1807 betreffende een kader voor het vrije verkeer van niet-persoonsgegevens in de Europese Unie. Deze verordening is bedoeld om een interne markt voor gegevens te creëren, wat de concurrentiekracht van de EU wereldwijd moet vergroten en innovatie moet stimuleren. **Voorbeelden van niet-persoonsgegevens:** * Geaggregeerde en geanonimiseerde datasets voor big data-analyse. * Gegevens over precisielandbouw (bv. monitoringsgegevens voor pesticiden en watergebruik). * Gegevens over onderhoudsbehoeften van industriële machines. > **Tip:** De EU-strategie voor gegevens richt zich op het creëren van een efficiënte markt voor zowel persoonsgegevens (via de AVG) als niet-persoonsgegevens (via verordeningen zoals 2018/1807), met initiatieven als de Data Governance Act en de Data Act om data-sharing te faciliteren en economische waarde uit data te halen. ### 2.3 Uitzonderingen op de AVG De AVG is van toepassing op de verwerking van persoonsgegevens die geheel of gedeeltelijk geautomatiseerd is, of op niet-geautomatiseerde gegevens die deel uitmaken van of bestemd zijn om deel uit te maken van een bestand. Er zijn echter uitzonderingen: * **Activiteiten met betrekking tot nationale veiligheid of gemeenschappelijk buitenlands en veiligheidsbeleid**: Deze vallen buiten de reikwijdte van de AVG en worden op nationaal niveau gereguleerd. * **Huishoudelijke uitzondering**: De AVG is niet van toepassing op de verwerking van persoonsgegevens door een natuurlijk persoon in het kader van een **puur persoonlijke of huishoudelijke activiteit**. Dit omvat bijvoorbeeld correspondentie en het bijhouden van adressen voor persoonlijke doeleinden, of het maken van opnames met een actiecamera voor persoonlijk entertainment thuis. Het is hierbij cruciaal dat de gegevens niet gedeeld worden met een onbeperkt aantal personen of bestemd zijn om publiekelijk toegankelijk te worden gemaakt. > **Voorbeeld:** Het opnemen van een fietstocht met een actiecamera voor persoonlijk gebruik en het bekijken van de beelden thuis valt onder de huishoudelijke uitzondering. Als de beelden echter op sociale media worden geplaatst en toegankelijk zijn voor een breed publiek, dan valt dit waarschijnlijk niet meer onder deze uitzondering en kan de AVG van toepassing zijn. ### 2.4 Pseudonimisering vs. Anonimisering Het is belangrijk het verschil te begrijpen tussen anonimisering en pseudonimisering: * **Anonimisering** verwijdert alle identificeerbare elementen volledig, waardoor de gegevens niet meer naar een persoon herleidbaar zijn. De AVG is hier niet van toepassing. * **Pseudonimisering** vervangt directe identificators door een pseudoniem. Hoewel de persoon niet direct identificeerbaar is, blijft herleiding mogelijk met behulp van aanvullende informatie. De AVG is wél van toepassing op gepseudonimiseerde gegevens, maar pseudonimisering wordt beschouwd als een effectieve beveiligingsmaatregel die de bescherming van persoonsgegevens verhoogt. > **Tip:** Pseudonimisering kan een belangrijke rol spelen bij het voldoen aan de AVG, met name voor onderzoeksdoeleinden en statistische analyses, omdat het de risico's voor betrokkenen verkleint zonder de bruikbaarheid van de gegevens volledig teniet te doen. --- # Gegevensbeschermingsactoren en hun verantwoordelijkheden Dit hoofdstuk introduceert de verschillende actoren binnen gegevensbescherming, zoals de gegevensbeheerder, de gegevensverwerker en het gegevensobject, en hun bijbehorende verantwoordelijkheden, met nadruk op de principes van verantwoording onder de AVG. ## 3. Gegevensbeschermingsactoren en hun verantwoordelijkheden Binnen de context van gegevensbescherming is het cruciaal om de verschillende actoren te identificeren en te begrijpen, aangezien hun rol en status bepalen welke verantwoordelijkheden zij dragen met betrekking tot de verwerking van persoonsgegevens. Deze actoren en hun functies zijn fundamenteel voor de naleving van de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG). ### 3.1 Het gegevensobject (data subject) Het gegevensobject, ook wel 'data subject' genoemd, is de natuurlijke persoon wiens persoonsgegevens worden verwerkt. Dit concept is direct gekoppeld aan de definitie van persoonsgegevens in de AVG. * **Definitie:** Volgens Artikel 4.1 van de AVG is een gegevensobject 'iedere geïdentificeerde of identificeerbare natuurlijke persoon'. Een identificeerbare natuurlijke persoon is iemand die direct of indirect kan worden geïdentificeerd, met name aan de hand van een identificator zoals een naam, een identificatienummer, locatiegegevens, een online-identificator of een of meer factoren die kenmerkend zijn voor de fysieke, fysiologische, genetische, psychische, economische, culturele of sociale identiteit van die natuurlijke persoon. * **Belangrijke opmerkingen:** * De AVG is niet van toepassing op persoonsgegevens van overleden personen. Lidstaten kunnen hierover wel eigen regels opstellen. * De AVG is niet van toepassing op rechtspersonen. * **Identificeerbaarheid:** Een persoon wordt als identificeerbaar beschouwd, zelfs als niet alle benodigde informatie om die persoon exact te identificeren direct beschikbaar is. Door informatie te combineren, kan de identiteit achterhaald worden. Factoren die hierbij een rol spelen zijn onder andere de kosten en de tijd die nodig is voor identificatie, rekening houdend met de beschikbare technologie. * **Kwetsbare gegevensobjecten:** Sommige gegevensobjecten worden als kwetsbaarder beschouwd en verdienen specifieke bescherming. Dit geldt met name voor kinderen, die zich mogelijk minder bewust zijn van de risico's en hun rechten. Ook ouderen, patiënten en werknemers kunnen als kwetsbare groepen worden aangemerkt, vaak door een machtsongelijkheid in de relatie met de verwerker. ### 3.2 De gegevensbeheerder (data controller) De gegevensbeheerder is de actor die de doelen en middelen van de verwerking van persoonsgegevens vaststelt. * **Definitie:** Volgens Artikel 4.7 van de AVG is een gegevensbeheerder 'de natuurlijke of rechtspersoon, het openbaar gezag, de dienst, het agentschap of een ander lichaam dat, alleen of samen met anderen, de verwerkingsdoeleinden en de middelen voor de verwerking van persoonsgegevens vaststelt'. * **Verantwoordelijkheden:** * De gegevensbeheerder is primair verantwoordelijk voor de naleving van de AVG. Dit omvat het waarborgen van de principes van gegevensverwerking zoals uiteengezet in Artikel 5 van de AVG. * Zij moeten kunnen aantonen dat zij voldoen aan de principes van gegevensbescherming. * **Gezamenlijke gegevensbeheerders (Joint controllers):** Wanneer twee of meer beheerders gezamenlijk de doelen en middelen van de verwerking vaststellen, worden zij beschouwd als gezamenlijke beheerders. Zij dienen de verdeling van hun respectieve verantwoordelijkheden vast te leggen in een schriftelijke overeenkomst. * **Voorbeelden:** * Een zoekmachine die informatie van het internet indexeert, opslaat en beschikbaar stelt, wordt beschouwd als gegevensbeheerder met betrekking tot de verwerking van persoonsgegevens die deze informatie bevat. * Een reisbureau dat gegevens deelt met een luchtvaartmaatschappij en een hotelketen voor pakketreizen kan worden beschouwd als gezamenlijke gegevensbeheerder. * Een gemeenschap van Jehova's Getuigen en haar leden kunnen gezamenlijke beheerders zijn. ### 3.3 De gegevensverwerker (data processor) De gegevensverwerker verwerkt persoonsgegevens namens de gegevensbeheerder. * **Definitie:** Artikel 4.8 van de AVG definieert een gegevensverwerker als 'een natuurlijke of rechtspersoon, het openbaar gezag, de dienst, het agentschap of een ander lichaam dat persoonsgegevens verwerkt namens de verwerkingsverantwoordelijke'. * **Kenmerken:** * De verwerker is een aparte entiteit ten opzichte van de beheerder. * De verwerker verwerkt persoonsgegevens ten behoeve van de beheerder en onder diens instructies. * **Verantwoordelijkheden:** * De verwerker moet passende technische en organisatorische maatregelen implementeren om de gegevens te beschermen. * De verwerking door de verwerker moet worden beheerst door een contract of een andere juridische akte die bindend en schriftelijk is. * De verwerker moet rekening houden met factoren zoals deskundigheid, betrouwbaarheid, middelen en naleving van gedragscodes of certificeringsregelingen. * **Voorbeelden:** * Een bedrijf gespecialiseerd in personeelsadministratie. * Een cloudopslagprovider. * Survey software zoals Qualtrics, die wordt gebruikt voor het uitvoeren van enquêtes namens onderzoeksinstellingen. #### 3.3.1 De sub-verwerker (sub-processor) Een sub-verwerker is een andere actor die door de gegevensverwerker wordt ingeschakeld om persoonsgegevens te verwerken. * **Voorwaarden:** De gegevensverwerker mag geen andere verwerker inschakelen zonder voorafgaande specifieke of algemene schriftelijke machtiging van de beheerder. * **Aansprakelijkheid:** De initiële gegevensverwerker blijft volledig aansprakelijk jegens de beheerder voor de prestaties van de sub-verwerker. Uitbesteding van verwerkingsactiviteiten ontslaat de gegevensverwerker niet van zijn verplichtingen onder de wetgeving inzake gegevensbescherming. ### 3.4 Principes van Verantwoording (Accountability) Het principe van verantwoording, zoals uiteengezet in Artikel 5 van de AVG, is cruciaal en houdt in dat de gegevensbeheerder verantwoordelijk is voor en kan aantonen dat hij voldoet aan de beginselen van gegevensverwerking. Dit principe bepaalt wie verantwoordelijk is voor de naleving van de verschillende regels inzake gegevensbescherming en hoe gegevenssub jecten hun rechten kunnen uitoefenen. De kwalificatie van de actoren (beheerder, verwerker) is hierbij essentieel. > **Tip:** Het correct identificeren van de rol van elke actor (gegevensbeheerder, gegevensverwerker, sub-verwerker) is de eerste stap om te begrijpen wie welke verantwoordelijkheden draagt en hoe de naleving van de AVG gewaarborgd moet worden. #### 3.4.1 Toepassing in de praktijk (Voorbeeld) Een onderzoeksproject waarbij twee universiteiten samenwerken aan elektronische enquêtes voor jongeren over de impact van sociale media op hun mentale gezondheid. De gegevens worden verwerkt via survey software (Qualtrics) en opgeslagen op het platform van een van de universiteiten. * **Gegevensobjecten:** De respondenten van de enquête (de jongeren). * **Gegevensbeheerders:** Beide universiteiten, aangezien zij gezamenlijk het onderzoek opzetten en de doelen en middelen van de verwerking bepalen. * **Gegevensverwerker:** Qualtrics, aangezien zij de service leveren voor het uitvoeren van de enquête en de gegevensverwerking namens de universiteiten faciliteren. Qualtrics bepaalt niet de doelen of middelen, maar voert de verwerking uit op instructie van de beheerders. > **Tip:** De Europese Gegevensbeschermingsraad (EDPB) biedt richtlijnen en hulpmiddelen, zoals stroomdiagrammen, die kunnen helpen bij het correct kwalificeren van verschillende actoren en hun rollen in de gegevensbescherming. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | ANPR | Automatische nummerplaatherkenning (Automatic Number Plate Recognition); een technologie die oorspronkelijk werd gebruikt voor het detecteren van snelheids- en verkeersovertredingen, maar ook voor andere doeleinden kan worden ingezet, zoals het monitoren van bewegingen tijdens beperkingen. | | Gegevensbescherming | Een juridisch en technisch raamwerk dat regels stelt voor het verzamelen, verwerken, opslaan en delen van persoonsgegevens om de privacy van individuen te waarborgen en misbruik te voorkomen. | | Privacy | Het recht van een individu op respect voor het privé- en familieleven, de woning en de correspondentie. Het omvat de individuele en persoonlijke sfeer, inclusief huis, communicatie, gedachten, gevoelens, seksualiteit en beelden. | | Persoonsgegevens | Alle informatie die betrekking heeft op een geïdentificeerde of identificeerbare natuurlijke persoon ('betrokkene'). Een identificeerbaar persoon is iemand die direct of indirect kan worden geïdentificeerd, met name aan de hand van een identifier zoals een naam, identificatienummer, locatiegegevens, online identifier of specifieke factoren van fysieke, fysiologische, genetische, mentale, economische, culturele of sociale identiteit. | | Gevoelige gegevens (Speciale categorieën van persoonsgegevens) | Bepaalde persoonsgegevens die vanwege hun aard bijzonder gevoelig zijn voor fundamentele rechten en vrijheden, zoals gegevens over ras, etnische afkomst, politieke opvattingen, religieuze of levensbeschouwelijke overtuigingen, vakbondslidmaatschap, genetische gegevens, biometrische gegevens met het oog op de unieke identificatie van een persoon, of gegevens betreffende gezondheid, seksueel gedrag of seksuele geaardheid. | | Pseudonimisering | Een verwerkingsmethode waarbij persoonsgegevens zodanig worden verwerkt dat zij niet langer aan een specifieke betrokkene kunnen worden toegeschreven zonder de hulp van aanvullende gegevens, mits deze aanvullende gegevens apart worden bewaard en onderworpen zijn aan technische en organisatorische maatregelen om te waarborgen dat de persoonsgegevens niet aan een geïdentificeerde of identificeerbare natuurlijke persoon worden toegeschreven. | | Data controller (Gegevensbeheerder) | De natuurlijke persoon of rechtspersoon, het openbaar gezag, agentschap of een ander lichaam dat, alleen of samen met anderen, de doeleinden en de middelen voor de verwerking van persoonsgegevens vaststelt. | | Data processor (Gegevensverwerker) | De natuurlijke persoon of rechtspersoon, het openbaar gezag, agentschap of een ander lichaam dat persoonsgegevens verwerkt namens de gegevensbeheerder, en wel onder diens instructies. | | Data subject (Betrokkene) | De natuurlijke persoon op wie de persoonsgegevens betrekking hebben. Dit zijn de individuen wiens persoonlijke gegevens worden verwerkt en die bepaalde rechten hebben met betrekking tot die gegevens. | | GDPR (AVG) | De Algemene Verordening Gegevensbescherming (General Data Protection Regulation) is een verordening van de Europese Unie die regels stelt voor de bescherming van persoonsgegevens en de privacy van individuen binnen de Europese Economische Ruimte. | | Niet-persoonsgegevens | Gegevens die niet direct of indirect betrekking hebben op een geïdentificeerde of identificeerbare natuurlijke persoon. Dit kunnen geaggregeerde, geanonimiseerde datasets of gegevens zijn die geen persoonlijk verband hebben. |

# La nature et le développement historique des droits de l'homme Voici une synthèse détaillée et complète sur la nature et le développement historique des droits de l'homme, conçue pour un guide d'étude universitaire. ## 1. La nature et le développement historique des droits de l'homme L'exploration des origines philosophiques, des définitions et de l'évolution historique des droits de l'homme révèle un concept en constante mutation, fondé sur des notions de dignité et de valeur inhérente à chaque individu. ### 1.1 Définition et caractéristiques fondamentales des droits de l'homme Les droits de l'homme peuvent être appréhendés sous deux perspectives principales : 1. **Signification philosophique :** Il s'agit de revendications morales spéciales auxquelles tous les êtres humains peuvent prétendre. 2. **Signification juridique :** Elle représente la concrétisation de ces revendications dans le droit positif. Le corps des droits de l'homme se définit comme l'ensemble des droits inhérents et universels visant à garantir les conditions nécessaires au fonctionnement libre et digne des individus, indépendamment de leur genre, nationalité, couleur, religion, langue, origine ethnique, situation économique ou tout autre statut. Trois caractéristiques fondamentales, telles que soulignées par Hunt, les définissent : * **Inhérents à tous les êtres humains :** Ils découlent de la simple condition d'être humain, sans discrimination. * **Inaliénables :** Bien que potentiellement sujets à des restrictions, ils ne peuvent être retirés. * **Universels :** Ils sont applicables à tous les êtres humains, partout et à tout moment. La notion de `(dignité humaine)` sert de principe fondamental, émanant de diverses traditions juridiques et culturelles, et impliquant le respect de la valeur intrinsèque et égale de chaque personne. > **Tip :** Il est crucial de distinguer les droits de l'homme modernes des concepts moraux ou religieux antérieurs. Les droits de l'homme sont intégrés dans le droit positif et confèrent des droits subjectifs et exécutoires, contrairement aux devoirs religieux qui lient un individu à une divinité. ### 1.2 L'évolution historique des droits de l'homme L'histoire des droits de l'homme est marquée par un lent développement, influencé par des courants philosophiques, des révolutions sociales et des événements historiques majeurs. #### 1.2.1 Les racines philosophiques et anciennes Bien que le terme "droits de l'homme" soit relativement moderne (principalement depuis le XVIIIe siècle), des concepts précurseurs existent depuis l'Antiquité : * **Philosophie du droit naturel :** Les penseurs grecs ont évoqué une loi universelle de la nature ou divine, régissant les comportements humains. Les stoïciens, comme Zénon, ont mis l'accent sur la valeur et la dignité de chaque vie humaine. Cicéron a également souligné l'existence d'une loi naturelle immuable imposant des responsabilités envers autrui. * **Platon et Aristote :** Platon a insisté sur l'adéquation entre nature et normes pour le comportement humain, tandis qu'Aristote a souligné le rôle de l'État de droit dans la protection des individus et le lien entre justice et législation, dérivant des droits naturels de la loi naturelle. * **Moyen Âge et Thomas d'Aquin :** L'idée d'une loi naturelle, supérieure aux lois humaines et d'origine divine, a été propagée par Thomas d'Aquin. Les lois humaines devaient être jugées à l'aune de cette loi naturelle pour être justes et donc contraignantes. * **Hugo de Groot (Grotius) :** Il a affirmé l'existence d'une loi naturelle indépendante de l'autorité politique, découlant de la raison et constituant un étalon objectif d'évaluation des États. Il a soutenu que le droit naturel accordait des droits inhérents à tous les êtres humains. * **John Locke :** Considéré comme un précurseur majeur, Locke a théorisé l'état de nature où les individus sont libres, égaux et indépendants, dotés de droits naturels à la vie, la liberté et la propriété. Il a postulé que le gouvernement, issu d'un contrat social, a pour rôle premier de protéger ces droits. Il a également introduit le droit de résistance contre un gouvernement tyrannique. * **Thomas Paine :** Il a été un ardent défenseur des "droits de l'homme" (rights of men), soutenant que le gouvernement doit protéger ces droits et que le suffrage universel est un droit fondamental. Il a été l'un des premiers à envisager le droit à la protection sociale. * **Jean-Jacques Rousseau :** Il a développé la théorie du contrat social, affirmant que si les hommes naissent libres, la société corrompt cette liberté naturelle. Le contrat social permet de retrouver une forme de liberté par l'autonomie et la soumission aux lois découlant de la "volonté générale". * **Emmanuel Kant :** Il a fondé les droits de l'homme sur la dignité inhérente à l'être humain en tant qu'être raisonnable, en déduisant des droits à la liberté, à l'égalité (non-discrimination) et à l'autonomie. * **Thomas Hobbes :** Bien que partisan du droit naturel, Hobbes avait une vision pessimiste de la nature humaine, arguant que la recherche de l'intérêt personnel dans l'état de nature menait au chaos. Il a préconisé un souverain absolu et irresponsable (son "Léviathan") pour maintenir l'ordre, une idée qui a influencé les politiques de souveraineté forte. #### 1.2.2 Les grandes déclarations et révolutions * **Les codes antiques et médiévaux :** Des textes comme le Code d'Ur-Nammu, le Code de Hammurabi (avec des dispositions sur les droits de propriété, les droits des femmes et des enfants, mais aussi des sanctions sévères), et le Cylindre de Cyrus (mentionnant la liberté et la sécurité, le droit de propriété, et la liberté religieuse) témoignent d'une préoccupation pour certaines normes juridiques. La Magna Carta (1215) a garanti des droits, principalement pour la noblesse et le clergé, tels que le droit à un procès par les pairs et la protection de la propriété. * **La Déclaration d'Indépendance américaine (1776) et le Bill of Rights :** Fortement influencée par Locke, cette déclaration proclame les droits inaliénables à la vie, à la liberté et à la recherche du bonheur, et légitime le droit du peuple à modifier ou abolir un gouvernement destructeur de ces fins. * **La Déclaration des Droits de l'Homme et du Citoyen (1789) :** Issue de la Révolution française, elle s'inspire des idées de Rousseau et proclame les droits naturels et imprescriptibles de l'homme, tels que la liberté, la propriété, la sûreté et la résistance à l'oppression. Elle fut cependant critiquée pour son caractère sélectif, excluant initialement les femmes. * **L'influence du droit de résistance (ius resistendi) :** Cette notion, développée notamment par Locke, stipule que les citoyens ont le droit de s'opposer à un gouvernement qui ne respecte pas les droits fondamentaux, pouvant aller jusqu'à son renversement. #### 1.2.3 La codification et la généralisation des droits * **Les différentes générations de droits de l'homme :** * **Première génération (droits civils et politiques) :** Émergés au XVIIIe siècle, ces droits sont souvent qualifiés de "droits-libertés" ou "droits de défense" (Abwehrrechte). Ils visent à protéger l'individu contre l'ingérence arbitraire de l'État, tels que le droit à la liberté personnelle, le droit à un procès équitable, la liberté d'expression et le droit de vote. * **Deuxième génération (droits économiques, sociaux et culturels) :** Développés au XIXe et début XXe siècle, souvent en réaction aux injustices sociales engendrées par l'industrialisation et le capitalisme, ces droits sont qualifiés de "droits-créances" ou "droits de prestation". Ils exigent une action positive de l'État pour garantir des conditions de vie dignes, incluant le droit au travail, à la santé, à l'éducation et au logement. * **Troisième génération (droits de solidarité ou collectifs) :** Apparus plus récemment, ils concernent des droits collectifs tels que le droit au développement, le droit à un environnement sain et le droit à la paix. Ils nécessitent une coopération internationale accrue. * **Quatrième génération (en devenir) :** Elle pourrait englober les droits liés aux avancées technologiques (biotechnologie, intelligence artificielle, etc.) et les droits des générations futures. * **L'abolition de l'esclavage :** Le mouvement abolitionniste au XIXe siècle, motivé par des facteurs moraux et socio-économiques, a conduit à des conventions internationales visant à éradiquer la traite négrière et l'esclavage. * **Le droit humanitaire :** Le développement du droit humanitaire, notamment avec la création du Comité International de la Croix-Rouge (CICR) et les Conventions de Genève, vise à protéger les victimes de conflits armés, qu'elles soient combattantes ou civiles. * **La protection des minorités :** Après la Première Guerre mondiale, la création de la Société des Nations et la signature de traités relatifs aux minorités ont marqué une tentative d'établir des garanties pour les populations minoritaires. #### 1.2.4 L'internationalisation des droits de l'homme après la Seconde Guerre mondiale La Seconde Guerre mondiale a constitué un tournant décisif dans le développement des droits de l'homme, accélérant leur internationalisation et leur intégration dans le droit international. * **La Charte des Nations Unies (1945) :** Elle mentionne l'objectif de promouvoir le respect des droits de l'homme et des libertés fondamentales, posant les bases d'un système international de protection. * **La Déclaration Universelle des Droits de l'Homme (DUDH) (1948) :** Adoptée par l'Assemblée générale des Nations Unies, elle énonce un ensemble de droits civils, politiques, économiques, sociaux et culturels. Bien que n'étant pas juridiquement contraignante en elle-même, elle a acquis une valeur normative considérable par le biais du droit international coutumier et comme interprétation de la Charte de l'ONU. * **Les Pactes internationaux de 1966 :** Le Pacte international relatif aux droits civils et politiques (PIDCP) et le Pacte international relatif aux droits économiques, sociaux et culturels (PIDESC) ont été adoptés pour rendre juridiquement contraignants les droits énoncés dans la DUDH. Ces deux pactes, avec la DUDH, forment la "Charte internationale des droits de l'homme". * **Autres traités des Nations Unies :** De nombreux autres traités ont été adoptés pour protéger des groupes spécifiques ou des droits particuliers, tels que la Convention sur l'élimination de toutes les formes de discrimination à l'égard des femmes (CEDAW), la Convention relative aux droits de l'enfant (CIDE) et la Convention contre la torture. * **La régionalisation des droits de l'homme :** Des systèmes régionaux de protection des droits de l'homme ont également émergé, comme la Convention européenne des droits de l'homme (CEDH) et la Cour européenne des droits de l'homme (CEDH), le système interaméricain et le système africain. #### 1.2.5 Défis contemporains et évolutions Malgré les progrès réalisés, la protection des droits de l'homme fait face à des défis constants : * **Critiques et débats :** Les droits de l'homme sont critiqués pour leur prétendu caractère occidental, leur application sélective, et le risque d'ingérence dans la souveraineté des États. Le débat entre universalisme et relativisme culturel reste vif. * **L'inflation des droits :** L'élargissement constant de la notion de droits de l'homme peut entraîner des tensions entre droits et une dilution de leur impact. * **La souveraineté nationale :** Les États invoquent souvent leur souveraineté pour limiter l'application des normes internationales relatives aux droits de l'homme. * **La mise en œuvre et le contrôle :** L'application effective des droits de l'homme dépend de la volonté politique des États et de l'efficacité des mécanismes de contrôle internationaux et nationaux. * **Les nouvelles menaces :** Le terrorisme, la migration, les avancées technologiques et les crises environnementales posent de nouveaux défis à la protection des droits de l'homme. > **Tip :** L'interprétation évolutive des droits de l'homme, notamment par les cours et tribunaux (comme la Cour européenne des droits de l'homme), permet d'adapter ces droits aux réalités changeantes de la société, tout en respectant le principe de subsidiarité (la primauté des juridictions nationales). ### 1.3 La nature des droits : absolue, relative et justiciabilité Il est essentiel de comprendre que tous les droits de l'homme ne sont pas absolus. * **Droits absolus :** Certains droits, comme le droit à ne pas être torturé ou soumis à des traitements inhumains ou dégradants, sont considérés comme absolus et ne peuvent souffrir d'aucune dérogation, même en temps de crise. * **Droits relatifs :** La plupart des droits peuvent faire l'objet de restrictions légitimes, pourvu qu'elles soient prévues par la loi, poursuivent un objectif légitime (sécurité nationale, ordre public, protection de la santé ou de la morale d'autrui) et soient nécessaires dans une société démocratique. * **Justiciabilité :** La justiciabilité fait référence à la capacité d'un droit à être invoqué devant un tribunal. Les droits de première génération sont généralement considérés comme plus facilement justiciables que les droits de deuxième et troisième génération, qui exigent souvent une action positive de l'État. > **Example :** L'affaire Lopez Ostra c. Espagne devant la Cour européenne des droits de l'homme a illustré la justiciabilité du droit au respect de la vie privée et familiale (article 8 CEDH) dans le contexte de nuisances environnementales graves, démontrant que même des droits traditionnellement considérés comme moins "absolus" peuvent être invoqués avec succès. L'étude de la nature et du développement historique des droits de l'homme révèle un parcours complexe, marqué par des luttes, des avancées intellectuelles et des adaptations constantes pour mieux refléter la dignité et la valeur intrinsèque de chaque être humain dans un monde en perpétuelle évolution. --- # Les générations et les catégories de droits de l'homme Voici un résumé détaillé et complet sur les générations et les catégories de droits de l'homme, conçu pour un guide d'étude prêt pour l'examen. ## 2. Les générations et les catégories de droits de l'homme Ce chapitre explore les différentes catégorisations et générations des droits de l'homme, en analysant leur développement historique, leurs caractéristiques distinctives et leurs interrelations afin de mieux comprendre leur portée et leur application. ### 2.1 Définition et caractéristiques des droits de l'homme Les droits de l'homme sont un concept relativement moderne, apparu au 18ème siècle, mais représentant un système de valeurs morales et juridiques fondamental. Ils visent à garantir que les individus, indépendamment de leur statut, puissent fonctionner de manière libre et digne. #### 2.1.1 Sens et portée * **Sens philosophique :** Revendications morales que tous les êtres humains peuvent faire valoir. * **Sens juridique :** Manifestation de ces revendications dans le droit positif. * **Objectif :** Créer et maintenir les conditions d'une existence digne pour tous. #### 2.1.2 Théories sous-jacentes * **Théorie de la liberté :** Met l'accent sur la protection de l'individu contre l'ingérence arbitraire de l'État. * **Théorie basée sur les droits :** Souligne l'existence de droits inhérents que l'État doit respecter. #### 2.1.3 Caractéristiques principales 1. **Inhérence :** Les droits sont inhérents à tous les êtres humains, sans discrimination, basés sur le simple fait d'être humain. 2. **Inaliénabilité :** Ils ne peuvent être retirés, bien que leur exercice puisse être limité. 3. **Universalité :** Les droits s'appliquent à tous, partout et en tout temps, comme le stipule la Déclaration Universelle des Droits de l'Homme (1948). > **Tip:** Le caractère universel et le principe d'égalité découlent logiquement du caractère inhérent des droits de l'homme. #### 2.1.4 Le principe de dignité humaine La dignité humaine est un principe fondamental qui sous-tend l'interprétation de nombreux droits, comme l'interdiction de la torture. Elle reflète la valeur intrinsèque et égale de chaque personne. > **Exemple:** L'article 3 de la Convention Européenne des Droits de l'Homme interdit la torture, les peines ou traitements inhumains ou dégradants, une interprétation large du caractère dégradant étant souvent appliquée. ### 2.2 Fondements historiques et philosophiques Les droits de l'homme trouvent leurs racines dans diverses traditions philosophiques et juridiques, bien avant leur codification moderne. #### 2.2.1 Racines anciennes et naturelles * **Philosophie du droit naturel :** Les Grecs anciens (Platon, Aristote) ont développé l'idée d'une loi naturelle universelle régissant le comportement humain. Les Stoïciens, comme Zénon, ont souligné la valeur et la dignité de chaque vie humaine. Cicéron a insisté sur une loi naturelle éternelle et immuable imposant des responsabilités envers autrui. * **Moyen Âge :** Thomas d'Aquin a propagé l'idée d'une loi naturelle d'origine divine, supérieure aux lois humaines, ces dernières n'ayant de force obligatoire que si elles sont justes. * **Hugo de Groot (Grotius) :** A soutenu que la loi naturelle existe indépendamment de toute autorité politique et qu'elle découle de la raison, constituant un point de référence objectif pour juger un État. Il a affirmé que la loi naturelle accorde des droits inhérents à tous les hommes, garantissant un traitement juste et égal. #### 2.2.2 Le contractualisme et les droits individuels * **John Locke :** A développé la théorie du droit naturel, affirmant que les individus naissent libres et égaux, dotés de droits naturels à la vie, la liberté et la propriété. Le gouvernement a pour fonction de protéger ces droits, et un peuple a le droit de résister à un gouvernement qui ne remplit pas cette obligation. * **Thomas Paine :** A été un ardent défenseur des "droits de l'homme" ("rights of man"), considérant le droit de vote comme un droit primaire protégeant toutes les autres libertés. Il a soutenu que la seule tâche du gouvernement est de protéger les droits de l'homme, le contrat social formant la base de cette protection. * **Jean-Jacques Rousseau :** Bien qu'également un philosophe du contrat social, Rousseau a souligné que l'exercice de la liberté naturelle peut entraîner une dépendance accrue et l'érosion de cette liberté. La liberté est rétablie par le contrat social, remplaçant la liberté naturelle par la liberté d'autodétermination. * **Thomas Hobbes :** Dans son œuvre "Léviathan", Hobbes a proposé un gouvernement absolu et irresponsable pour échapper à l'état de nature chaotique. La loi naturelle, pour Hobbes, vise principalement l'auto-préservation, l'homme étant considéré comme intrinsèquement égoïste. #### 2.2.3 Les droits dans le positivisme juridique * **Jeremy Bentham :** A rejeté l'idée de droits naturels, affirmant que les droits sont créés par le législateur. Pour Bentham, les droits sont des fictions qui peuvent engendrer l'agitation civile ; les droits véritables sont ceux qui sont reconnus par un système juridique. Il soutenait que le bonheur du plus grand nombre devrait guider les actions, ce qui permet une conciliation entre l'utilitarisme et les droits humains. * **Droit positif :** Ce courant affirme que la validité des droits dépend de leur édiction par des instances compétentes. Les droits humains peuvent ainsi évoluer et être modifiés par le législateur. > **Tip:** La distinction entre droits naturels (issus de la morale ou de la raison) et droits positifs (codifiés par la loi) est cruciale pour comprendre les débats sur la nature et l'applicabilité des droits de l'homme. #### 2.2.4 Évolutions historiques et juridiques Des premières formes de droit, comme le Code d'Ur-Nammu, la loi d'Hammurabi, et la Cyrrus-cilinder, jusqu'à la Magna Carta (1215) qui garantissait des droits aux nobles et au clergé, l'histoire montre une évolution progressive de la reconnaissance des droits. La Déclaration d'Indépendance américaine (1776) et la Déclaration des Droits de l'Homme et du Citoyen (1789) ont marqué des étapes importantes dans la reconnaissance des droits individuels, bien que souvent limitées à certains groupes. ### 2.3 Catégories et générations de droits de l'homme Une classification courante divise les droits de l'homme en trois générations principales, reflétant leur développement historique et leur nature. #### 2.3.1 Première génération : Droits civils et politiques (droits de liberté) Ces droits trouvent leur origine dans les révolutions américaine et française du 18ème siècle et sont considérés comme des "droits-libertés" ou des "droits négatifs", imposant à l'État de ne pas intervenir. * **Caractéristiques :** Droits de défense ("Abwehrrechte") protégeant les citoyens contre l'ingérence de l'État. * **Exemples :** Droit à la vie, interdiction de l'esclavage, interdiction de la torture, droit à un procès équitable, liberté d'opinion, liberté de religion, liberté de réunion et d'association. * **Origine :** Réaction contre l'absolutisme monarchique. > **Exemple:** Le droit à la liberté personnelle, en réaction contre les lettres de cachet qui permettaient un emprisonnement arbitraire. #### 2.3.2 Deuxième génération : Droits économiques, sociaux et culturels (droits de bien-être) Nés des mouvements socialistes et ouvriers du 19ème siècle et du début du 20ème siècle, ces droits sont des "droits-créances" ("Anspruchsrechte"), exigeant une action positive de l'État pour garantir des conditions de vie dignes. * **Caractéristiques :** Droits sociaux, demandant à l'État de créer des conditions favorables à une vie digne. * **Exemples :** Droit à un logement décent, droit à la santé, droit au travail, droit à l'éducation, droit à la sécurité sociale, droit à la participation à la vie culturelle. * **Origine :** Réaction face aux inégalités créées par le capitalisme libéral et la nécessité d'une intervention étatique pour assurer le bien-être. * **Internationalisation :** Ont pris de l'importance avec la décolonisation et la reconnaissance des besoins des populations dans les pays en développement. > **Tip:** La distinction entre droits civils/politiques et droits économiques/sociaux/culturels a souvent été un point de divergence durant la Guerre Froide, l'Occident privilégiant les premiers et l'Est les seconds. #### 2.3.3 Troisième génération : Droits de solidarité (droits collectifs) Ces droits émergent plus récemment, depuis les années 1970, et concernent des droits collectifs ou de groupe, nécessitant souvent la coopération de la communauté internationale. * **Caractéristiques :** Droits collectifs visant à garantir une situation globale pour des groupes ou des peuples. * **Exemples :** Droit au développement, droit à un environnement sain, droit à la paix, droit à l'autodétermination, droit à l'usage de sa langue et de sa culture. * **Origine :** Volonté d'émancipation des pays du Sud face aux pays industrialisés et prise de conscience des défis globaux. > **Exemple:** Le droit à un environnement sain, qui implique une responsabilité collective pour la préservation des écosystèmes. #### 2.3.4 Évolutions futures : Quatrième génération ? Certains courants de pensée suggèrent l'émergence d'une quatrième génération de droits, incluant des droits liés aux avancées technologiques (biotechnologies, informatique, intelligence artificielle) et aux générations futures. ### 2.4 Interrelations et hiérarchie Bien que les générations soient classées historiquement, il n'existe pas de hiérarchie stricte entre elles. Les droits de l'homme sont indivisibles et interdépendants. * **Universalité des droits :** Tous les droits humains sont universels, interdépendants et inter-reliés. Le Programme d'action de Vienne (1993) a souligné que tous les droits de l'homme doivent être promus de manière intégrée. * **Justiciabilité :** La "justiciabilité" (capacité à être invoqué devant un tribunal) est généralement plus élevée pour les droits de la première génération (civils et politiques) que pour ceux de la deuxième ou de la troisième génération, en raison de leur caractère plus précis et de leur moindre dépendance à l'action étatique positive. > **Exemple:** L'affaire Lopez Ostra c. Espagne devant la Cour Européenne des Droits de l'Homme a démontré que les droits de la première génération (comme le droit à la vie privée et familiale, article 8, et l'interdiction des traitements inhumains ou dégradants, article 3) peuvent être invoqués avec succès pour faire face à des problèmes environnementaux, même s'ils sont souvent liés aux droits de la troisième génération. ### 2.5 Critiques et débats sur les droits de l'homme Les droits de l'homme font l'objet de plusieurs critiques : * **Accusation de "westerisation" :** Certains estiment que les droits de l'homme sont une construction occidentale imposée au reste du monde, ignorant les spécificités culturelles. Le **relativisme culturel** soutient que les droits ne sont pas universels et dépendent des normes culturelles locales. * **Critique marxiste :** Considère que les droits libéraux privilégient l'individu et la bourgeoisie, masquant les inégalités sociales et économiques. Ils prônent des droits sociaux plus affirmés. * **Critique féministe :** Souligne que les droits humains ont été historiquement créés par des hommes, pour des hommes, et ne répondent pas adéquatement aux besoins et aux expériences des femmes. Des mouvements comme le féminisme radical poussent à la création de droits spécifiques pour les femmes. * **Critique postcoloniale :** Voit dans l'imposition des droits de l'homme une forme de néocolonialisme, une logique d'interventionnisme qui justifie des actions militaires sous couvert de "civilisation" ou de protection. > **Tip:** Le concept de "marge d'appréciation" ("margin of appreciation") dans la jurisprudence européenne permet aux États de justifier des limitations à certains droits, en tenant compte des spécificités locales, bien que cette marge soit sujette à débat et puisse être critiquée pour son potentiel à éroder les droits fondamentaux. ### 2.6 Le rôle des organisations internationales et des traités * **Déclaration Universelle des Droits de l'Homme (UVRM, 1948) :** Bien que non juridiquement contraignante, elle a une immense valeur morale et politique, étant considérée comme l'interprétation de la Charte des Nations Unies et ayant conduit à l'élaboration de nombreux traités. * **Pacte international relatif aux droits civils et politiques (PIDCP) et Pacte international relatif aux droits économiques, sociaux et culturels (PIDESC) (1966) :** Adoptés sous l'égide de l'ONU, ces pactes, avec l'UVRM, forment la **Déclaration Internationale des Droits de l'Homme**. Ils sont juridiquement contraignants pour les États qui les ont ratifiés. * **Autres traités spécialisés :** De nombreux traités ont été développés pour protéger des groupes spécifiques ou des droits particuliers, comme la Convention sur l'élimination de toutes les formes de discrimination à l'égard des femmes (CEDAW), la Convention relative aux droits de l'enfant (CIDE), et la Convention contre la torture (CAT). * **Le rôle des tribunaux :** Les décisions des cours internationales (comme la Cour Européenne des Droits de l'Homme) et nationales jouent un rôle crucial dans l'interprétation et l'application des droits de l'homme. > **Tip:** Il est essentiel de comprendre la différence entre une déclaration (non contraignante mais influente) et un traité ou un pacte (juridiquement contraignant pour les États parties). En résumé, les droits de l'homme sont un concept dynamique, continuellement façonné par des évolutions historiques, philosophiques et sociétales, et organisé en différentes générations et catégories pour mieux appréhender leur complexité et leur portée universelle. --- # Les défis et critiques contemporaines des droits de l'homme Voici un résumé complet sur les défis et critiques contemporaines des droits de l'homme, basé sur le contenu du document fourni. ## 3. Les défis et critiques contemporaines des droits de l'homme Les droits de l'homme, bien qu'étant un cadre essentiel pour la justice et la dignité humaine, font l'objet de critiques et de défis significatifs dans le monde contemporain, soulevant des questions sur leur universalité, leur application et leur relation avec la souveraineté nationale et les diversités culturelles. ### 3.1 La nature et la définition des droits de l'homme Historiquement, le concept des droits de l'homme émerge au 18ème siècle, représentant un discours moral et juridique révolutionnaire. Ils visent à garantir les conditions nécessaires au fonctionnement libre et digne des individus, indépendamment de leurs différences. La définition des droits de l'homme peut être comprise en deux sens : * **Sens philosophique :** Il s'agit de revendications morales que tous les êtres humains peuvent invoquer. * **Sens juridique :** C'est la concrétisation de ces revendications dans le droit positif. Trois caractéristiques essentielles sont souvent attribuées aux droits de l'homme : 1. **Inhérents :** Ils appartiennent à tous les êtres humains sans discrimination, simplement du fait de leur humanité. 2. **Inaliénables :** Bien qu'ils puissent être limités, certains droits, comme celui à la dignité humaine, sont considérés comme fondamentaux et ne peuvent être retirés. 3. **Universels :** Ils s'appliquent à tous, partout et à tout moment. Le principe de dignité humaine est central, découlant de diverses traditions juridiques et culturelles, et impose aux tiers le respect de la valeur intrinsèque des personnes. ### 3.2 Les fondements historiques et philosophiques Les droits de l'homme ont des racines profondes dans différentes traditions : * **Traditions religieuses :** Les principales religions mondiales soulignent la valeur intrinsèque de chaque individu, imposant des règles morales et des responsabilités envers autrui. * **Philosophie occidentale :** * **Naturelisme philosophique :** Les Grecs anciens, comme Platon et Aristote, ont réfléchi à une loi naturelle régissant le comportement humain et la justice. Les Stoïciens, tels que Zénon, ont mis en avant la valeur et la dignité de chaque vie humaine. * **Nouveau droit naturel :** Des penseurs comme Thomas d'Aquin ont postulé une loi naturelle supérieure aux lois humaines. Hugo de Groot (Grotius) a affirmé l'existence d'une loi naturelle universelle, indépendante de toute autorité politique et découlant de la raison. * **John Locke :** Il a développé la notion de droits naturels inaliénables (vie, liberté, propriété) découlant de la loi naturelle et de l'égalité humaine. Il a également justifié le droit de résistance face à un gouvernement qui ne protège pas ces droits. * **Thomas Paine :** Il a popularisé l'idée des "rights of men" et a soutenu que le but de tout gouvernement est de protéger les droits humains. * **Jean-Jacques Rousseau :** Il a conceptualisé le contrat social où la liberté naturelle est remplacée par la liberté civile et l'autonomie, basée sur la "volonté générale". * **Emmanuel Kant :** Il a fondé les droits sur la dignité de l'être humain en tant qu'être raisonnable, déduisant les droits à la liberté, à l'égalité et à l'autonomie. * **Thomas Hobbes :** Bien que croyant en une loi naturelle, son pessimisme anthropologique l'a conduit à prôner un souverain absolu (Léviathan) pour maintenir l'ordre et éviter le chaos, une idée qui résonne encore dans les débats sur la souveraineté. * **Droit positif et positivisme juridique :** * **Jeremy Bentham :** Critique des droits naturels, il soutenait que les droits sont créés par la loi (positivisme juridique) et peuvent donc être limités, mais que les droits et libertés sont essentiels pour le bien-être général (utilitarisme). * **Le positivisme juridique :** Affirme que la validité des droits dépend de leur promulgation par des instances compétentes, permettant leur évolution. ### 3.3 Évolutions historiques et catégories de droits de l'homme Les droits de l'homme ont connu une évolution à travers différentes époques et ont été progressivement codifiés dans des instruments juridiques. * **Antiquité et Moyen Âge :** Des codes anciens (Ur Nammu, Hammurabi) et des chartes (Magna Carta, Bulle d'Or) ont introduit des notions de droits et libertés, souvent sélectifs et limités à certaines catégories de la population. * **L'ère moderne :** La Déclaration d'Indépendance américaine (1776) et la Déclaration des Droits de l'Homme et du Citoyen (1789) ont marqué une étape cruciale, bien que souvent sélectives dans leur application initiale. * **Catégories de droits de l'homme :** * **Première génération (droits civils et politiques) :** Issus des révolutions des 18ème siècle, ce sont des "droits-libertés" (droit à la vie, liberté d'expression, interdiction de la torture, droit à un procès équitable). Ils visent à protéger l'individu contre l'ingérence arbitraire de l'État. * **Deuxième génération (droits économiques, sociaux et culturels) :** Apparus suite aux mouvements ouvriers et socialistes du 19ème et 20ème siècle, ils visent à garantir des conditions de vie dignes (droit au logement, à la santé, à l'éducation, au travail). Ils impliquent souvent une action positive de l'État. * **Troisième génération (droits de solidarité) :** Émergés à partir des années 1970, ils ont un caractère collectif et concernent des droits comme le droit au développement, à la paix, ou à un environnement sain, nécessitant la coopération de la communauté internationale. * **Quatrième génération (droits émergents) :** Liés aux évolutions technologiques (IT, biotechnologie), ils incluent des droits tels que l'accès à internet ou des droits liés à la manipulation génétique, ainsi que les droits des générations futures. Il est important de noter qu'il n'y a pas de barrière stricte entre ces générations et que certains droits peuvent se chevaucher ou être interprétés de manière évolutive. ### 3.4 Critiques contemporaines des droits de l'homme Malgré leur importance, les droits de l'homme font face à plusieurs critiques et défis majeurs : #### 3.4.1 Le culturalisme et le relativisme culturel Une critique majeure soutient que les droits de l'homme sont une invention occidentale et ne sont pas universellement partagés. * **Le relativisme culturel :** Les défenseurs de cette thèse affirment que les normes et valeurs culturelles varient considérablement d'une société à l'autre, rendant l'application universelle des droits de l'homme problématique. Les pratiques culturelles spécifiques ne devraient pas être jugées selon des normes externes. L'American Anthropological Association (AAA) a notamment remis en question l'applicabilité universelle de la Déclaration Universelle des Droits de l'Homme (DUDH). * **La réponse occidentale :** Les systèmes juridiques, comme la Cour Européenne des Droits de l'Homme (CEDH), reconnaissent une "marge d'appréciation" aux États pour tenir compte des spécificités locales lors de l'application des droits, tout en maintenant un noyau de droits universels. L'idée est de trouver un équilibre entre universalité et diversité culturelle. * **Critique féministe :** Certaines approches féministes, comme le féminisme radical, critiquent la nature prétendument neutre et universelle des droits de l'homme, arguant qu'ils ont été définis par des hommes et reflètent des normes patriarcales qui ne répondent pas adéquatement aux besoins des femmes. Elles plaident pour une transformation de la pratique des droits humains afin d'inclure une perspective de justice collective. #### 3.4.2 L'universalisme versus le relativisme culturel La tension entre l'universalisme des droits de l'homme et le relativisme culturel est centrale. * **Arguments universalistes :** Ils s'appuient sur l'idée d'une humanité commune et de valeurs morales fondamentales partagées par tous, soutenant que certains droits sont inhérents à tous les êtres humains, indépendamment de leur culture. La dignité humaine est souvent invoquée comme fondement universel. * **Arguments relativistes :** Ils mettent l'accent sur la diversité des cultures et des systèmes de valeurs, considérant que l'imposition de normes universelles peut être une forme d'impérialisme culturel ou de néocolonialisme. Ils soulignent que les droits de l'homme peuvent être interprétés différemment selon les contextes culturels. #### 3.4.3 Les tensions entre droits individuels et souveraineté nationale La mise en œuvre internationale des droits de l'homme se heurte souvent à la doctrine de la souveraineté nationale, qui stipule que chaque État a le droit exclusif de gouverner son territoire. * **Critique marxiste et postcoloniale :** Ces perspectives critiquent les droits de l'homme libéraux pour leur focalisation sur l'individu au détriment des droits collectifs et des inégalités structurelles engendrées par le capitalisme et le colonialisme. Les droits de l'homme sont parfois perçus comme un outil utilisé par les puissances occidentales pour justifier des interventions et maintenir leur influence. * **L'inflation des droits de l'homme :** La prolifération de nouveaux droits, parfois appelés "droits de troisième et quatrième générations", peut conduire à une dilution du concept, rendant plus difficile leur mise en œuvre et créant des conflits entre droits. * **Nationalisme et souverainisme :** Les gouvernements, particulièrement dans les pays du Sud global, peuvent invoquer la souveraineté nationale pour résister aux critiques internationales sur leurs pratiques en matière de droits de l'homme, les considérant comme une ingérence dans leurs affaires intérieures. La montée de mouvements politiques nationalistes dans certains pays occidentaux remet également en question l'adhésion aux normes internationales des droits de l'homme (ex: retrait de certains pays du Conseil de l'Europe, critiques envers la Cour Européenne des Droits de l'Homme). #### 3.4.4 Les défis de la mise en œuvre internationale La mise en œuvre effective des droits de l'homme se heurte à plusieurs obstacles : * **Mécanismes de contrôle limités :** Les organes de surveillance des droits de l'homme ont souvent une autorité limitée et dépendent de la coopération des États. * **Absence de sanctions fortes :** Les violations des droits de l'homme ne sont pas toujours suivies de sanctions contraignantes, rendant le système moins dissuasif. * **Politisation des droits de l'homme :** Les droits de l'homme sont parfois utilisés comme un outil politique dans les relations internationales, ce qui peut nuire à leur crédibilité. * **L'impact des crises globales :** Les défis tels que le terrorisme international (ex: après le 11 septembre 2001) ont conduit à des mesures de sécurité qui peuvent entrer en conflit avec les droits civils et politiques, suscitant des débats sur l'équilibre entre sécurité et liberté. La migration, en particulier, pose des défis complexes à l'application des droits des réfugiés et des demandeurs d'asile. * **La question de la "justiciabilité" :** La capacité des droits à être invoqués devant les tribunaux varie. Les droits de première génération sont généralement considérés comme plus facilement justiciables que les droits de deuxième ou troisième génération, qui nécessitent souvent une action positive plus complexe de l'État. En résumé, si les droits de l'homme offrent un cadre normatif essentiel, leur universalité, leur application et leur relation avec les spécificités culturelles et les structures de pouvoir nationales continuent de faire l'objet de débats et de critiques intenses, nécessitant une vigilance constante et une adaptation des mécanismes de protection. --- # Les mécanismes internationaux de protection des droits de l'homme Voici une synthèse détaillée et complète sur les mécanismes internationaux de protection des droits de l'homme, conçue pour un guide d'étude prêt pour un examen. ## 4. Les mécanismes internationaux de protection des droits de l'homme L'étude des mécanismes internationaux de protection des droits de l'homme analyse les organisations et instruments internationaux visant à garantir ces droits, incluant le rôle de l'ONU, les conventions internationales et les tribunaux. ### 4.1 Origines et fondements des droits de l'homme Les droits de l'homme, en tant que concept moderne, émergent au XVIIIe siècle. Ils représentent un système de valeurs universellement reconnu, porteur d'un discours moral et juridique révolutionnaire et émancipateur. Bien qu'ils offrent un cadre minimal pour les relations humaines, leurs limites sont reconnues, car ils ne fournissent pas de solutions préfabriquées à tous les problèmes. #### 4.1.1 Définition et caractéristiques des droits de l'homme En philosophie, les droits de l'homme sont considérés comme des revendications morales inhérentes à tous les êtres humains. Juridiquement, ils constituent la manifestation de ces revendications dans le droit positif. Ils sont définis comme l'ensemble des droits inhérents et universels visant à garantir que chaque individu puisse fonctionner de manière libre et digne, indépendamment de son statut. Deux théories principales existent : 1. **Théorie de la liberté :** L'individu doit être libre de toute ingérence arbitraire de la part de l'État. 2. **Théorie basée sur les droits :** Les individus possèdent des droits intrinsèques que l'État doit respecter. Selon Hunt, les droits de l'homme possèdent trois caractéristiques essentielles : * **Inhérence :** Ils sont inhérents à tous les êtres humains, sans discrimination. * **Universalité :** Ils s'appliquent à tous, partout et en tout temps. La Déclaration Universelle des Droits de l'Homme (DUDH) de 1948 en est un symbole majeur. * **Inaliénabilité :** Bien que certains droits puissent être limités, ils sont considérés comme "inaliénables". La dignité humaine est le principe le plus absolu, impliquant le respect de la valeur intrinsèque de chaque personne. #### 4.1.2 Fondements philosophiques et historiques Le concept de droits de l'homme trouve ses racines dans diverses traditions : **Tradition religieuse :** Les principales religions mondiales soulignent la valeur intrinsèque de l'être humain et imposent des règles morales et des responsabilités envers autrui (par exemple, le caractère sacré de la vie dans le judaïsme et le christianisme, ou la compassion dans le bouddhisme). Cependant, ces normes religieuses ne sont pas toujours synonymes de droits subjectifs et exécutoires tels que définis par le droit positif. **Tradition philosophique :** * **Philosophie du droit naturel :** Remontant aux Grecs et développée au Moyen Âge et aux Lumières, elle reconnaît l'existence d'une loi naturelle universelle et objective. Des penseurs comme Zénon et Cicéron ont évoqué la dignité de la vie humaine et les responsabilités envers autrui. Platon et Aristote ont lié le droit à la vertu et à la justice, tandis que Thomas d'Aquin a avancé l'idée d'une loi naturelle supérieure aux lois humaines. * **Hugo de Groot (Grotius) :** A affirmé que la loi naturelle existe indépendamment de toute autorité politique et sert de critère objectif pour juger un État. * **John Locke :** A développé l'idée de droits naturels fondamentaux (vie, liberté, propriété) découlant de la loi naturelle, qui doit être protégée par le gouvernement. Il a également défendu le droit de résistance à l'oppression. * **Thomas Paine :** A popularisé le concept des "droits de l'homme" (rights of man), liant ces droits à un contrat social et à la légitimité du gouvernement. * **Jean-Jacques Rousseau :** A mis l'accent sur la liberté naturelle des individus et la nécessité d'un contrat social pour rétablir une forme de liberté dans une société organisée, axée sur la "volonté générale". * **Emmanuel Kant :** A postulé que l'être humain, en tant qu'être raisonnable, possède une dignité intrinsèque, fondant ainsi les droits à la liberté, à l'égalité et à l'autonomie. * **Thomas Hobbes :** Bien que philosophe du droit naturel, son pessimisme quant à la nature humaine l'a conduit à prôner un souverain absolu pour assurer la sécurité et l'ordre. **Droit positif et positivisme juridique :** Le droit positif considère que la validité des droits dépend de leur promulgation par des instances compétentes. Jeremy Bentham, un utilitariste, a soutenu que les droits sont créés par le législateur et n'existent pas indépendamment de la loi. Cette approche a conduit à une évolution des droits de l'homme, les intégrant progressivement dans les systèmes juridiques nationaux et internationaux. #### 4.1.3 Évolution historique des droits reconnus Des traces de protection des droits existent dans des codes anciens, tels que le Code d'Ur Nammu, le Code de Lipit-Ishtar, et le Code d'Hammurabi, qui mentionnent des droits de propriété, des droits des femmes et des enfants, et des garanties d'égalité devant la loi, bien que souvent de manière sélective. La Cylindre de Cyrus (539-538 av. J.-C.) a également fait mention de libertés. En Occident, les Romains et des empereurs comme Ashoka et Galerius ont contribué à l'idée de protection, tandis que la Charte de Médine (622) a reconnu le droit des minorités religieuses. Au Moyen Âge, des documents comme la Magna Carta (1215) ont cherché à limiter le pouvoir royal et à garantir certains droits, notamment pour la noblesse et le clergé. Les révolutions américaine (Déclaration d'Indépendance, 1776, et Bill of Rights) et française (Déclaration des Droits de l'Homme et du Citoyen, 1789) ont été des moments cruciaux dans la conceptualisation moderne des droits de l'homme, s'inspirant fortement de la philosophie du droit naturel. Cependant, ces déclarations étaient souvent sélectives, excluant par exemple les femmes ou les esclaves. ### 4.2 Catégories et générations de droits de l'homme Les droits de l'homme sont souvent classés en différentes générations : #### 4.2.1 Première génération : droits civils et politiques Ces droits, issus des révolutions du XVIIIe siècle, sont principalement des "droits négatifs" ou "droits-libertés" (Abwehrrechte). Ils visent à protéger les individus contre l'ingérence de l'État dans leur sphère privée. Ils comprennent le droit à la liberté personnelle, le droit à un procès équitable, la liberté d'expression, de culte, de réunion et d'association. #### 4.2.2 Deuxième génération : droits économiques, sociaux et culturels Apparus suite aux mouvements socialistes et aux révolutions du début du XXe siècle, ces droits sont des "droits positifs" ou "droits-créances" (Anspruchsrechte). Ils exigent une action positive de l'État pour créer les conditions d'une vie digne. Ils incluent le droit à la sécurité sociale, à un logement décent, à la santé, à l'éducation, au travail et à la participation à la vie culturelle. #### 4.2.3 Troisième génération : droits de solidarité Ces droits émergent principalement depuis les années 1970, souvent portés par les pays du Sud et les mouvements postcoloniaux. Ils ont un caractère collectif et visent à garantir des conditions globales pour les peuples et les communautés. Ils incluent le droit au développement, le droit à un environnement sain, le droit à la paix et le droit à l'autodétermination des peuples. > **Tip :** Bien que classés en générations, il est important de noter qu'il n'existe pas de hiérarchie stricte entre elles. La Déclaration Universelle des Droits de l'Homme affirme l'indivisibilité et l'interdépendance de tous les droits. #### 4.2.4 Évolutions et générations futures Des voix s'élèvent pour reconnaître une quatrième génération de droits, liés aux avancées technologiques (internet, biotechnologies, génétique) et aux droits des générations futures. ### 4.3 Les mécanismes internationaux de protection des droits de l'homme L'internationalisation de la protection des droits de l'homme s'est accélérée après la Seconde Guerre mondiale. #### 4.3.1 Les prémices : de la diplomatie à l'action intergouvernementale Historiquement, la protection des droits était limitée par la souveraineté nationale. Des initiatives comme la répression de la traite négrière (Congrès de Vienne, 1815 ; Conférence de Bruxelles, 1890) ont marqué les premières tentatives de coopération internationale. Le droit humanitaire, axé sur la protection des victimes des conflits armés, s'est développé à travers des initiatives comme le Comité International de la Croix-Rouge (CICR) et les quatre Conventions de Genève (1949). La protection des minorités a pris une importance croissante après la Première Guerre mondiale, avec la mise en place de traités et d'un mécanisme de surveillance au sein de la Société des Nations, bien que ce dernier ait eu une efficacité limitée. #### 4.3.2 La Société des Nations (SDN) et l'entre-deux-guerres Créée après la Première Guerre mondiale, la SDN avait pour objectif de maintenir la paix et la sécurité. Bien qu'elle n'ait pas eu un mandat explicite en matière de droits de l'homme, elle a abordé certaines questions comme la protection des minorités et a donné naissance à l'Organisation Internationale du Travail (OIT) en 1919, qui développe des normes internationales pour les conditions de travail. Le système de mandats de la SDN, chargé de l'administration de territoires, imposait des obligations aux puissances mandataires en matière de protection de certaines libertés fondamentales, bien que le contrôle de leur respect ait été faible. #### 4.3.3 L'Organisation des Nations Unies (ONU) et le système universel des droits de l'homme La Seconde Guerre mondiale a constitué un tournant majeur, conduisant à la création de l'ONU en 1945 dans le but de prévenir de futures atrocités et de promouvoir la paix et la sécurité internationale. Le Chapitre I de la Charte des Nations Unies mentionne la promotion et le respect des droits de l'homme et des libertés fondamentales. ##### 4.3.3.1 La Déclaration Universelle des Droits de l'Homme (DUDH) - 1948 Adoptée par l'Assemblée Générale des Nations Unies, la DUDH est un document fondateur, bien que non contraignant juridiquement. Elle énonce 30 articles couvrant une large gamme de droits civils, politiques, économiques, sociaux et culturels. > **Tip :** La valeur juridique de la DUDH est sujette à débat. Elle est considérée par certains comme une interprétation de la Charte de l'ONU, par d'autres comme relevant du droit international coutumier, et certains de ses droits comme des normes de *jus cogens* (droit impératif). Elle sert de référence essentielle pour le plaidoyer et l'interprétation des droits. ##### 4.3.3.2 Les Pactes Internationaux de 1966 et la Charte Internationale des Droits de l'Homme Les Pactes internationaux sur les droits civils et politiques (PIDCP) et sur les droits économiques, sociaux et culturels (PIDESC), adoptés en 1966 et entrés en vigueur en 1976, ont donné une force juridiquement contraignante à de nombreux droits énoncés dans la DUDH. Ces deux pactes, avec la DUDH, forment la "Charte Internationale des Droits de l'Homme". * **PIDCP :** Couvre les droits tels que le droit à la vie, l'interdiction de la torture, la liberté d'expression et le droit à un procès équitable. * **PIDESC :** Couvre les droits tels que le droit au travail, à la santé, à l'éducation et à un niveau de vie suffisant. Ces pactes ont été accompagnés par des organes de contrôle spécifiques (Comité des droits de l'homme pour le PIDCP et Comité des droits économiques, sociaux et culturels pour le PIDESC). ##### 4.3.3.3 Les autres traités majeurs des Nations Unies Au fil du temps, l'ONU a développé une série de traités spécifiques pour lutter contre des formes particulières de discrimination et de violation des droits : * Convention Internationale sur l'Élimination de toutes les Formes de Discrimination Raciale (1965). * Convention sur l'Élimination de toutes les formes de Discrimination à l'égard des Femmes (CEDAW) (1979). * Convention contre la Torture et autres Peines ou Traitements Cruels, Inhumains ou Dégradants (1984). * Convention relative aux Droits de l'Enfant (CIDE) (1989). * Convention Internationale sur la Protection des Droits de tous les Travailleurs Migrants et de leur Famille (1990). * Convention relative aux Droits des Personnes Handicapées (2006). * Convention Internationale pour la Protection de toutes les Personnes contre les Disparitions Forcées (2006). ##### 4.3.3.4 Les organes de contrôle de l'ONU Plusieurs organes de l'ONU sont chargés de surveiller la mise en œuvre des traités internationaux relatifs aux droits de l'homme. Ils examinent les rapports soumis par les États parties, émettent des recommandations et, dans certains cas, peuvent examiner des communications individuelles. * **Le Conseil des droits de l'homme :** Organe intergouvernemental composé de 47 États, chargé de promouvoir et de protéger les droits de l'homme partout dans le monde. Il procède à l'Examen Périodique Universel (EPU) de tous les États membres. * **Les comités d'experts :** Indépendants et nommés par les États parties, ils surveillent l'application des traités spécifiques (Comité des droits de l'homme, Comité des droits économiques, sociaux et culturels, Comité des droits de l'enfant, etc.). #### 4.3.4 Les mécanismes régionaux de protection des droits de l'homme Des systèmes régionaux de protection des droits de l'homme ont également été développés, souvent avec des mécanismes de contrôle plus contraignants. ##### 4.3.4.1 Le système européen Le **Conseil de l'Europe** a joué un rôle pionnier avec : * La **Convention Européenne des Droits de l'Homme (CEDH)** (1950). * La **Cour Européenne des Droits de l'Homme (CEDH)**, qui juge les violations présumées de la Convention par les États parties. Les individus dont les droits ont été violés et qui ont épuisé les voies de recours internes peuvent saisir la Cour. ##### 4.3.4.2 Les autres systèmes régionaux * **Système interaméricain :** La **Convention Américaine relative aux Droits de l'Homme** et la **Cour Interaméricaine des Droits de l'Homme**. * **Système africain :** La **Charte Africaine des Droits de l'Homme et des Peuples** et la **Commission Africaine des Droits de l'Homme et des Peuples**, ainsi que la **Cour Africaine des Droits de l'Homme et des Peuples**. > **Tip :** Il est crucial de comprendre la distinction entre les instruments universels (ONU) et régionaux. Les mécanismes régionaux peuvent parfois offrir des protections plus spécifiques ou contraignantes pour les États qui en font partie. ### 4.4 Instruments et enjeux contemporains #### 4.4.1 Le droit international pénal et les tribunaux Le développement du droit pénal international, notamment après la Seconde Guerre mondiale avec les Tribunaux de Nuremberg et de Tokyo, a mis l'accent sur la responsabilité pénale individuelle pour les crimes de guerre et les crimes contre l'humanité. La création de la Cour Pénale Internationale (CPI) en 2002 vise à juger les individus responsables des crimes les plus graves (génocide, crimes contre l'humanité, crimes de guerre). #### 4.4.2 Critiques et défis des droits de l'homme Malgré les avancées, le système de protection des droits de l'homme fait face à plusieurs critiques et défis : * **Utilitarisme :** La doctrine utilitariste, promue par Jeremy Bentham, considère que les droits n'existent que s'ils sont légalement établis et que leur finalité est le bien-être général. Cette approche peut justifier des limitations aux droits pour le "plus grand bien". * **Marxisme :** La critique marxiste considère les droits libéraux comme des instruments de la bourgeoisie visant à masquer les inégalités et la répression du système capitaliste. * **Relativisme culturel :** Cette approche soutient que les droits de l'homme ne sont pas universels et doivent être interprétés à travers le prisme des normes culturelles locales. L'ONU et les tribunaux tentent de trouver un équilibre entre universalité et respect des spécificités culturelles par le biais de la "marge d'appréciation" des États. * **Postcolonialisme :** Critique l'universalité des droits de l'homme, les considérant parfois comme une forme d'impérialisme culturel, et met l'accent sur les droits collectifs des communautés. * **Défis actuels :** La montée du terrorisme, les flux migratoires, les crises sanitaires mondiales et le regain de nationalismes peuvent entraîner un affaiblissement des protections. Le recul de la démocratie et de l'État de droit dans certains pays pose également des défis majeurs. * **"Inflations des droits" :** L'élargissement continu du champ des droits peut conduire à des conflits entre eux et à une dilution du discours sur les droits de l'homme. * **Désengagement des États :** Certains États se retirent d'organisations ou de traités de droits de l'homme, affaiblissant les mécanismes de contrôle. > **Exemple :** Le retrait des États-Unis du Conseil des droits de l'homme de l'ONU ou la menace du Royaume-Uni de se retirer de la Convention Européenne des Droits de l'Homme illustrent cette tendance. #### 4.4.3 Le rôle des organisations non gouvernementales (ONG) Les ONG jouent un rôle crucial dans la promotion, la surveillance et la défense des droits de l'homme, en documentant les violations, en plaidant auprès des gouvernements et des institutions internationales, et en sensibilisant le public. #### 4.4.4 La justiciabilité des droits de l'homme La "justiciabilité" fait référence à la possibilité d'invoquer et de faire appliquer des droits devant les tribunaux. Les droits de première génération sont généralement considérés comme plus facilement justiciables que ceux de deuxième et troisième générations, qui nécessitent souvent une action positive de l'État. L'interprétation évolutive des traités et l'action des tribunaux, comme la Cour Européenne des Droits de l'Homme dans l'affaire Lopez Ostra c. Espagne, montrent néanmoins que les droits sont interprétés de manière à assurer leur applicabilité pratique. L'étude approfondie de ces mécanismes, de leurs origines historiques et des enjeux contemporains est essentielle pour appréhender la complexité de la protection internationale des droits de l'homme. --- ## Erreurs courantes à éviter - Révisez tous les sujets en profondeur avant les examens - Portez attention aux formules et définitions clés - Pratiquez avec les exemples fournis dans chaque section - Ne mémorisez pas sans comprendre les concepts sous-jacents

| Term | Definition | |------|------------| | Droits de l'homme | Ensemble de droits intrinsèques et universels visant à garantir les conditions permettant aux individus de fonctionner de manière libre et digne, indépendamment de leur sexe, nationalité, couleur, religion, langue, origine ethnique, situation économique ou tout autre statut. | | Droits inhérents | Droits qui sont propres à l'être humain ou à son essence même, attribués sur la seule base de son humanité. Ils sont considérés comme inaliénables du point de vue moral. | | Dignité humaine | Principe fondamental découlant de diverses traditions juridiques et culturelles, qui renvoie à la valeur intrinsèque et égale des personnes et à l'obligation pour les tiers de respecter cette valeur. Il sert de principe d'interprétation pour certains droits, comme l'interdiction de la torture. | | Théorie de la liberté | Théorie des droits de l'homme, originaire des pays de common law, selon laquelle un individu doit être libre de toute ingérence arbitraire de la part de l'État. | | Théorie fondée sur les droits | Théorie des droits de l'homme qui postule que les personnes possèdent des droits intrinsèques que l'État doit respecter. | | Droit naturel | Philosophie qui reconnaît l'existence d'une loi naturelle universelle, éternelle et objective, dont découlent des règles de conduite correctes. Bien que les notions de droit naturel soient anciennes, elles ont évolué vers la conception moderne des droits de l'homme. | | Positivisme juridique | Doctrine selon laquelle le droit positif, émanant d'autorités compétentes, est la seule source du droit valide, indépendamment de tout principe supra- ou extra-positif. Les droits de l'homme peuvent donc évoluer et être modifiés par la législation. | | Générations de droits de l'homme | Classification des droits de l'homme en différentes catégories : les droits civils et politiques (première génération), les droits économiques, sociaux et culturels (deuxième génération), et les droits de solidarité (troisième génération). Des discussions existent sur une quatrième génération. | | Droits civils et politiques | Droits qui protègent l'individu contre l'action de l'État, tels que le droit à la liberté personnelle, le droit à un procès équitable et la liberté d'expression. Ils sont souvent considérés comme des droits de défense. | | Droits économiques, sociaux et culturels | Droits qui exigent de l'État qu'il crée des conditions permettant aux citoyens de vivre dans la dignité, tels que le droit au logement, à la santé et à l'éducation. | | Droits de solidarité | Droits qui garantissent un état global particulier pour des groupes de personnes, ayant un caractère collectif, comme le droit à un environnement sain. Ils nécessitent souvent la coopération de l'ensemble de la communauté internationale. | | Universalité | Caractéristique des droits de l'homme qui stipule qu'ils appartiennent à tous les êtres humains, partout dans le monde et à tout moment, sans discrimination. | | Souveraineté nationale | Principe selon lequel un État possède l'autorité suprême sur son territoire et ses affaires intérieures, sans ingérence extérieure. Ce principe entre parfois en conflit avec la protection internationale des droits de l'homme. | | Traité | Accord international juridiquement contraignant entre États, qui établit des droits et obligations mutuels. Les traités sont un instrument clé de la protection des droits de l'homme au niveau international. | | Convention internationale | Type de traité qui régit les relations entre les États signataires dans un domaine spécifique. Les conventions de l'ONU sur les droits de l'homme, comme le Pacte international relatif aux droits civils et politiques (PIDCP) et le Pacte international relatif aux droits économiques, sociaux et culturels (PIDESC), sont des exemples majeurs. | | Pacte international relatif aux droits civils et politiques (PIDCP) | Traité international adopté par l'ONU en 1966, qui énumère les droits civils et politiques. Il est juridiquement contraignant pour les États parties. | | Pacte international relatif aux droits économiques, sociaux et culturels (PIDESC) | Traité international adopté par l'ONU en 1966, qui énumère les droits économiques, sociaux et culturels. Il est juridiquement contraignant pour les États parties. | | Déclaration universelle des droits de l'homme (DUDH) | Déclaration adoptée par l'Assemblée générale des Nations Unies en 1948, qui énonce les droits fondamentaux de tous les êtres humains. Bien que non juridiquement contraignante, elle a une grande valeur normative et morale. | | Cour européenne des droits de l'homme (CEDH) | Tribunal international qui juge les violations de la Convention européenne des droits de l'homme. Elle joue un rôle crucial dans l'interprétation et l'application des droits de l'homme en Europe. | | Margin of appreciation (Marge d'appréciation) | Théorie développée par la Cour européenne des droits de l'homme, qui accorde aux États une certaine marge de liberté dans l'interprétation et la mise en œuvre des droits garantis par la Convention, en tenant compte des spécificités nationales et culturelles. | | Culturalisme | Courant de pensée qui met l'accent sur l'importance de la culture et des traditions spécifiques à une société, et qui peut remettre en question l'universalité des droits de l'homme. | | Utilitarisme | Philosophie qui soutient que la meilleure action est celle qui maximise le bonheur général. Dans le contexte des droits de l'homme, cela peut impliquer une approche conséquentialiste où les droits sont jugés par leur utilité sociale. | | Marxisme | Idéologie qui critique les droits de l'homme libéraux, les considérant comme un instrument de la bourgeoisie pour maintenir sa domination de classe, et plaidant pour une émancipation collective et une transformation sociale. |

# Inleiding tot de wet patiëntenrechten Dit deel introduceert de kernbegrippen van de Wet Patiëntenrechten (WPR), waaronder de definitie van patiënt en beroepsbeoefenaar, het brede concept van gezondheidszorg en de essentie van de zorgrelatie [1](#page=1) [2](#page=2). ### 1.1 De Wet Patiëntenrechten (WPR) De Wet Patiëntenrechten (WPR) is een wet van 22 augustus 2002, die op 6 februari 2024 werd geüpdatet. Het hoofddoel van deze wet is het creëren van duidelijkheid en rechtszekerheid door op eenvoudige wijze de rechten van patiënten uiteen te zetten, alsook de eraan gekoppelde plichten van zorgverleners. De wet is van toepassing op een breed scala aan entiteiten en personen binnen de gezondheidszorg, waaronder patiënten, beroepsbeoefenaars, en bekwame helpers en mantelzorgers [1](#page=1). ### 1.2 De definitie van een patiënt Een patiënt wordt gedefinieerd als iedereen die op eigen verzoek één of andere vorm van gezondheidszorg ontvangt. Deze persoon wordt ook wel een zorgvrager genoemd. Er zijn echter enkele uitzonderingen op deze definitie [1](#page=1): * **Op verzoek van een vertegenwoordiger:** Dit geldt bijvoorbeeld voor de ouders van een minderjarige [1](#page=1). * **Op verzoek van een derde:** Bijvoorbeeld wanneer de werkgever controle uitoefent op arbeidsongeschiktheid [1](#page=1). * **Zonder verzoek:** Dit is van toepassing in spoedgevallen [1](#page=1). > **Tip:** De WPR erkent expliciet de actieve rol van de patiënt door het bevorderen van autonomie [1](#page=1). ### 1.3 De actieve rol van de patiënt Patiënten hebben de mogelijkheid om zich actiever te informeren of vragen te stellen met betrekking tot hun gezondheidstoestand, de bekwaamheid en ervaring van de beroepsbeoefenaar, en geplande interventies [1](#page=1). Verder kunnen patiënten: * Documenten betreffende hun waarden, voorkeuren en levensdoelen toevoegen aan hun patiëntendossier [2](#page=2). * Hun wil, inclusief weigeringen en wensen met betrekking tot specifieke tussenkomsten, vastleggen in een voorafgaande verklaring. Deze verklaring kan worden gebruikt wanneer de patiënt niet in staat is zijn rechten zelf uit te oefenen [2](#page=2). * Deelnemen aan vroegtijdige zorgplanning voor hun zorgtraject [2](#page=2). ### 1.4 De definitie van een beroepsbeoefenaar De wet is niet enkel van toepassing op artsen, maar op alle 'beroepsbeoefenaars' of zorgverleners in de gezondheidszorg. Dit omvat [2](#page=2): * Alle 'klassieke' beroepen die geregeld zijn in de gecoördineerde wet op de uitoefening van de gezondheidsberoepen van 10 mei 2015 [2](#page=2). * Ook beoefenaars van 'niet-conventionele' praktijken, zoals osteopaten en acupuncturisten, geregeld in de wet van 29 april 1999 [2](#page=2). Het werkplek van de beroepsbeoefenaar is niet van belang; de wet geldt zowel in een instelling, een zelfstandige praktijk, de eerstelijnszorg als in de thuiszorg. Belangrijk is dat er een zorgrelatie bestaat. De wet is tevens van toepassing op mantelzorgers en bekwame helpers [2](#page=2). ### 1.5 De actieve rol van de gezondheidszorgbeoefenaar Gezondheidszorgbeoefenaars hebben een actieve rol in het naleven van de rechten van de patiënt. Zij moeten [2](#page=2): * Rekening houden met de waarden, voorkeuren en levensdoelen van de patiënt bij het verlenen van kwaliteitsvolle zorg [2](#page=2). * Bij het verstrekken van informatie over de gezondheidstoestand en geplande tussenkomsten, deze patiëntgebonden elementen meenemen [2](#page=2). * Rekening houden met eventuele voorafgaande wilsverklaringen waarin de wensen van de patiënt met betrekking tot de zorg zijn vastgelegd [2](#page=2). Een voorafgaande negatieve wilsverklaring (een weigering van een specifieke tussenkomst) moet automatisch gerespecteerd worden [2](#page=2). ### 1.6 Het begrip gezondheidszorg Gezondheidszorg wordt gedefinieerd als een zeer ruim begrip. Het omvat alle diensten en zorg die een zorgverlener verstrekt met de volgende doelen [2](#page=2): * Het bevorderen, vaststellen, behouden, herstellen of verbeteren van de gezondheidstoestand van een patiënt [2](#page=2). * Het veranderen van het uiterlijk van een patiënt om voornamelijk esthetische redenen [2](#page=2). * Het begeleiden van de patiënt bij het sterven [2](#page=2). Dit omvat zowel preventieve, curatieve als esthetische zorg, nazorg, revalidatie, gerechtelijke geneeskunde, verzekeringsgeneeskunde en arbeidsgeneeskunde. Er bestaat aparte wetgeving rond orgaandonatie, abortus en euthanasie [2](#page=2). ### 1.7 De zorgrelatie of zorgcontract De zorgrelatie of het zorgcontract kan worden beschouwd als een contractuele of buitencontractuele (aquiliaanse) rechtsverhouding. Het ontstaat wanneer een patiënt een zorgvraag stelt aan een zorgverlener, waarna de zorgverlener zorg verleent aan de zorgvrager [2](#page=2). * Wanneer de zorgverlener in loondienst is, ontstaat er een buitencontractuele (aquiliaanse) rechtsverhouding [2](#page=2). * Wanneer de zorgverlener zelfstandig is, is er sprake van een contractuele rechtsverhouding [2](#page=2). Het onderscheid tussen een directe en indirecte zorgvraag is relevant in het kader van aansprakelijkheid [2](#page=2). --- # Kernrechten van de patiënt Dit gedeelte behandelt de fundamentele rechten die patiënten in de gezondheidszorg genieten, gericht op hun autonomie, waardigheid en toegang tot kwaliteitsvolle zorg [3](#page=3). ### 2.1 Overzicht van patiëntenrechten De kernrechten van de patiënt omvatten onder meer het recht op informatie, toestemming, privacy, kwaliteitsvolle dienstverlening, vrije keuze van beroepsbeoefenaar, pijnbestrijding en rechten met betrekking tot het patiëntendossier. Daarnaast zijn er ook klachtrechten en rechten op vertegenwoordiging vastgelegd [3](#page=3). ### 2.2 Recht op informatie Het recht op informatie is een fundamenteel recht dat patiënten in staat stelt weloverwogen beslissingen te nemen over hun gezondheid en behandeling. Dit recht is verankerd in artikel 7 van de wetgeving [3](#page=3). #### 2.2.1 Inhoud van de informatie De informatie die aan de patiënt verstrekt dient te worden, omvat minimaal: * Het doel van de voorgestelde tussenkomst of behandeling [3](#page=3). * De aard van de voorgestelde tussenkomst of behandeling [3](#page=3). * De graad van urgentie [3](#page=3). * De duur en frequentie van de zorg [3](#page=3). * Informatie over nazorg of revalidatie [3](#page=3). * Beschikbare alternatieven of opties [3](#page=3). * De financiële gevolgen van de behandeling [3](#page=3). Daarnaast dient de patiënt ook geïnformeerd te worden over zijn gezondheidstoestand, de vermoedelijke evolutie ervan, diagnoses, ongunstige prognoses en eventueel gewenst gedrag (zoals rookstop). De kwaliteitswet (KW) benadrukt het recht op volledige informatie, inclusief alternatieven, met respect voor de diagnostische en therapeutische vrijheid van de beroepsbeoefenaar, maar met inachtneming van de wensen en voorkeuren van de patiënt [3](#page=3). #### 2.2.2 Vorm van de informatie De informatie moet op een **gepersonaliseerde** manier worden aangeboden, in duidelijke en begrijpbare taal, zonder vakjargon. Dit betekent dat de zorgverlener rekening moet houden met de leeftijd, taal, opleidingsniveau, psychische draagkracht en andere individuele kenmerken van de patiënt. Mondelinge informatie kan volstaan, tenzij specifieke wetgeving (zoals bij euthanasie of abortus) andere verplichtingen oplegt. Op verzoek van de patiënt of de beroepsbeoefenaar (BB) kan de informatie schriftelijk worden verstrekt, wat ook nodig kan zijn bij complexe materies [3](#page=3) [4](#page=4). #### 2.2.3 Aan wie de informatie verstrekken? De informatie wordt primair aan de patiënt zelf verstrekt, met respect voor het beroepsgeheim en de privacy. Echter, met toestemming van de patiënt kan de informatie ook gedeeld worden met [4](#page=4): * Een vertrouwenspersoon: een door de patiënt informeel of formeel aangeduide persoon die de patiënt bijstaat in de uitoefening van zijn rechten en op vraag van de patiënt informatie kan ontvangen. De draagwijdte van de bevoegdheid van de vertrouwenspersoon moet in het patiëntendossier worden genoteerd [4](#page=4). * Een vertegenwoordiger: deze neemt beslissingen namens de patiënt wanneer deze wilsonbekwaam is. Dit kan een door de patiënt aangeduide persoon zijn, een bewindvoerder aangesteld door de vrederechter, of via een cascade- of watervalsysteem [4](#page=4). * Een bewindvoerder: aangesteld door de vrederechter voor handelingsonbekwame meerderjarigen [4](#page=4). #### 2.2.4 Vertrouwenspersoon versus vertegenwoordiger Het is cruciaal om een onderscheid te maken tussen een vertrouwenspersoon en een vertegenwoordiger. De vertrouwenspersoon **staat de patiënt bij** bij de uitoefening van zijn rechten, terwijl de vertegenwoordiger **optreedt in plaats van de patiënt** wanneer deze wilsonbekwaam is [5](#page=5). #### 2.2.5 Therapeutische exceptie en recht op niet weten * **Therapeutische exceptie:** Dit is een uitzonderlijke mogelijkheid voor de zorgverlener (meestal een arts) om informatie tijdelijk in te houden als de mededeling ervan ernstige schadelijke gevolgen zou hebben voor de gezondheidstoestand van de patiënt. Er dient eerst nagegaan te worden of de informatie gedeeltelijk of gradueel kan worden meegedeeld. Als laatste optie, na raadpleging van collega's en met schriftelijke motivering in het medisch dossier, kan informatie worden onthouden indien een ernstig nadeel voor de patiënt wordt vermoed. De vertrouwenspersoon moet wel geïnformeerd worden en de informatie dient alsnog te worden verstrekt zodra het nadeel niet meer aanwezig is [5](#page=5) [6](#page=6). * **Recht op niet weten:** Op uitdrukkelijk verzoek van de patiënt kan deze informatie weigeren. Dit is echter geen absoluut recht; de arts moet informeren indien er schade te verwachten is voor de patiënt of derden (bv. bij besmettelijke ziekten of epilepsie en autorijden). De weigering dient genoteerd te worden in het patiëntendossier [6](#page=6). ### 2.3 Recht op toestemming (Informed consent) Het recht op toestemming, ook wel 'informed consent' genoemd, is verankerd in artikel 8 en vereist de geïnformeerde toestemming van de patiënt voor elke medische tussenkomst. Dit respecteert het zelfbeschikkingsrecht (autonomie) van de patiënt [6](#page=6). #### 2.3.1 Voorwaarden voor toestemming De toestemming moet voorafgaand en tijdig verkregen worden, nadat de patiënt volledige informatie heeft ontvangen. Dit kan uitdrukkelijk (mondeling en/of schriftelijk) of soms impliciet zijn, afgeleid uit het gedrag van de patiënt (bv. arm uitstrekken voor bloedafname). Een reactie van de patiënt, of het gebrek eraan, kan echter nooit als stilzwijgende toestemming worden beschouwd [6](#page=6). #### 2.3.2 Recht op weigeren van toestemming (Informed refusal) Patiënten hebben ook het recht om toestemming te weigeren ('informed refusal'). Dit kan via een negatieve wilsverklaring voor specifieke tussenkomsten. De patiënt mag zijn toestemming op elk moment intrekken, maar moet geïnformeerd zijn over de mogelijke gevolgen en risico's van zijn weigering. De weigeringsbeslissing wordt schriftelijk vastgelegd in het dossier [6](#page=6). #### 2.3.3 Wilsverklaringen * **Negatieve wilsverklaring:** Een voorafgaande schriftelijke weigering voor een welomschreven tussenkomst onder specifieke omstandigheden [7](#page=7). * **Voorafgaande wilsverklaring (in de WPR):** Uiten van wensen, doelstellingen en voorkeuren gebaseerd op de waarden van de patiënt. Juridisch niet bindend voor de zorgverlener, maar er wordt verwacht dat er maximaal rekening mee gehouden wordt. Dit is in lijn met de Kwaliteitswet (KW) die rekening houdt met de voorkeuren van de patiënt, maar de diagnostische en therapeutische vrijheid van de arts behoudt [7](#page=7). * **Voorafgaande wilsverklaring euthanasie:** Specifieke wilsverklaring met betrekking tot euthanasie [7](#page=7). #### 2.3.4 Draagwijdte van toestemming De interpretatie van toestemming kan strikt zijn (enkel voor de ingreep waarvoor toestemming werd gegeven) of ruimer (voor niet-voorziene, zinvolle uitbreidingen of wijzigingen tijdens een ingreep). Correcte en volledige voorafgaande informatie is cruciaal voor beide interpretaties [7](#page=7). #### 2.3.5 Bekwaamheid en toestemming * **Rechtsbekwaamheid:** Het bezit van rechten en plichten [7](#page=7). * **Handelingsbekwaamheid:** Het effectief kunnen uitoefenen van de rechten die men bezit [7](#page=7). * **Feitelijke bekwaamheid/wilsbekwaamheid:** De feitelijke situatie waarin een patiënt tijdelijk zijn rechten niet kan uitoefenen (bv. coma) [7](#page=7). #### 2.3.6 Toestemming bij minderjarigen Principe is dat minderjarigen handelingsonbekwaam zijn en toestemming via hun wettelijke vertegenwoordiger (ouders, voogd) verloopt. Echter, rekening houdend met leeftijd en maturiteit, kan de mening van de minderjarige van belang zijn en kan een 'mature' of 'mondige' minderjarige (vanaf een bepaalde leeftijd en met redelijk beoordelingsvermogen) zelfstandig optreden. Voorbeelden zoals COVID-vaccinatie vanaf 16 jaar duiden op een verschuiving naar meer autonomie voor oudere minderjarigen. De beoordeling van de wilsbekwaamheid van een minderjarige gebeurt individueel, rekening houdend met leeftijd, ontwikkeling, context en bevattingsvermogen [7](#page=7) [8](#page=8). #### 2.3.7 Toestemming bij wilsonbekwame meerderjarigen Bij wilsonbekwame meerderjarigen treedt er een hiërarchie van vertegenwoordigers op [8](#page=8): 1. **Vertegenwoordiger aangeduid door de patiënt:** Gemandateerde persoon, via zorgvolmacht (notaris) of vroegtijdige zorgplanning [8](#page=8). 2. **Bewindvoerder:** Aangeduid door de vrederechter [8](#page=8). 3. **Vertegenwoordiger aangeduid door cascade WPR:** Echtgenoot/partner, meerderjarig kind, ouder, meerderjarige sibling [8](#page=8). #### 2.3.8 Buitengerechtelijke zorgvolmacht Sinds 2019 mogelijk via notaris zonder tussenkomst van de rechter. Deze volmacht regelt het beheer van persoonlijke rechten en goederen voor het geval de persoon onbekwaam wordt [9](#page=9). #### 2.3.9 Leidraad bij plaatsvervangende toestemming De wil van de patiënt is de leidraad. Indien deze moeilijk achterhaalbaar is, geldt het belang van de patiënt als beslissingscriterium. Zorgverleners mogen afwijken van beslissingen van de vertegenwoordiger in het belang van de patiënt, om ernstige bedreigingen af te wenden, mits multidisciplinair overleg en motivering in het dossier [9](#page=9). #### 2.3.10 Toestemming in spoedgevallen In levensbedreigende situaties, bij ernstige aantasting van de gezondheid, en bij gebrek aan voorafgaande wilsbeschikking, mag de zorgverlener autonoom handelen in het belang van de patiënt. De informatie- en toestemmingsplicht dient echter zo snel mogelijk te worden vervuld [10](#page=10) [9](#page=9). ### 2.4 Recht op privacy Het recht op privacy beschermt de intimiteit, het privéleven en de persoonlijke levenssfeer van de patiënt bij elke zorginterventie. Dit recht is gewaarborgd door de Grondwet, de Kwaliteitswet (KW), de GDPR, en de wetgeving op het beroepsgeheim (art. 458 Sw.) [10](#page=10). * **Informationele privacy:** Bescherming van alle gegevens met betrekking tot de gezondheidstoestand, met wettelijke uitzonderingen voor volksgezondheid en bescherming van zichzelf of anderen [10](#page=10). * **Ruimtelijke privacy:** Recht op intimiteit, afscherming van de patiënt (bv. met gordijnen, beletlichtje), en aanwezigheid van enkel noodzakelijk personeel. Studenten mogen aanwezig zijn, tenzij de patiënt zich verzet [10](#page=10). ### 2.5 Recht op kwaliteitsvolle dienstverlening Dit recht gaat over het leveren van doelgerichte zorg, geïntegreerd in de Kwaliteitswet. Het omvat [10](#page=10): * Een duidelijk kader voor praktijkvoering en het belang van expertise en ervaring van de beroepsbeoefenaar [10](#page=10). * Rekening houden met de behoeften van de patiënt en respect voor morele, culturele, religieuze en filosofische overtuigingen [10](#page=10). * Het nastreven van goede en zorgvuldige zorgen conform de stand van de wetenschap en Evidence-Based Practice (EBP) [11](#page=11). * Doelgerichte zorg gebaseerd op levensdoelen, waarden en voorkeuren van de patiënt, inclusief vroegtijdige zorgplanning [11](#page=11). * Verbod op discriminatie (anti-discriminatiewet, anti-racismewet, wet gelijkheid mannen en vrouwen) [11](#page=11). * Eerbiediging van menselijke waardigheid en zelfbeschikkingsrecht zonder onderscheid of discriminatie [11](#page=11). * Naleven van wetenschappelijke standaarden ('gouden' standaarden, 'goede huisvader'-praktijk, zorgvuldig en voorzichtig handelen) [11](#page=11). * Het belang van procedures en protocollen [11](#page=11). Het recht op kwaliteitsvolle zorg is nauw verbonden met ethische principes van goede zorg en beslissingsbekwaamheid [11](#page=11). ### 2.6 Recht op pijnbestrijding Elke patiënt heeft recht op de meest aangepaste zorg om pijn te voorkomen, te evalueren, te behandelen en te verzachten. Dit is een **absoluut recht** dat nooit vervalt en is gekoppeld aan palliatieve zorg en pijn-/symptoomcontrole. Behandelingsbeperkingen mogen de pijnbestrijding nooit beperken [11](#page=11) [12](#page=12). ### 2.7 Rechten in verband met het patiëntendossier Deze rechten zijn vastgelegd in artikel 9 van de wetgeving en omvatten [12](#page=12): * **Recht op patiëntendossier:** Het dossier moet zorgvuldig worden bijgehouden en veilig bewaard. Het begrip omvat alle dossiers in de relatie tussen beroepsbeoefenaar en patiënt, digitaal of op papier [12](#page=12). * **Toegang tot het patiëntendossier:** Patiënten hebben recht op inzage in hun dossier [12](#page=12). * **Inzage:** In beginsel onverwijld, uiterlijk binnen vijftien dagen. Frequent herhaalde aanvragen moeten binnen een redelijke termijn worden ingewilligd [12](#page=12). * **Uitzonderingen op inzage:** Gegevens betreffende derden (privacy) en de therapeutische exceptie (enkel onrechtstreekse inzage via BB, inclusief persoonlijke notities) [12](#page=12). * **Recht op toelichting:** De zorgbeoefenaar geeft uitleg en verduidelijking [13](#page=13). * **Recht op afschrift:** Patiënt heeft recht op een gratis eerste afschrift (nadien administratieve kost). Afschriften worden gemarkeerd als 'strikt persoonlijk en vertrouwelijk'. Weigering van afschrift kan bij druk op de patiënt om het aan derden mee te delen. Na overlijden is afschrift enkel mogelijk voor minderjarigen [12](#page=12) [13](#page=13). * **Recht op toevoeging:** Patiënt kan vragen dat stukken (bv. wilsverklaringen, gegevens vertrouwenspersoon) aan het dossier worden toegevoegd [13](#page=13). #### 2.7.1 Inzage door nabestaanden * **Overleden meerderjarige persoon:** Beperkt en onrechtstreeks inzagerecht via de beroepsbeoefenaar, voor echtgenoot, partner, kinderen, en familieleden tot de 2e graad. Het verzoek moet gemotiveerd en gespecificeerd zijn en de patiënt mag zich niet uitdrukkelijk verzet hebben [13](#page=13). * **Overleden minderjarige persoon:** Ouders, voogden en naaste familieleden tot de 2e graad hebben recht op rechtstreekse inzage van het volledige dossier. Bloedverwanten tot de 2e graad hebben een gemotiveerd en gespecificeerd verzoek nodig. De beroepsbeoefenaar kan inzage of afschrift weigeren ter bescherming van de privacy van de overleden minderjarige, maar onrechtstreekse inzage blijft mogelijk [13](#page=13) [14](#page=14). ### 2.8 Recht op vrije keuze van beroepsbeoefenaar Dit recht is geen absoluut recht, maar een specifieke toepassing van het recht op fysieke integriteit en zelfbeschikkingsrecht. Zorgverleners moeten informatie over hun competenties ter beschikking stellen en patiënten informeren over eventuele schorsingen. Mogelijkheden tot wijziging van keuze en het inwinnen van een second opinion zijn aanwezig. Wettelijke (bv. arbeidsongevallen, gevangenen) en organisatorische beperkingen (bv. uurroosters) kunnen dit recht beperken [14](#page=14). ### 2.9 Klachtenrecht Patiënten hebben het recht om een klacht in te dienen bij een ombudsfunctie, die geen sanctionerende bevoegdheid heeft. Klachten kunnen ook via politie en rechtbank lopen. De ombudsfunctie in elke zorginstelling informeert, bevordert communicatie, bemiddelt en licht de patiënt in over verdere opties na mislukte bemiddeling [14](#page=14). #### 2.9.1 Klachtenrecht nabestaanden Nabestaanden kunnen een klacht indienen bij de ombuds als de patiëntenrechten van de overledene geschonden zijn, op voorwaarde dat de patiënt zich bij leven niet heeft verzet. Bij overleden minderjarigen is dit enkel mogelijk door ouders of voogden; bij meerderjarigen door echtgenoot/partner, bloedverwanten tot de 2e graad, of de vertegenwoordiger die op het moment van overlijden optrad [14](#page=14) [15](#page=15). #### 2.9.2 Bemiddelingsproces door ombuds De ombuds heeft beroepsgeheim, informeert partijen over het verloop en vertrouwelijk karakter van de bemiddeling, en mag niet als getuige worden opgeroepen. Alle mededelingen tijdens de bemiddeling zijn vertrouwelijk, tenzij partijen schriftelijk anders overeenkomen [15](#page=15). #### 2.9.3 Ombudsdienst rechten van de patiënt De ombudsdienst bevordert communicatie, bemiddelt, verstrekt informatie over procedures, en formuleert aanbevelingen ter voorkoming van klachten [15](#page=15). #### 2.9.4 Federale commissie De 'Federale commissie rechten van de patiënt' verzamelt informatie, adviseert de minister, evalueert de toepassing van de wet en de werking van ombudsdiensten [15](#page=15). ### 2.10 Plichten van de patiënt Er is geen specifieke wetgeving rond patiëntenplichten, maar in sommige ziekenhuizen zijn deze wel opgenomen in interne charters. Deze omvatten de verwachting van samenwerking, respect naar zorgverleners, andere zorgvragers en zichzelf. Voorbeelden van de 'Charter goed patiëntschap' zijn: verantwoordelijkheid voor het ondergaan van wettelijk verplichte behandelingen, het naleven van adviezen na informatie, respecteren van rechten van zorgverleners en andere patiënten, naleven van reglementen, tijdig opdagen voor afspraken of verwittigen bij verhindering, en het verstrekken van correcte informatie over de eigen gezondheidstoestand. Deze plichten zijn niet afdwingbaar binnen de rechtsstaat, daar dit een te grote inbreuk op persoonlijke vrijheden zou betekenen [16](#page=16). ### 2.11 Vertegenwoordiging bij minderjarigen Bij minderjarige patiënten wordt hun leeftijd en maturiteit in acht genomen bij de uitoefening van hun rechten. Hun bekwaamheid wordt steeds ingeschat en de positie van ouders als vertegenwoordiger of vertrouwenspersoon is cruciaal [16](#page=16). --- # De kwaliteitswet in de gezondheidszorg Dit deel behandelt de Kwaliteitswet (KW) en de integratie ervan in de Wet op de Patiëntenrechten (WPR), met een focus op de plichten van gezondheidsberoepen, risicovolle interventies en het patiëntendossier. ### 3.1 Integratie en doelstellingen van de kwaliteitswet De Kwaliteitswet (KW), formeel de wet van 22 april 2019 inzake de kwaliteitsvolle praktijkvoering in de gezondheidszorg, is in werking getreden in juli 2022 en is ingekanteld in de Wet op de Patiëntenrechten (WPR). Het voornaamste doel van deze wet is het creëren van een duidelijk kader en specifieke voorwaarden voor veilige en kwaliteitsvolle gezondheidszorgverstrekkingen [17](#page=17). ### 3.2 Plichten van gezondheidsberoepen onder de kwaliteitswet De KW legt nieuwe verplichtingen op aan gezondheidsberoepen met betrekking tot verschillende aspecten van de praktijkvoering. #### 3.2.1 Diagnostische en therapeutische vrijheid Hoewel beroepsbeoefenaars een diagnostische en therapeutische vrijheid genieten, vereist de KW dat hierbij rekening gehouden wordt met de voorkeur van de patiënt, en dat de nodige informatie over alternatieven wordt verstrekt. Dit impliceert dat een patiënt niet zomaar een behandeling kan eisen indien er geen medische indicatie voor bestaat [11](#page=11) [17](#page=17). #### 3.2.2 Doorverwijzingsplicht Gezondheidsberoepen hebben een doorverwijzingsplicht wanneer de nodige expertise niet aanwezig is. Dit benadrukt het belang van Evidence-Based Practice (EBP) [11](#page=11) [17](#page=17). #### 3.2.3 Visum en omkadering van de praktijkruimte Het visum, dat fungeert als een 'license to practice', benadrukt het belang van ervaring en expertise. Daarnaast zijn er bepalingen met betrekking tot de omkadering van de praktijkruimte [17](#page=17). #### 3.2.4 Risicovolle interventies Specifieke bepalingen zijn vastgelegd rond risicovolle verstrekkingen, waaronder anesthesie, anxiolyse en het vereiste toezicht. Algemene anesthesie wordt als risicovol beschouwd en dient daarom in een ziekenhuisomgeving te gebeuren [17](#page=17). #### 3.2.5 Continuïteit en samenwerkingsverbanden Nieuwe plichten voor beoefenaars omvatten het waarborgen van de continuïteit en permanentie van zorg. Verder is er aandacht voor medische voorschriften, met de nadruk op voorzorg, en de opzet van samenwerkingsverbanden [17](#page=17). #### 3.2.6 Reclame Regels rond reclame stellen dat het verstrekken van informatie over de praktijk is toegestaan, maar het ronselen van patiënten niet [18](#page=18). ### 3.3 Het patiëntendossier De kwaliteitswet reguleert zowel de inhoud als de toegang tot het patiëntendossier [18](#page=18). ### 3.4 Patiëntenrechten onder de KW en bredere wetgeving De KW versterkt en integreert bestaande patiëntenrechten en introduceert nieuwe. #### 3.4.1 Recht op kwaliteitsvolle dienstverlening Dit is een cruciaal patiëntenrecht dat voortkomt uit de inkanteling van de kwaliteitswet. Het omvat een duidelijk kader voor praktijkvoering, het belang van expertise en ervaring, en bepalingen rond risicovolle interventies. Kwaliteitsvolle zorg houdt rekening met de behoeften van de patiënt, respecteert diens morele, culturele, religieuze en filosofische overtuigingen, en stemt af op diens voorkeuren, wensen en doelstellingen. Dit behelst doelgerichte zorg gebaseerd op levensdoelen, waarden en voorkeuren, inclusief voorafgaande zorgplanning [10](#page=10) [11](#page=11). #### 3.4.2 Recht op informatie en toestemming Deze rechten hangen nauw samen. Ze zijn essentieel bij ingrepen, vooral bij levensbedreigende situaties, noodtoestanden of wanneer er geen voorafgaande wilsbeschikking is [10](#page=10). #### 3.4.3 Recht op privacy Het recht op privacy beschermt de intimiteit, het privéleven en de persoonlijke levenssfeer van de patiënt bij elke medische tussenkomst. Dit recht is verankerd in de Grondwet (recht op privéleven). Naast de KW die toegang tot het patiëntendossier regelt biedt de GDPR bescherming voor data en gegevens. De wetgeving rond beroepsgeheim, zoals art. 458 SW, is hierbij ook van belang [10](#page=10) . * **Informationele privacy:** Bescherming van alle gegevens met betrekking tot de gezondheidstoestand, vallend onder het beroepsgeheim, met wettelijke uitzonderingen ter bescherming van de volksgezondheid of bij gevaar voor zichzelf of anderen (WBPG) [10](#page=10). * **Ruimtelijke privacy:** Recht op intimiteit voor de patiënt, wat betekent dat de patiënt moet worden afgeschermd (bv. met een beletlichtje of gesloten gordijnen). Alleen noodzakelijk personeel mag aanwezig zijn tijdens de zorgverlening. Studenten mogen aanwezig zijn tenzij de patiënt zich verzet [10](#page=10). #### 3.4.4 Verbod op discriminatie De anti-discriminatiewetten, antiracismewet, en de wet op gelijkheid van mannen en vrouwen waarborgen dit recht [11](#page=11). #### 3.4.5 Respect voor zelfbeschikkingsrecht en autonomie Dit principe impliceert respect voor andere mensen en een actievere rol voor zowel de zorgvrager als de zorgverlener. Menselijke waardigheid en zelfbeschikkingsrecht moeten worden geëerbiedigd, zonder enig onderscheid of discriminatie [11](#page=11). #### 3.4.6 Naleven wetenschappelijke standaarden Dit omvat het hanteren van Evidence-Based Practice (EBP) en de "goede huisvader"-praktijk (bona pater familia principe). Zorgvuldig en voorzichtig handelen is hierbij essentieel en wordt ook teruggevonden in juridische uitspraken bij incidenten. Dit is niet enkel technisch van aard [11](#page=11). #### 3.4.7 Recht op pijnbestrijding Artikel 11 bepaalt dat elke patiënt recht heeft op de meest aangepaste zorg om pijn te voorkomen, te evalueren, te behandelen en te verzachten. Dit heeft links met palliatieve zorg en pijn- en symptoomcontrole. Beperking van pijnbestrijding is nimmer toegestaan [11](#page=11). ### 3.5 Vertegenwoordiging en wilsbekwaamheid #### 3.5.1 Vertegenwoordiging bij minderjarigen en beschermde personen Bij jonge kinderen die niet matuur of beoordelingsbekwaam zijn, wordt het ouderlijk gezag uitgeoefend. Voor meerderjarige beschermde personen, zoals bij bewind of een beschermingsmaatregel, hangt de vertegenwoordiging af van het vonnis van de vrederechter. Als de persoon wilsbekwaam is, oefent deze de rechten zoveel mogelijk zelf uit, ondersteund door de bewindvoerder. Als de bewindvoerder enkel bevoegd is voor goederen, treedt een andere vertegenwoordiger op, aangeduid via mandaat of de cascade (watervalsysteem). Het is cruciaal om de wilsbekwaamheid te controleren [17](#page=17). #### 3.5.2 Recht op vertegenwoordiging De vertegenwoordiger kan aangeduid zijn door de patiënt via een mandaat, of via een cascade (watervalsysteem) [17](#page=17). ### 3.6 Link met ethiek en beslissingsbekwaamheid De Kwaliteitswet en het recht op kwaliteitsvolle zorg zijn nauw verbonden met ethische principes, waaronder beslissingsbekwaamheid. Vroegtijdige zorgplanning en het belang van procedures en protocollen, ondersteund door EBP, dragen bij aan ethische praktijkvoering [11](#page=11). --- # Vertegenwoordiging en bekwaming van patiënten Dit gedeelte behandelt de verschillende vormen van vertegenwoordiging en de beoordeling van bekwaamheid bij zowel minderjarige als meerderjarige patiënten, inclusief de rol van bewindvoerders en zorgvolmachten. ### 4.1 Het recht op vertegenwoordiging Het recht op vertegenwoordiging is van toepassing wanneer een patiënt niet in staat is om zelf zijn of haar rechten uit te oefenen. De Wet Patiëntenrechten (WPR) vervalt niet voor een wilsonbekwame patiënt, maar wordt in plaats van de patiënt uitgeoefend, met inachtneming van diens belang en wil [5](#page=5). #### 4.1.1 Vertrouwenspersoon Een vertrouwenspersoon staat de patiënt bij in de uitoefening van zijn of haar rechten. De keuze van de vertrouwenspersoon is in beginsel vrij (familie, vriend, andere beroepsbeoefenaar) en de draagwijdte van diens bevoegdheid moet door de patiënt worden bepaald en genoteerd in het patiëntendossier. De vertrouwenspersoon kan de patiënt bijstaan, samen of apart informatie krijgen over de gezondheidstoestand en geplande ingrepen (in het kader van informed consent), aanwezig zijn bij onderzoeken (tenzij hygiënische redenen dit beletten), en heeft recht op inzage en afschrift van het patiëntendossier met een schriftelijk mandaat. Indien de patiënt informatie weigert, dient de vertrouwenspersoon geïnformeerd te worden [4](#page=4) [5](#page=5). #### 4.1.2 Vertegenwoordiger Een vertegenwoordiger treedt op in plaats van de patiënt en neemt beslissingen namens deze. De vertegenwoordiger wordt door de patiënt aangeduid, kan gemandateerd zijn (gedagtekend door beiden), een bewindvoerder zijn, of aangeduid worden via een cascade- of watervalsysteem. De patiënt kan meerdere personen aanduiden als mogelijke toekomstige vertegenwoordigers, met een door de patiënt bepaalde volgorde [4](#page=4) [5](#page=5). **Wie kan als vertegenwoordiger optreden?** * **Minderjarige patiënten:** Ouders, voogd, of pleegouders [16](#page=16) [5](#page=5). * **Meerderjarige wilsonbekwame patiënten:** * Vertegenwoordiger aangeduid door de patiënt (gemandateerd, zorgvolmacht via notaris, vroegtijdige zorgplanning) [8](#page=8). * Buitengerechtelijke zorgvolmacht: Mogelijk sinds 2019, opgemaakt via notaris zonder tussenkomst van de rechter, en kan betrekking hebben op persoonlijke rechten, goederen, of beide. Dit moet gebeuren terwijl de persoon nog bekwaam is. Een wilsbekwaamheidsattest door een arts is toegelaten op vraag van en met toestemming van de patiënt, maar niet op vraag van de notaris wegens het beroepsgeheim [9](#page=9). * Binnen de WPR geldt een cascade- of watervalsysteem: echtgenoot of partner (samenwonend), meerderjarig kind, ouder, meerderjarige sibling [17](#page=17) [8](#page=8). * Bevoegde bewindvoerder, aangesteld door de vrederechter in het kader van beschermingsmaatregelen voor meerderjarige handelingsonbekwame personen. De identiteit en bevoegdheden zijn vastgelegd in een vonnis. De bewindvoerder kan bevoegd zijn voor goederen, in welk geval een andere vertegenwoordiger (aangeduid of via cascade) optreedt voor de persoon [17](#page=17) [4](#page=4) [8](#page=8). Bij plaatsvervangende toestemming is de leidraad de wil van de patiënt. Indien deze moeilijk achterhaalbaar is, is het belang van de patiënt het beslissingscriterium. Een zorgbeoefenaar mag afwijken van de beslissingen van een vertegenwoordiger in het belang van de patiënt, om ernstige bedreigingen voor leven of gezondheid af te wenden, na multidisciplinair overleg en mits motivering in het dossier, tenzij dit in strijd is met een wilsverklaring van de patiënt [9](#page=9). #### 4.1.3 Therapeutische exceptie De therapeutische exceptie is de keuze/oordeel/beslissing van de zorgverlener om (gevoelige) informatie die schadelijke gevolgen kan hebben voor de patiënt, niet mede te delen. De zorgverlener moet eerst nagaan of de informatie gedeeltelijk of gradueel kan worden meegedeeld. Het is een laatste optie om informatie tijdelijk te onthouden, mits er aan wettelijke voorwaarden is voldaan [5](#page=5). ### 4.2 Beoordeling van bekwaamheid De beoordeling van bekwaamheid focust op de vraag of een patiënt in staat is om zelf toestemming te geven en zijn of haar rechten uit te oefenen [7](#page=7). #### 4.2.1 Rechtsbekwaamheid en handelingsbekwaamheid * **Rechtsbekwaamheid:** Het bezit van rechten en plichten [7](#page=7). * **Handelingsbekwaamheid:** Het effectief kunnen uitoefenen van de rechten die men bezit. Dit beantwoordt de vraag "wat mag ik doen?" [7](#page=7). #### 4.2.2 Feitelijke bekwaamheid/wilsbekwaamheid Dit verwijst naar de feitelijke situatie waarin een patiënt zijn of haar rechten tijdelijk niet kan uitoefenen, bijvoorbeeld in geval van coma. Dit beantwoordt de vraag "wat kan ik nu op dit moment concreet doen?". De Wet Patiëntenrechten (WPR) hanteert voornamelijk de beoordeling van de feitelijke bekwaamheid, ofwel wilsbekwaamheid [7](#page=7). #### 4.2.3 Bekwaming bij minderjarigen * **Principe:** Minderjarigen zijn in beginsel handelingsonbekwaam en vallen onder een wettelijke beschermingsmaatregel (Burgerlijk Wetboek). Toestemming wordt verleend door de wettelijke vertegenwoordiger (ouders, voogd, pleegouders) [7](#page=7). * **Rekening houden met de minderjarige:** Er moet rekening worden gehouden met de mening van de minderjarige, afhankelijk van diens leeftijd en maturiteit. Dit gebeurt via een trapsysteem om de bekwaamheid te beoordelen [8](#page=8). * **"Mature" of "mondige" minderjarige:** Indien een minderjarige in staat is tot een redelijke beoordeling van zijn belangen, kan hij of zij zelfstandig optreden zonder ouders of voogd. Dit is afhankelijk van leeftijd, begrip, of de ernst van de ingreep en de gevolgen ervan. Ouders kunnen in dit geval als vertrouwenspersoon fungeren. Vanaf 16 jaar is in het geval van de COVID-vaccinatie geen toestemming van de ouders meer nodig; de toestemming van de minderjarige volstaat [8](#page=8). * **Oordeelkundige of ontvoogde minderjarige:** Specifieke categorieën die rekening houden met bijzondere situaties, zoals binnen de euthanasiewetgeving [8](#page=8). * **Beoordeling van wilsbekwaamheid minderjarige:** Dit is niet arbitrair, er zijn geen vaste leeftijdsgrenzen, en het wordt individueel beoordeeld op basis van een totaalbeeld met verschillende facetten: emotionele en intellectuele ontwikkeling, psycho-sociale context, opleidingsniveau, en bevattingsvermogen en maturiteit [8](#page=8). #### 4.2.4 Bekwaming bij meerderjarigen * **Wilsonbekwame meerderjarigen:** De wet voorziet in de vertegenwoordiging via een hiërarchie [8](#page=8). * Vertegenwoordiger aangeduid door de patiënt (gemandateerd, zorgvolmacht, vroegtijdige zorgplanning) [8](#page=8). * Buitengerechtelijke zorgvolmacht [9](#page=9). * Bevoegde bewindvoerder aangesteld door de vrederechter [8](#page=8). * Vertrouwenspersoon aangeduid via cascade (echtgenoot/partner, meerderjarig kind, ouder, meerderjarige sibling) [8](#page=8). * **Meerderjarige beschermde persoon:** Dit betreft een beschermingsmaatregel m.b.t. de persoon en/of goederen, vastgelegd in een vonnis van de vrederechter. Als de persoon wilsbekwaam is, oefent deze zijn rechten zoveel mogelijk zelf uit, ondersteund door de bewindvoerder. De bekwaamheid dient steeds gecontroleerd te worden. Indien de bewindvoerder enkel bevoegd is voor goederen, treedt een andere vertegenwoordiger (aangeduid of via cascade) op voor de persoon [17](#page=17). ### 4.3 Specifieke wilsverklaringen en toestemming #### 4.3.1 Negatieve wilsverklaring Dit is een voorafgaande schriftelijke weigering die betrekking heeft op een welomschreven tussenkomst, indien de patiënt zich in een welbepaalde toestand bevindt [7](#page=7). #### 4.3.2 Voorafgaande wilsverklaring (in de WPR) Dit betreft de wensen van de patiënt gebaseerd op zijn waarden, doelstellingen en voorkeuren. Zorgverleners worden verwacht hier maximaal rekening mee te houden in het zorgplan en bij tussenkomsten. Juridisch is dit niet bindend; de zorgverlener kan niet tot een bepaalde actie gedwongen worden, noch tot therapeutische hardnekkigheid. De diagnose- en therapeutische vrijheid van de arts/zorgbeoefenaar blijft bestaan [7](#page=7). #### 4.3.3 Recht op toestemming * **Draagwijdte:** Er kan een strikte interpretatie (enkel toestemming voor de specifieke ingreep) of een ruimere interpretatie (toestemming voor niet-voorziene, zinvolle uitbreidingen/wijzigingen) gehanteerd worden, waarbij correcte en volledige voorafgaande informatie essentieel is [7](#page=7). * **Spoedgevallen:** In urgentiegeneeskunde is vaak geen overleg met de patiënt en/of vertegenwoordiger mogelijk. Er is dan geen voorafgaande toestemming vereist en autonoom handelen is toegestaan [9](#page=9). ### 4.4 Informatie en inzage na overlijden * **Inzage na overlijden meerderjarige persoon:** Nabestaanden hebben een beperkt en onrechtstreeks inzagerecht, onder strikte voorwaarden. Dit geldt voor echtgenoot, partner, kinderen en familieleden tot de tweede graad. Het verzoek moet gemotiveerd en gespecificeerd zijn, en de patiënt mag zich niet uitdrukkelijk verzet hebben. Inzage gebeurt steeds indirect via de beroepsbeoefenaar en beperkt zich tot relevante gegevens [13](#page=13). * **Inzage na overlijden minderjarige persoon:** Ouders, dragers van ouderlijk gezag (voogd) en naaste familieleden tot de tweede graad hebben recht op rechtstreekse inzage van het volledige dossier. Ouders hoeven geen motivatie te geven; bloedverwanten tot de tweede graad hebben een voldoende gemotiveerd en gespecificeerd verzoek nodig. Afschrift van het dossier is ook mogelijk [13](#page=13). ### 4.5 Relevante wetgeving en concepten * **Kwaliteitswet (KW):** De wet van 22 april 2019 inzake de kwaliteitsvolle praktijkvoering in de gezondheidszorg, die in juli 2022 in werking is getreden. Deze wet biedt een duidelijk kader en voorwaarden voor veilige en kwaliteitsvolle gezondheidszorgverstrekkingen en introduceert nieuwe plichten voor gezondheidsberoepen, zoals diagnostische en therapeutische vrijheid, doorverwijzingsplicht, belang van Evidence-Based Practice (EBP), omkadering van de praktijkruimte, en bepalingen rond risicovolle verstrekkingen [17](#page=17). * **Charter goed patiëntschap:** Een initiatief van de Koninklijke Academie voor Geneeskunde dat de verantwoordelijkheden van de patiënt beschrijft. Dit charter is niet vanbuiten te leren, maar de principes omvatten verantwoordelijkheid voor wettelijk verplichte behandelingen, het naleven van adviezen, respect voor zorgverleners en andere patiënten, het naleven van reglementen, het nakomen van afspraken, het geven van correcte informatie over de eigen gezondheidstoestand en het betalen van honoraria [16](#page=16). > **Tip:** Het onderscheid tussen een vertrouwenspersoon en een vertegenwoordiger is cruciaal. De vertrouwenspersoon staat de patiënt bij, terwijl de vertegenwoordiger optreedt in de plaats van de patiënt. > **Tip:** De beoordeling van de wilsbekwaamheid van minderjarigen is een individueel proces dat rekening houdt met diverse factoren, en niet enkel met de leeftijd. > **Tip:** Buitengerechtelijke zorgvolmachten bieden een flexibel alternatief voor bewindvoering en moeten worden opgesteld terwijl de persoon nog bekwaam is. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Wet Patiëntenrechten (WPR) | Wet van 22 augustus 2002 betreffende de rechten van de patiënt, die de rechten van patiënten en de daaraan gekoppelde plichten van zorgverleners regelt, met als doel duidelijkheid en rechtszekerheid te verschaffen. | | Patiënt | Iedereen die een vorm van gezondheidszorg ontvangt op eigen verzoek, ook wel zorgvrager genoemd. Dit omvat ook personen die zorg ontvangen op verzoek van een vertegenwoordiger, in spoedgevallen, of op verzoek van een derde. | | Beroepsbeoefenaar | Een persoon die gezondheidszorg verstrekt, niet beperkt tot artsen, maar ook andere zorgverleners zoals verpleegkundigen, paramedici en beoefenaars van niet-conventionele praktijken, werkzaam in zowel instellingen als zelfstandige praktijken. | | Gezondheidszorg | Een breed begrip dat alle diensten en zorg omvat die gericht zijn op het bevorderen, vaststellen, behouden, herstellen of verbeteren van de gezondheid, het aanpassen van het uiterlijk om esthetische redenen, of het begeleiden van patiënten bij het sterven. | | Zorgrelatie / Zorgcontract | De rechtsverhouding tussen een patiënt die een zorgvraag stelt en een zorgverlener die zorg verleent. Dit kan contractueel zijn (bij zelfstandige zorgverleners) of buitencontractueel (bij werknemers). | | Recht op informatie | Het fundamentele recht van een patiënt om uitgebreide en begrijpelijke informatie te ontvangen over zijn gezondheidstoestand, geplande interventies, alternatieven en de mogelijke gevolgen van behandelingen, gepersonaliseerd naar zijn specifieke situatie. | | Informed consent | Geïnformeerde toestemming, wat betekent dat een patiënt toestemming geeft voor een medische interventie nadat hij volledig is geïnformeerd over de aard, het doel, de risico's en de alternatieven van de voorgestelde behandeling. | | Informed refusal | Het recht van een patiënt om toestemming te weigeren voor een medische behandeling, zelfs nadat hij volledig is geïnformeerd over de gevolgen van deze weigering. | | Voorafgaande wilsverklaring | Een document waarin een patiënt zijn wensen, voorkeuren en levensdoelen vastlegt met betrekking tot toekomstige zorg, met name wanneer hij zelf niet meer in staat is om zijn rechten uit te oefenen of beslissingen te nemen. | | Therapeutische exceptie | Een wettelijke uitzondering op het recht op informatie, waarbij een zorgverlener onder strikte voorwaarden gevoelige informatie tijdelijk mag onthouden als de mededeling ervan ernstige schadelijke gevolgen kan hebben voor de patiënt. | | Recht op privacy | Het recht van een patiënt op bescherming van zijn intimiteit, privéleven en persoonlijke levenssfeer, wat zich uit in zowel informationele privacy (bescherming van gezondheidsgegevens) als ruimtelijke privacy (afscherming tijdens zorgverlening). | | Kwaliteitswet (KW) | De wet van 22 april 2019 inzake de kwaliteitsvolle praktijkvoering in de gezondheidszorg, die een kader biedt voor veilige en kwaliteitsvolle gezondheidszorgverstrekkingen en nieuwe plichten oplegt aan gezondheidsberoepen. | | Patiëntendossier | Een verzameling van alle documenten en informatie die in het kader van de zorgrelatie tussen een beroepsbeoefenaar en een patiënt worden bijgehouden, waarin onder andere de gezondheidstoestand, geplande interventies en persoonlijke notities worden vastgelegd. | | Ombudsfunctie | Een interne functie binnen zorginstellingen die tot doel heeft klachten te behandelen, communicatie tussen patiënt en zorgverlener te bevorderen en te bemiddelen bij conflicten, zonder sanctionerende bevoegdheid. | | Vertegenwoordiger | Een persoon die door de patiënt, een rechter of wettelijk systeem is aangewezen om namens de patiënt beslissingen te nemen, vooral wanneer de patiënt wilsonbekwaam is. | | Bewindvoerder | Een persoon die door de vrederechter is aangewezen om de goederen en/of persoonlijke rechten van een meerderjarige handelingsonbekwame persoon te beheren en te vertegenwoordigen. | | Beckwaamheid (Handelingsbekwaamheid/Wilsbekwaamheid) | Het vermogen van een persoon om zijn rechten effectief uit te oefenen (handelingsbekwaamheid) en de feitelijke situatie waarin een patiënt zijn rechten niet kan uitoefenen, bijvoorbeeld tijdelijk door coma (feitelijke/wilsbekwaamheid). | | Cascade (watervalsysteem) | Een hiërarchisch systeem dat bepaalt wie de vertegenwoordiger van een patiënt wordt in geval van wilsonbekwaamheid, wanneer de patiënt zelf geen vertegenwoordiger heeft aangewezen. | | Zorgvolmacht | Een document dat via een notaris wordt opgemaakt en waarmee een persoon een lasthebber (vaak een familielid) de bevoegdheid geeft om financiële en persoonlijke zaken te beheren als hij handelingsonbekwaam wordt, zonder tussenkomst van een rechter. |

# De wisselwerking tussen recht en diversiteit Dit topic verkent de dynamische wisselwerking tussen recht en diversiteit, waarbij wordt onderzocht hoe recht de samenleving ordent en hoe het diversiteit kan beïnvloeden, en hoe een diversere samenleving het recht vormt. ## 1. Recht en diversiteit als co-constitutieve concepten Recht is niet louter een neutraal instrument voor maatschappelijke ordening, maar weerspiegelt inherent de dominante waarden, normen en machtsverhoudingen binnen een samenleving. Hierdoor kan recht enerzijds diversiteit bevorderen, bijvoorbeeld door het nastreven van gelijkheid, maar anderzijds ook diversiteit beperken door middel van uitsluiting. Tegelijkertijd wordt het recht zelf continu gevormd door de toenemende diversiteit binnen de samenleving. De socioloog Pierre Bourdieu benadrukt dat recht de neiging heeft om feitelijke normaliteit om te zetten in normatieve verplichtingen, waardoor de heersende normen een juridische status verkrijgen en dus afdwingbaar worden. ## 2. Begrip van diversiteit Diversiteit omvat een breed scala aan menselijke verschillen, waaronder, maar niet beperkt tot, geslacht, genderidentiteit, ras, etniciteit, leeftijd, seksuele oriëntatie, geloofsovertuiging, handicap en sociaaleconomische positie. Het is een concept dat ruimer is dan enkel multiculturaliteit. ### 2.1 Superdiversiteit De term "superdiversiteit", zoals geïntroduceerd door Irène Geldof, beschrijft de hedendaagse realiteit van diversiteit en wordt gekenmerkt door drie evoluties: * **Kwantitatieve toename:** Een significante toename van diversiteit binnen samenlevingen, voornamelijk gedreven door migratie. * **Kwalitatieve toename:** Een grotere variatie binnen bestaande diverse groepen. Dit betekent dat er niet alleen meer diverse groepen zijn, maar ook meer diversiteit binnen die groepen zelf. * **Normalisering van diversiteit:** De manier waarop de samenleving omgaat met en deze toenemende diversiteit integreert en normaliseert, vormt een structuur die actieve betrokkenheid van individuen vereist. ## 3. Juridische benaderingen van diversiteit De juridische benadering van diversiteit is primair gegrondvest op de beginselen van gelijkheid en non-discriminatie. ### 3.1 Gelijkheidsbeginselen Internationale en nationale rechtsinstrumenten verankeren deze beginselen. Voorbeelden zijn: * De artikelen 10 en 11 van de Belgische Grondwet, die het beginsel van gelijkheid en niet-discriminatie waarborgen. * Artikel 14 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) en artikel 21 van het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie, die discriminatie verbieden. * Specifieke anti-discriminatiewetgeving, die een reeks verboden discriminatiegronden opsomt, zoals geslacht, ras, etnische afkomst, seksuele oriëntatie, leeftijd, geloof of overtuiging, en handicap. ### 3.2 De realiteit van ongelijkheid binnen diversiteit Ondanks de juridische verankering van gelijkheid, bestaan er in de praktijk nog steeds sociaal geconstrueerde machtsongelijkheden, gekoppeld aan persoonlijke kenmerken en identiteiten. Deze ongelijkheden zijn verankerd in de samenleving en weerspiegeld in het recht. #### 3.2.1 Intersectionaliteit De realiteit van ongelijkheid is intersectioneel. Dit betekent dat verschillende identiteitskenmerken elkaar kruisen en overlappen, waardoor unieke vormen van ongelijkheid ontstaan die niet simpelweg de som zijn van individuele discriminatiegronden. Kimberlé Crenshaw introduceerde dit concept om aan te tonen hoe bijvoorbeeld de ervaringen van raciale discriminatie voor een zwarte vrouw verschillen van die van een zwarte man of een witte vrouw. Een meer holistische benadering is daarom noodzakelijk om de specifieke vormen van ongelijkheid die een persoon ervaart, te begrijpen. #### 3.2.2 Gelijkheidsmodellen: Formeel versus Materieel Er worden doorgaans twee modellen van gelijkheid onderscheiden: * **Formele gelijkheid:** Dit model stelt dat iedereen gelijk behandeld moet worden, waarbij neutraliteit centraal staat. Het recht zou zich niet moeten bemoeien met de impact van regels, zolang deze formeel neutraal zijn. * **Materiële gelijkheid:** Dit model erkent dat gelijke behandeling niet altijd leidt tot gelijke uitkomsten, en streeft ernaar om bestaande ongelijkheden te compenseren door middel van ongelijke behandeling. Het doel is het bereiken van werkelijk gelijke uitkomsten. Westerse rechtssystemen neigen vaak sterk naar formele gelijkheid, wat kan bijdragen aan het voortbestaan van structurele ongelijkheden. Het gebruik van het recht om actief maatschappelijke ongelijkheden weg te werken, zoals nagestreefd met materiële gelijkheid, is echter controversieel. ## 4. De 'neutraliteit' van het recht De pretentie van juridische neutraliteit is een centraal, maar ook problematisch, aspect in de wisselwerking tussen recht en diversiteit. ### 4.1 De mythe van neutraliteit Het recht presenteert zichzelf vaak als neutraal en als niet-voorkeur gevend voor bepaalde vormen van diversiteit. Echter, wat als "neutraal" wordt beschouwd, weerspiegelt vaak de normen, waarden en het wereldbeeld van de dominante meerderheid in de samenleving. Juridische actoren, waaronder magistraten, worden geacht neutraal te zijn, maar ook zij opereren binnen een sociaal en cultureel kader. #### 4.1.1 Voorbeelden van niet-neutraliteit Een treffend voorbeeld is het verbod op religieuze symbolen. Hoewel formeel neutraal, treft dit soort regels vaak minderheidsreligies (zoals het dragen van een hoofddoek of een tulband) meer dan de dominante religie, omdat symbolen van de dominante religie gemakkelijker verborgen kunnen worden of sociaal geaccepteerder zijn. Dit illustreert hoe "neutraliteit" een subtiele vorm van uitsluiting kan maskeren. ### 4.2 Kritische benaderingen van het recht Verschillende kritische rechtstheorieën hebben de vermeende neutraliteit van het recht ontleed en bieden een alternatief perspectief. #### 4.2.1 Kerninzichten van kritische stromingen * **Product van machtsstructuren:** Stromingen zoals Critical Legal Studies (CLS), critical race theory, feministische rechtstheorie en queer rechtstheorie beschouwen recht als een product van bestaande machtsstructuren en sociale hiërarchieën. * **Reproduceren van belangen:** Juridische actoren, vaak behorend tot de dominante groepen, reproduceren onbewust de belangen van deze groepen. Dit kan leiden tot "klassenjustitie" of de verankering van meerderheidsbelangen. * **Narratieven van gemarginaliseerde groepen:** Door de perspectieven en ervaringen van gemarginaliseerde groepen centraal te stellen, tonen deze theorieën aan hoe het recht ongelijkheid kan bestendigen. Catherine MacKinnon is een invloedrijke figuur binnen de feministische rechtstheorie die de rol van recht in het bestendigen van mannelijke dominantie heeft aangetoond, maar ook de potentie voor hervorming benadrukt. * **Focus op structurele ongelijkheid:** Deze kritische benaderingen leggen de nadruk op onderliggende machtsstructuren, structurele ongelijkheden en de inherente bias in juridische systemen. Ze bepleiten de deconstructie en reconstructie van het recht, onder meer via de techniek van narratieven. #### 4.2.2 De rol van juristen: reproduceren of doorbreken? De kernvraag die deze kritische stromingen stellen, is of juristen bijdragen aan het reproduceren van ongelijkheid of juist aan het doorbreken ervan. Werkelijke neutraliteit vereist volgens deze visie geen waardeloosheid, maar eerder een bewuste reflectie op de waarden, normen en machtsverhoudingen die aan het recht ten grondslag liggen. #### 4.2.3 Kritiek op kritische benaderingen Kritiek op deze stromingen omvat onder meer de beschuldiging van het verlies van objectiviteit en de reductie tot "woke"-politiek. Veelvoorkomende kritiekpunten zijn: * Het beschuldigen van personen uit meerderheidsgroepen (bv. "alle witte mensen zijn racist"). * Het argument van omgekeerde discriminatie. * Het essentialiseren van minderheidsgroepen tot inherente slachtoffers. #### 4.2.4 Schuld versus verantwoordelijkheid Het onderscheid tussen schuld en verantwoordelijkheid is cruciaal voor juristen. Hoewel men individueel geen schuld hoeft te hebben aan historische ongelijkheden, is er wel een collectieve verantwoordelijkheid om deze structuren aan te pakken en het recht te hervormen. ## 5. Illustratie: het huwelijk als juridisch instituut Het huwelijk, een eeuwenoud juridisch instituut, dient als een krachtige illustratie van de complexe relatie tussen recht en diversiteit. ### 5.1 Functies van het huwelijk * **Maatschappelijke organisatie:** Het huwelijk speelt een centrale rol in de maatschappelijke organisatie en het definiëren van relatievormen. * **Symbolische functie:** Het verleent legitimiteit aan bepaalde relatievormen en de daaraan verbonden status. * **Beschermende functie:** Getrouwde personen genieten juridische bescherming door middel van specifieke rechten en plichten. ### 5.2 Het huwelijk als gegenderd instituut Historisch gezien is het huwelijk een instrument geweest van mannelijke dominantie ten aanzien van vrouwen, vaak gekenmerkt door: * **Maritale macht:** Vrouwen stonden onder de juridische en sociale macht van hun echtgenoot. * **Genderstereotypen:** De rolverdeling binnen het huwelijk was sterk gebaseerd op genderstereotypen. * **Economische afhankelijkheid:** Vrouwen waren vaak economisch afhankelijk van hun echtgenoot. ### 5.3 Hervormingen en blijvende uitdagingen Rechtsgeleerde hervormingen hebben gestreefd naar gendergelijkheid binnen het huwelijk, met onder meer de afschaffing van genderdiscriminatie in rechten en plichten. De invoering van wettelijke samenwoning bood een beperktere vorm van bescherming, terwijl het huwelijk voor personen van hetzelfde geslacht in 2003 een belangrijke stap betekende naar bredere erkenning. Hoewel er meer aandacht is gekomen voor solidariteit binnen het relatievermogensrecht, is het huwelijk nog steeds verankerd in een heteronormatieve visie. Dit komt tot uiting in de focus op een relatie tussen twee personen, die seksueel en affectief van aard is. ### 5.4 De diversiteit van relatievormen De realiteit kent echter een spectrum van nieuwe familievormen, waaronder platonische relaties, louter seksuele relaties, polyamoureuze relaties en LAT-relaties (Living Apart Together). Het recht worstelt nog met de erkenning en regulering van deze diversiteit aan relatievormen. ## 6. Toekomstige richtingen in het rechtsonderwijs De studie van recht en diversiteit wordt verder verdiept in verschillende opleidingsonderdelen, met nadruk op: * **Mensenrechten:** De mensrechtenbenadering van diversiteitsthema's (Prof. Yves Haeck). * **Recht en samenleving:** Een kritische en sociaalwetenschappelijke benadering van het recht (Prof. Ellen Desmet, Prof. Charlotte Colman, Dr. Ruben Wissing, Dr. Giselle Corradi). * **Recht en diversiteit (Master):** Een verdieping van de materie ten opzichte van Recht en Samenleving (Prof. Pieter Cannoot). * **Discriminatierecht (Master):** De studie van Europees, Belgisch en Vlaams anti-discriminatierecht (Prof. Pieter Cannoot, Dr. Cathérine Van de Graaf). De mainstreaming van een kritische benadering in andere opleidingsonderdelen, zoals mensenrechten en migratierecht, is eveneens een belangrijk aandachtspunt. --- # De juridische benadering van diversiteit en gelijkheid Dit deel van de studie gids behandelt de juridische principes van gelijkheid en non-discriminatie, met aandacht voor de complexiteit van privileges, achterstellingen en intersectionaliteit binnen westerse rechtssystemen. ### 2.1 Fundamentele rechtsbeginselen: gelijkheid en non-discriminatie Het recht streeft naar de verankering van het beginsel van gelijkheid en non-discriminatie. Dit wordt weerspiegeld in nationale en internationale wetgeving, zoals de artikelen 10 en 11 van de Belgische Grondwet, artikel 14 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) en artikel 21 van het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie. Anti-discriminatiewetgeving specificeert verschillende discriminatiegronden, waaronder geslacht, ras, etnische afkomst, seksuele oriëntatie, leeftijd, geloof of overtuiging, en handicap. ### 2.2 De realiteit van ongelijkheid in het recht Ondanks de juridische principes van gelijkheid, is de praktijk van diversiteit vaak gekenmerkt door ongelijkheid. Deze ongelijkheden zijn sociaal geconstrueerd en worden verankerd in de samenleving en het recht. Ze manifesteren zich als privileges en achterstellingen, die voortkomen uit de dominante normen en machtsverhoudingen binnen een samenleving. #### 2.2.1 Intersectionele ongelijkheid Een cruciaal concept in het begrijpen van deze ongelijkheden is intersectionaliteit. Dit houdt in dat verschillende identiteitskenmerken (zoals ras, geslacht, seksuele oriëntie, handicap) elkaar kruisen en elkaar beïnvloeden. Dit creëert unieke vormen van discriminatie en ongelijkheid die niet enkelvoudig verklaard kunnen worden. Een zwarte vrouw kan bijvoorbeeld te maken krijgen met specifieke vormen van discriminatie die verschillen van die van een zwarte man of een witte vrouw. > **Tip:** Begrijp dat intersectionaliteit een holistische benadering vereist om de specifieke ervaringen van individuen te doorgronden. #### 2.2.2 De rol van het recht bij het creëren en reguleren van ongelijkheid Het recht is niet louter een spiegel van de maatschappij, maar speelt ook een actieve rol in het vormgeven en reguleren van maatschappelijke normen en ongelijkheden. De Franse socioloog Pierre Bourdieu stelt dat het recht feitelijke normaliteit omzet in normatieve verplichtingen, waardoor dominante normen juridisch worden verankerd. > **Example:** Het verbod op het slapen onder bruggen kan op papier formeel neutraal lijken, maar raakt in de praktijk vooral daklozen, wat een materiële vorm van ongelijkheid creëert. ### 2.3 De 'neutraliteit' van het recht: een mythe? Het recht pretenteert vaak neutraal te zijn en geen voorkeur te hebben voor bepaalde vormen van diversiteit. Echter, wat als neutraal wordt beschouwd, weerspiegelt doorgaans de normen en waarden van de dominante meerderheid in de samenleving. Juridische actoren, zoals magistraten, worden geacht neutraal te zijn, maar ook zij kunnen onbewust de belangen van dominante groepen reproduceren. #### 2.3.1 Kritische benaderingen van het recht Kritische rechtswetenschappelijke stromingen, zoals Critical Legal Studies (CLS), Critical Race Theory, feministische rechtstheorie en queer rechtstheorie, stellen de vermeende neutraliteit van het recht ter discussie. Zij benadrukken dat het recht een product is van machtsstructuren en dat het vaak de status quo en de belangen van dominante groepen in stand houdt. * **CLS:** Focust op de onderliggende machtsstructuren en structurele ongelijkheden in het recht. * **Critical Race Theory:** Analyseert hoe ras en racisme het rechtssysteem beïnvloeden. * **Feministische rechtstheorie:** Onderzoekt hoe het recht bijdraagt aan of kan bijdragen aan gendergelijkheid, zoals aangetoond door juristen als Catharine MacKinnon. * **Queer rechtstheorie:** Bekritiseert heteronormatieve aannames binnen het recht. Deze benaderingen analyseren het recht zowel in theorie ('law in books') als in praktijk ('law in action') en maken gebruik van narratieven van gemarginaliseerde groepen om de impact van het recht op hen te onthullen. #### 2.3.2 Kritiek op kritische benaderingen Kritiek op deze stromingen wijst op een vermeend verlies van objectiviteit en het risico op 'woke'-politiek. Er is bezorgdheid over beschuldigingen richting personen uit meerderheidsgroepen en het gevaar van essentialisering van minderheidsgroepen tot inherente slachtoffers. De kernvraag blijft of juristen bijdragen aan het reproduceren of doorbreken van ongelijkheid. Werkelijke neutraliteit vereist volgens deze kritiek niet het negeren van waarden, maar wel een bewuste reflectie op machtsverhoudingen. > **Tip:** Wees kritisch op de 'neutraliteit' van het recht en onderzoek hoe verschillende groepen door juridische normen worden beïnvloed. ### 2.4 Van formele naar materiële gelijkheid Een centraal debat binnen de juridische benadering van diversiteit is de spanning tussen formele en materiële gelijkheid. * **Formele gelijkheid:** Houdt in dat iedereen gelijk behandeld wordt, ongeacht hun specifieke omstandigheden. Neutraliteit staat hierbij centraal. * **Materiële gelijkheid:** Streeft ernaar om bestaande ongelijkheden actief te compenseren door middel van ongelijke behandeling, met als doel gelijke uitkomsten te bereiken. Westerse rechtssystemen hebben historisch de nadruk gelegd op formele gelijkheid. Critici stellen echter dat dit vaak leidt tot het voortbestaan van structurele ongelijkheden, omdat de specifieke behoeften en achterstellingen van verschillende groepen genegeerd worden. Een overgang naar een meer materiële gelijkheidsbenadering wordt voorgesteld om actief ongelijkheden weg te werken. #### 2.4.1 Illustratie: het huwelijk Het instituut van het huwelijk illustreert de evolutie van het recht ten aanzien van diversiteit. Historisch was het huwelijk een gegenderd instituut dat mannelijke dominantie en heteronormativiteit verankerde, wat leidde tot materiële genderongelijkheid door onder meer de 'maritale macht' en economische afhankelijkheid van vrouwen. Hervormingen, zoals de afschaffing van genderdiscriminatie in rechten en plichten, de invoering van wettelijke samenwoning, en uiteindelijk de legalisering van het huwelijk voor personen van hetzelfde geslacht in 2003, hebben geleid tot een grotere formele gelijkheid. Echter, het huwelijk blijft, ondanks deze hervormingen, deels verankerd in de norm van een relatie tussen twee personen, en dekt niet het volledige spectrum van hedendaagse familievormen, zoals polyamoureuze relaties of LAT-relaties. > **Example:** De introductie van het homohuwelijk is een stap richting formele gelijkheid, maar erkent nog niet alle vormen van relationele diversiteit. ### 2.5 Superdiversiteit en de juridische uitdagingen Het concept 'superdiversiteit' beschrijft de huidige samenleving, gekenmerkt door zowel een kwantitatieve als kwalitatieve toename van diversiteit, en de normalisering ervan. Dit stelt het recht voor nieuwe uitdagingen om met deze complexe realiteit om te gaan en te zorgen voor daadwerkelijke gelijkheid en inclusie voor alle individuen, ongeacht hun identiteitskenmerken. ### 2.6 Verdere verdieping Dit onderwerp wordt verder uitgediept in verschillende opleidingsonderdelen: * Mensenrechten * Recht en samenleving (met een kritische en sociaalwetenschappelijke benadering) * Recht en diversiteit (masteropleiding) * Discriminatierecht (studie van Europees, Belgisch en Vlaams anti-discriminatierecht) Het mainstreamen van een kritische benadering van diversiteit in andere rechtsgebieden is essentieel om structurele ongelijkheden te adresseren. --- # De 'neutraliteit' van het recht en kritische rechtstheorieën Dit topic onderzoekt de vermeende neutraliteit van het recht en hoe kritische benaderingen de rol van het recht in het bestendigen van machtsstructuren en ongelijkheden blootleggen. ### 3.1 De mythe van juridische neutraliteit Het recht presenteert zich vaak als neutraal en objectief, zonder voorkeur voor bepaalde levensbeschouwingen of groepen. Juridische actoren, zoals magistraten, worden geacht deze neutraliteit te handhaven. Dit sluit aan bij grondrechten zoals het gelijkheidsbeginsel en het verbod op discriminatie. Echter, de praktijk toont aan dat wat als 'neutraal' wordt beschouwd, vaak de normen en waarden van de dominante meerderheid weerspiegelt. * **Voorbeeld:** Een verbod op het dragen van religieuze symbolen in het openbaar treft vaak minderheidsgroepen (zoals moslima's met een hoofddoek of sikhs met een tulband), terwijl dominante religieuze symbolen gemakkelijker verborgen kunnen worden. Dit illustreert hoe juridische neutraliteit een subtiele vorm van uitsluiting kan maskeren. #### 3.1.1 De rol van maatschappelijke normen De Franse socioloog Pierre Bourdieu stelt dat het recht feitelijke normaliteit omzet in normatieve verplichtingen, waardoor bestaande maatschappelijke normen juridisch worden verankerd. Het recht kan hiermee maatschappelijke normen afdwingbaar maken. Dit proces verklaart hoe dominante normen in de samenleving ook in het juridische systeem worden verankerd. > **Tip:** Denk na over situaties waarin een regel die formeel neutraal lijkt, in de praktijk toch bepaalde groepen disproportioneel treft. Dit is vaak een teken van de 'mythe van neutraliteit'. ### 3.2 Kritische benaderingen van het recht Verschillende kritische rechtstheorieën bevragen de neutraliteit van het recht en analyseren hoe het recht verbonden is met machtsstructuren en sociale ongelijkheid. Deze benaderingen zien het recht niet als een autonoom systeem, maar als een product van sociale, economische en politieke krachten. #### 3.2.1 Critical Legal Studies (CLS) Critical Legal Studies (CLS) is een van de voorlopers in de kritische rechtstheorie. Deze stroming stelt dat het recht vaak de belangen van de dominante groep dient en gericht is op het behoud van de status quo. Juridische actoren, die vaak zelf tot de dominante groep behoren, zouden onbewust bijdragen aan 'klassenjustitie'. CLS benadrukt het verschil tussen 'law in books' (de wet zoals die op papier staat) en 'law in action' (hoe het recht in de praktijk functioneert), en toont aan hoe machtsverschillen het recht beïnvloeden. #### 3.2.2 Critical race theory (CRT) Critical race theory onderzoekt hoe ras en racisme verweven zijn met het recht en hoe het recht raciale ongelijkheden bestendigt. Het analyseert de rol van juridische instituties en juridische praktijken in het creëren en in stand houden van raciale hiërarchieën. CRT stelt dat racisme niet slechts individuele vooroordelen zijn, maar structurele elementen die in het rechtssysteem zijn ingebed. #### 3.2.3 Feministische rechtstheorie Feministische rechtstheorie, met belangrijke figuren zoals Catharine MacKinnon, analyseert hoe het recht bijdraagt aan mannelijke dominantie en genderongelijkheid. Hoewel het recht ook hervormingen kan inspireren die gendergelijkheid bevorderen, toont deze theorie aan hoe juridische structuren en interpretaties historisch gezien mannelijke belangen hebben bevoordeeld. Het recht kan genderstereotypen versterken en economische afhankelijkheid in stand houden. #### 3.2.4 Andere kritische benaderingen Naast CLS, CRT en feministische rechtstheorie zijn er ook andere kritische benaderingen zoals queer rechtstheorie (die zich richt op deconstructie van heteronormativiteit in het recht) en critical disability studies (die de rol van het recht in het uitsluiten van personen met een handicap onderzoekt). Deze stromingen analyseren gezamenlijk de onderliggende machtsstructuren, structurele ongelijkheden en bias in het recht. #### 3.2.5 Methodologie van kritische benaderingen Kritische rechtstheorieën maken vaak gebruik van deconstructie en reconstructie van juridische concepten. Een belangrijke techniek is het gebruik van narratieven, waarbij de ervaringen van gemarginaliseerde groepen centraal staan om de beperkingen van het recht en de realiteit van ongelijkheid te belichten. Dit sluit aan bij activisme voor sociale rechtvaardigheid. > **Tip:** Kritische rechtstheorieën pleiten vaak voor een verschuiving van 'formele gelijkheid' (iedereen gelijk behandelen, ongeacht de uitkomst) naar 'materiële gelijkheid' (het recht actief gebruiken om maatschappelijke ongelijkheden weg te werken en gelijke uitkomsten te bevorderen). ### 3.3 Intersectionaliteit en materiële gelijkheid De vaststelling dat ongelijkheden die samenhangen met bepaalde persoonskenmerken niet enkelvoudig voorkomen, maar op de kruispunten van verschillende identiteitskenmerken, is cruciaal. Dit concept, bekend als intersectionaliteit (gepopulariseerd door Kimberlé Crenshaw), benadrukt dat individuen unieke vormen van ongelijkheid kunnen ervaren als gevolg van de combinatie van hun identiteitskenmerken (bv. ras, geslacht, seksuele oriëntatie). * **Voorbeeld:** Een zwarte vrouw kan te maken krijgen met discriminatie die specifiek is voor haar positie als zwarte vrouw, en die verschilt van de discriminatie die een zwarte man of een witte vrouw ervaart. Om de complexiteit van deze ongelijkheden te begrijpen, is een meer holistische benadering nodig. Kritische benaderingen pleiten daarom voor een verschuiving naar materiële gelijkheid, waarbij het recht actief wordt ingezet om bestaande ongelijkheden te compenseren en gelijke kansen en uitkomsten te realiseren. > **Voorbeeld:** Een verbod op onder de brug slapen kan formeel neutraal lijken, maar in de praktijk treft het voornamelijk daklozen. Het nastreven van materiële gelijkheid zou betekenen dat men actief onderzoekt hoe deze regel specifieke groepen benadeelt en naar oplossingen zoekt die deze benadeling aanpakken. ### 3.4 Kritiek op kritische rechtstheorieën Kritische rechtstheorieën zijn niet zonder kritiek. Tegenstanders wijzen vaak op een vermeend verlies van objectiviteit, de focus op 'woke'-politiek, en het beschuldigende karakter naar groepen uit de meerderheid toe. Er wordt gesproken van 'omgekeerde discriminatie' en essentialisering van minderheidsgroepen tot inherente slachtoffers. De kernvraag die centraal staat in de discussie is of juristen bijdragen aan het reproduceren of juist het doorbreken van bestaande ongelijkheidspatronen. Werkelijke neutraliteit vereist volgens deze kritische stemmen geen waardeloosheid, maar een bewuste reflectie op de eigen waarden en de heersende machtsverhoudingen. ### 3.5 Illustratie: het huwelijk als gegenderd instituut Het huwelijk dient als illustratie van hoe een eeuwenoud juridisch instituut kan worden geanalyseerd vanuit een kritisch perspectief. Historisch gezien was het huwelijk een instrument van mannelijke dominantie, waarbij de vrouw onderworpen was aan de 'maritale macht' van de man. * **Gevolgen:** Dit leidde tot genderstereotypen en economische afhankelijkheid van vrouwen. * **Hervormingen:** Hoewel er in het recht talrijke hervormingen zijn geweest gericht op gendergelijkheid (zoals de afschaffing van genderdiscriminatie in huwelijksrechten en -plichten), blijft het huwelijk in zijn kern vaak verankerd in heteronormativiteit en de aanname van een relatie tussen twee personen. De realiteit van hedendaagse familievormen is echter veel diverser en omvat ook platonische relaties, polyamoureuze relaties, en LAT-relaties. Dit roept de vraag op of het juridische kader van het huwelijk nog wel aansluit bij deze diversiteit en of het bijdraagt aan het creëren van nieuwe vormen van uitsluiting. > **Tip:** Het huwelijk is een goed voorbeeld om na te denken over hoe juridische instituten, zelfs na hervormingen, nog steeds sporen van historische machtsverhoudingen kunnen bevatten. --- # Het huwelijk als gegenderd juridisch instituut Dit gedeelte analyseert het huwelijk als een historisch juridisch instituut dat, ondanks hervormingen richting gendergelijkheid, verankerd blijft in heteronormativiteit. ### 4.1 Het huwelijk als juridisch en sociaal instituut Het huwelijk wordt beschreven als een eeuwenoud juridisch instituut met een centrale rol in de maatschappelijke organisatie. Het heeft een belangrijke symbolische functie door het legitimeren van bepaalde relatievormen en een beschermende functie doordat getrouwde personen bevoorrecht worden met specifieke rechten en plichten. ### 4.2 Het huwelijk als gegenderd instituut Historisch gezien functioneerde het huwelijk primair als een instrument van mannelijke dominantie ten aanzien van vrouwen. Dit manifesteerde zich op verschillende manieren: * **Maritale macht:** Vrouwen stonden juridisch onder de macht van hun echtgenoot. * **Genderstereotypen:** De rolverdeling binnen het huwelijk was sterk gebaseerd op traditionele genderstereotypen. * **Economische afhankelijkheid:** Vrouwen waren vaak economisch afhankelijk van hun man. ### 4.3 Evolutie naar gendergelijkheid en blijvende heteronormativiteit Er hebben diverse hervormingen plaatsgevonden in het recht die gericht zijn op het realiseren van gendergelijkheid binnen het huwelijk. Echter, ondanks deze inspanningen, blijft het instituut van het huwelijk verankerd in heteronormativiteit. * **Hervormingen:** Deze hebben geleid tot de afschaffing van genderdiscriminatie in rechten en plichten en de introductie van wettelijke samenwoonvormen, hoewel deze laatste vaak een beperktere bescherming boden. * **Huwelijk voor personen van hetzelfde geslacht:** De legalisering van het huwelijk voor personen van hetzelfde geslacht in 2003 was een belangrijke stap. * **Solidariteit in relatievermogensrecht:** Er is meer aandacht gekomen voor solidariteit binnen het relatievermogensrecht, maar dit is onvoldoende om de gendereffecten volledig uit te wissen. ### 4.4 Heteronormativiteit en de realiteit van relatievormen De traditionele definitie van het huwelijk is gebaseerd op de volgende criteria: * Twee personen * Samenwoning * Seksueel-affectieve relatie Dit staat echter haaks op de steeds diversere realiteit van familievormen, zoals: * Platonische relaties * Louter seksuele relaties * Polyamoureuze relaties * LAT-relaties (Living Apart Together) Ondanks de juridische erkenning van het huwelijk voor koppels van hetzelfde geslacht, blijft het instituut zelf nog steeds conceptueel uitgaan van een heteroseksuele norm. Dit suggereert dat verdere juridische en maatschappelijke aanpassingen nodig zijn om de diversiteit aan relatievormen beter te accommoderen en de blijvende heteronormativiteit binnen het juridisch kader van het huwelijk te doorbreken. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Co-constitutief | Verwijst naar de wederzijdse vorming en beïnvloeding tussen twee entiteiten, waarbij de ene niet volledig begrepen kan worden zonder de andere, en vice versa. In deze context betekent het dat recht en diversiteit elkaar constant definiëren en vormen. | | Superdiversiteit | Een term die de hedendaagse situatie van toenemende en complexere menselijke diversiteit beschrijft, gekenmerkt door een kwantitatieve toename van verschillende groepen en een kwalitatieve toename van variatie binnen die groepen, wat leidt tot een normalisering van deze diversiteit in de samenleving. | | Intersectioneel | Een analytisch kader dat erkent dat verschillende vormen van discriminatie en sociale ongelijkheid (zoals op basis van ras, gender, klasse, etc.) elkaar kruisen en overlappen, waardoor unieke en specifieke ervaringen van marginalisatie ontstaan die niet door een enkel onderscheid verklaard kunnen worden. | | Formele gelijkheid | Het principe dat iedereen gelijk behandeld moet worden zonder aanzien des persoons, waarbij de nadruk ligt op de identieke toepassing van regels. Dit model gaat ervan uit dat neutraliteit voldoende is om rechtvaardigheid te garanderen. | | Materiële gelijkheid | Het principe dat ongelijke behandeling gerechtvaardigd kan zijn om de gevolgen van bestaande ongelijkheden in de samenleving te compenseren en zo gelijke uitkomsten te bereiken. Dit model erkent dat structurele factoren leiden tot ongelijke startposities. | | Machtsongelijkheden | Ongelijke verdelingen van macht en invloed tussen verschillende groepen of individuen in de samenleving, die kunnen leiden tot privileges voor sommigen en achterstelling voor anderen, en die vaak verankerd zijn in sociale structuren en juridische systemen. | | Juridische actoren | Personen die werkzaam zijn binnen de juridische wereld, zoals rechters, advocaten, officieren van justitie en academici, en die betrokken zijn bij de interpretatie, toepassing en vormgeving van het recht. | | Status quo | De huidige toestand van zaken of de heersende situatie in de maatschappij, politiek of een andere context. Kritische benaderingen van het recht onderzoeken vaak hoe het recht bijdraagt aan het behoud of juist aan de verandering van de status quo. | | Heteronormativiteit | De aanname dat heteroseksualiteit de enige of de 'normale' seksuele oriëntatie is, en dat maatschappelijke structuren en instituties (zoals het huwelijk) primair gericht zijn op heteroseksuele relaties en gezinsvormen. | | Relatievermogensrecht | Een deel van het burgerlijk recht dat de vermogensrechtelijke betrekkingen tussen partners in een relatie regelt, zowel binnen als buiten het huwelijk. Dit omvat zaken als huwelijkscontracten, samenwoningscontracten en de verdeling van bezittingen. |