History Reference

# Contexte géographique et linguistique du Suriname Ce sujet explore la localisation géographique du Suriname et de sa capitale, Paramaribo, ainsi que la richesse et la complexité de sa situation linguistique, façonnée par son histoire coloniale néerlandaise et la coexistence de créoles et de langues autochtones. ### 1.1 Localisation géographique du Suriname et de Paramaribo Paramaribo est la capitale du Suriname, l'État le plus petit d'Amérique du Sud. Le pays compte environ 730 000 habitants, avec une densité de population très faible de 4 habitants par kilomètre carré. Géographiquement, le Suriname est situé sur le plateau des Guyanes, sur la façade nord de l'Amérique du Sud. Il partage des frontières terrestres avec le Guyana à l'ouest, la Guyane française à l'est, et le Brésil au sud. Au nord, son littoral est bordé par l'océan Atlantique. Le territoire est majoritairement couvert par la forêt amazonienne, ce qui explique la concentration de la population sur la côte [1](#page=1). ### 1.2 Diversité linguistique du Suriname #### 1.2.1 Contexte linguistique sud-américain Dans le contexte plus large de l'Amérique du Sud, les langues dominantes sont l'espagnol et le portugais. Cependant, d'autres langues européennes sont également présentes, comme le français en Guyane française et l'anglais au Guyana. En outre, une multitude de langues autochtones et créoles sont parlées dans la région [1](#page=1). #### 1.2.2 La situation linguistique spécifique au Suriname La langue officielle du Suriname est le néerlandais, ce qui constitue une spécificité notable pour un pays d'Amérique du Sud, hérité de sa période de colonisation par les Pays-Bas. Cependant, la langue la plus couramment parlée au quotidien est le Sranan Tongo, une langue créole. Le Suriname est également marqué par la présence d'autres langues telles que le javanais, l'hindoustani, les langues marronnes (issues des communautés d'esclaves évadés) et les langues amérindiennes [1](#page=1). #### 1.2.3 Les héritages coloniaux et la fragilisation des langues locales Durant la période coloniale néerlandaise, des politiques linguistiques strictes ont été mises en œuvre. Ces politiques imposaient les langues européennes et interdisaient ou disqualifiaient les langues locales, particulièrement dans le système éducatif. L'enseignement était exclusivement dispensé en néerlandais. Ces mesures ont entraîné un effondrement linguistique majeur, conduisant à la disparition ou à la très forte fragilisation d'une grande partie des langues autochtones. On estime que près de 90% des locuteurs autochtones ont été perdus [2](#page=2). #### 1.2.4 Le phénomène du "suicide linguistique" Le "suicide linguistique" décrit le phénomène par lequel une communauté abandonne volontairement sa langue d'origine pour échapper à la discrimination ou faciliter son intégration sociale. Au Suriname, ce phénomène s'est manifesté lorsque les familles encourageaient leurs enfants à parler néerlandais pour assurer leur succès scolaire. L'usage des langues autochtones a diminué afin d'éviter la stigmatisation. Ceci a résulté en une perte rapide de certaines langues traditionnelles [2](#page=2). #### 1.2.5 Situation linguistique actuelle et revitalisation Depuis les années 2010, on observe une tendance à la revitalisation de certaines langues locales au Suriname. Cette évolution est influencée par la reconnaissance des langues autochtones dans certains pays voisins, comme en Bolivie, qui a un impact sur les politiques linguistiques régionales [2](#page=2). ### 1.3 Diversité ethnique et héritages historiques du Suriname Le Suriname se distingue par sa grande diversité ethnique, aucun groupe ne constituant une majorité claire. Les différentes populations du pays sont issues de migrations diverses, de l'esclavage, de contrats d'engagement (travailleurs sous contrat) et de la présence autochtone ancienne [2](#page=2). Parmi les principaux groupes qui composent la population, on compte les Hindoustanis, descendants de travailleurs indiens arrivés au XIXe siècle, et les Javanais, originaires d'Indonésie, ancienne colonie néerlandaise [2](#page=2). --- # Diversité ethnique et héritage colonial du Suriname Le Suriname se caractérise par une composition ethnique extrêmement diverse, façonnée par son histoire coloniale marquée par diverses vagues migratoires et systèmes d'exploitation, qui ont engendré des hiérarchies sociales persistantes [2](#page=2) [3](#page=3). ### 2.1 Composition ethnique du Suriname Le Suriname est un pays où aucun groupe ethnique ne constitue une majorité. Sa population est le résultat de migrations diverses, de l'esclavage, du travail sous contrat et de la présence autochtone ancienne. Les principaux groupes ethniques comprennent [2](#page=2) [3](#page=3): * **Hindoustanis:** Descendants de travailleurs indiens arrivés au XIXe siècle [2](#page=2) [3](#page=3). * **Javanais:** Originaires d'Indonésie, ancienne colonie néerlandaise [2](#page=2) [3](#page=3). * **Créoles:** Descendants d'esclaves africains [3](#page=3). * **Marrons:** Descendants d'esclaves ayant fui les plantations et formé des communautés autonomes dans la forêt [3](#page=3). * **Amérindiens:** Populations autochtones du territoire [3](#page=3). * **Européens:** Une minorité blanche, souvent liée à la période coloniale [3](#page=3). Cette diversité résulte des politiques coloniales néerlandaises qui ont organisé diverses formes de migrations, forcées ou encadrées, dans le but d'exploiter les plantations [3](#page=3). ### 2.2 L'héritage colonial : hiérarchies et discriminations La période coloniale a instauré une hiérarchisation raciale, bien que non écrite dans la loi, mais bien réelle dans la société. Cette hiérarchie plaçait les Blancs dans les positions dominantes, les Créoles et les élites métissées dans un rôle intermédiaire, tandis que les Marrons et les Amérindiens subissaient les plus grandes discriminations [3](#page=3). Ces inégalités héritées de la période coloniale ont des manifestations visibles dans plusieurs domaines : * L'accès à l'éducation [3](#page=3). * L'accès à la propriété [3](#page=3). * Les représentations sociales [3](#page=3). > **Tip:** Comprendre la composition ethnique et l'héritage colonial est fondamental pour analyser les enjeux mémoriels, patrimoniaux et de représentation au Suriname [3](#page=3). ### 2.3 Trajectoires et rapports au territoire Les différents groupes ethniques ont des histoires et des rapports au territoire distincts, façonnés par leur passé [3](#page=3): * **Marrons:** Ils ont conservé leurs installations dans les zones forestières, y établissant des sociétés autonomes [3](#page=3). * **Hindoustanais et Javanais:** Leur présence est plus marquée près des littoraux ou dans les zones agricoles [3](#page=3). * **Créoles:** Ils sont particulièrement présents dans la capitale, Paramaribo [3](#page=3). --- # Patrimonialisation de Paramaribo et reconnaissance UNESCO Ce sujet explore la notion de patrimoine, la reconnaissance du centre historique de Paramaribo par l'UNESCO, ses caractéristiques architecturales uniques et les raisons de sa remarquable conservation, tout en le comparant à d'autres sites patrimoniaux régionaux. ### 3.1 Définition et types de patrimoine Le patrimoine est défini comme l'ensemble des éléments qu'une société juge suffisamment importants, représentatifs ou symboliques pour être transmis aux générations futures. Cette notion englobe généralement trois catégories principales [4](#page=4): * **Patrimoine culturel:** Il comprend les monuments, les centres historiques et les bâtiments anciens [4](#page=4). * **Patrimoine naturel:** Il fait référence aux paysages, aux parcs protégés et aux sites naturels remarquables [4](#page=4). * **Patrimoine immatériel:** Il regroupe les traditions, les savoir-faire, les langues et les pratiques culturelles [4](#page=4). Cette classification est utilisée par l'UNESCO pour évaluer et reconnaître la valeur de différents sites à travers le monde [4](#page=4). ### 3.2 Paramaribo : un centre historique reconnu par l'UNESCO Le centre historique de Paramaribo a été inscrit au patrimoine mondial de l'UNESCO en raison de son caractère exceptionnel. Il se distingue par plusieurs aspects [4](#page=4): * **Son origine coloniale néerlandaise:** Il témoigne d'une histoire coloniale spécifique [4](#page=4). * **Une architecture mixte:** L'architecture du site combine des techniques européennes avec l'utilisation de matériaux locaux, notamment le bois, de manière significative [4](#page=4). * **Une planification urbaine historique:** Le plan urbain et les principaux édifices datent des XVIIe au XIXe siècles [4](#page=4). Parmi les édifices notables du centre historique, on peut citer le Fort Zeelandia (datant de 1667), le palais présidentiel (vers 1730) et l'église réformée. Ces constructions illustrent à la fois la continuité de l'héritage colonial et l'adaptation aux conditions climatiques tropicales [4](#page=4). ### 3.3 Les raisons de la conservation remarquable de Paramaribo Plusieurs facteurs expliquent la préservation exceptionnelle des bâtiments de Paramaribo : * **Faible développement urbain:** Le Suriname a connu un développement urbain limité, ce qui a empêché la destruction des anciens bâtiments par la modernisation [4](#page=4). * **Faible industrialisation:** Le pays est resté peu industrialisé, limitant ainsi les transformations radicales du paysage urbain [4](#page=4). * **Influence néerlandaise persistante:** L'héritage néerlandais a longtemps dominé l'administration, l'éducation et l'organisation de la ville, maintenant ainsi l'intérêt pour son patrimoine architectural [4](#page=4). Cette combinaison de facteurs fait de Paramaribo un exemple unique de ville coloniale préservée en Amérique du Sud [5](#page=5). ### 3.4 Comparaison avec d'autres sites patrimoniaux régionaux D'autres centres historiques en Amérique latine sont également inscrits au patrimoine mondial, illustrant l'importance de ces villes coloniales. Parmi eux, on peut mentionner [5](#page=5): * Le centre historique de Salvador de Bahia au Brésil [5](#page=5). * Cuenca en Équateur [5](#page=5). * Valparaíso au Chili [5](#page=5). Ces exemples permettent de contextualiser Paramaribo au sein d'un ensemble plus large de villes coloniales dont l'histoire a laissé des traces matérielles significatives [5](#page=5). > **Tip:** La compréhension des différents groupes sociaux présents au Suriname (Créoles, Marrons, Amérindiens, Hindoustanais, Javanais) et de leurs trajectoires spécifiques est essentielle pour analyser les enjeux liés à la mémoire et à la patrimonialisation [3](#page=3). --- # Histoire de la colonisation et effondrement démographique en Amérique du Sud L'arrivée des Européens en Amérique du Sud a déclenché une transformation radicale marquée par la conquête, un effondrement démographique sans précédent des populations autochtones, et la mise en place d'un système colonial structuré. ### 4.1 Les populations avant la colonisation Avant le XVIᵉ siècle, le continent sud-américain était habité par une diversité de civilisations amérindiennes. Dans la région des Guyanes, on trouvait notamment les Arawaks et les Kalinagos. Plus au sud, des civilisations majeures comme les Mayas, les Aztèques et les Incas prospéraient. Les estimations suggèrent une population continentale comprise entre 40 et 80 millions d'habitants avant l'arrivée des Européens [5](#page=5). ### 4.2 L'arrivée des Européens et leurs objectifs À partir de 1492, avec les voyages de Christophe Colomb, les puissances européennes telles que l'Espagne, le Portugal, la France, les Pays-Bas et l'Angleterre ont initié la conquête du continent américain. Les motivations principales de cette entreprise étaient doubles: l'exploitation des vastes ressources naturelles, notamment les métaux précieux et les terres agricoles, et l'évangélisation des populations autochtones. Dans la région des Guyanes, les Néerlandais ont joué un rôle clé dans l'établissement de comptoirs commerciaux, le développement de plantations et la fondation de Paramaribo [5](#page=5) [6](#page=6). ### 4.3 L'effondrement démographique majeur L'arrivée des Européens a provoqué un effondrement démographique d'une ampleur sans précédent pour les populations autochtones. Ce phénomène s'explique par une combinaison de facteurs dévastateurs [6](#page=6): #### 4.3.1 Le choc microbien Les populations autochtones n'avaient aucune immunité face aux maladies importées d'Europe, telles que la variole, la rougeole et la grippe. L'exposition à ces agents pathogènes a entraîné une mortalité extrêmement élevée et une propagation rapide de ces épidémies, décimant des communautés entières. Par exemple, certaines régions ont vu leur population chuter de centaines de milliers à quelques milliers d'habitants en quelques décennies seulement [6](#page=6). #### 4.3.2 La violence des conquêtes Les guerres de conquête, les massacres et les conflits liés à la résistance des populations locales ont également contribué à la réduction drastique des effectifs autochtones. La destruction des structures politiques et sociales existantes a exacerbé cette vulnérabilité [6](#page=6). #### 4.3.3 Le travail forcé et les déplacements L'exploitation des populations amérindiennes dans les mines et les plantations, souvent dans des conditions de travail mortelles, ainsi que les déplacements forcés, ont eu des conséquences désastreuses sur leur survie et leur bien-être [6](#page=6). Ces facteurs combinés ont entraîné une baisse spectaculaire de la population et une désorganisation profonde des sociétés amérindiennes [6](#page=6). ### 4.4 Mise en place du système colonial Suite à l'effondrement démographique, les Européens ont instauré un nouveau système social, politique et économique. Ce système était centré sur [6](#page=6): * L'exploitation intensive des ressources naturelles du continent [6](#page=6). * L'importation massive d'esclaves africains pour pallier la pénurie de main-d'œuvre décimée par les maladies et la violence [6](#page=6). * La création et l'agrandissement de vastes plantations dédiées à la culture de produits comme le sucre, le café, le coton et le cacao [7](#page=7). Un exemple emblématique de cette exploitation intense et de la mortalité des travailleurs se trouve dans les mines de Potosí, situées dans la région andine (actuelle Bolivie) [7](#page=7). ### 4.5 Organisation sociale coloniale La structure de la société coloniale reposait sur une hiérarchie raciale rigide. Au sommet se trouvaient les Européens, qui détenaient le pouvoir. Venaient ensuite les Créoles, des élites locales nées sur place de parents européens. La main-d'œuvre principale était constituée par les esclaves africains. Les Amérindiens, quant à eux, étaient souvent marginalisés ou repoussés dans les régions forestières reculées. Cette hiérarchie sociale a profondément marqué la composition de la population et les inégalités persistantes dans des pays comme le Suriname [7](#page=7). > **Tip:** Comprendre la structure sociale hiérarchique est crucial pour saisir les dynamiques de pouvoir et les inégalités qui ont perduré bien après la fin de la période coloniale. > **Example:** La distinction entre Européens (dominants) et Créoles (élites locales) montre comment même parmi les populations d'origine européenne, des distinctions basées sur le lieu de naissance pouvaient exister et influencer le statut social et le pouvoir politique. --- # Mémoire coloniale, mémoires des colonisés et enjeux contemporains Ce thème explore comment la patrimonialisation de Paramaribo a évolué d'une focalisation sur la mémoire coloniale néerlandaise vers une reconnaissance plus inclusive des mémoires des populations colonisées, soulevant des questions sur le pouvoir symbolique du patrimoine. ### 5.1 La patrimonialisation de Paramaribo : un héritage colonial reconnu Le centre historique de Paramaribo, inscrit au patrimoine mondial de l'UNESCO, conserve de nombreux éléments caractéristiques de son passé colonial néerlandais. Ces éléments incluent une structure urbaine en damier, héritée de l'urbanisme européen et adoptée pour des raisons d'hygiène et de contrôle social. On y trouve également des bâtiments administratifs, des lieux de pouvoir, des maisons coloniales, des églises et des rues en damier, typiques des villes coloniales. L'architecture en bois, mélangeant techniques néerlandaises et matériaux tropicaux, est une autre caractéristique notable [8](#page=8). Contrairement à d'autres anciennes colonies, le Suriname n'a pas vu la destruction de ses symboles coloniaux après l'indépendance. Le départ des Néerlandais n'a pas entraîné de transformations urbaines massives, et la population continue d'utiliser et d'entretenir ces bâtiments, faisant de Paramaribo l'une des villes coloniales les mieux préservées d'Amérique du Sud [8](#page=8). > **Tip:** La préservation de Paramaribo s'explique par l'absence de destruction post-indépendance et l'entretien continu par la population locale. ### 5.2 L'évolution de la mémoire dans la patrimonialisation #### 5.2.1 Une patrimonialisation initialement centrée sur la mémoire coloniale Pendant une longue période, la mise en valeur du centre historique de Paramaribo s'est principalement concentrée sur l'héritage néerlandais. Cela incluait l'architecture européenne, l'urbanisme colonial, et les monuments liés à la présence hollandaise. Ces éléments ont été jugés "dignes d'intérêt" et ont façonné la mémoire officielle, reflétant ainsi majoritairement le point de vue des colonisateurs [9](#page=9). #### 5.2.2 L'invisibilisation des mémoires des colonisés Parallèlement, les mémoires des populations marronnes, amérindiennes et afro-descendantes étaient largement sous-représentées dans les politiques patrimoniales et les monuments. Pourtant, ces groupes ont joué un rôle central dans l'histoire du pays, notamment à travers l'esclavage, le marronnage et la résistance, tout en développant des formes culturelles propres et en contribuant significativement à l'identité du Suriname moderne. Cette invisibilisation n'était pas formelle mais résultait de la prédominance du récit colonial européen [9](#page=9). #### 5.2.3 Un changement progressif vers une reconnaissance inclusive Depuis les années 2000-2010, une nouvelle dynamique de patrimonialisation, plus inclusive, a émergé. Cette évolution se manifeste par la mise en valeur des Marrons, l'installation de monuments en leur honneur, la reconnaissance de leurs villages et pratiques culturelles, et l'intégration de leur histoire dans les récits officiels [9](#page=9). Des monuments importants illustrent cette coexistence de mémoires : * La statue de la reine Wilhelmina symbolise la mémoire coloniale [9](#page=9). * Le Monument du 10 octobre 1760 commémore la mémoire des Marrons et le traité signé avec les Néerlandais [9](#page=9). > **Exemple:** Ces deux monuments dans l'espace urbain de Paramaribo témoignent de la présence et de la reconnaissance de mémoires divergentes. ### 5.3 Enjeux contemporains : pouvoir, patrimoine et représentations #### 5.3.1 Le patrimoine comme question de pouvoir symbolique La patrimonialisation soulève des questions fondamentales de pouvoir symbolique. Elles concernent [10](#page=10): * Qui détient la légitimité pour décider de ce qui doit être conservé [10](#page=10)? * Quelle mémoire est privilégiée et mise en avant [10](#page=10)? * Quelles communautés sont rendues visibles, et lesquelles restent invisibles dans l'espace public [10](#page=10)? Le mouvement actuel à Paramaribo vise à élargir la définition du patrimoine pour inclure les mémoires colonisées, les cultures marrons, les héritages afro-descendants et les traditions amérindiennes. Cette démarche transforme profondément la manière dont le centre historique est interprété [10](#page=10). > **Tip:** La patrimonialisation n'est pas une pratique neutre ; elle reflète et exerce un pouvoir sur la manière dont l'histoire est racontée et qui est représenté. #### 5.3.2 Tourisme, gentrification et leurs effets L'inscription de Paramaribo au patrimoine mondial de l'UNESCO a renforcé son attractivité touristique, entraînant une augmentation du nombre de visiteurs, l'ouverture de nouveaux commerces et des investissements dans l'hôtellerie et les infrastructures. Ces retombées économiques sont communes à de nombreuses villes patrimoniales en Amérique latine [10](#page=10). Cependant, le développement du tourisme génère également une hausse de la valeur immobilière et des prix dans les quartiers centraux. Cela peut rendre le logement plus difficile pour certains habitants, leurs quartiers devenant plus chers et davantage orientés vers les touristes ou des usages commerciaux. Ce phénomène est défini comme la gentrification, où l'arrivée de populations plus aisées transforme un quartier populaire, modifiant ses usages et son caractère [10](#page=10) [11](#page=11). ##### 5.3.2.1 L'exemple de Valparaíso, Chili Valparaíso, inscrite à l'UNESCO en 2003, illustre ces effets : * **Boom touristique:** Augmentation des hébergements, multiplication des bars et restaurants "culturels", restauration des maisons victoriennes [11](#page=11). * **Transformation commerciale:** Remplacement des commerces traditionnels par des cafés branchés, des galeries d'art et des restaurants touristiques. Par exemple, la boulangerie Los Placeres a fermé pour laisser place à des restaurants modernes [11](#page=11). * **Transformation du bâti:** Réaménagement de bâtiments anciens pour une clientèle aisée, comme l'ancien Hospital Alemán transformé en résidence de lofts de standing [11](#page=11). * **Gentrification et exclusion:** Hausse des prix immobiliers, départ des habitants modestes, nuisances liées à la vie nocturne, et un sentiment de "perte" du quartier par les résidents [11](#page=11). * **Patrimoine comme ressource économique:** Utilisation du patrimoine par les acteurs privés et publics pour le développement touristique, créant des "paysages patrimoniaux" adaptés à la consommation touristique [12](#page=12). ##### 5.3.2.2 Risques pour Paramaribo Bien que Paramaribo n'ait pas connu une gentrification d'ampleur comparable à Valparaíso, plusieurs risques existent : * Augmentation des prix dans le centre historique [12](#page=12). * Arrivée de commerces destinés aux touristes [12](#page=12). * Tensions entre la préservation patrimoniale et les besoins des habitants [12](#page=12). * Risque d'invisibilisation de certaines mémoires au profit d'un récit attractif pour le tourisme [12](#page=12). La patrimonialisation est donc une opportunité (développement économique, reconnaissance internationale) mais aussi un enjeu social (accès à la ville, mémoire des populations) [12](#page=12). ### 5.4 Conclusion : Patrimoine, mémoire et transformations urbaines La patrimonialisation de Paramaribo démontre comment un centre historique peut devenir un espace de mémoire, un outil économique et un lieu de tensions sociales. Les points essentiels sont [12](#page=12): * Le centre-ville reflète l'héritage colonial néerlandais [12](#page=12). * La valorisation s'est progressivement étendue de la mémoire coloniale à celle des colonisés (Marrons, Afro-descendants, Amérindiens) [12](#page=12). * La reconnaissance UNESCO stimule le tourisme, entraînant d'importantes transformations économiques et des risques de gentrification [12](#page=12). * Le patrimoine n'est jamais neutre et soulève des questions d'accès, de représentation et de récit historique [13](#page=13). Paramaribo illustre les enjeux contemporains du patrimoine en Amérique latine: conjuguer mémoire, identité, développement économique et justice sociale [13](#page=13). --- # Tourisme et gentrification à Paramaribo Ce sujet analyse les effets du tourisme sur Paramaribo suite à son inscription au patrimoine mondial, notamment la hausse de la valeur immobilière et les transformations commerciales pouvant mener à une forme de gentrification, en s'appuyant sur l'exemple de Valparaíso [10](#page=10). ### 6.1 Le tourisme comme conséquence de la reconnaissance UNESCO L'inscription du centre historique de Paramaribo au patrimoine mondial de l'UNESCO a eu un impact direct sur son attractivité touristique. Ce phénomène se traduit par plusieurs effets principaux [10](#page=10): * Une augmentation significative du nombre de visiteurs [10](#page=10). * L'ouverture de nouveaux commerces tels que des cafés, des restaurants et des boutiques [10](#page=10). * Des investissements accrus dans l'hôtellerie et les infrastructures touristiques [10](#page=10). * Des retombées économiques positives pour le centre-ville [10](#page=10). Ce schéma de développement touristique est une tendance observée dans de nombreuses villes patrimoniales d'Amérique latine [10](#page=10). ### 6.2 Conséquences économiques et émergence de tensions Le développement du tourisme à Paramaribo engendre des transformations économiques notables. Celles-ci incluent [10](#page=10): * Une hausse générale de la valeur immobilière [10](#page=10). * Une augmentation des prix dans les quartiers centraux [10](#page=10). * Des mutations dans la nature des activités commerciales [10](#page=10). Ces changements ont pour conséquence de rendre le logement plus difficile d'accès pour certains habitants de longue date, car les prix augmentent et les biens sont de plus en plus orientés vers les touristes ou des usages commerciaux [10](#page=10). ### 6.3 Définition de la gentrification La gentrification désigne un processus de transformation d'un quartier populaire où l'arrivée de populations plus aisées conduit à la rénovation des logements et à la modification des usages (par exemple, l'ouverture de restaurants et de cafés plus "haut de gamme"). Cette définition est cruciale pour comprendre comment le tourisme peut engendrer une "gentrification touristique", où les quartiers deviennent principalement adaptés aux besoins des visiteurs [11](#page=11). ### 6.4 L'exemple de Valparaíso (Chili) Valparaíso, inscrite au patrimoine mondial de l'UNESCO en 2003, constitue un cas emblématique des effets de la patrimonialisation et de la gentrification touristique [11](#page=11). #### 6.4.1 Boom touristique La ville a connu un essor touristique marqué par : * Une augmentation du nombre d'hébergements, incluant hôtels, maisons d'hôtes et locations de type Airbnb [11](#page=11). * Une prolifération de bars, cafés et restaurants à caractère "culturel" [11](#page=11). * La restauration de maisons victoriennes, particulièrement dans les zones proches du site classé UNESCO [11](#page=11). #### 6.4.2 Transformation de la trame commerciale Les commerces traditionnels ont été progressivement remplacés par de nouvelles enseignes orientées vers le tourisme. On observe notamment l'apparition de [11](#page=11): * Cafés branchés [11](#page=11). * Galeries d'art [11](#page=11). * Restaurants ciblant la clientèle touristique [11](#page=11). > **Exemple:** La boulangerie historique Los Placeres a fermé ses portes pour laisser place à des restaurants modernes [11](#page=11). #### 6.4.3 Transformation du bâti Un exemple notable de transformation immobilière est la reconversion de l'ancien Hospital Alemán en une résidence de lofts de standing, illustrant la rénovation de bâtiments anciens pour une clientèle plus aisée [11](#page=11). #### 6.4.4 Gentrification et exclusion Les conséquences de ces transformations incluent : * Une hausse des prix immobiliers dans des quartiers comme les collines Alegre et Concepción [11](#page=11). * Le départ progressif des habitants aux revenus modestes [11](#page=11). * Des nuisances liées à la vie nocturne [12](#page=12). * Un sentiment de "perte" du quartier chez les habitants d'origine [12](#page=12). #### 6.4.5 Le patrimoine comme ressource économique Les acteurs privés et publics exploitent le patrimoine comme un levier de développement touristique, créant des "paysages patrimoniaux" spécifiquement conçus pour la consommation touristique par le biais de restaurations sélectives et la mise en avant de périodes historiques particulières [12](#page=12). ### 6.5 Le lien avec Paramaribo Bien que Paramaribo n'ait pas encore connu une gentrification d'une ampleur comparable à celle de Valparaíso, plusieurs risques existent. Ceux-ci comprennent [12](#page=12): * Une augmentation des prix dans le centre historique [12](#page=12). * L'installation de commerces davantage destinés aux touristes [12](#page=12). * Des tensions entre les impératifs de préservation du patrimoine et les besoins des résidents [12](#page=12). * Le risque d'invisibiliser certaines mémoires au profit d'un récit jugé plus attractif pour le tourisme [12](#page=12). La patrimonialisation représente ainsi une opportunité de développement économique et de reconnaissance internationale, tout en soulevant des enjeux sociaux majeurs liés à l'accès à la ville et à la préservation des mémoires [12](#page=12). ### 6.6 Conclusion : Patrimoine, mémoire et transformations urbaines La patrimonialisation de Paramaribo met en lumière comment un centre historique peut devenir simultanément un espace de mémoire, un outil économique et un lieu de tensions sociales. Plusieurs points clés émergent [12](#page=12): * Le centre-ville de Paramaribo reflète l'héritage colonial néerlandais, visible dans son architecture et son urbanisme [12](#page=12). * Historiquement axée sur la mémoire coloniale, la mise en valeur du patrimoine intègre désormais davantage les mémoires des colonisés (Marrons, Afro-descendants, Amérindiens) [12](#page=12). * La reconnaissance UNESCO stimule l'attractivité touristique et peut entraîner d'importantes transformations économiques [12](#page=12). * Ces transformations comportent des risques de gentrification, comme le montre l'exemple de Valparaíso [12](#page=12). Le patrimoine n'est jamais neutre; il pose des questions fondamentales sur l'accès à l'espace urbain, la visibilité de certaines communautés et le choix du récit historique à privilégier. Paramaribo incarne ainsi les défis contemporains liés au patrimoine dans les villes latino-américaines, qui visent à concilier mémoire, identité, développement économique et justice sociale [13](#page=13). --- ## Erreurs courantes à éviter - Révisez tous les sujets en profondeur avant les examens - Portez attention aux formules et définitions clés - Pratiquez avec les exemples fournis dans chaque section - Ne mémorisez pas sans comprendre les concepts sous-jacents

| Term | Definition | |------|------------| | Patrimonialisation | Processus par lequel une société désigne, valorise et transmet certains éléments matériels ou immatériels considérés comme importants pour son identité et son histoire, souvent dans une perspective de conservation et de transmission aux générations futures. | | Mémoire coloniale | L'ensemble des récits, représentations et interprétations qui découlent de la période de colonisation, souvent axés sur le point de vue des colonisateurs et leur héritage culturel, architectural ou politique. | | Mémoires colonisées | Les récits, expériences et patrimoines des populations qui ont subi la colonisation, incluant les descendants d'esclaves, les populations autochtones et les groupes marginalisés, dont les histoires étaient autrefois invisibilisées par le récit dominant. | | Gentrification | Transformation d'un quartier populaire ou d'une zone urbaine par l'arrivée de populations plus aisées, entraînant la rénovation des logements, la modification des commerces et des usages, et souvent le départ des habitants originels en raison de l'augmentation des prix. | | Sranan Tongo | Une langue créole à base anglaise parlée au Suriname, qui est devenue la langue la plus couramment utilisée dans la vie quotidienne du pays, malgré la langue officielle qui est le néerlandais. | | Marrons | Descendants d'esclaves africains qui ont fui les plantations coloniales pour former des communautés autonomes dans les zones reculées, notamment les forêts, et qui ont développé leurs propres cultures et modes de vie. | | Effondrement démographique | La chute drastique et rapide de la population d'une région ou d'un groupe ethnique, causée par des facteurs tels que les maladies, la violence, le travail forcé, et la destruction des structures sociales, comme ce fut le cas pour les populations autochtones d'Amérique suite à l'arrivée des Européens. | | Choc microbien | L'exposition soudaine et massive de populations sans immunité acquise à des agents pathogènes (virus, bactéries) introduits par des populations extérieures, provoquant des épidémies dévastatrices avec une mortalité extrêmement élevée. | | Urbanisme européen | Les principes et techniques d'aménagement urbain développés en Europe, caractérisés par des plans réguliers (comme le plan en damier), l'organisation de l'espace en fonction de fonctions spécifiques et l'utilisation de matériaux et styles architecturaux européens, souvent appliqués lors de la fondation des villes coloniales. | | UNESCO | Organisation des Nations Unies pour l'éducation, la science et la culture, qui vise à promouvoir la coopération internationale dans ces domaines et qui est notamment connue pour son programme de classement des sites du patrimoine mondial. | | Plan en damier | Un type d'organisation urbaine caractérisé par un réseau de rues perpendiculaires formant des îlots rectangulaires ou carrés, souvent utilisé dans la planification des villes coloniales pour des raisons d'ordre, d'hygiène et de contrôle. | | Architecture en bois | Style de construction qui utilise le bois comme matériau principal, caractéristique de Paramaribo où les techniques architecturales néerlandaises ont été adaptées aux ressources locales et au climat tropical. | | Traité | Un accord formel et négocié entre deux ou plusieurs parties, souvent des États ou des communautés, qui établit des droits, des obligations ou des règles de coexistence, comme le traité signé entre les Marrons et les Néerlandais. | | Population blanche | Désigne généralement les personnes d'ascendance européenne, qui occupaient souvent les positions dominantes dans la société coloniale en raison de leur statut de colonisateurs. | | Elites métissées | Individus issus de mariages ou de relations entre Européens et populations locales ou africaines, qui pouvaient occuper des positions sociales intermédiaires dans la hiérarchie coloniale. | | Populations autochtones | Les premiers habitants d'un territoire, présents avant l'arrivée des colons, et dont la culture, les langues et les modes de vie sont distincts de ceux des populations arrivées plus tard. |

# De prehistorie: van oerknal tot landbouwrevolutie Dit deel van de prehistorie beschrijft de oorsprong van het universum en de mens, de evolutie van mensensoorten, nomadische levenswijzen en de transitie naar landbouw. ## 1\. De prehistorie: van oerknal tot landbouwrevolutie De prehistorie, of 'voorgeschiedenis', omvat de periode uit het menselijk verleden waarover geen geschreven bronnen bestaan, omdat het schrift nog niet was uitgevonden. Voor de Lage Landen loopt deze periode van de komst van de mens tot de Romeinse verovering (ca. 55 v.C.), terwijl in het Nabije Oosten de geschiedenis eerder begon met de ontwikkeling van het schrift rond 3500 v.C.. De prehistorie is essentieel voor het begrijpen van de mens en de samenleving vanwege de lange duur en fundamentele ontwikkelingen zoals de menselijke evolutie en het ontstaan van landbouw. Kennis uit deze periode is gebaseerd op materiële bronnen, bestudeerd door de archeologie [5](#page=5). ### 1.1 Het ontstaan van het heelal, de aarde en leven op aarde Naast scheppingsmythen, die vaak goddelijke oorsprongen beschrijven, zijn er wetenschappelijke verklaringen ontstaan, waarvan de Big Bang-theorie de meest geaccepteerde is voor het ontstaan van het universum, ongeveer 13,7 miljard jaar geleden. De aarde is ongeveer 4,5 miljard jaar oud, en het eerste leven ontstond in het water. Charles Darwins evolutietheorie vormt de basis voor de wetenschappelijke verklaring van de evolutie van leven op aarde [5](#page=5). ### 1.2 De mens: een late verschijning in de evolutie De mens is relatief laat in de aardse evolutie verschenen. Mensachtigen (hominiden) behoren tot de klasse van de zoogdieren en de orde der primaten, net als grote mensapen. Mensen delen 98-99% van hun erfelijk materiaal met bonobo's en hebben een gemeenschappelijke voorouder met mensapen, maar stammen er niet van af. Wezenlijke verschillen met mensapen zijn onder andere het rechtop lopen, de anatomie gerelateerd aan voortbeweging, en de ontwikkeling van grotere hersenen en het maken van stenen werktuigen [6](#page=6). > **Tip:** De menselijke evolutie wordt vaak gevisualiseerd met een tijdschaal waarbij de aarde 24 uur oud is, om de late verschijning van de mens te benadrukken [5](#page=5). #### 1.2.1 Evolutie in Afrika De voorouders van mens en mensapen bevonden zich ongeveer 10 miljoen jaar geleden in het beboste gebied rond de Afrikaanse evenaar. Geologische verschuivingen, met name de vorming van de Grote Slenk (Riftvallei), isoleerden populaties in Oost-Afrika. De aanpassing aan een droger klimaat en open savannes in Oost-Afrika leidde waarschijnlijk tot de evolutie van de Australopithecus en later de mens. Rechtop lopen wordt beschouwd als een cruciale stap in deze evolutie, mogelijk belangrijker dan de toename van herseninhoud. De oudste sporen van mensachtigen dateren van ongeveer 7 miljoen jaar geleden. De Homo sapiens ontstond rond 200.000 jaar geleden in Afrika en verspreidde zich wereldwijd [6](#page=6) [7](#page=7). ### 1.3 De menselijke 'stamboom' Kennis over de menselijke afstamming is vaak beperkt en hypothetisch, gebaseerd op schaarse en soms moeilijk te interpreteren fossiele en archeologische vondsten. Het wetenschappelijk debat over menselijke evolutie is nog gaande, en het beeld van een rechte lijn naar Homo sapiens is bijgesteld naar een complexe stamboom met zijtakken [6](#page=6) [7](#page=7). * **Australopithecus:** Een verzamelnaam voor vroege mensachtigen die nog sterk op mensapen leken en uitsluitend in Oostelijk en Zuidelijk Afrika leefden [7](#page=7). * **Lucy (Australopithecus afarensis):** Een bekend skelet van een rechtop lopende vrouw van ongeveer 3,2 miljoen jaar oud, gevonden in Ethiopië, dat bewijs levert van tweevoetigheid [7](#page=7). * **Homo habilis:** Kenmerkend door een groter hersenvolume en de eerste die (eenvoudige) werktuigen vervaardigde en gebruikte. Leefde van ca. 2,5 tot 1,5 miljoen jaar geleden in Afrika [7](#page=7). * **Homo erectus:** De eerste 'wereldreiziger', gevonden in Afrika, Europa, Azië en Oceanië. Beheerste vuur, verfijnde steenbewerking en ging waarschijnlijk actief op jacht. Leefde van ca. 1,7 miljoen tot 250.000 jaar geleden [7](#page=7). * **Homo neanderthalensis (Neanderthaler):** Leefde in Europa en West-Azië tussen 350.000 en 38.000 jaar geleden. Even intelligent als de moderne mens, maar verdween van het toneel. Neanderthalers worden beschouwd als directe voorgangers in Europa, maar niet als directe voorouders van de moderne mens. Gemiddeld Europeaan bezit ongeveer 2% Neanderthaler DNA. De 'Man van Spy' in België is een bekende Neanderthalervondst [7](#page=7). * **Homo sapiens:** Ontstond ca. 200.000 jaar geleden in Afrika en verspreidde zich vanaf 100.000 jaar geleden over de wereld. De enige mensensoort die vandaag de dag op aarde leeft. Vanaf ca. 40.000 jaar geleden verschijnt de Homo sapiens in Europa [7](#page=7). * **Homo floresiensis (Floresmens):** Een kleine mensensoort ontdekt op het Indonesische eiland Flores, die leefde van ongeveer 100.000 tot 50.000 jaar geleden, tegelijk met Homo sapiens en Neanderthalers. De verdwerging wordt gezien als aanpassing aan het eilandleven [8](#page=8). > **Tip:** Het beeld van de menselijke evolutie is dynamisch en wordt voortdurend aangepast door nieuwe wetenschappelijke ontdekkingen [7](#page=7). ### 1.4 Een nomadische samenleving De kennis over de nomadische levenswijze van onze voorouders is beperkt en hypothetisch, gebaseerd op archeologische vondsten [8](#page=8). #### 1.4.1 Voedselvoorziening: rondtrekken om te overleven Vroege mensen leidden een zwervend bestaan in kleine groepen (clan of stam) van ca. 30 personen, op zoek naar voedsel en water. In warmere gebieden trokken ze rond vanwege uitputting van plantaardig voedsel en water, in koudere gebieden volgden ze het wild. Vanaf de Homo erectus ging de mens waarschijnlijk zelf op jacht, en Neanderthalers waren getrainde jagers. Bijna elk deel van een gedood dier werd gebruikt voor voedsel, kleding, gereedschap en andere benodigdheden. Klimaatveranderingen hadden grote invloed op het landschap, de flora en fauna, en daarmee op het voortbestaan van de mens. De Homo erectus gebruikte vermoedelijk vuur, en het zelf maken van vuur werd pas later (vanaf ca. 40.000 jaar geleden) mogelijk, wat het levenscomfort verhoogde [8](#page=8) [9](#page=9). #### 1.4.2 Werktuigen De meeste archeologische sporen uit deze periode zijn stenen werktuigen, die een geleidelijke evolutie in complexiteit en variatie laten zien [9](#page=9). * **Homo habilis:** Maakte en gebruikte eenvoudige stenen werktuigen door stukken van keien af te slaan [9](#page=9). * **Homo erectus:** Gebruikte de multifunctionele vuistbijl [9](#page=9). * **Neanderthaler en vroege Homo sapiens:** Ontwikkelden verfijndere en gespecialiseerde werktuigen zoals schrabbers, messen, boren, naalden, harpoenen, speren en de pijl en boog [9](#page=9). Het meest gebruikte materiaal was vuursteen (silex), een hard gesteente dat makkelijk te bewerken was. In België zijn vuursteenmijnen teruggevonden in Spiennes. Andere gebruikte materialen waren been, ivoor, hout en hoorn [9](#page=9). #### 1.4.3 Woning, kleding en sieraden Door het nomadenbestaan waren woningen vaak tijdelijk. Vroege hominiden zoals Homo habilis en erectus zochten beschutte plekken of verbleven in openluchtkampen. Vanaf de Neanderthaler ontstonden meer gestructureerde woningen zoals tenten of hutten van dierenhuiden en natuurlijke materialen, of gebruik van grotten en overhangende rotsen [10](#page=10) [9](#page=9). Indirecte aanwijzingen voor kleding vanaf de Neanderthaler, zoals priemen en naalden, duiden op het bewerken van dierenhuiden. Vanaf de Homo sapiens zijn er daadwerkelijk kledingresten gevonden. Sieraden, zoals armbanden en halskettingen van schelpen, ivoor en been, zijn ook teruggevonden vanaf de Neanderthaler [10](#page=10). #### 1.4.4 Kunst en geloof Lange tijd werd aangenomen dat kunst uitingen pas bij Homo sapiens voorkwamen, maar recent onderzoek toont aan dat Neanderthalers ook kunstzinnige vaardigheden bezaten. Dit omvat 'mobiele kunst' (graveringen op botten, steen, ivoor) en sculpturen. De bekendste uitingen zijn grotschilderingen en gravures, vaak van dieren, die zeer natuurgetrouw zijn weergegeven. De betekenis hiervan is onduidelijk; het kan gaan om instructies, magische praktijken of rituelen. De bewaring van deze schilderingen is problematisch. Er zijn ook sporen van rituelen rond dood en leven na de dood, waaronder begrafenissen met giften bij Neanderthalers [10](#page=10). #### 1.4.5 Prehistorie in onze streken In Kesselt (Limburg) zijn de oudste sporen van menselijke bewoning in onze streken gevonden: vuistbijlen van 400.000 tot 500.000 jaar geleden. Neanderthalers lieten meer sporen na, zoals tijdelijke kampen en vuursteenexploitatieplaatsen in Veldwezelt (Limburg) met werktuigen en resten van prehistorische dieren. Ook het Waalse Maasbekken, met name de Grotten van Spy, is een rijke bron van Neanderthalerfossielen [10](#page=10). ### 1.5 Overgang van nomadische naar landbouwsamenleving De opkomst van landbouw leidde tot een ingrijpende verandering in de menselijke levenswijze, bekend als de 'landbouwrevolutie' [11](#page=11). #### 1.5.1 Het ontstaan van landbouw: oorzaken en locatie De landbouw ontstond waarschijnlijk rond 12.000 jaar geleden (ca. 10.000 v.C.) als gevolg van klimaatverandering na de laatste ijstijd, wat leidde tot een warmer en vochtiger klimaat, ideaal voor graan. Dit maakte het mogelijk om op één plek voldoende voedsel te vinden en rondtrekken overbodig. De domesticatie van graan en andere gewassen vond plaats op verschillende plekken, met name in de Vruchtbare Sikkel (het gebied rond de Syrische woestijn, de oostelijke Middellandse Zeekust en Mesopotamië). De landbouw had een grote impact op de westerse beschaving, aangezien meer dan 90% van de menselijke voeding nog steeds afkomstig is van enkele gedomesticeerde planten zoals tarwe, rijst, maïs en aardappelen. Gelijktijdig begon de mens dieren te temmen en te fokken, wat leidde tot veeteelt [11](#page=11). #### 1.5.2 Een nieuwe levenswijze: gevolgen van de landbouw De landbouwrevolutie had zowel positieve als negatieve gevolgen: * **Sedentarisatie en ontstaan van dorpen en steden:** Mensen vestigden zich permanent, vormden dorpen en later steden. Jericho was een van de oudste steden, en Catalhöyük in Turkije was een grote en ontwikkelde nederzetting met tot 10.000 inwoners. Ommuurde steden ontstonden om bewoners en vee te beschermen, wat ook leidde tot grootschalige conflicten en oorlogen [11](#page=11) [12](#page=12). * **Stijging van de wereldbevolking:** De landbouw maakte het mogelijk om meer mensen te voeden, waardoor de overlevingskans toenam [12](#page=12). * **Ontstaan van ambachten, privé-bezit en sociale ongelijkheid:** Door de toegenomen voedselproductie konden mensen zich specialiseren in andere activiteiten dan landbouw, wat leidde tot de ontwikkeling van ambachten en handel. Privébezit deed zijn intrede (huis, voorraad, kudde), wat sociale ongelijkheid en de ontwikkeling van hiërarchieën in de hand werkte. Grond werd een belangrijke vorm van rijkdom [12](#page=12). * **Nieuwe materialen en werktuigen:** Vanaf ca. 4500 v.C. werd in de Vruchtbare Sikkel metaal (koper, brons, ijzer) gesmolten voor gereedschappen en wapens. De landbouw stimuleerde ook de ontwikkeling van gespecialiseerde werktuigen zoals sikkels, zeisen, maalstenen en het wiel [12](#page=12). #### 1.5.3 De landbouw in onze streken Vanaf ca. 5500 v.C. verspreidde de landbouw zich vanuit de Vruchtbare Sikkel naar West-Europa. De eerste boeren in onze streken vestigden zich aan rivieren, zoals in Rosmeer (Limburg), waar resten van rechthoekige huizen van een uitgestrekt dorp werden gevonden. Tussen 3500 en 2500 v.C. kende de megalitische cultuur een hoogtepunt, met de bouw van reusachtige stenen monumenten zoals menhirs en dolmens. In België zijn megalitische bouwwerken te vinden, voornamelijk in Wallonië (bv. Wéris). De precieze betekenis van deze bouwwerken is onduidelijk, mogelijk waren ze begraafplaatsen of hadden ze een astronomische betekenis [12](#page=12) [13](#page=13). * * * # De oudheid: oude beschavingen en hun erfenis De oudheid, van circa 3500 v.C. tot 500 n.C., markeert de opkomst van complexe beschavingen langs rivieren, gekenmerkt door stedelijke centra, bestuurlijke structuren, en de ontwikkeling van het schrift, met een blijvende invloed op de westerse cultuur [13](#page=13) [14](#page=14). ## 2\. Mesopotamië Mesopotamië, gelegen tussen de Tigris en Eufraat, was het toneel van opeenvolgende dominanties door Sumeriërs, Babyloniërs en Assyriërs [14](#page=14). ### 2.1 Economie: irrigatielandbouw en ruilhandel De onregelmatige overstromingen van de Tigris en Eufraat vereisten kunstmatige irrigatie door middel van kanalen en dijken, wat leidde tot hoge oogsten. Deze landbouwproductie maakte specialisatie in andere beroepen mogelijk en stimuleerde ruilhandel [14](#page=14). ### 2.2 Bestuur: van stadsstaten tot rijken Dorpen groeiden uit tot autonome stadsstaten, zoals Ur en Uruk, bestaande uit een stad met omliggend landbouwgebied. De leider was een priester-koning, die zowel politieke als religieuze taken had en als goddelijk vertegenwoordiger werd beschouwd. Ambtenaren, zoals boekhouders en schrijvers, ondersteunden het bestuur, waarbij het schrift een cruciale rol speelde voor het vastleggen van wetten en gegevens. De Codex Hammurabi, opgetekend rond 1750 v.C., is een van de oudste bekende wetsteksten en toont de sociale ongelijkheid en de strenge bestraffing van overtredingen [14](#page=14) [15](#page=15). ### 2.3 Samenleving: een standenmaatschappij De Mesopotamische samenleving was hiërarchisch ingedeeld in standen, gebaseerd op afkomst. Bovenaan stonden de priester-koning, gevolgd door schrijvers, handelaren en ambachtslieden, en onderaan de boeren en slaafgemaakten, die weinig aanzien genoten [15](#page=15). ### 2.4 Godsdienst Vanwege de sterke afhankelijkheid van natuurkrachten, vereerden de Mesopotamiërs diverse goden. Het centrum van de stad was de ziggurat, een tempeltoren met een religieuze functie [15](#page=15). ### 2.5 Ontstaan van het schrift Het schrift ontstond in Mesopotamië, aanvankelijk als afbeeldingen in klei, later evoluerend tot spijkerschrift door het indrukken van tekens met een rietstokje op kleitabletten. Het schrift werd gebruikt voor bestuur, religieuze en literaire teksten, zoals het Gilgamesj-epos [15](#page=15) [16](#page=16). ### 2.6 Wetenschap Mesopotamië was een centrum van wetenschappelijke vooruitgang, met name in astronomie en wiskunde. Zij ontwikkelden een zestigtallig getalstelsel, dat de basis vormde voor onze huidige tijdindeling (uren, minuten, seconden) en de 360 graden in een cirkel. Ze konden ook astronomische gebeurtenissen voorspellen en stelden een maankalender op [16](#page=16). ## 3\. Het Oude Egypte, ‘goddelijk geschenk van de Nijl’ De Egyptische beschaving bloeide dankzij de vruchtbare slibafzetting van de jaarlijkse overstromingen van de Nijl, wat leidde tot de benamingen 'zwart land' voor de vruchtbare oevers en 'rood land' voor de woestijn. De Nijl is nog steeds cruciaal voor Egypte [16](#page=16). ### 3.1 Economie: irrigatielandbouw als basis De Egyptische economie was gebaseerd op landbouw, waarbij het bezit van landbouwgrond rijkdom betekende. De jaarlijkse overstromingen zorgden voor irrigatie en bemesting, aangevuld met kunstmatige irrigatiesystemen. Belangrijke ambachten waren het bewerken van papyrus, pottenbakken en goudsmeedkunst. De handel was een ruilhandel, met de farao als monopoliehouder van de buitenlandse handel [16](#page=16) [17](#page=17). ### 3.2 Samenleving: bevoorrechten, vrijen en slaven De Egyptische samenleving was een standenmaatschappij, met aan de top de farao (goddelijk beschouwd), gevolgd door priesters, edelen, vrije ambtenaren, ambachtslieden, handelaren, boeren en ten slotte slaafgemaakten (voornamelijk krijgsgevangenen) [17](#page=17). ### 3.3 Bestuur: farao – koning tussen goden en mensen De Egyptische geschiedenis wordt ingedeeld in het Oude Rijk, Middenrijk, Nieuwe Rijk en de Late Tijd, met periodes van verzwakt centraal gezag daartussen. De farao, gezien als de goddelijke plaatsvervanger van Horus, had als belangrijkste taak het handhaven van de Maät (wereldorde). Zijn macht werd gesymboliseerd door attributen zoals de scepter, vlegel, kronen en de koningsbaard [17](#page=17) [18](#page=18). ### 3.4 Godsdienst: veel natuurgoden en leven na de dood De Egyptenaren vereerden honderden goden, vaak verbonden met natuurverschijnselen, dieren en hemellichamen, met Ra (de zonnegod) als belangrijkste god. Ze geloofden sterk in een leven na de dood, wat leidde tot uitgebreide rituelen zoals mummificatie, begrafenissen in mastaba's, piramides of rotsgraven, en een dodengericht. Het Dodenboek diende om de goden gunstig te stemmen [18](#page=18) [19](#page=19). ### 3.5 Kunst: ter ere van de farao en het geloof Egyptische kunst, voornamelijk uitgevoerd in steen, stond in dienst van de farao, goden en het geloof in het eeuwige leven. Belangrijke bouwkunstwerken waren de piramides (laatste rustplaats van farao's), tempels (huizen van goden) en obelisken (zonnesymboliek). Beeldhouwkunst en schilderkunst kenmerkten zich door geïdealiseerde voorstellingen, waarbij de grootte van de afgebeelde persoon de sociale status weerspiegelde [19](#page=19) [20](#page=20). ### 3.6 Het schrift: hiërogliefen Het hiërogliefenschrift, dat evolueerde, kon dankzij de Steen van Rosetta (met Griekse, demotische en hiërogliefen teksten) in 1822 door Champollion ontcijferd worden [20](#page=20) [21](#page=21). ### 3.7 Wetenschap De oude Egyptenaren waren uitvinders van onder andere papier (papyrus), inkt en sloten met sleutels. Wetenschappen zoals meetkunde (voor landafbakening en bouw), geneeskunde (met toverformules, rituelen en chirurgie), scheikunde (voor mummificatie) en astronomie (een jaar van 365 dagen) ontwikkelden zich [21](#page=21). ## 4\. De Griekse wereld (ca. 800 v.C. – ca. 150 v.C.) De Griekse wereld, of Hellas, omvatte meer dan het huidige Griekenland en had een blijvende impact op de westerse geschiedenis door hun democratie, kunst, filosofie en wetenschap [21](#page=21) [22](#page=22). ### 4.1 Situering in tijd en ruimte De Griekse geschiedenis begint rond 800 v.C. met de Griekse jaartelling, de stichting van kolonies en poleis, en Homerus' heldendichten. De periode eindigt rond 150 v.C. met de Romeinse verovering. Het bergachtige reliëf, de schaarse landbouwgrond en de nabijheid van de zee vormden de geografische basis voor de Griekse beschaving [21](#page=21) [22](#page=22). ### 4.2 Economie Door gebrek aan landbouwgrond en een groeiende bevolking, was intensieve handel en kolonisatie noodzakelijk. Griekse exportproducten waren wijn, olijfolie en aardewerk. In de 7e eeuw v.C. schakelden de Grieken over op geldhandel, waarbij elke stadstaat een eigen munt sloeg. Nijverheid, zoals aardewerkproductie, scheepsbouw en marmerbewerking, was gericht op export [22](#page=22) [23](#page=23). ### 4.3 Samenleving De Griekse samenleving was een mannen- en slavenmaatschappij. Slaafgemaakten vormden de grootste groep. Burgers waren vrije mannen met politieke rechten. Vrouwen waren geen volwaardige burgers en beperkten zich voornamelijk tot huishoudelijke taken. Het dagelijks leven, inclusief woning en kleding, was aangepast aan het buitenleven door het gunstige klimaat [23](#page=23). ### 4.4 Bestuur: versnippering in poleis met eigen bestuursvormen Het politieke leven speelde zich af binnen honderden autonome stadstaten of poleis. Athene voerde in de 5e eeuw v.C. de eerste democratie in, gebaseerd op de Wetten van Solon, die sociale hervormingen doorvoerden en ook de armere bevolkingsgroepen toelieten tot de volksvergadering. Ondanks de directe inspraak, konden slechts 30.000 van de 300.000 inwoners meebeslissen [23](#page=23) [24](#page=24). ### 4.5 Godsdienst Godsdienst, taal en kunst waren bindende elementen in de Griekse wereld. De 12 Olympische goden, met Zeus als oppergod, werden voorgesteld met menselijke eigenschappen. Mythen verklaarden de wereld en gaven de oorsprong aan vele huidige woorden en uitdrukkingen. De Olympische Spelen, ter ere van Zeus, werden om de vier jaar gehouden en vereisten vrede gedurende de periode [24](#page=24) [25](#page=25). ### 4.6 Kunst: tempels en theaters Griekse bouwkunst, met veel tempels en burgerlijke bouwwerken zoals theaters, stadions en gymnasia, heeft de westerse architectuur sterk beïnvloed. De tempels, met een vast grondplan en zuilen, dienden als woonhuis van de goden. De Griekse theaters waren openluchttheaters met duizenden zitplaatsen. Beeldhouwkunst streefde naar ideale menselijke proporties, vaak met beelden van atleten [25](#page=25) [26](#page=26). ### 4.7 Wetenschap en filosofie Grieken maakten grote vorderingen in wiskunde (Pythagoras, Euclides), natuurkunde (Archimedes), geneeskunde (Hippocrates) en astronomie (Ptolemaeus). De filosofie, met denkers als Socrates, Plato en Aristoteles, ontstond in het oude Griekenland en onderzoekt fundamentele vragen over bestaan en werkelijkheid [26](#page=26) [27](#page=27). ## 5\. De Romeinen (ca. 800 v.C. - ca. 500 n.C.) Rome groeide van een klein boerendorp uit tot het machtige Imperium Romanum, een wereldrijk dat de mediterrane wereld omvatte en gekenmerkt werd door imperialisme en een goed georganiseerd bestuur [27](#page=27) [28](#page=28). ### 5.1 Situering in tijd en ruimte De Romeinse beschaving begon rond 800 v.C. met de stichting van Rome in 753 v.C. Het rijk bereikte zijn grootste omvang in de 2e eeuw n.C. en kende een multiculturele samenleving. Vanaf de 4e eeuw n.C. begon het rijk te vervallen [27](#page=27) [28](#page=28). ### 5.2 Economie De Romeinse economie was voornamelijk agrarisch, met grote landbouwbedrijven beheerd door grootgrondbezitters en bewerkt door slaven. Het rijk had een grote interne afzetmarkt, aangewakkerd door de hoofdstad Rome en de grote steden. Handel werd bevorderd door een uitgebreide handelsvloot en een netwerk van heirbanen. Een uniform munt-, gewichts- en matensysteem vergemakkelijkte de handel [28](#page=28) [29](#page=29). ### 5.3 Samenleving De Romeinse samenleving kende een sterk sociaal onderscheid tussen patriciërs (vrije burgers met macht), plebejers (grote volksmassa) en slaafgemaakten. Vrouwen stonden onder voogdij van de pater familias. Het Romeinse leger was goed georganiseerd en droeg bij aan de uitbreiding en bescherming van het rijk [29](#page=29). ### 5.4 Dagelijks leven Rijke Romeinen woonden in herenhuizen (domus) met de binnenkant als focus, terwijl armen in comfortloze woonblokken (insula) leefden. Op het platteland bewoonden grootgrondbezitters villa's. Kleding bestond uit tunica, toga en stola [29](#page=29) [30](#page=30). ### 5.5 Bestuur: drie bestuursvormen Het Romeinse rijk kende drie bestuursvormen: koningstijd, republiek en keizerrijk. Onder keizer Augustus begon de Pax Romana, een periode van stabiliteit en welvaart, mogelijk gemaakt door een goed georganiseerd bestuur en leger [30](#page=30). ### 5.6 Godsdienst: van veelgodendom tot christendom als staatsgodsdienst De Romeinen namen goden van andere volkeren over, zoals Jupiter (Griekse Zeus). Vanaf het keizerrijk werd ook de keizer als goddelijk vereerd. Ondanks initiële tolerantie, werden christenen vervolgd. Keizer Constantijn bracht godsdienstvrijheid en bekeerde zich tot het christendom, dat later staatsgodsdienst werd [30](#page=30) [31](#page=31). ### 5.7 Kunst: geniale bouwers Romeinse architectuur kenmerkt zich door praktische burgerlijke bouwwerken zoals aquaducten, fora, thermen, basilieken, theaters, circussen en amfitheaters (Colosseum). De Pantheon in Rome is een architectonisch meesterwerk. Triomfbogen en zegezuilen verheerlijkten de Romeinse macht [31](#page=31) [32](#page=32). ## 6\. De Kelten De Kelten, verspreid over Centraal-Europa, waren complex georganiseerd en blonken uit in metaalbewerking. Hoewel de Romeinen hen afschilderden als barbaren, toont archeologisch onderzoek hun geavanceerde samenleving. Zij leefden in stammen met versterkte nederzettingen en domineerden belangrijke handelsroutes. Vanaf de 1e eeuw v.C. werden de meeste Keltische stammen door de Romeinen en Germanen overwonnen [32](#page=32) [33](#page=33). ## 7\. De oudheid in onze streken In onze streken leefden Keltische stammen zoals de Eburonen en Belgae, waaruit Keltische sporen zoals de Kemmelberg en Kesselberg overblijven. Na de Romeinse verovering onder Julius Caesar, vond een periode van romanisering plaats, met de bouw van stenen huizen, badhuizen en de introductie van munten en schrift. Steden zoals Tongeren ontwikkelden zich rond heirbanen en militaire kampen. Gallo-Romeinen, Galliërs die de Romeinse cultuur overnamen, woonden in villa's en werden begraven in tumuli [33](#page=33). * * * # De middeleeuwen: van feodaliteit tot steden De middeleeuwen, een periode die grofweg van de 5e tot de 15e eeuw duurde, kenmerken zich door de overgang van een agrarische, feodale samenleving naar de opkomst van steden en handel, met belangrijke invloeden vanuit het Frankische Rijk, de islamitische wereld en de Vikinginvallen. ### 3.1 Vroege middeleeuwen (ca. 500 – ca. 1000) #### 3.1.1 Val van het West-Romeinse rijk Vanaf de 3e eeuw n.C. verzwakte het Romeinse Rijk door interne problemen en externe druk van Germaanse volksverhuizingen. De verdeling in een West- en Oost-Romeins Rijk aan het einde van de 4e eeuw kon deze neergang niet stoppen. In 476 n.C. werd de laatste West-Romeinse keizer afgezet, wat het einde betekende van het West-Romeinse Rijk [35](#page=35). #### 3.1.2 De Franken: vorming en uitbreiding van een rijk Na de volksverhuizingen ontstonden er diverse Germaanse koninkrijken, waarvan het Frankische rijk het meest invloedrijke werd [35](#page=35). ##### 3.1.2.1 De Merovingers Clovis was de stichter van de Merovingische dynastie. Hij slaagde erin verschillende koninkrijkjes te verenigen tot één Frankisch rijk, dat grote delen van het huidige Frankrijk en België omvatte. Parijs werd de hoofdstad. Clovis legde het volksrecht schriftelijk vast in de Salische wet en bekeerde zich tot het christendom, waarmee hij een blijvende band tussen Kerk en Staat legde. Na zijn dood verbrokkelde het rijk door de Germaanse erfenistraditie, waarbij alle zonen een gelijk deel erfden, wat leidde tot voortdurende twisten en versnippering van de macht [35](#page=35) [36](#page=36). ##### 3.1.2.2 De Karolingers en Karel de Grote Rond 700 n.C. nam de macht van de Merovingers af en kwamen de hofmeiers (eerste ministers) aan de macht, die de Karolingische dynastie vormden. Karel de Grote was hun belangrijkste heerser. Door middel van oorlogsvoering breidde hij het rijk aanzienlijk uit, en werd hij beschouwd als de "vader van Europa". Zijn rijk was nagenoeg de grootte van het huidige Europa en bood enkele decennia gewapende rust. Het christendom fungeerde als bindmiddel in dit uitgestrekte rijk. In 800 n.C. werd Karel de Grote door de paus tot keizer gekroond, waarmee hij zichzelf zag als erfgenaam van de West-Romeinse keizers. Hij koos Aken als hoofdstad en liet er een belangrijk paleis bouwen, waarvan de hofkapel nog steeds bestaat [36](#page=36). Om het rijk te besturen, verdeelde Karel het in gouwen, onder leiding van gouwgraven, en stuurde hij inspecteurs langs om hen te controleren. Hij breidde het leenstelsel op grote schaal uit. Karel de Grote stimuleerde ook kunst, onderwijs en wetenschappen, wat leidde tot de periode die bekendstaat als de Karolingische renaissance [36](#page=36). Na de dood van Karel de Grote in 814 werd hij opgevolgd door zijn zoon Lodewijk de Vrome. Strijd tussen Lodewijk en zijn zonen resulteerde in het Verdrag van Verdun waarbij het Karolingische rijk in drieën werd gedeeld, waaruit later Frankrijk en Duitsland zouden ontstaan [36](#page=36) . #### 3.1.3 Samenleving in de vroege middeleeuwen ##### 3.1.3.1 Standenmaatschappij en een gesloten landbouweconomie In de vroege middeleeuwen was landbouw de dominante economische activiteit en grondbezit de voornaamste vorm van rijkdom. Steden waren schaars en klein. De economie was gebaseerd op grote domeinen, elk onderverdeeld in het deel van de heer, bewerkte gronden door boeren, en gemeenschappelijke gronden. Boeren waren verplicht tot betalingen in natura of geld en huisnijverheid. Handel was beperkt tot essentiële producten, waardoor het domein functioneerde als een zelfvoorzienend dorp [37](#page=37). Het leven van de gewone bevolking was hard: men leefde in eenvoudige huizen met een eenzijdig dieet. Voedselbewaring was een uitdaging, en hongersnoden kwamen regelmatig voor. De gemiddelde levensverwachting lag rond de 30 jaar [37](#page=37). De samenleving was ingedeeld in drie standen: * **De adel:** Grootgrondbezitters met economische en militaire macht [37](#page=37). * **De clerus:** Geestelijken wiens leven in dienst stond van de kerk [37](#page=37). * **De 'derde stand':** De werkende bevolking, bestaande uit vrije boeren (met grond en persoonlijke vrijheid, maar betalend aan de heer), horigen (gebonden aan de grond in ruil voor bescherming en belastingen) en onvrijen of lijfeigenen (zonder vrijheid, werkten voor kost en inwoning). Ambachtslieden behoorden ook tot de derde stand [37](#page=37). De rechten en plichten waren standgebonden. Deze standenmaatschappij bleef tot de Franse Revolutie bestaan [37](#page=37). ##### 3.1.3.2 Het leenstelsel of feodaliteit In ruil voor een eed van trouw en militaire steun leende de leenheer (koning of machtige edelman) grond uit aan een leenman of vazal. Dit systeem van wederzijdse trouw vormde de basis van de feodaliteit. Na het uiteenvallen van het Karolingische rijk en de invallen van volkeren zoals de Noormannen, namen leenmannen steeds meer de lokale verdediging op zich. Ze bouwden versterkte burchten en regeerden als zelfstandige heren, wat leidde tot bestuurlijke en territoriale verbrokkeling van het rijk. Leenmannen begonnen hun leen als erfelijk te beschouwen, waardoor de band met de leenheer verzwakte. De Noormanneninvasies stimuleerden de bouw van kastelen en de groei van de macht van lokale heren, zoals graven en hertogen [37](#page=37) [38](#page=38). > **Tip:** Het leenstelsel, oorspronkelijk bedoeld om het rijk te besturen, droeg paradoxaal genoeg bij aan de decentralisatie en de uiteindelijke fragmentatie ervan. #### 3.1.4 De christelijke middeleeuwen Het christendom verspreidde zich sterk in onze streken vanaf de 7e eeuw door de inspanningen van rondtrekkende missionarissen en de groei van kloosters en abdijen. De benedictijnen, gesticht door Benedictus van Nursia, speelden hierin een belangrijke rol met hun regel van eenvoud, menselijkheid en evenwichtigheid, waarbij gebed en handenarbeid centraal stonden. Kloosters werden belangrijke religieuze, economische en culturele centra, waar ook handschriften werden gekopieerd. De nauwe band tussen Frankische vorsten en de Kerk, waarbij onderdanen de godsdienst van hun vorst overnamen en geestelijken vaak bestuurlijke functies bekleedden, versterkte de christelijke invloed [39](#page=39). #### 3.1.5 Kunst: kerken en kloosters in Romaanse stijl Vanaf circa 1000 n.C. werd de groei van het kloosterwezen weerspiegeld in de Romaanse bouwstijl. Kenmerkend voor deze stijl zijn de sobere uitstraling, kleine ramen, dikke muren, korte torens en het gebruik van rondbogen [39](#page=39). #### 3.1.6 De Arabische wereld ##### 3.1.6.1 Ontstaan en verspreiding van de islam Rond 600 n.C. ontstond de islam in het Midden-Oosten. De vlucht van Mohammed van Mekka naar Medina in 622 n.C. markeert het begin van de islamitische tijdrekening. De islam kent vijf belangrijke pijlers. Na de dood van Mohammed verspreidde de islam zich razendsnel vanuit Arabië naar Noord-Afrika en het Nabije Oosten. In het begin van de 8e eeuw bereikten ze Spanje, maar hun opmars werd in 732 bij Poitiers gestuit door de Frankische koning Karel Martel [39](#page=39) [40](#page=40). De eerste kaliefen kozen Damascus als hoofdstad, later werd Bagdad het centrum van de islamitische wereld, met een bloeiend centrum voor wetenschap en cultuur in het Huis van de Wijsheid. Islamitische geleerden verdiepten zich in wiskunde, geneeskunde, natuurkunde en astronomie, en vertaalden werken van klassieke Griekse, Indiase en Perzische denkers. Al-Ghazali (1058-1111) is een van de meest vooraanstaande islamitische geleerden uit de geschiedenis [40](#page=40). ##### 3.1.6.2 Al-Andalus De moslims veroverden in de 8e eeuw het Iberische schiereiland, dat bekend werd als al-Andalus. Het bewind was over het algemeen tolerant tegenover christenen en joden, mits zij belasting betaalden. Al-Andalus kende een bloeiende cultuur die Europa sterk beïnvloedde. Via al-Andalus kwam Europa in contact met mediterrane producten en met werken van Griekse filosofen en wetenschappers, wat leidde tot vernieuwingen aan Europese universiteiten. Het Alhambra in Granada is een bekend overblijfsel van deze beschaving. De christelijke koninkrijkjes in het noorden heroverden geleidelijk het gebied in een proces genaamd de reconquista, die in 1492 werd afgerond [40](#page=40). ##### 3.1.6.3 De kruistochten: confrontatie tussen de christelijke wereld en islam Vanaf de 11e eeuw verslechterden de relaties tussen Europa en de islamitische wereld, wat leidde tot de kruistochten, gestart in 1095 door paus Urbanus II met het doel het Heilige Land te heroveren. De eerste kruistocht resulteerde in de verovering van Jeruzalem en de stichting van christelijke rijkjes in het Nabije Oosten. Latere kruistochten waren minder succesvol, en de christelijke aanwezigheid in het Heilige Land eindigde aan het einde van de 13e eeuw. Het contact tussen kruisvaarders en moslims leidde echter tot belangrijke culturele en economische uitwisselingen, waaronder de kennis van Arabische cijfers, chemie, specerijen en koffie [41](#page=41). #### 3.1.7 De Noormannen of Vikingen Vanaf het einde van de 8e eeuw vielen plunderende groepen uit Scandinavië Europa binnen, bekend als Vikingen of Noormannen. Hoewel ze werden voorgesteld als woeste plunderaars, was het aantal slachtoffers relatief laag, maar kerken en kloosters werden wel geplunderd. Zweden trokken via de Baltische landen naar Rusland, terwijl Denen en Noren met hun snelle schepen (drakars) West-Europa binnendrongen via rivieren. Ze waren ook handelaren en ontdekkingsreizigers, en bereikten IJsland, Groenland en Amerika [41](#page=41) [42](#page=42). De Karolingische vorsten waren aanvankelijk machteloos tegen de invallen, zoals de plundering van de handelsstad Dorestad. Later kwam er verzet, en leenmannen wisten de bevolking beter te beschermen of overeenkomsten te sluiten, zoals de toewijzing van het gebied rond de monding van de Seine aan Rollo, waaruit het hertogdom Normandië ontstond [42](#page=42). ### 3.2 Late middeleeuwen (ca. 1000 – ca. 1500) #### 3.2.1 Ontstaan van een stad Hoewel er in de Romeinse periode al steden bestonden, ontstonden de meeste hedendaagse steden, zoals Leuven, Brugge en Gent, in de 11e en 12e eeuw. Steden ontstonden op strategische locaties [42](#page=42): * Aan kruisingen van land- en waterwegen voor transport en handel (bv. Leuven aan de Dijle en de weg Brugge-Keulen) [43](#page=43). * Nabij een burcht of abdij voor bescherming (bv. de burcht van de graven van Leuven in Leuven) [43](#page=43). * Op plaatsen waar Romeinen eerder steden hadden gesticht (bv. Tongeren) [43](#page=43). #### 3.2.2 Waarom ontstaan steden? Vanaf circa 1000 n.C. brak een periode van rust en vrede aan in Europa, wat leidde tot bevolkingsgroei en een overschot op het platteland. Internationale handel bloeide op dankzij politieke stabiliteit en hernieuwde contacten met het Nabije Oosten via de kruistochten. Handelaren vestigden zich op strategische, gemakkelijk bereikbare locaties, wat de basis legde voor stedelijke ontwikkeling [43](#page=43). #### 3.2.3 Steden streven naar autonomie ##### 3.2.3.1 Poorters streven naar zelfstandigheid tegenover de lokale heer Nieuwe handelsnederzettingen pasten niet in het feodale systeem. De stedelingen, of poorters, eisten en verkregen na strijd rechten en vrijheden die werden vastgelegd in een keure, zoals de keure van Kortenberg. Het belfort werd een symbool van stedelijke macht, rijkdom en zelfstandigheid [43](#page=43) [44](#page=44). ##### 3.2.3.2 Rechten van de inwoners van een middeleeuwse stad Binnen de stadsmuren gold het stadsrecht, met eigen rechtbanken en verdedigingssystemen zoals stadsmuren en -poorten waar tol werd geheven. Poorters genoten juridische rechten (persoonlijke vrijheid, eigen stadsrechten), economische privileges (zelf belastingen heffen, markten houden) en bestuurlijke autonomie (eigen stadsbestuur, zelf instaan voor stadsverdediging) [44](#page=44). #### 3.2.4 Sociale groepen in de stad ##### 3.2.4.1 De ambachten en gilden Ambachtslieden verenigden zich in goed georganiseerde beroepsverenigingen, de ambachten, die de productie reguleerden en een sociale rol vervulden. Handelaars, kooplieden en ondernemers vormden gilden [45](#page=45). ##### 3.2.4.2 Groeiende spanningen en democratische opstanden in de steden Vanaf het einde van de 12e eeuw ontstonden spanningen tussen ambachtslieden en de kooplieden/patriciërs, die de politieke macht naar zich toe trokken. Ambachten eisten meer economische en politieke inspraak. Conflicten binnen de groepen en tussen de groepen leidden tot opstanden. De Guldensporenslag is een bekend voorbeeld van een conflict tussen patriciërs (Lelieaarts) en ambachten (Klauwaerts) [45](#page=45). #### 3.2.5 De internationale handel bloeit terug op: lakennijverheid en -handel De lakennijverheid was, na landbouw, de belangrijkste economische activiteit. Wol werd voornamelijk uit Engeland ingevoerd. Veel ambachten waren betrokken bij de productie van laken, dat over heel Europa werd verhandeld. Brugge groeide uit tot een van de belangrijkste handelssteden in Europa [46](#page=46). #### 3.2.6 Wonen in een middeleeuwse stad In volkswijken overheerste houtbouw met vakwerk, met smalle huizen en overkragingen die het brandgevaar vergrootten. Kerken, stadhuizen en huizen van rijke stedelingen waren uit steen opgetrokken. De straten waren vaak ongeplaveid en gebrekkige riolering leidde tot slechte hygiëne en verspreiding van ziekten, zoals de pest. Huizen hadden huisnamen in plaats van nummers, en het gebruik van glas in ramen was kostbaar [46](#page=46). #### 3.2.7 Geloof in de late middeleeuwen ##### 3.2.7.1 Nieuwe kloosterorden: de bedelorden Vanaf de 12e eeuw ontstonden nieuwe religieuze bewegingen, waaronder de bedelorden (franciscanen, dominicanen, karmelieten) die in de volkstaal predikten en leefden van aalmoezen [47](#page=47). ##### 3.2.7.2 De begijnen Typisch voor onze streken waren de begijnen: ongehuwde vrouwen of weduwen die religieuze gemeenschappen stichtten in de stad, met eigen begijnhoven. Ze leefden sober, hielden zich bezig met gebed, handenarbeid, onderwijs en zorg. De begijnhoven zijn erkend als UNESCO Werelderfgoed [47](#page=47). #### 3.2.8 Cultureel leven in de late middeleeuwen ##### 3.2.8.1 Oprichting van de Leuvense universiteit In 1425 werd de universiteit van Leuven opgericht, de eerste in de Lage Landen. Ze telde aanvankelijk vier faculteiten en gebruikte het Latijn als voertaal [48](#page=48). ##### 3.2.8.2 De gotische bouwkunst De gotische bouwstijl, gekenmerkt door verticalisme en slanke, hoge bouwwerken, domineerde in de late middeleeuwen. Bouwkundige vernieuwingen zoals steunberen, luchtbogen en spitbogen maakten dit mogelijk. Steden bouwden in deze stijl kerken, kathedralen, kloosters en burgerlijke gebouwen [48](#page=48). ##### 3.2.8.3 De ‘Vlaamse Primitieven’ In de 15e eeuw kwam de schilderschool van de 'Vlaamse Primitieven' tot bloei, ook wel de 'Noordelijke renaissance' genoemd. Deze schilders, zoals Rogier van der Weyden, Hans Memling, de Gebroeders van Eyck en Dirk Bouts, schilderden met olieverf, met oog voor realistische details en met religieuze taferelen gesitueerd in hun eigen tijd [48](#page=48). #### 3.2.9 Bestuur: de Bourgondische Nederlanden Vanaf de 14e eeuw begonnen de Bourgondische hertogen aan de geografische eenmaking en uitbreiding van hun rijk. Door veroveringen en huwelijkspolitiek breidden ze hun gebieden uit, en in de 15e eeuw vormden ze een grootmacht tussen Frankrijk en de Duitse landen. Het hof in Brussel werd een centrum van kunst en cultuur, met bloeiende kunsten zoals die van de Vlaamse Primitieven [49](#page=49). * * * # De vroegmoderne tijd: ontdekkingsreizen en nieuwe ideeën Dit deel behandelt de Europese ontdekkingsreizen, kolonisatie, de opkomst van het humanisme, de boekdrukkunst, de renaissance, barok en de reformatie. ### 4.1 De Europese ontdekkingsreizen en kolonisatie Vanaf circa 1450 begon in Europa een periode van significante maatschappelijke veranderingen, gekenmerkt door wereldwijde expansie en imperialisme van West-Europese staten. De kennis van de wereld was in de middeleeuwen beperkt tot Afrika, Azië en Europa, hoewel men al sinds de Oudheid wist dat de aarde rond was [51](#page=51). #### 4.1.1 Uitvindingen en technische vernieuwingen die ontdekkingsreizen mogelijk maakten Verschillende technologische verbeteringen maakten lange zeereizen en navigatie op volle zee mogelijk: * **Navigatiemiddelen:** Het kompas hielp bij het vinden van het noorden, terwijl instrumenten zoals het kwadrant en astrolabium de breedtegraad konden bepalen [52](#page=52). * **Cartografie:** Nauwkeurigere kaarten, de zogenaamde portulaankaarten, gaven de Europese en Afrikaanse kusten weer, met focus op havens [52](#page=52). * **Scheepsbouw:** Het karveel, een nieuw scheepstype met een hogere boeg voor betere zeewaardigheid en opslagruimte, evenals meerdere zeilen en een nieuw roer, verbeterden de mogelijkheden voor verre reizen [52](#page=52). * **Buskruit en wapens:** De ontwikkeling en toepassing van buskruit voor vuurwapens betekende een revolutie in de oorlogsvoering [52](#page=52). #### 4.1.2 Motieven voor ontdekkingsreizen De West-Europese zeevaarders werden gedreven door een combinatie van economische, politieke en religieuze oorzaken: * **Economisch:** De handel in specerijen en luxeproducten via de zijderoutes was kostbaar door tussenhandel en instabiliteit. Europeanen zochten naar directe zeeroutes naar het Verre Oosten [52](#page=52). * **Politiek:** Uitbreiding van macht en invloed van Europese landen [52](#page=52). * **Religieus:** De wens om het christendom te verspreiden [52](#page=52). #### 4.1.3 Belangrijke ontdekkingsreizigers en hun reizen * **Christoffel Columbus:** Deze Italiaanse zeevaarder voer in opdracht van de Spaanse vorsten naar het westen en 'ontdekte' in 1492 Amerika, zonder te beseffen dat het een nieuw continent was [53](#page=53). * **Vasco Da Gama:** De Portugese zeevaarder was de eerste die in 1497 voorbij Kaap de Goede Hoop voer en India bereikte [53](#page=53). * **Fernand Magellaan:** Deze Portugese zeevaarder leidde de eerste 'reis om de wereld' in opdracht van de Spaanse vorst Karel V. Hij stierf op de Filippijnen [53](#page=53). > **Tip:** Columbus' 'ontdekking' van Amerika wordt vandaag de dag met controverse omgeven vanwege het leed dat het bracht aan de oorspronkelijke bevolking [53](#page=53). #### 4.1.4 Gevolgen van de ontdekkingen: kolonisatie en imperialisme De ontdekkingen leidden tot kolonialisme en imperialisme, waarbij Europese landen nieuwe gebieden veroverden en de lokale bevolking onderwierpen [54](#page=54). * **Portugal:** Richtte handelsposten op en dreef handel met de lokale bevolking [54](#page=54). * **Spanje:** Veroverde grote gebieden, stichtte plantages en mijnen, en introduceerde Spaanse grootgrondbezitters. De oorspronkelijke bewoners werden 'indianen' genoemd, en belangrijke culturen zoals de Azteken en Inca's werden onderworpen [54](#page=54). De kolonisatie had diepgaande gevolgen: * **Demografisch:** Nieuwe ziekten leidden tot een catastrofe onder de inheemse bevolking [54](#page=54). * **Arbeid:** De lokale bevolking werd gedwongen tot dwangarbeid en uitbuiting op plantages en in mijnen [54](#page=54). * **Economisch:** Exploitatie van natuurlijke hulpbronnen leidde tot economische uitputting [54](#page=54). * **Cultureel:** Introductie van nieuwe talen, religie (christendom) en producten, en de vorming van een gelaagde, etnisch bepaalde samenleving [54](#page=54). In de 17e eeuw braken Frankrijk, Engeland en de Verenigde Provinciën de koloniale dominantie van Spanje en Portugal, en stichtten zij ook kolonies [54](#page=54). > **Example:** La Malinche speelde een cruciale rol als tolk en tussenpersoon bij de Spaanse verovering van het Azteekse rijk, en wordt gezien als een symbool van de oorsprong van het Mexicaanse volk, maar ook van verraad [54](#page=54). ### 4.2 Het economisch leven #### 4.2.1 Landbouw als hoeksteen van de economie Landbouw bleef de belangrijkste bron van welvaart en werkgelegenheid. Vernieuwingen waren traag, met voornamelijk graanteelt. De aardappelteelt, die vanaf de eerste helft van de 18e eeuw doorbrak, zorgde voor goedkoop en overvloedig voedsel en werd een basisvoedsel [55](#page=55). #### 4.2.2 Ontstaan van wereldhandel De ontdekkingsreizen leidden tot de eerste echte wereldhandel, waarbij alle werelddelen commercieel verbonden raakten. De **Atlantische driehoekshandel** was een vast patroon tussen Europa, Afrika en Amerika: Europese goederen werden geruild voor tot slaafgemaakte Afrikanen, die naar Amerika werden verscheept om op plantages of in mijnen te werken. De schepen keerden terug met producten zoals suiker, rum, koffie, katoen, zilver en tabak [55](#page=55). De koloniale handel was in handen van staten of handelscompagnieën, zoals de Nederlandse West-Indische Compagnie (WIC). Het zwaartepunt van de wereldhandel verschoof van de Middellandse Zee naar Atlantische havens. Antwerpen werd in de eerste helft van de 16e eeuw een wereldhaven, wat leidde tot een 'Gouden Eeuw'. De winsten uit koloniale handel werden vaak geherinvesteerd in handel en industrie [55](#page=55). #### 4.2.3 Industrie: nieuwe nijverheden De toename van de handel stimuleerde de industrie, met name de textielnijverheid. Nieuwe industrieën zoals papierproductie, scheepsbouw en glasbewerking ontstonden. Huisnijverheid bleef bestaan, maar er ontstonden ook grotere bedrijven waar tientallen arbeiders werkten [55](#page=55) [56](#page=56). ### 4.3 De samenleving: sociale tegenstellingen en slavernij De standenmaatschappij bleef bestaan, maar de ongelijkheid tussen arm en rijk nam toe. De burgerij won aan invloed door investeringen in de koloniale handel [56](#page=56). Slavernij, dat in de middeleeuwen was afgenomen, kwam opnieuw op door de kolonisatie. De massale sterfte onder de inheemse bevolking leidde tot de import van zwarte slaafgemaakten uit Afrika als arbeidskrachten. Tussen 1500 en 1875 werden meer dan 12,5 miljoen slaafgemaakten naar Amerika verscheept. Slavernij heeft blijvende sociaal-economische gevolgen, raciale spanningen en culturele erfenissen nagelaten [56](#page=56). ### 4.4 Politieke context: de Habsburgers en absolutisme In de vroegmoderne tijd slaagden dynastieën erin grote delen van Europa te verenigen. De **Habsburgers** speelden hierin een belangrijke rol in West-Europa [56](#page=56). #### 4.4.1 De Habsburgers: Keizer Karel V Keizer **Karel V** (1500-1558) erfde een enorm wereldrijk, dat de Oostenrijkse erflanden, de Nederlanden, delen van Italië en Spanje, en de Spaanse kolonies omvatte. Hij was tevens keizer van het Duitse Rijk, wat leidde tot de uitspraak "in zijn rijk gaat de zon nooit onder" [57](#page=57). Hij streefde naar een sterk centraal gezag in de Nederlanden, de 'Zeventien Provinciën', door bevoegdheden van adel en steden naar centrale instellingen te overhevelen. Ondanks verzet en het verplicht betalen van belastingen voor zijn oorlogen, kon hij de stedelijke rechten en het opkomende protestantisme niet volledig onderdrukken. Eind 1555 deed hij troonsafstand en verdeelde zijn rijk [57](#page=57). #### 4.4.2 Filips II: de Tachtigjarige Oorlog en de scheiding tussen Noord en Zuid **Filips II**, de zoon van Karel V, centraliseerde het bestuur verder en trad hard op tegen protestanten, wat leidde tot de Beeldenstorm in 1566. De daaruit voortvloeiende Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) resulteerde in de splitsing van de Nederlanden: het noorden werd een onafhankelijke republiek, terwijl het zuiden (onze streken) Spaans bleef. De Zuidelijke Nederlanden werden nadien het strijdtoneel van internationale conflicten [58](#page=58). #### 4.4.3 De Oostenrijkse Habsburgers: de Oostenrijkse Nederlanden In de 18e eeuw werden de Zuidelijke Nederlanden onderdeel van het rijk van de **Oostenrijkse Habsburgers**. Onder keizerin Maria Theresia en keizer Jozef II werden het middelbaar onderwijs gemoderniseerd en de verkeersinfrastructuur verbeterd [58](#page=58). #### 4.4.4 Vorstelijk absolutisme Veel Europese vorsten streefden naar **absolutisme**, een bestuursvorm waarbij de vorst alle macht naar zich toetrekt zonder deze te delen met adel of steden. **Lodewijk XIV** van Frankrijk, de 'zonnekoning', is hiervan het bekendste voorbeeld. Absolute vorsten hadden veel geld nodig, wat ze verkregen uit kolonies, belastingen en economische overheidsregulering. Kunst werd gebruikt om hun macht te tonen, zoals het paleis van Versailles [58](#page=58) [59](#page=59). ### 4.5 Het culturele leven #### 4.5.1 Het humanisme: een nieuwe manier van denken Het **humanisme**, een intellectuele beweging die vanaf de 15e eeuw vanuit Italië verspreidde, stelde de mens centraal en moedigde kritisch denken aan [59](#page=59). * **Desiderius Erasmus:** Een vooraanstaand humanist, bekend van 'De Lof der zotheid' [59](#page=59). * **Wetenschappelijke vooruitgang:** Humanisten baseerden zich op eigen waarneming en onderzoek, wat leidde tot vooruitgang in wiskunde, geneeskunde, biologie, cartografie en astronomie [59](#page=59). * **Cartografie:** **Mercator** (Gerard De Cremer) ontwikkelde de Mercatorprojectie voor scheepvaartkaarten [59](#page=59). * **Geneeskunde:** **Andreas Vesalius** (Andries Van Wesel) legde met zijn onderzoek naar de menselijke anatomie de basis voor de moderne anatomie [59](#page=59). * **Astronomie:** **Copernicus** stelde het heliocentrisme (zon staat centraal) voor, en **Galilei Galileo** leverde hier bewijs voor met de telescoop [59](#page=59). * **Natuurkunde:** **Isaac Newton** formuleerde wetten zoals de zwaartekracht [60](#page=60). #### 4.5.2 De boekdrukkunst verspreidt nieuwe ideeën en kennis De **boekdrukkunst**, ontwikkeld door Johannes Gutenberg omstreeks 1450 met losse metalen letters, zorgde voor een snellere en grootschaligere verspreiding van humanistische ideeën, wetenschappelijke innovaties, renaissance en reformatie. **Christoffel Plantijn** was een bekende drukker in Antwerpen, wiens drukkerij uitgroeide tot de grootste van West-Europa [60](#page=60). #### 4.5.3 Nieuwe kunststromingen: renaissance en barok * **Renaissance (15e-16e eeuw):** Een kunststijl die geïnspireerd was op de antieke cultuur. Kenmerken zijn aandacht voor de mens en natuur, perspectief, orde, ritme, harmonie en symmetrie. **Leonardo da Vinci** belichaamde het ideaal van de universele mens ('homo universalis') [60](#page=60). * **Barok (16e-18e eeuw):** Kenmerkt zich door grilligheid, complexiteit, theater, grootsheid, felle contrasten, overdadige versiering, asymmetrie en gebogen lijnenspel. Het weerspiegelde de macht van vorsten en de katholieke kerk. **Peter Paul Rubens** was een hoogtepunt in de barokschilderkunst in onze streken [61](#page=61). ### 4.6 Godsdienst: reformatie en religieuze conflicten Rond 1500 had de Rooms-Katholieke Kerk grote invloed, maar mistoestanden en de kritiek van het humanisme leidden tot onvrede. Dit resulteerde in de **Reformatie**, een protestbeweging die leidde tot een breuk in de westerse christelijke kerk en het ontstaan van het **protestantisme** [61](#page=61) [62](#page=62). De reformatie ging gepaard met heftige geloofsconflicten en godsdienstoorlogen in West-Europa. Katholieke vorsten, zoals Karel V en Filips II, probeerden de verspreiding van het protestantisme tegen te gaan [62](#page=62). * * * # De moderne tijd: revoluties en industrialisatie De moderne tijd wordt gekenmerkt door revolutionaire veranderingen in denken, politiek en technologie, die de basis hebben gelegd voor de hedendaagse westerse samenleving. ### 5.1 Revoluties in het denken en de politiek #### 5.1.1 De Verlichting: een nieuwe kijk op de samenleving De 17e en 18e eeuw zagen een groeiend vertrouwen in de menselijke rede, gestimuleerd door wetenschappelijke ontdekkingen. Dit leidde tot de Verlichting, een stroming die opriep tot een rechtvaardigere samenleving gebaseerd op vrijheid en gelijkheid. Verlichte denkers bekritiseerden politiek en sociaal onrecht, zoals absolutisme, standenmaatschappij en slavernij, en pleitten voor godsdienstvrijheid en vrije markteconomieën. Hun ideeën over grondwetten, gelijkwaardigheid en tolerantie vormden een belangrijke stap naar de huidige samenleving [63](#page=63). #### 5.1.2 Politieke revoluties De Verlichting inspireerde twee grote politieke revoluties: de Amerikaanse en de Franse Revolutie [63](#page=63). ##### 5.1.2.1 De Franse Revolutie . Gedreven door economische crisis en sociale ongelijkheid, brak in 1789 de Franse Revolutie uit, met als leuze 'vrijheid, gelijkheid en broederlijkheid'. De "Verklaring van de Rechten van de Mens en van de Burger" schafte de standenmaatschappij af en introduceerde een nieuwe grondwet die de macht van de koning inperkte en scheiding der machten invoerde. Het koningschap werd uiteindelijk afgeschaft [63](#page=63). * **Napoleon Bonaparte:** Na een staatsgreep in 1799 kroonde Napoleon zichzelf tot keizer en streefde naar een groot rijk, wat leidde tot oorlogen en de verspreiding van revolutionaire ideeën door Europa. Zijn regime eindigde met de nederlaag in de Slag bij Waterloo in 1815 [64](#page=64). * **Gevolgen in de Nederlanden:** Van 1794 tot 1814 waren de Oostenrijkse Nederlanden deel van Frankrijk, wat leidde tot hervormingen zoals de invoering van de burgerlijke stand, het Burgerlijk Wetboek van Napoleon, scheiding van kerk en staat, en de oprichting van rijksonderwijs. Ook het metrieke stelsel en het recht rijden werden ingevoerd [64](#page=64) [65](#page=65). ##### 5.1.2.2 De Belgische Revolutie . Na Napoleons val werd een Verenigd Koninkrijk der Nederlanden gevormd (1815-1830), wat leidde tot onvrede in het zuiden. De opera "De stomme van Portici" ontketende op 25 augustus 1830 rellen in Brussel, die zich verspreidden en leidden tot de onafhankelijkheid van België. België werd een constitutionele parlementaire monarchie met een grondwet die fundamentele rechten en vrijheden garandeerde [65](#page=65). ### 5.2 De Industriële Revolutie(s) Vanaf circa 1750 veranderde de manier van werken en samenleven ingrijpend, eerst in Engeland en later in Europa, wat als een revolutie kan worden beschouwd. Deze verandering is sindsdien de norm geworden en kende meerdere fasen [65](#page=65). #### 5.2.1 Drie fasen in de Industriële Revolutie * **Eerste fase (ca. 1750 - ca. 1850):** Gekenmerkt door mechanisering in de textiel- en ijzerindustrie, de stoommachine, steenkool als energiedrager en spoorwegen [65](#page=65). * **Tweede fase (ca. 1870 – ca. 1960):** Gebruik van elektriciteit, chemische industrie, petroleum als energiedrager, en de ontwikkeling van auto, vliegtuig en communicatiemedia [65](#page=65). * **Derde fase (na 1960):** Kernenergie, elektronica, computertechnologie (informatica), telecommunicatie en globalisering. De vierde industriële revolutie, met een hoofdrol voor robotica en artificiële intelligentie, kondigt zich aan [65](#page=65). #### 5.2.2 Factoren van de eerste Industriële Revolutie * **Demografische revolutie:** Sterke daling van het sterftecijfer en hoog geboortecijfer leidden tot bevolkingsgroei [66](#page=66). * **Agrarische revolutie:** Sterke toename van de landbouwproductie in de tweede helft van de 18e eeuw [66](#page=66). * **Technische evolutie:** Inzet van machines (mechanisering) leidde tot een productiviteitsstijging [66](#page=66). #### 5.2.3 Gevolgen van de Eerste Industriële Revolutie * **Groei van handel en transport:** Verbeterde verkeersverbindingen (spoorwegen, stoomschepen) en communicatiemiddelen (telefoon, telegraaf) faciliteerden sneller en groter transport [66](#page=66). * **Industriële take-off:** Machines namen meer arbeidsfuncties over, wat leidde tot hogere productie per werknemer [66](#page=66). * **Economisch liberalisme:** De staat mocht zich zo min mogelijk bemoeien met het economisch leven [67](#page=67). * **Gewijzigde beroepsstructuur:** Terugloop in de landbouw (primaire sector) ten gunste van de industrie (secundaire sector) en groei van de dienstensector (tertiaire sector) [67](#page=67). * **Fabrieksnijverheid en verstedelijking:** Thuisarbeid werd vervangen door fabrieksarbeid, wat leidde tot massale migratie van platteland naar stad en de opkomst van arbeiderswijken (beluiken). Het leven werd bepaald door machines, wat leidde tot meer discipline, maar ook kinderarbeid en slechte werkomstandigheden. Het socialisme ontstond als reactie op de uitbuiting van arbeiders [67](#page=67). * **Impact op landschap:** De aanleg van mijnen, fabrieken en staalindustrie, evenals de milieuvervuiling door steenkoolwinning en zware industrie, veranderden het landschap aanzienlijk (bv. terrils) [67](#page=67). #### 5.2.4 De Industriële Revolutie in België België was het eerste geïndustrialiseerde land op het Europese vasteland, met voordelen als een hoge bevolkingsdichtheid, ontwikkelde landbouw, grondstoffen, een industriële traditie en gespecialiseerde arbeidskrachten. De eerste treinverbinding op het continent was tussen Brussel en Mechelen. Wallonië kende sterke ontwikkeling in de steenkool- en metaalindustrie, terwijl Vlaanderen achterop hinkte, met uitzondering van Gent waar Lieven Bauwens met de "Mule Jenny" een centrum van katoenfabrieken opzette [68](#page=68). #### 5.2.5 Landverhuizers Eind 19e, begin 20e eeuw emigreerden miljoenen Europeanen, waaronder circa 200.000 Belgen, naar Noord-Amerika op zoek naar werk, vrijheid of politieke/religieuze redenen. De Red Star Line speelde hierin een belangrijke rol [68](#page=68). ### 5.3 De Eerste Wereldoorlog (1914-1918) De Eerste Wereldoorlog, of 'Groote Oorlog', markeerde de start van de 20e eeuw en werd voornamelijk op het Europese continent uitgevochten, met wereldwijde impact [68](#page=68). #### 5.3.1 Oorzaken De hoofdoorzaak was het streven naar macht van Europese staten, gevoed door bevolkingsgroei, industrialisatie en de behoefte aan grondstoffen en afzetmarkten. Dit leidde tot rivaliteit en de vorming van twee machtsblokken [68](#page=68). #### 5.3.2 Aanleiding en België in oorlog De moord op Aartshertog Frans Ferdinand in Sarajevo leidde tot een kettingreactie door de gespannen relaties tussen Europese mogendheden. Duitsland vroeg doorgang door het neutrale België om Frankrijk aan te vallen, maar koning Albert I weigerde. Duitsland verklaarde België de oorlog, waarna Groot-Brittannië, dat de Belgische neutraliteit garandeerde, Duitsland de oorlog verklaarde [69](#page=69). #### 5.3.3 Bondgenootschappen en verloop * **Machtsblokken:** De Centralen (Duitsland, Oostenrijk-Hongarije) tegen de Geallieerden (Rusland, Frankrijk, Verenigd Koninkrijk, en later België) [69](#page=69). * **Oorlogsfronten:** Westelijk front (Nieuwpoort tot Zwitserland/Noord-Italië) en Oostelijk front (Rusland) [69](#page=69). * **Loopgravenoorlog:** Aan het westelijk front ontaardde de oorlog in een loopgravenoorlog met zware veldslagen [69](#page=69). * **Keerpunten:** De Russische Revolutie en de Amerikaanse deelname aan de oorlog [70](#page=70). * **Einde van de oorlog:** Duitsland capituleerde op 11 november 1918 door oorlogsmoeheid, interne revoluties en Amerikaanse superioriteit [70](#page=70). * **Verdrag van Versailles:** Duitsland en zijn bondgenoten werden verantwoordelijk gehouden voor de oorlog en moesten schadevergoeding betalen [70](#page=70). #### 5.3.4 De Eerste Wereldoorlog: een 'totale oorlog' Het was een oorlog waarbij alle aspecten van de maatschappij betrokken waren, met deelname van soldaten uit kolonies, burgers in de oorlogsindustrie en een enorm aantal slachtoffers. Het was tevens de eerste geïndustrialiseerde oorlog met nieuwe wapens zoals tanks, artillerie, vliegtuigen en gifgas (Yperiet) [70](#page=70). #### 5.3.5 België tijdens de Eerste Wereldoorlog * **Militair verloop:** Na de Duitse inval werden Luik en Brussel veroverd, met wraakacties in 'martelaarsteden'. Het Belgische leger trok zich terug in de Westhoek, waar via een kunstmatige overstroming van de IJzervlakte de Duitse opmars werd gestopt, waarna de loopgravenoorlog begon [70](#page=70) [71](#page=71). * **Leuven:** De stad leed zwaar onder plunderingen en branden door Duitse troepen, met vernieling van monumenten en huizen. De "wederopbouwsteen" herinnert aan de oorlog en de veerkracht van de stad [71](#page=71). * **Belgische bevolking:** Lijdend onder Duitse bezetting, economische blokkade, voedselschaarste en politiestaat-achtige maatregelen. Veel gezinnen vluchtten naar het buitenland, en vrouwen namen mannenwerk over [71](#page=71) [72](#page=72). * **Leven aan het front:** Oorlogsdagboeken en getuigenissen schetsen het leven in de loopgraven [72](#page=72). #### 5.3.6 Begraafplaatsen, monumenten en gedenktekens * **De Menenpoort (Ieper):** Een herdenkingsmonument met de namen van meer dan 50.000 gesneuvelde Britse en Gemenebest-soldaten. De dagelijkse 'Last Post' herdenkt de gesneuvelden [72](#page=72). * **De IJzertoren (Diksmuide):** Ontstond uit de Frontbeweging die opkwam voor Vlaamse soldaten. Groeide uit tot symbool van Vlaamse ontvoogding en vredesgedachte [73](#page=73). * **Militaire begraafplaatsen:** Talrijke kerkhoven in de Westhoek (Belgische, Franse, Duitse, Britse) herdenken de gesneuvelden [73](#page=73). * **De Dodengang:** Een gerestaureerd netwerk van loopgraven en bunkers, de meest vooruitgeschoven Belgische stelling [73](#page=73). * **Lokale monumenten:** Herdenken oorlogsslachtoffers en lokale gebeurtenissen [73](#page=73). * * * # De hedendaagse tijd: na de Tweede Wereldoorlog Dit deel behandelt de periode vanaf het einde van de Tweede Wereldoorlog tot heden, met focus op de wederopbouw, internationale samenwerking, sociale veranderingen en technologische vooruitgang. ### 6.1 De Tweede Wereldoorlog (1939-1945) #### 6.1.1 Oorzaken en aanleiding De Tweede Wereldoorlog werd veroorzaakt door de machtshonger van de Asmogendheden: Duitsland (onder Hitler), Italië en Japan, die respectievelijk wereldmacht, controle over het Middellandse Zeegebied en controle over de Stille Oceaan nastreefden. De directe aanleiding was de Duitse inval in Polen op 1 september 1939, nadat Duitsland eerder al Oostenrijk annexeerde en Tsjechoslowakije bezette. Frankrijk en Groot-Brittannië verklaarden Duitsland de oorlog op 3 september 1939 [75](#page=75). #### 6.1.2 Verloop en keerpunt Tot de zomer van 1942 kenden de Asmogendheden succes. De betrokkenheid van de Verenigde Staten na de aanval op Pearl Harbor op 7 december 1941 markeerde een verandering. De winter van 1942-1943 bracht een keerpunt door mislukkingen van de Asmogendheden. De geallieerde landing in Normandië op 6 juni 1944 (D-Day) startte de herovering van Europa. Op 30 april 1945 pleegde Hitler zelfmoord, gevolgd door de Duitse overgave op 8 mei 1945 (V-Day). Japan gaf zich over na de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki op 6 en 9 augustus 1945 [75](#page=75) [76](#page=76). #### 6.1.3 Kenmerken van een 'totale oorlog' De Tweede Wereldoorlog was een 'totale oorlog' omwille van: * **Omvang:** De oorlog breidde zich uit van Europa en Noord-Afrika tot Azië en de Grote Oceaan, met strijd op alle continenten behalve Amerika [76](#page=76). * **Aantal slachtoffers:** Naar schatting 50 tot 70 miljoen mensen, voornamelijk burgers, verloren het leven [76](#page=76). * **Industriële oorlogsvoering:** Er waren aanzienlijke technologische en tactische vernieuwingen, zoals de massale inzet van luchtmachten, raketten (V1, V2) en kernwapens [76](#page=76). #### 6.1.4 België tijdens de Tweede Wereldoorlog België werd op 10 mei 1940 door Duitsland aangevallen tijdens de Blitzkrieg. Na de Achttiendaagse Veldtocht gaf het Belgische leger zich over. Koning Leopold III bleef in België, terwijl de regering naar Engeland vluchtte. België kende een militair bestuur met schaarste aan levensmiddelen, kleding en brandstof, een zwarte markt en geallieerde bombardementen. De verplichte tewerkstelling in Duitsland vanaf 1942 leidde tot enorm verzet. Het dagelijks leven werd beïnvloed door opgelegde regels, censuur en propaganda in het onderwijs. Er was zowel verzet (organiseren van ontsnappingen, sluikpers, aanslagen) als collaboratie (politiek, militair, economisch). Brussel en Antwerpen werden in september 1944 bevrijd, maar de opmars stokte tijdens het Ardennenoffensief (december 1944 – januari 1945) [76](#page=76) [77](#page=77). #### 6.1.5 De Jodenvervolging en genocide: Holocaust of Shoah Het nationaalsocialisme, gebaseerd op racisme, antisemitisme en anti-marxisme, beschouwde het Germaanse ras als superieur en de Joden als een 'onzuiver element' dat moest worden uitgeroeid. De Holocaust of Shoah verwijst naar de systematische vervolging en genocide op Joden door de nazi's. Vanaf 1940 begon de systematische uitsluiting van Joden in België, met als hoogtepunt de verplichting om vanaf mei 1942 de ster te dragen. Van 1942 tot 1945 diende de Dossinkazerne in Mechelen als doorgangskamp, van waaruit Joden naar concentratiekampen als Auschwitz-Birkenau, Buchenwald en Ravensbrück werden gedeporteerd. Ook andere groepen, zoals communisten, zigeuners, geesteszieken en homo's, werden omgebracht. Vanuit de Dossinkazerne vertrokken 28 treintransporten met 25.484 Joden en 352 Roma, waarvan minder dan vijf procent terugkeerde [77](#page=77). #### 6.1.6 Het Fort van Breendonk Het Fort van Breendonk functioneerde als nazikamp en gevangenis voor Joden, verzetsstrijders en politieke tegenstanders. Ongeveer 3600 gevangenen werden er opgesloten, waarbij dwangarbeid, ontbering en mishandeling voorkwamen. Minder dan de helft van de gevangenen overleefde de oorlog [78](#page=78). ### 6.2 Meer internationale samenwerking na 1945: EU en VN #### 6.2.1 De Koude Oorlog Na de Tweede Wereldoorlog ontstonden ideologische tegenstellingen tussen de VS en de Sovjetunie, wat leidde tot de Koude Oorlog (vanaf 1948). Deze verdeelde de wereld in politiek-ideologische, economische en militaire blokken, wat resulteerde in de splitsing van Duitsland en Berlijn, en conflicten zoals in Korea, Vietnam en Cuba. De Koude Oorlog eindigde eind jaren '80 en begin jaren '90 met de val van de Berlijnse Muur in 1989 [78](#page=78). #### 6.2.2 De Europese Unie (EU) Om oorlog in Europa te vermijden, werd gekozen voor samenwerking, wat leidde tot de oprichting van de Europese Unie [78](#page=78). * **Oprichting en evolutie:** De Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS) werd in 1951 opgericht met zes landen, waaronder België. In 1957 volgde de Europese Economische Gemeenschap (EEG) met als doel een gemeenschappelijke markt. Het Verdrag van Maastricht beoogde politieke en sociale samenwerking, en in 1999 werd de euro ingevoerd. Het Verdrag van Lissabon versterkte de integratie, onder andere door meer invloed voor het Europees Parlement [78](#page=78). * **Lidstaten:** De EU groeide gestaag, met een belangrijke uitbreiding in 2004 met acht Centraal- en Oost-Europese landen. Momenteel telt de EU 27 lidstaten. Het Verenigd Koninkrijk verliet de EU in 2020 (Brexit) [78](#page=78). * **Belangrijke instellingen:** De Europese Commissie, de Raad van de Europese Unie, de Europese Raad, het Europese Hof van Justitie en de Europese Centrale Bank zijn cruciale instellingen. Het Europees Parlement wordt om de vijf jaar gekozen. Brussel is in de praktijk de facto hoofdstad van de EU [79](#page=79). * **Impact en uitdagingen:** De EU draagt bij aan vrede en stabiliteit door het vermijden van oorlog tussen lidstaten. Ze bevordert handel en economische integratie met de euro als eenheidsmunt (in de Eurozone van 19 lidstaten) en vrij verkeer van personen, goederen, diensten en kapitaal (Schengenzone). Milieubescherming en voedselveiligheid worden ook aangepakt. Uitdagingen blijven echter bestaan op het gebied van gezamenlijke politieke standpunten, defensiebeleid en sociaal Europa [79](#page=79). #### 6.2.3 De Verenigde Naties (VN) De Verenigde Naties (VN) werden in 1945 opgericht om internationale vrede en samenwerking te bevorderen en conflicten te voorkomen. Nagenoeg alle landen zijn lid van de VN. De VN kent diverse deelorganisaties, zoals UNESCO (erfgoed en cultuur), WHO (gezondheidszorg) en UNICEF (kinderfonds). De VN kan vredesbewarende troepen (blauwhelmen) sturen bij conflicten [79](#page=79). ### 6.3 De welvaartstaat Na de Tweede Wereldoorlog kende West-Europa een periode van ongekende welvaart, waardoor producten als auto's en wasmachines voor veel mensen betaalbaar werden. De staat zorgde voor gratis of goedkope gezondheidszorg, infrastructuur en onderwijs [79](#page=79). #### 6.3.1 Sociale en culturele veranderingen De toegenomen welvaart leidde tot een afname van de invloed van kerk en religie. Vele groepen emancipeerden zich, waaronder vrouwen door de introductie van de anticonceptiepil, wat hen autonomie gaf over gezinsplanning en de mogelijkheid om een professionele carrière uit te bouwen. Ook andere groepen kregen geleidelijk gelijke rechten, zoals het homohuwelijk dat in de jaren '90 wettelijk werd geregeld [80](#page=80). #### 6.3.2 Migratie en multiculturaliteit De welvaartstaat had behoefte aan arbeidskrachten, wat leidde tot migratiestromen. In de jaren '50 en '60 kwamen Italiaanse, Griekse, Marokkaanse en Turkse gastarbeiders naar België, wat de samenstelling van de bevolking grondig veranderde en leidde tot de hedendaagse multiculturele samenleving [80](#page=80). #### 6.3.3 Technologische en digitale revolutie De welvaartstaat ging hand in hand met snelle wetenschappelijke en technologische ontwikkelingen, zoals de maanlanding in juli 1968. Vanaf de jaren '80 ontwikkelde de informatica zich razendsnel en kreeg het internet een centrale rol, waardoor mensen wereldwijd met elkaar verbonden zijn [80](#page=80). #### 6.3.4 Impact van digitalisering De digitale revolutie heeft communicatie, informatie-uitwisseling en zakendoen ingrijpend veranderd. E-mail en sociale media hebben traditionele communicatie vervangen en de wereld kleiner gemaakt door real-time verbindingen. De hoeveelheid beschikbare informatie is enorm toegenomen. Uitdagingen omvatten privacy- en gegevensbeveiligingskwesties, en de verspreiding van nepnieuws en desinformatie. De opkomst van artificiële intelligentie (AI) biedt potentieel voor grote veranderingen in de samenleving, zoals in medische diagnoses en zelfrijdende auto's [80](#page=80). ### 6.4 Dekolonisatie – Congo onafhankelijk In de tweede helft van de 20e eeuw verkregen veel ontwikkelingslanden hun onafhankelijkheid na jaren van koloniaal bestuur. In 1960 werden 17 Afrikaanse landen onafhankelijk, waaronder Belgisch Congo [80](#page=80). #### 6.4.1 Het koninkrijk Kongo Voor de Belgische kolonisatie bestond er een Kongolees koninkrijk met een staatsstructuur, buitenlandse relaties en een bloeiende economie. Het koninkrijk kwam in de 15e eeuw in contact met de Portugezen en het Katholicisme. De relaties verslechterden later, maar het land bouwde economische banden uit, met name de slavenhandel. Vanaf begin 19e eeuw werd overgeschakeld op handel in palmolie, rubber, ivoor en koffie. In de jaren 1880 werden Kongolese leiders misleid tot het tekenen van verdragen die hun macht wegnamen [81](#page=81). #### 6.4.2 Onafhankelijke Vrijstaat, Belgische kolonie en Democratische Republiek Congo In 1885 verdeelden Europese landen Afrika op de Conferentie van Berlijn; Congo werd een onafhankelijke vrijstaat onder Koning Leopold II, waar Congolezen gedwongen werden tot rubberoogst met grootschalige wreedheden. Vanwege de onmenselijke dwangarbeid daalde de bevolking sterk. In 1909 werd de vrijstaat een kolonie onder Belgisch bestuur. Het Belgisch Congo werd bestuurd door ambtenaren, bedrijfsleiders en missionarissen, met de kerk, administratie en bedrijven als pijlers. Grote Belgische bedrijven ontgonnen de bodemrijkdommen, waarbij de winsten naar België vloeiden. België deed een beroep op Congolese ondergeschikten voor het bestuur. Paul Panda Fernana pleitte voor gelijke rechten, hogere lonen en toegang tot onderwijs voor Congolezen. Vanaf de jaren '50 groeide de roep om onafhankelijkheid, wat leidde tot rellen in 1959. Op 30 juni 1960 verklaarde België Congo onafhankelijk. Kort daarna greep Mobutu de macht, werd president en heerste als dictator tot zijn dood in 1997 [81](#page=81) [82](#page=82). #### 6.4.3 Nuancering van het beeld van Afrika/Congo De geschiedenis van het koninkrijk Kongo en de Belgische kolonie nuanceert het stereotiepe beeld van Afrika: * Voor de kolonisatie leefden Afrikanen niet als geïsoleerde 'stammen', maar waren er machtige politieke en economische structuren [82](#page=82). * De kustgebieden hadden al een lange gemeenschappelijke geschiedenis met Europa, inclusief uitwisselingen en de vestiging van het Christendom [82](#page=82). * * * ## Veelgemaakte fouten om te vermijden * Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens * Let op formules en belangrijke definities * Oefen met de voorbeelden in elke sectie * Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |---|---| | Prehistorie | Periode uit het menselijk verleden waarover geen geschreven bronnen bestaan; de periode vóór de ontwikkeling van het schrift. | | Archeologie | De studie van het verleden op basis van materiële bronnen, zoals botten, gebruiksvoorwerpen en kunst. | | Big Bang of oerknaltheorie | De meest aanvaarde wetenschappelijke theorie voor het ontstaan van het heelal, die stelt dat het is ontstaan uit een enorme ontploffing. | | Evolutietheorie | De wetenschappelijke verklaring voor de ontwikkeling van leven op aarde, gebaseerd op de ideeën van Charles Darwin, waarbij soorten zich aanpassen aan hun omgeving over lange periodes. | | Hominiden | Mensachtigen, behorend tot de klasse van de zoogdieren en de orde der primaten, waaronder de mens en mensapen vallen. | | Australopithecus | Een verzamelnaam voor verschillende subsoorten van mensachtigen, behorend tot de oudste mensachtigen, die uitsluitend in Oostelijk en Zuidelijk Afrika leefden. | | Homo habilis | Een vroege mensensoort die gekenmerkt wordt door een groter hersenvolume en het vervaardigen en gebruiken van eenvoudige werktuigen. | | Homo erectus | Een vroege mensensoort die bekend staat als de eerste 'wereldreiziger', die vuur gebruikte en verfijnde steenbewerking toepaste. | | Neanderthaler | Een mensensoort die in Europa en West-Azië voorkwam, even intelligent als de huidige mens, die leefde tussen 350.000 en 38.000 jaar geleden. | | Homo sapiens | De moderne mens, die ongeveer 200.000 jaar geleden in Afrika opdook en zich geleidelijk over de rest van de aarde verspreidde. | | Nomadische samenleving | Een samenleving waarbij mensen rondtrekken om te overleven, vaak in kleine groepen, en afhankelijk zijn van jacht, visvangst en verzamelen van voedsel. | | Vuursteen (silex) | Een erg hard gesteente dat makkelijk te bewerken was en veel gebruikt werd voor het maken van werktuigen en wapens in de prehistorie. | | Grottenkunst | Kunstvormen, zoals schilderingen en gravures, die teruggevonden worden in grotten, vaak met afbeeldingen van dieren, en die mogelijk een religieuze of rituele betekenis hadden. | | Landbouwrevolutie | De ingrijpende verandering in de levenswijze van de mens door het ontstaan van landbouw, waardoor mensen sedentair werden en dorpen en steden ontstonden. | | Sedentair/Sedentarisatie | Het proces waarbij mensen zich permanent op één plaats vestigen en stoppen met rondtrekken, wat mogelijk werd gemaakt door de landbouw. | | Standenmaatschappij | Een samenleving waarin de bevolking is verdeeld in verschillende sociale groepen (standen) op basis van afkomst, met elk eigen rechten en plichten. | | Ziggurat | Een tempeltoren met een religieuze functie die in Mesopotamische steden werd gebouwd als heiligdom waar goden vereerd werden. | | Spijkerschrift | Het oudste bekende schriftsysteem, ontstaan in Mesopotamië, waarbij tekens met een rieten stokje in kleitabletten werden gedrukt, waardoor ze op spijkers leken. | | Hiërogliefen | Het schrift van de Oude Egyptenaren, bestaande uit tekens die zowel lettertekens als beelden konden voorstellen, gebruikt in het bestuur, tempels en voor literaire teksten. | | Steen van Rosetta | Een archeologische vondst in Egypte waarop hetzelfde document in drie schriften stond: Grieks, demotisch en hiërogliefen, wat cruciaal was voor het ontcijferen van het Egyptische schrift. | | Obelisk | Een hoge, smalle naald uit harde steen, uit één stuk gehouwen, die werd opgericht als herdenkingsmoment of met zonnesymboliek. | | Polis (stadstaat) | Een zelfstandige politieke gemeenschap in de Griekse oudheid, bestaande uit een stedelijk centrum met omliggend platteland en dorpen, elk met een eigen bestuursvorm. | | Democratie | Een bestuursvorm waarbij het volk macht heeft, bijvoorbeeld via een volksvergadering waarin burgers inspraak hebben, zoals in het oude Athene. | | Filosofie | De studie van fundamentele vragen over het bestaan, de werkelijkheid, de rede en waarden, met als doel het vergaren van kennis en wijsheid. | | Limes | De grens van het Romeinse wereldrijk, die op veel plaatsen bewaakt werd door forten, wachttorens en wegen om de grenzen te verdedigen. | | Heirbanen | Verharde, brede en meestal rechte wegen aangelegd door de Romeinen voor militaire doeleinden, handel, postdiensten en het verplaatsen van ambtenaren. | | Domus | Een herenhuis van een rijke Romein in de stad, gekenmerkt door een ruime woning met veel kamers, vaak gericht op de binnenplaats en rijkelijk versierd. | | Villa | Een landhuis van een grootgrondbezitter in de Romeinse tijd, dat het centrum vormde van een uitgestrekt landgoed en bestond uit een woongedeelte, verblijven voor arbeiders en stallen. | | Pax Romana | Een periode van ongeveer twee eeuwen (vanaf 27 v.C.) in het Romeinse Rijk die gekenmerkt werd door politieke stabiliteit, welvaart en relatieve vrede. | | Romanisering | Het proces waarbij veroverde volkeren de Romeinse cultuur, taal en levensgewoonten overnamen. | | Absolutisme | Een staatsvorm waarin de vorst alle absolute macht heeft en niet gebonden is aan wetten of andere instanties. | | Humanisme | Een intellectuele beweging uit de 15e en 16e eeuw die de mens centraal stelde en kritisch denken aanmoedigde, met Desiderius Erasmus als belangrijke vertegenwoordiger. | | Renaissance | Een kunststijl en intellectuele beweging uit de 15e en 16e eeuw, ontstaan in Italië, die geïnspireerd was door de antieke cultuur en de mens en natuur in ideale vorm wilde weergeven. | | Barok | Een kunststijl uit de 16e-18e eeuw, gekenmerkt door grilligheid, complexiteit, theatraaliteit en overdadige versiering, als weerspiegeling van de nieuwe tijdsgeest. | | Reformatie | Een protestbeweging in de 16e eeuw die zich afzette tegen de misstanden binnen de Rooms-Katholieke Kerk en leidde tot de opsplitsing van de westerse christelijke kerk. | | Industriële Revolutie | Een periode van ingrijpende technologische, economische en sociale veranderingen, beginnend rond 1750, die de manier van werken, samenleven en het dagelijkse leven permanent veranderde. | | Verlichting | Een culturele en filosofische stroming in de 17e en 18e eeuw die het vertrouwen in de menselijke rede benadrukte en pleitte voor een rechtvaardige samenleving gebaseerd op vrijheid en gelijkheid. | | Burgerlijk Wetboek van Napoleon (Code Napoléon) | Een wetboek opgesteld tijdens het bewind van Napoleon dat de basis vormt van veel hedendaagse burgerlijke wetboeken, en dat een rechtsstaat met uniforme rechtsregels en openbare rechtspraak creëerde. | | Belgische Revolutie | De opstand in 1830 die leidde tot de onafhankelijkheid van België van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden en de oprichting van een constitutionele monarchie. | | Beluik | Arbeiderswijken die rond fabrieken ontstonden tijdens de Industriële Revolutie, vaak gekenmerkt door overbevolking, armoede en slechte leefomstandigheden. | | Landverhuizers | Mensen die hun land verlaten om elders een nieuw leven op te bouwen, vaak gedreven door economische crises, politieke of religieuze redenen. | | Groote Oorlog (Eerste Wereldoorlog) | Een wereldwijd conflict dat duurde van 1914 tot 1918, gekenmerkt door massale industrialisatie van oorlogsvoering, loopgravenoorlog en grote aantallen slachtoffers. | | Loopgraven | Versterkte greppels die door legers werden gegraven om zich te beschermen tijdens de Eerste Wereldoorlog, resulterend in een uitputtingsslag en minimale terreinwinst. | | Menenpoort | Een oorlogsmonument in Ieper dat dient als herdenking van de gesneuvelde Britse en Gemenebestsoldaten tijdens de Eerste Wereldoorlog, met de namen van meer dan 50.000 soldaten gegraveerd. | | IJzertoren | Een monument in Diksmuide dat symbool staat voor de Vlaamse ontvoogding en de vredesgedachte na de Eerste Wereldoorlog, en dat na vernietiging in 1946 werd herbouwd. | | Holocaust of Shoah | De systematische vervolging en genocide van Joden en andere groepen door de nazi's en hun bondgenoten tijdens de Tweede Wereldoorlog. | | Dossinkazerne | Een doorgangskamp in Mechelen waar Joden en andere vervolgden tijdens de Tweede Wereldoorlog werden verzameld voordat ze naar concentratiekampen werden gedeporteerd. | | Fort van Breendonk | Een nazikamp en gevangenis in België dat diende als plaats van opsluiting, dwangarbeid en mishandeling voor verzetsstrijders en politieke tegenstanders tijdens de Tweede Wereldoorlog. | | Koude Oorlog | Een periode van ideologische, politieke en militaire spanningen tussen de Verenigde Staten en de Sovjetunie na de Tweede Wereldoorlog, die de wereld verdeelde in twee blokken. | | Europese Unie (EU) | Een economische en politieke unie van 27 Europese landen, opgericht om vrede, stabiliteit en economische samenwerking in Europa te bevorderen. | | Verenigde Naties (VN) | Een internationale organisatie opgericht in 1945 om internationale vrede en samenwerking te bevorderen en toekomstige conflicten te voorkomen, met deelorganisaties gericht op specifieke facetten van internationale samenwerking. | | Welvaartstaat | Een staat die na de Tweede Wereldoorlog ongekende welvaart kende, waarbij de staat zorgde voor gratis of goedkope gezondheidszorg, infrastructuur en onderwijs, en waarin emancipatie en sociale voorzieningen centraal stonden. | | Dekolonisatie | Het proces waarbij kolonies onafhankelijk werden van Europese mogendheden na de Tweede Wereldoorlog, zoals de onafhankelijkheid van Congo van België in 1960. | | Koninkrijk Kongo | Een Afrikaans koninkrijk dat bestond vóór de Belgische kolonisatie, met een stevige staatsstructuur, buitenlandse relaties en een bloeiende economie, en dat contacten had met de Portugezen in de 15e eeuw. |

# Het historisch referentiekader en periodisering Dit onderwerp behandelt het begrijpen en situeren van historische gebeurtenissen, personen en kenmerken in tijd, ruimte en maatschappelijke domeinen, inclusief de kritische reflectie op de beperkingen van de westerse periodisering [2](#page=2). ### 1.1 Structuurbegrippen voor het historisch referentiekader Het onderbouwen van een historisch referentiekader vereist het gebruik van structuurbegrippen die betrekking hebben op tijd, ruimte en maatschappelijke domeinen, evenals het identificeren van scharnierpunten die overgangen tussen historische periodes markeren [2](#page=2). #### 1.1.1 Situeren in de tijd Het courante westerse historisch referentiekader kent zeven periodes [2](#page=2): * De prehistorie * Het oude Nabije Oosten * De klassieke oudheid * De middeleeuwen * De vroegmoderne tijd * De moderne tijd * De hedendaagse tijd Historische kenmerken, personen, plaatsen, ontwikkelingen en gebeurtenissen kunnen binnen deze periodes en op een tijdlijn gesitueerd worden. Hiervoor worden de volgende structuurbegrippen rond tijd gebruikt [2](#page=2): * **Tijdrekening**: Systemen voor het tellen en indelen van tijd. * **Chronologie**: De volgorde van gebeurtenissen in de tijd. * **Continuïteit**: Het voortduren van bepaalde kenmerken of processen over tijd. * **Verandering**: Het optreden van vernieuwingen of transformaties. * **Breuk**: Een abrupte en ingrijpende verandering. * **Evolutie**: Een geleidelijke ontwikkeling. * **Revolutie**: Een snelle en ingrijpende verandering. * **Gelijktijdigheid**: Het gelijktijdig plaatsvinden van gebeurtenissen of processen. * **Ongelijktijdigheid**: Het niet gelijktijdig plaatsvinden van gebeurtenissen of processen. > **Voorbeeld:** De Reformatie kan binnen de juiste historische periode gesitueerd worden. De val van de Berlijnse Muur kan geanalyseerd worden op continuïteit of verandering in de naoorlogse periode in Europa [3](#page=3). #### 1.1.2 Situeren in de ruimte Historische kenmerken, personen, plaatsen, ontwikkelingen en gebeurtenissen kunnen ook op een kaart gesitueerd worden. Hierbij worden de volgende structuurbegrippen rond ruimte gehanteerd [3](#page=3): * (West-)Europees * Mondiaal * Westers * Niet-westers * Stedelijk * Ruraal * Continentaal * Maritiem > **Voorbeeld:** De regio's van de eerste industriële revolutie kunnen aan de hand van grondstoffen op een kaart gesitueerd worden. De imperialistische ambities van Wilhelm II kunnen, op basis van bronnen, Europees of mondiaal gesitueerd worden [3](#page=3). #### 1.1.3 Situeren in maatschappelijke domeinen Historische kenmerken, personen, plaatsen, ontwikkelingen en gebeurtenissen kunnen worden gesitueerd binnen vier maatschappelijke domeinen [4](#page=4): * Cultureel domein * Economisch domein * Politiek domein * Sociaal domein > **Voorbeeld:** De gotiek kan binnen het juiste maatschappelijke domein gesitueerd worden. Een propagandaposter van Jozef Stalin kan in verschillende maatschappelijke domeinen gesitueerd worden [4](#page=4). #### 1.1.4 Scharnierpunten Scharnierpunten zijn gebeurtenissen of evoluties die de overgang vormen tussen historische periodes. Deze kunnen eigen zijn aan specifieke periodes, zoals de moderne en hedendaagse tijd. Het situeren van scharnierpunten in tijd, ruimte en maatschappelijke domeinen is essentieel om hun betekenis te begrijpen [4](#page=4). > **Voorbeeld:** De Franse Revolutie kan gesitueerd worden in tijd, ruimte en domeinen. Het einde van de Tweede Wereldoorlog kan worden toegelicht als begin van een nieuwe historische periode [4](#page=4). ### 1.2 Beperkingen van de westerse periodisering De westerse periodisering, met zijn zeven historische periodes, kan worden vergeleken met andere periodiseringen in tijd, ruimte en maatschappelijke domeinen. De gelijkenissen en verschillen kunnen worden verklaard aan de hand van de principes van periodisering [4](#page=4): * **Afbakening op basis van een selectie van kenmerken en gebeurtenissen**: Periodisering is gebaseerd op specifieke keuzes welke gebeurtenissen of kenmerken als belangrijk worden beschouwd. * **Afbakening met een symbolische begin- en einddatum**: Periodes worden vaak afgebakend door symbolische data die niet altijd de realiteit accuraat weerspiegelen. * **Afbakening is een constructie achteraf**: De indeling in periodes is een interpretatie die historici achteraf maken, niet een objectieve realiteit. Periodisering heeft inherente beperkingen, waaronder [5](#page=5): * **Een etnocentrische blik**: De focus ligt vaak op de geschiedenis van één cultuur of volk, meestal de eigen cultuur. * **Een ruimtelijk beperkte blik**: Historische ontwikkelingen worden soms te veel vanuit een lokaal of regionaal perspectief bekeken. * **Een gebrek aan meerdere perspectieven**: Alternatieve of niet-westerse perspectieven kunnen onderbelicht blijven. * **Morele maatstaf**: Periodes kunnen worden beoordeeld aan de hand van hedendaagse normen en waarden. > **Tip:** Het is belangrijk om kritisch te kijken naar de gebruikte periodisering en te beargumenteren welke gevolgen de gemaakte keuzes hebben [5](#page=5). > **Voorbeeld:** Onderzocht kan worden welke principes van periodisering gebruikt worden in de periodisering van China. De keuze voor het Congres van Wenen als scharnierpunt in het courante historische referentiekader kan worden beargumenteerd als getuigend van een eurocentrische blik [5](#page=5). ### 1.3 Kenmerken en leerinhouden De kenmerken van samenlevingen en interculturele contacten zijn over historische periodes geformuleerd. Voor de moderne en hedendaagse tijd worden specifieke leerinhouden aangereikt die de studenten moeten kunnen onderscheiden. Deze kenmerken en leerinhouden zijn cruciaal voor het examen [5](#page=5). Voor westerse en niet-westerse samenlevingen uit de moderne en hedendaagse tijd geldt dat studenten [5](#page=5): * Kenmerken van de verschillende maatschappelijke domeinen en interculturele contacten moeten kunnen toelichten. * Verbanden tussen de maatschappelijke domeinen moeten kunnen toelichten. --- # Kenmerken van samenlevingen en interculturele contacten Dit onderwerp analyseert de politieke, sociale, culturele en economische kenmerken van westerse en niet-westerse samenlevingen in de moderne en hedendaagse tijd, evenals de aard van hun interculturele contacten [5](#page=5). ### 2.1 Kenmerken van maatschappelijke domeinen en interculturele contacten Voor zowel westerse als niet-westerse samenlevingen in de moderne en hedendaagse tijd, is het cruciaal om de kenmerken van de verschillende maatschappelijke domeinen te kunnen onderscheiden en verbanden daartussen te leggen [5](#page=5) [6](#page=6). #### 2.1.1 Politieke kenmerken Politieke kenmerken omvatten concepten zoals staats(her)vorming, veranderende territoriale invulling, imperialisme, kolonialisme en dekolonisatie. Daarnaast vallen politieke ideologieën, breuklijnen, de natiestaat, bestuurlijke organisatie en verschillende staatsvormen hieronder. Specifieke staatsvormen die benoemd worden zijn de totalitaire staat, de rechtsstaat, de dictatuur en de democratie. Verder zijn mensenrechten en supranationale en intergouvernementele organisaties relevant [6](#page=6). #### 2.1.2 Sociale kenmerken Sociale kenmerken richten zich op de structuur van de samenleving, zoals een gelaagde samenleving, en de overgang naar industriële en postindustriële samenlevingen. Sociale bewegingen, gelijkheid en ongelijkheid, vrijheid en onvrijheid, en de dynamieken van oorlog, geweld en vrede zijn hierin opgenomen. Genocide, minderheden, wij-zij-denken, burgerrechten, onderdrukking en emancipatie, en migratie vallen eveneens onder dit domein [6](#page=6). #### 2.1.3 Culturele kenmerken Culturele kenmerken omvatten tradities en gewoonten, mens- en wereldbeelden, kunst- en cultuuruitingen, en levensbeschouwingen. Ook de multiculturele samenleving, fundamentalisme, de rol van wetenschappen en technologie, en propaganda zijn belangrijke elementen [6](#page=6). #### 2.1.4 Economische kenmerken Economische kenmerken bestrijken economische systemen, industrialisering, kapitalisme en mondialisering. Arbeidsorganisatie, productiemethoden, de beschikbaarheid van grondstoffen en materialen, en energiebronnen zijn hierin essentieel. Verder worden de consumptiemaatschappij, vraag en aanbod, concurrentie en de transport(r)evolutie behandeld [6](#page=6). ### 2.2 Interculturele contacten De aard van interculturele contacten tussen westerse en niet-westerse samenlevingen in de moderne en hedendaagse tijd kan divers zijn. Dit kan variëren van vreedzaam contact tot gewelddadig contact. Andere vormen zijn wederkerigheid, uitbuiting, cultuurvermenging en cultuurdominantie. Ook wederzijdse perceptie en wederzijdse impact zijn hierin belangrijk. Bij het beschrijven van samenlevingen is het van belang om begrippen en personen te gebruiken die relevant zijn voor die specifieke samenlevingen [7](#page=7). ### 2.3 Leerinhouden moderne tijd #### 2.3.1 Westerse samenleving en interculturele contacten (moderne tijd) De moderne tijd in westerse samenlevingen wordt gekenmerkt door de restauratie en revolutie na het Congres van Wenen, waarbij de doelstellingen, beslissingen en gevolgen van dit congres relevant zijn. Liberalisme en nationalisme kwamen op, met specifieke ideeën die de politieke landschappen vormden. Het ontstaan van België, met figuren als Willem I en de gebeurtenissen rond de Belgische revolutie, illustreert de politieke ontwikkelingen. De kenmerken van de Belgische staat, zoals de constitutionele parlementaire monarchie, het cijnskiesrecht en de unionistische en confessionele standpunten in de grondwet, zijn hierbij van belang [7](#page=7). Industrialisatie, met de eerste en tweede industriële revolutie, transformeerde de economie. Dit omvatte veranderingen in economische sectoren, grondstoffen en energie, transport en communicatie, en bedrijfsorganisatie. Industrialisatie in België werd mogelijk gemaakt door specifieke factoren [8](#page=8). De moderne tijd zag ook het ontstaan van een klassenmaatschappij in Europa, leidend tot sociale strijd. Proletarisering, kinderarbeid en de leef- en werkomstandigheden van arbeiders stonden centraal. Verbeteringen kwamen voort uit coöperaties, mutualiteiten, vakbonden en sociale wetgeving. Ideologieën zoals marxisme, sociaaldemocratie en christendemocratie boden verschillende antwoorden op deze sociale kwesties [8](#page=8). Migratie, met name van Europa naar Amerika, was een significant sociaal fenomeen [8](#page=8). Cultureel uitte de moderne tijd zich in diverse kunststromingen zoals romantiek, realisme, impressionisme, kubisme, expressionisme, art nouveau, surrealisme en abstracte kunst. Het analyseren van kunstwerken aan de hand van de kenmerken van deze stromingen is een belangrijk examenonderdeel [9](#page=9). Modern imperialisme, met name Europees imperialisme, kende specifieke voorwaarden en motieven, zoals de wedloop om Afrika en de impact op de buiten-Europese wereld. Belgisch imperialisme in Congo, met de Congo-Vrijstaat onder Leopold II en het rubberregime, had een verwoestende impact op de Congolese bevolking, wat leidde tot kritiek en een veranderende historische beeldvorming [9](#page=9). De Eerste Wereldoorlog had diepgaande gevolgen, met specifieke aanleidingen, oorzaken en de overgang van bewegingsoorlog naar loopgravenoorlog. De Vrede van Versailles en de bepalingen ervan, evenals de bedoelde en onbedoelde gevolgen, legden de basis voor latere conflicten [10](#page=10). Het interbellum zag de opkomst van totalitarisme, zoals het stalinisme in de Sovjet-Unie (met economisch, politiek en cultureel beleid), het fascisme in Italië en nazi-Duitsland. Antisemitisme en de uitsluiting en vervolging van Joden waren kenmerkend voor nazi-Duitsland [10](#page=10) [11](#page=11). De Tweede Wereldoorlog, met haar oorzaken, verloop, afloop en gevolgen, had een immense impact. De Holocaust is een cruciaal onderdeel van deze periode [11](#page=11) [12](#page=12). #### 2.3.2 Niet-westerse samenleving en interculturele contacten (moderne tijd) In de moderne tijd was China een belangrijke niet-westerse samenleving met eigen politieke, sociale, culturele en economische kenmerken. De interculturele contacten met het Westen, zowel qua aard als gevolgen, zijn hierin relevant [12](#page=12). ### 2.4 Leerinhouden hedendaagse tijd #### 2.4.1 Westerse samenleving en interculturele contacten (hedendaagse tijd) De hedendaagse tijd kenmerkt zich door een nieuwe wereldorde, met de oprichting en werking van de Verenigde Naties (VN) als belangrijk orgaan voor internationale samenwerking en conflictbeheersing. De Koude Oorlog, met haar ontstaan, verloop (in Europa en buiten Europa), oprichting van de NAVO en het Warschaupact, en uiteindelijke afloop door de val van de Berlijnse Muur en de implosie van de Sovjet-Unie, bepaalde lange tijd de internationale verhoudingen. Actuele verhoudingen tussen de Verenigde Staten en Rusland zijn hier een direct gevolg van [12](#page=12). Europese eenmaking, met de oprichting van de Europese Unie (EU), haar doelstellingen, de bevoegdheden van de Europese instellingen en actuele uitdagingen, is een cruciaal politiek en economisch proces [13](#page=13). Dekolonisatie, met name van Belgisch Congo naar onafhankelijkheid, is een belangrijk proces met eigen oorzaken en verloop. De politieke regimes in Congo na 1960 en de actuele verhoudingen tussen België en Congo zijn hierin relevant [13](#page=13). In België zelf spelen breuklijnen en conflicten, zoals de drie voornaamste breuklijnen, de koningskwestie en de overgang van verzuiling naar ontzuiling, een belangrijke rol. België is een federale staat met specifieke bestuursniveaus en bevoegdheden van gewesten, gemeenschappen, de federale overheid en de Europese Unie. De standpunten van Vlaamse partijen en hun voorzitters zijn hierin relevant [13](#page=13). Cultureel worden emancipatieprocessen zoals de seksuele revolutie, de strijd voor LGBTQIA+ rechten, en de strijd tegen rassensegregatie in de Verenigde Staten behandeld. Kunststromingen zoals popart, postmodernisme, Cobra, minimal art, optical art, land art en conceptuele kunst kenmerken de hedendaagse tijd [14](#page=14). Actuele internationale verhoudingen en de evolutie van machtsverhoudingen sinds 1990, met name de Israëlisch-Palestijnse kwestie, zijn onderwerp van studie [14](#page=14). #### 2.4.2 Niet-westerse samenleving en interculturele contacten (hedendaagse tijd) De Volksrepubliek China heeft na de communistische staatsgreep door Mao Zedong, met specifieke kenmerken van zijn beleid, een periode van modernisering onder Deng Xiaoping gekend en kent nu een beleid onder Xi Jinping met eigen politieke, sociale, culturele en economische kenmerken. De interculturele contacten van China met het Westen, zowel qua aard als gevolgen, zijn cruciaal in de hedendaagse wereld [15](#page=15). ### 2.5 Vergelijking van samenlevingen en historische periodes Het vergelijken van kenmerken van bestudeerde samenlevingen, zowel binnen eenzelfde periode als tussen verschillende historische periodes, is essentieel. Dit geldt voor de vergelijking van westerse en niet-westerse samenlevingen in de moderne en hedendaagse tijd, en in bredere zin over alle bestudeerde periodes: prehistorie, het oude nabije oosten, de klassieke oudheid, de middeleeuwen, de vroegmoderne tijd, de moderne tijd en de hedendaagse tijd. Hierbij worden gelijkenissen en verschillen onderscheiden [15](#page=15). Vergelijkingspunten voor politieke kenmerken omvatten imperialisme en staatsvormen zoals democratie en dictatuur. Culturele kenmerken zijn onder meer kunstuitingen, de multiculturele samenleving en propaganda. Sociale kenmerken betreffen migratie, slavernij en de gelaagde samenleving. Economische kenmerken omvatten industrialisering, arbeidsorganisatie en handel [16](#page=16). Kunst en cultuur, door middel van kunst- en cultuuruitingen, bieden inzicht in de mens en de wereld. Het analyseren van deze uitingen gebeurt aan de hand van een stappenplan, waarbij de context, vorm en inhoud centraal staan [16](#page=16). --- # Bronnnenanalyse en historische beeldvorming Dit onderwerp richt zich op het kritisch beoordelen van historische bronnen, het evalueren van hun bruikbaarheid en betrouwbaarheid, en het begrijpen van hoe standplaatsgebondenheid en historische beeldvorming het beeld van het verleden beïnvloeden. ### 3.1 Bronnenanalyse: het beoordelen van bruikbaarheid en betrouwbaarheid Bronnenanalyse is het proces van het actief bewerken van historische bronnen om informatie te verkrijgen die een historische vraag kan beantwoorden. Dit proces omvat het beoordelen van de bruikbaarheid en betrouwbaarheid van deze bronnen [18](#page=18). #### 3.1.1 Stappenplan voor bronnenanalyse Het uitvoeren van een bronnenanalyse vereist een gestructureerde aanpak, door middel van een stappenplan met richtvragen om het proces te begeleiden [18](#page=18). ##### 3.1.1.1 Stap 1: Verzamel informatie over de context van elke bron Bij deze stap worden de eigenschappen van de bronnen bepaald en eventueel ontbrekende contextgegevens geïdentificeerd [18](#page=18). * **a) Situering in het historisch referentiekader:** * In de tijd [18](#page=18). * In de ruimte [18](#page=18). * In de maatschappelijke domeinen [18](#page=18). * **b) Bepalen van de soort bron:** * Primair of secundair [19](#page=19). * Geschreven, mondeling, materieel of audiovisueel [19](#page=19). * **c) Contextualiseren van de maker van de bron:** * Naam, beroep, afkomst (wie) [19](#page=19). * Ooggetuige, tijdgenoot [19](#page=19). * Opdrachtgever van de bron [19](#page=19). * Maatschappelijke positie van de maker [19](#page=19). * Perspectief van de maker [19](#page=19). * **d) Bepalen van de eigenschappen van elke bron:** * Het doelpubliek (voor wie) [19](#page=19). * De inhoud (wat) [19](#page=19). * De bedoeling (waarom) [19](#page=19). ##### 3.1.1.2 Stap 2: Bestudeer de inhoud van elke bron Dit houdt in dat de bronnen gelezen of bekeken worden [19](#page=19). ##### 3.1.1.3 Stap 3: Interpreteer elke bron Deze stap omvat de analyse en evaluatie van de bron [19](#page=19). * **a) Toelichten hoe de historische context en de standplaatsgebondenheid de inhoud bepalen:** De historische context en de standplaatsgebondenheid van de maker kunnen de inhoud van de bron beïnvloeden [19](#page=19). * **b) Beoordelen van de bruikbaarheid en betrouwbaarheid van elke bron voor het beantwoorden van een historische vraag:** 1. **Argumenteren van de bruikbaarheid:** * Geeft de bron rechtstreekse informatie over het onderwerp [19](#page=19)? * Geeft de bron onrechtstreekse informatie over het onderwerp [19](#page=19)? * Geeft de bron een volledig, gedeeltelijk of geen antwoord op de historische vraag [19](#page=19)? 2. **Argumenteren van de betrouwbaarheid:** * Welke elementen in de historische context van de bron beïnvloeden de betrouwbaarheid [19](#page=19)? * Welke criteria stellen de betrouwbaarheid van de inhoud van de bron in vraag [19](#page=19)? * Welke criteria bevestigen de betrouwbaarheid van de inhoud van de bron [19](#page=19)? **Mogelijke criteria om betrouwbaarheid te bepalen:** * Gebruikte argumentatie [20](#page=20). * Interpretatie [20](#page=20). * Veralgemening [20](#page=20). * Vooroordeel [20](#page=20). * Stereotypering [20](#page=20). ##### 3.1.1.4 Stap 4: Formuleer een beargumenteerd antwoord op de historische vraag Bij deze stap wordt informatie uit verschillende bronnen geselecteerd en afgewogen om de historische vraag te beantwoorden, rekening houdend met de analyse van de historische context, bruikbaarheid en betrouwbaarheid. Het antwoord moet gestaafd worden met argumenten die gebaseerd zijn op de informatie uit de bronnen [20](#page=20). > **Voorbeeld:** Bij de vraag "Was Mobutu een marionet voor het Westen?" worden bronnen zoals opvattingen van historici, getuigenissen, nieuwsfragmenten en foto's gebruikt. De analyse omvat het plaatsen en afwegen van argumenten uit deze bronnen om tot een beargumenteerd antwoord te komen [20](#page=20). #### 3.1.2 Het redeneren met en over bronnen Het actief bewerken van historische bronnen is essentieel om een antwoord te vinden op een historische vraag. Dit vereist dat men redeneert over de bruikbaarheid en betrouwbaarheid van de bronnen in relatie tot de historische vraag [18](#page=18). ### 3.2 Historische beeldvorming en de invloed van standplaatsgebondenheid Het verleden wordt door historici in beeld gebracht door een kritische analyse van bronnen, waarbij betrouwbare informatie wordt geconstrueerd tot een beeld van het verleden. Een historisch beeld is echter altijd een constructie van iemand, die bronnen selecteert, interpreteert en samenhang zoekt vanuit een bepaald perspectief. Bronnen kunnen elkaar tegenspreken, zeldzaam of nieuw zijn, wat kan leiden tot verschillende en veranderende historische beelden. Daarom moet historische beeldvorming met de nodige voorzichtigheid worden benaderd [20](#page=20). #### 3.2.1 Historische beeldvorming Bij historische beeldvorming wordt op het examen gebruik gemaakt van bronnen over een historische persoon of gebeurtenis, aangevuld met extra informatie over de maker en een historische vraag. Het doel is om een historische vraag te beantwoorden en voorbeelden van historische beeldvorming te beoordelen aan de hand van historische redeneerwijzen [21](#page=21). **Gebruikte historische redeneerwijzen:** * Oorzaak - gevolg benoemen [21](#page=21). * Bedoelde en onbedoelde gevolgen onderscheiden [21](#page=21). * Meerdere perspectieven hanteren [21](#page=21). * Continuïteit en verandering benoemen [21](#page=21). * Evolutie en revolutie benoemen [21](#page=21). * Bewijs gebruiken [21](#page=21). * Actualiseren [21](#page=21). * Verbanden leggen [21](#page=21). * Historisch contextualiseren [21](#page=21). * Menselijke actoren (agency benoemen) [21](#page=21). * Veralgemening analyseren [21](#page=21). * Stereotypering analyseren [21](#page=21). > **Voorbeeld:** Een fragment uit een handboek uit de jaren 1960 over de relatie tussen westerse kolonisatoren en lokale bevolking kan worden geanalyseerd op stereotyperingen en hoe deze de historische beeldvorming beïnvloeden [21](#page=21). #### 3.2.2 Standplaatsgebondenheid Standplaatsgebondenheid analyseert de invloed van de maatschappelijke en persoonlijke context van de maker op de vorming van een beeld van het verleden. Op het examen wordt dit toegepast op bronnen rond een historische persoon of gebeurtenis, met extra informatie over de maker en een historische vraag [22](#page=22). > **Voorbeeld:** Bronnen die de kolonisatie van Congo vanuit een Congolees en een Belgisch oogpunt presenteren, kunnen worden geanalyseerd om het beeld over de kolonisatie te verklaren vanuit de standplaatsgebondenheid van de makers [22](#page=22). ### 3.3 Relatie verleden - heden - toekomst Dit onderdeel richt zich op betekenissen die gegeven worden aan historische of actuele fenomenen uit de moderne en hedendaagse tijd. Het omvat het toelichten van deze betekenissen, het beoordelen van collectieve herinnering, en het reflecteren over de democratische rechtsstaat, verantwoordelijkheid en de eigen rol daarin [22](#page=22). * **Betekenisgeving aan fenomenen:** Het toelichten van betekenissen die personen of groepen geven aan actuele of historische personen, plaatsen, gebeurtenissen en ontwikkelingen [22](#page=22). * **Collectieve herinnering:** Het beoordelen of de betekenisgeving een voorbeeld is van collectieve herinnering [22](#page=22). * **Democratische rechtsstaat:** Het toelichten van de betekenis, principes en werking van de democratische rechtsstaat op verschillende bestuursniveaus, het beoordelen van beperkingen in de praktijk en mogelijke groeikansen [22](#page=22). * **Verantwoordelijkheid:** Het toelichten hoe men binnen de democratische rechtsstaat verantwoordelijkheid kan opnemen en het bepalen van de mogelijkheden en beperkingen van de eigen rol [22](#page=22). --- # Relatie tussen verleden, heden en toekomst Dit onderwerp onderzoekt de dynamische wisselwerking tussen hoe we betekenis geven aan actuele en historische gebeurtenissen, reflecteren op de democratische rechtsstaat en onze rol daarin, en hoe collectieve herinneringen zich ontwikkelen. ### 4.1 Betekenisgeving aan fenomenen De betekenis die wordt toegekend aan actuele en historische fenomenen uit de moderne en hedendaagse tijd kan worden toegelicht. Personen of groepen geven betekenis aan dezelfde historische of actuele personen, plaatsen, gebeurtenissen en ontwikkelingen. Het beoordelen of deze betekenisgeving een voorbeeld is van collectieve herinnering is hierbij een belangrijk aspect [22](#page=22). ### 4.2 De democratische rechtsstaat en verantwoordelijkheid Reflecteren op de betekenis, de principes en de werking van de democratische rechtsstaat is een centraal onderdeel. Dit omvat ook de eigen verantwoordelijkheid binnen deze staatsvorm [22](#page=22). #### 4.2.1 Werking en principes van de democratische rechtsstaat De betekenis, principes en werking van de democratische rechtsstaat kunnen worden toegelicht op verschillende bestuursniveaus. Tevens kan de beperkingen van een democratische rechtsstaat in de praktijk worden beoordeeld, evenals mogelijke groeikansen [22](#page=22). #### 4.2.2 Verantwoordelijkheid opnemen in de rechtsstaat Er kan worden toegelicht hoe men binnen de democratische rechtsstaat verantwoordelijkheid kan opnemen. Hierbij worden de mogelijkheden en beperkingen van de eigen rol bepaald [22](#page=22). ### 4.3 Evolutie van collectieve herinneringen Het beoordelen of de gegeven betekenisgeving een voorbeeld is van collectieve herinnering is een belangrijk onderdeel van het begrijpen van de relatie tussen verleden, heden en toekomst. Collectieve herinneringen evolueren en worden gevormd door de interpretatie van historische gebeurtenissen vanuit verschillende perspectieven [22](#page=22). > **Tip:** Bij de analyse van historische bronnen is het cruciaal om rekening te houden met de "standplaatsgebondenheid" van de maker. Dit houdt in dat de maatschappelijke en persoonlijke context van de maker het beeld van het verleden kan beïnvloeden. Denk hierbij aan bronnen die de kolonisatie van Congo vanuit een Congolees en Belgisch oogpunt bekijken, waarbij informatie over de maker, de tijd, de ruimte en de maatschappelijke context essentieel is voor de interpretatie [22](#page=22). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Vakfiche | Een document dat alle essentiële informatie bevat die nodig is voor een student om een specifiek vak te studeren en het bijbehorende examen met succes af te leggen, inclusief leerstof, examenstructuur, beoordelingscriteria en aanbevolen studiemateriaal. | | Domeingebonden doorstroomfinaliteit | Een onderwijsrichting die leerlingen voorbereidt op hoger onderwijs in een specifiek domein, met een nadruk op academische kennis en vaardigheden om door te stromen naar een verwante opleiding. | | Historisch referentiekader | Een gestructureerd raamwerk dat historische gebeurtenissen, periodes, personen en maatschappelijke domeinen ordent en relateert, teneinde inzicht te verschaffen in het verleden en de context van de eigen tijd te begrijpen. | | Structuurbegrippen | Concepten die gebruikt worden om historische fenomenen te analyseren en te situeren, zoals tijd (chronologie, continuïteit, verandering) en ruimte (stedelijk, ruraal, mondiaal), en maatschappelijke domeinen (politiek, economisch, sociaal, cultureel). | | Scharnierpunten | Bepaalde historische gebeurtenissen of ontwikkelingen die fungeren als overgangsmomenten tussen verschillende historische periodes, kenmerkend voor significante veranderingen in de maatschappij. | | Periodisering | Het proces van het indelen van de geschiedenis in afgebakende periodes op basis van specifieke kenmerken en gebeurtenissen, vaak met symbolische begin- en einddata, wat een constructie achteraf is. | | Etnocentrische blik | Een visie die uitgaat van de eigen cultuur als superieur of als norm, en andere culturen beoordeelt vanuit de eigen culturele waarden en normen, wat kan leiden tot een beperkt perspectief. | | Maatschappelijk domein | Een specifieke sfeer van menselijke activiteit en organisatie binnen een samenleving, zoals het politieke, economische, sociale en culturele domein, waarin historische gebeurtenissen en ontwikkelingen zich afspelen. | | Leerdoel | Een duidelijke omschrijving van de competenties en kennis die een student aan het einde van een leereenheid of vak dient te verwerven, gericht op wat de student moet kennen en kunnen. | | Interculturele contacten | De interacties en relaties tussen verschillende culturen, variërend van vreedzaam contact en cultuurvermenging tot gewelddadig contact en cultuurdominantie, die de maatschappelijke en culturele ontwikkeling beïnvloeden. | | Kunststroming | Een beweging binnen de kunstgeschiedenis die wordt gekenmerkt door een gemeenschappelijke stijl, filosofie, thema's en technieken, beoefend door een groep kunstenaars gedurende een bepaalde periode. | | Modern imperialisme | Een periode in de geschiedenis (ca. 1870-1914) waarin Europese machten hun invloed en controle uitbreidden over grote delen van Afrika en Azië, gedreven door economische, politieke en strategische motieven. | | Vrede van Versailles | Het vredesverdrag dat in 1919 werd gesloten na de Eerste Wereldoorlog, waarbij Duitsland zware herstelbetalingen en territoriale verliezen werden opgelegd, wat bijdroeg aan de politieke instabiliteit die leidde tot de Tweede Wereldoorlog. | | Totalitarisme | Een politiek systeem waarin de staat de absolute controle uitoefent over alle aspecten van het publieke en private leven van de burgers, en waar individuele vrijheden sterk worden beperkt ten gunste van de staatsmacht. | | Koude Oorlog | Een periode van geopolitieke spanning tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie en hun respectievelijke bondgenoten, gekenmerkt door ideologische strijd, wapenwedloop en proxy-oorlogen, maar zonder directe grootschalige militaire confrontatie tussen de supermachten. | | Dekolonisatie | Het proces waarbij koloniën onafhankelijk worden van hun moederlanden, vaak na een periode van politieke strijd en sociale transformatie, zoals de onafhankelijkheid van Belgisch Congo. | | Democratische rechtsstaat | Een staatsvorm die gebaseerd is op de principes van democratie, de rechtsstaat en de scheiding der machten, waarbij de rechten en vrijheden van burgers worden beschermd door onafhankelijke rechtspraak. | | Collectieve herinnering | Het gedeelde geheugen van een groep of samenleving over gebeurtenissen uit het verleden, die wordt gevormd door culturele uitingen, onderwijs en sociale interacties, en die de identiteit en het zelfbeeld van de groep beïnvloedt. | | Bronnenanalyse | Het systematisch onderzoeken en interpreteren van historische bronnen (geschreven, mondeling, materieel, audiovisueel) om informatie af te leiden, de betrouwbaarheid en bruikbaarheid te beoordelen en een antwoord te formuleren op een historische vraag. | | Standplaatsgebondenheid | Het idee dat de perceptie en interpretatie van gebeurtenissen of informatie altijd wordt beïnvloed door de specifieke sociale, culturele, historische en persoonlijke context van de waarnemer of maker van de bron. |

# Indeling van de tijd en historische periodes Dit onderwerp onderzoekt de historische ontwikkeling van tijdsindelingen, kalenders en de indeling van de geschiedenis in verschillende periodes, van de prehistorie tot de hedendaagse tijd. ## 1. De tijdsaanduidingen De indeling van tijd is een langzaam tot stand gekomen proces [2](#page=2). ### 1.1 De dag en de uren De Egyptenaren stelden de dag vast als de tijd waarin de zon terug op dezelfde plaats stond. De dag werd onderverdeeld in 'gelijke' delen: eerst 'dag' en 'nacht', waarbij de nacht werd ingedeeld in nachtwaken. Later werd dit, beïnvloed door de voorkeur voor het getal 12, ingedeeld in 12 'gelijke' delen, de uren, wat resulteerde in een dag van 24 uren [2](#page=2) [3](#page=3). ### 1.2 De zeven-dagen-week De zeven-dagen-week is van Joodse oorsprong, gebaseerd op het scheppingsverhaal. De namen van de weekdagen in West-Europese talen zijn afgeleid van Germaanse en Romeinse goden of natuurverschijnselen [3](#page=3): * **Maandag:** Verwijst naar de maan (luna) [3](#page=3). * **Dinsdag:** Verwijst naar de Germaanse god Tiwaz [3](#page=3). * **Woensdag:** Verwijst naar de Germaanse god Wodan/Odin [3](#page=3). * **Donderdag:** Verwijst naar de Germaanse god Thor/Donar [3](#page=3). * **Vrijdag:** Verwijst naar de Germaanse godin Freya [3](#page=3). * **Zaterdag:** Verwijst naar de Romeinse god Saturnus en is gerelateerd aan de 'sabbat' [3](#page=3). * **Zondag:** Verwijst naar de zon (sol) [3](#page=3). In Slavische talen wordt vaak een nummering gebruikt, verwijzend naar het Scheppingsverhaal [3](#page=3). ### 1.3 De maand Maanden worden berekend op basis van de stand van de maan, de tijd tussen twee volle manen. De Romeinen gaven veel maandnamen [3](#page=3): * **Martius:** Ter ere van Mars [3](#page=3). * **Aprilis:** Afgeleid van het Latijnse woord voor 'openen' [3](#page=3). * **Maius:** Ter ere van Maia [3](#page=3). * **Junius:** Ter ere van Juno [3](#page=3). * **Julius:** Verwijzend naar Julius Caesar [3](#page=3). * **Augustus:** Verwijzend naar keizer Augustus [3](#page=3). * **September, oktober, november, december:** Afgeleid van de getallen 7, 8, 9, 10, omdat de Romeinen Nieuwjaar in maart vierden [3](#page=3). * **Januaris:** Ter ere van Janus [3](#page=3). * **Februarius:** Ter ere van de god Februus en gerelateerd aan 'februa' (symbolische reiniging) [4](#page=4). Januari en februari werden later toegevoegd, waarna februari soms langer werd gemaakt om rekening te houden met de seizoenen, wat leidde tot het concept van schrikkeljaren [4](#page=4). ### 1.4 Het jaar en de kalender Vrijwel alle volkeren hebben door de geschiedenis heen hun eigen tijdrekening ontwikkeld. Julius Caesar introduceerde het schrikkeljaar om seizoensverschuivingen te voorkomen. De huidige gregoriaanse kalender, geïntroduceerd door paus Gregorius XIII, verfijnde de regels voor schrikkeljaren: een extra dag elke vier jaar, met uitzondering van eeuwjaren, tenzij deze deelbaar zijn door 400 [4](#page=4). ### 1.5 Het begin van de tijdrekening en het nulpunt De tijdrekening werd rond de zesde eeuw grotendeels voltooid, met aanpassingen in de zestiende eeuw. De geboorte van Jezus Christus werd als beginpunt genomen, waardoor er geen jaar nul bestaat. Het getal nul werd pas rond de achtste eeuw in Europa bekend, afkomstig van de Arabieren [4](#page=4). ## 2. Historische periodes De geschiedenis wordt ingedeeld in belangrijke periodes, gebaseerd op de indeling van Callarius (ca. 1700) met 'historia antiqua', 'historia medii aevi' en 'historia nova' [4](#page=4). ### 2.1 De gangbare periodisering van de westerse geschiedenis De westerse geschiedenis wordt doorgaans ingedeeld in 6 à 7 periodes [5](#page=5): * **De Prehistorie:** Tot 3500 v. Chr. (eenmaking Egypte en ontstaan schrift) [5](#page=5). * **De Oudheid:** 3500 v. Chr. tot ca. 500 n. Chr. (einde West-Romeinse Rijk) [5](#page=5). * Het oude Nabije Oosten (Egypte en Mesopotamië) [5](#page=5). * De Klassieke Oudheid (Griekenland en Rome) [5](#page=5). * **De Middeleeuwen:** 500 tot 1500 (ontdekkingsreizen) [5](#page=5). * **De Vroegmoderne of Nieuwe Tijd:** 1500 tot 1800 (Franse en Industriële Revolutie) [5](#page=5). * **De Moderne of Nieuwste Tijd:** 1800 tot 1945 (Einde Tweede Wereldoorlog) [5](#page=5). * **De Eigen of Hedendaagse Tijd:** Vanaf 1945 [5](#page=5). ### 2.2 Alternatieve periodiseringscriteria * **Ancien Regime:** De Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd worden soms samen aangeduid als 'het Ancien Regime' [5](#page=5). * **Technologische vooruitgang:** De Nieuwste en Eigen Tijd (tot ca. 1980) worden soms samengenomen als een periode van technologische vooruitgang. Vanaf 1980, na de val van het communisme, spreekt men van de periode van informatietechnologie [5](#page=5). * **Samenlevingstype:** Een andere indeling is gebaseerd op het samenlevingstype: jagers en voedselverzamelaars, landbouwsamenleving, industriële samenleving en hoogtechnologische samenleving [5](#page=5). ## 3. Spreken over geschiedenis: De vier domeinen Geschiedenis gaat over (onderdelen van) een bepaalde maatschappij in een bepaalde tijd. Menselijke activiteiten kunnen worden geordend in vier grote domeinen [5](#page=5): * **Economisch domein:** Antwoord op de vraag "hoe worden goederen verworven en verdeeld?" [5](#page=5). * **Politiek domein:** Antwoord op de vraag "wie heeft de macht en hoe wordt deze verdeeld?" [6](#page=6). * **Sociaal domein:** Antwoord op de vraag "hoe leven mensen samen?" [6](#page=6). * **Cultureel domein:** Antwoord op de vragen "hoe geeft de mens zijn leven zin?", "hoe drukt de mens zich uit?" en "hoe verwerft hij kennis?" [6](#page=6). * Levensopvatting en godsdienst [6](#page=6). * Taal en expressie, kunst [6](#page=6). * Wetenschap en techniek [6](#page=6). * Onderwijs en vorming [6](#page=6). * Sport en vrije tijd [6](#page=6). Soms wordt het sociale domein gerelateerd aan de andere drie, wat leidt tot socio-politieke, socio-economische en socio-culturele activiteiten [6](#page=6). ## 4. De tijdsgeest per historische periode De uitbouw van een samenleving hangt af van de heersende tijdsgeest [6](#page=6). ### 4.1 De prehistorie De oudste bewijzen van rechtop lopende wezens dateren van ongeveer 5 miljoen jaar geleden. De eerste mensachtigen, australopitheken, leefden zo'n 3 miljoen jaar geleden. De overgang naar 'mens' is afhankelijk van criteria zoals lichaambouw, hersenvolume en het gebruik van bewerkte werktuigen [7](#page=7). #### 4.1.1 Mensensoorten * **Australopitheken:** Voorlopers van de mens, liepen rechtop, maar hadden een te klein schedelinhoud [8](#page=8). * **Homo habilis (vaardige mens):** Leefde circa 2 miljoen jaar geleden, maakte eenvoudige stenen werktuigen [8](#page=8). * **Homo erectus (rechtop lopende mens):** Fabriceerde betere werktuigen en organiseerde zich beter in groepen [8](#page=8). * **Homo sapiens (verstandige mens):** Leefde circa 130.000 jaar geleden, directe voorouder van de homo sapiens sapiens [8](#page=8). * **Homo sapiens sapiens (verstandige moderne mens):** Grondlegger van de huidige mensheid, verdrong andere menssoorten circa 50.000 jaar geleden [8](#page=8). Deze vroege menssoorten leefden nomadisch, gebruikten waarschijnlijk een eenvoudige taal, en leefden van jacht, visvangst en het verzamelen van planten. De beheersing van vuur maakte het leven draaglijker [8](#page=8). #### 4.1.2 Neolithische Revolutie Tegen het einde van de prehistorie, rond 10.000 v. Chr., begon men met landbouw, mede door een temperatuurstijging die gebieden vruchtbaarder maakte. Mensen ontdekten dat planten uit zaadjes of knollen groeiden, waardoor jacht en pluk geleidelijk werden teruggedrongen. De Vruchtbare Sikkel (rond de Tigris en Eufraat) werd een bakermat van landbouwgemeenschappen. Landbouwers werden sedentair en begonnen met het domesticeren van diersoorten. Dorpen ontstonden met eenvoudige regels en taakverdeling. Specialisatie leidde tot betere technieken, waaronder betere landbouwwerktuigen, gebakken potten en gepolijste stenen werktuigen, wat het Neolithicum (nieuwsteentijdperk) inluidde. Mijnbouw werd ook een economische activiteit. Dit proces wordt de Neolithische Revolutie genoemd [10](#page=10) [8](#page=8) [9](#page=9). ### 4.2 De Oudheid: het oude Nabije Oosten Langs grote rivieren groeiden landbouwgemeenschappen uit tot stedelijke beschavingen, zoals Egypte en Mesopotamië rond 3000 v. Chr.. Huizen werden opgetrokken uit leem en riet. Bestuur en religie waren vaak verweven. Naast ambachtslieden kwamen er kooplieden. Irrigatiesystemen werden aangelegd en het eerste schrift op kleitabletten ontstond. De uitvinding van het wiel verbeterde handel en transport aanzienlijk. Sterke leidersfiguren, vaak met religieuze legitimatie en machtsvertoon, leidden deze beschavingen [10](#page=10) [11](#page=11). ### 4.3 De Klassieke Oudheid De Klassieke Oudheid kenmerkt zich door een nieuw samenlevingsmodel dat de basis legde voor onze huidige samenleving. De Griekse en Romeinse beschavingen zijn hierin cruciaal [11](#page=11). #### 4.3.1 De Griekse beschaving Vanwege het bergachtige terrein en de vele eilanden, werd de zee een belangrijke verbindingsweg voor de Grieken, die zich ontwikkelden tot meesters in de handel en het stichten van kolonies. Ze pasten het schrift van de Feniciërs aan, wat later door de Romeinen werd overgenomen en verspreid. Griekenland bestond uit autonome stadstaten ('poleis') met elk een eigen identiteit. In Athene ontstond in de 5e eeuw v. Chr. een voorloper van de democratie. Sparta stond bekend om zijn sobere levensstijl en militair bewind. Griekse denkers, zoals natuurfilosofen, begonnen mythen en godenverhalen in vraag te stellen en rationele antwoorden te zoeken, wat de basis legde voor diverse wetenschappen. Panhelleense invloeden, zoals de Olympische Spelen, Griekse kunststromingen en architectonische stijlen (zuilen), waren aanwezig. Alexander de Grote verspreidde de Griekse cultuur verder [11](#page=11) [12](#page=12). #### 4.3.2 De Romeinse beschaving Rome groeide vanuit een nederzetting uit tot een handels- en machtscentrum door veroveringen, ondersteund door een goed georganiseerd leger. Het Romeinse Rijk bereikte in 117 zijn grootste omvang, rond de Middellandse Zee (Mare Nostrum). De Romeinen waren milde overheersers en creëerden een multinationale staat met verschillende burgerrechten. Ze legden heirbanen (verharde wegen) aan, bouwden legioen- en handelssteden met Romeinse architectuur, en ontwikkelden een verfijnd rechtssysteem. Het rijk werd in 395 gesplitst in het Oost- en West-Romeinse Rijk. Het Latijn werd een basistaal in West- en Midden-Europa, waaruit Romaanse talen ontstonden. Vele aspecten van onze huidige taal, architectuur en infrastructuur zijn Romeins van oorsprong [12](#page=12) [13](#page=13). Het polytheïsme werd vervangen door monotheïsme, met het christendom dat vanaf 391 staatsgodsdienst werd. De invallen van de Hunnen en de migratie van Germaanse stammen zetten het West-Romeinse Rijk onder druk. In 476 werd de laatste Romeinse keizer afgezet, wat het begin van de Middeleeuwen inluidde [13](#page=13) [14](#page=14). ### 4.4 De Middeleeuwen De Middeleeuwen kenmerkten zich door algemene onveiligheid, verwaarlozing van landbouw, en verval van wegen en steden. Invallen van Noormannen en het Islamitische rijk zorgden voor onrust, waardoor handel op grote afstand verminderde en ruilhandel toenam. Grondbezit werd belangrijk, wat leidde tot het feodale systeem, waarbij vorsten land toevertrouwden aan de adel. Lokale gezaghebbers gedroegen zich echter steeds meer als 'kleine vorsten'. De kerk behield haar macht, versterkt door de link tussen geloof en koninklijke macht binnen de Franken. Vanaf de elfde eeuw werd het leven geleidelijk veiliger, waardoor handel weer opbloeide en steden, met name in Noord-Italië en de Nederlanden, zich ontwikkelden [14](#page=14) [15](#page=15). #### 4.4.1 Landbouw en stedelijke ontwikkeling De drieslagstelsel, betere bemesting en ploegen zorgden voor een hogere voedselproductie, wat leidde tot bevolkingsgroei en meer arbeidskrachten. Steden kregen meer economische macht en verworven privileges, wat het feodale systeem langzaam uitholde. In steden bestond een duidelijke sociale gelaagdheid. Ambachtslieden organiseerden zich in 'ambachten' en kooplieden in 'gilden' om prijsafspraken te maken en handel te garanderen. De leefomstandigheden in steden waren echter vaak slecht, met gebrek aan stromend water en riolering, wat leidde tot ongedierte en pestepidemieën [16](#page=16). ### 4.5 De Nieuwe Tijd (Vroegmoderne Tijd) De stijgende welvaart gaf de techniek nieuwe impulsen. De verovering van Constantinopel in 1453 en de terugkeer van geleerden met oude geschriften naar Italië, gecombineerd met de uitvinding van de boekdrukkunst, stimuleerden de groei van kunst, cartografie, navigatie, sterrenkunde en scheepsbouw (Renaissance). Door de bezetting van handelsroutes naar China door de Turken, gingen Portugal en Spanje op zoek naar nieuwe routes, wat leidde tot ontdekkingsreizen en de kolonisatie van Afrika, Amerika en Azië. Dit zorgde voor grote rijkdom in Europa en de opkomst van machtige handelscompagnieën [16](#page=16) [17](#page=17). Politiek gezien groeiden Frankrijk, Engeland en Spanje uit tot sterke eenheidsstaten. De 16e en 17e eeuw werden gekenmerkt door conflicten tussen deze machten. Op religieus vlak leidde de Reformatie, met figuren als Maarten Luther en Johannes Calvijn, tot een splitsing binnen het christendom (rooms-katholicisme en protestantisme). De contrareformatie van de kerk leidde tot vervolgingen. Deze religieuze conflicten resulteerden ook in de scheiding van de Nederlanden [18](#page=18) [19](#page=19). ### 4.6 De Nieuwste Tijd In de 18e eeuw legde Engeland de basis voor de Industriële Revolutie, met de uitvinding van de stoommachine als belangrijke impuls. Dit leidde tot modernisering en de verspreiding van industriële technieken over het vasteland, met België als koploper. Veel landbouwers trokken naar de stad, wat leidde tot uitbuiting en armoede, en de oprichting van arbeidersverenigingen [19](#page=19). Daarnaast vonden politieke revoluties plaats: de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring en de Franse Revolutie markeerden een verschuiving naar democratische bestuurssystemen. Dit tijdperk kende ook een ideologische revolutie met de Verlichting, waarbij religie en ratio steeds meer werden losgekoppeld. Monarchieën verklaarden oorlog aan Frankrijk, maar stuitten op Napoleon [20](#page=20). ### 4.7 De Eigen Tijd (Hedendaagse Tijd) De spanningen uit de Nieuwste Tijd leidden tot de Eerste Wereldoorlog, uitgelokt door politieke motieven. De oorlog, gekenmerkt door nieuwe technologieën en loopgraven, eiste miljoenen slachtoffers. Politiek volgde er democratisering, de opkomst van communistische regimes (Rusland) en de ontbinding van het Oostenrijks-Hongaarse Rijk [20](#page=20) [21](#page=21). De economische crisis in de jaren '30 leidde tot de Tweede Wereldoorlog, met dictaturen als Mussolini en Hitler en de As-mogendheden tegenover de geallieerden. Het einde van WO II leidde tot de oprichting van de Verenigde Naties en de opbouw van een verenigd Europa (Europese Unie). Na WO II ontstonden spanningen tussen het westblok (VS) en het oostblok (Rusland) in de Koude Oorlog, die eindigde met de val van het communisme [22](#page=22). --- # Domeinen van menselijke activiteit Menselijke activiteiten kunnen worden georganiseerd binnen vier hoofdkoepels om de geschiedenis beter te bestuderen en relaties tussen tijdsperiodes te leggen [5](#page=5) [6](#page=6). ### 2.1 De vier hoofdkoepels Er bestaan vier grote domeinen waarin menselijke activiteiten geordend kunnen worden [5](#page=5): #### 2.1.1 Economisch domein Dit domein beantwoordt de vraag hoe goederen worden verworven en verdeeld binnen de samenleving. Het omvat alle activiteiten die verband houden met de manier waarop mensen aan de kost komen en materieel proberen te overleven [5](#page=5). #### 2.1.2 Politiek domein Dit domein biedt een antwoord op de vraag wie de macht in handen heeft en hoe deze wordt verdeeld. Het bevat alle activiteiten die te maken hebben met de manier waarop een samenleving wordt bestuurd [6](#page=6). #### 2.1.3 Sociaal domein Dit domein beantwoordt de vraag hoe mensen samenleven. Het onderzoekt welke relaties de eenheid van de maatschappij vormen en welke activiteiten sociaal toegelaten zijn en welke niet [6](#page=6). Soms wordt het sociale domein gerelateerd aan de drie andere domeinen, resulterend in termen als socio-politieke, socio-economische en socio-culturele activiteiten. De achterliggende filosofie is dat elk gedrag of maatschappelijke structuur sociale consequenties heeft. De cursus verkiest echter de vierdeling [6](#page=6). #### 2.1.4 Cultureel domein Dit domein antwoordt op de vragen hoe de mens zijn leven zin geeft, hoe hij zich uitdrukt en hoe hij kennis verwerft. Het kent diverse deeldomeinen, waaronder [6](#page=6): * Levensopvatting en godsdienst [6](#page=6). * Taal en expressie, kunst [6](#page=6). * Wetenschap en techniek [6](#page=6). * Onderwijs en vorming [6](#page=6). * Sport en vrije tijd [6](#page=6). > **Tip:** Het ordenen van menselijke activiteiten in deze vier domeinen maakt het gemakkelijker om verbanden te leggen tussen verschillende historische periodes en om specifieke gegevens binnen een periode te situeren [5](#page=5). --- # Belangrijke historische periodes en hun kenmerken Dit hoofdstuk biedt een gedetailleerd overzicht van de belangrijkste historische periodes en hun maatschappelijke kenmerken, vanaf de prehistorie tot de eigen tijd. ### 3.1 De prehistorie De prehistorie omvat de periode vanaf de vroegste mensachtigen tot de uitvinding van het schrift. De oudste sporen van rechtop lopende mensachtigen dateren van ongeveer 5 miljoen jaar geleden, met fossielen van australopitheken die 3 miljoen jaar oud zijn. De eerste echte mensensoort, de *Homo habilis* (vaardige mens), ontstond ongeveer 2 miljoen jaar geleden en gebruikte eenvoudige stenen werktuigen. Hierna volgden de *Homo erectus* (rechtop lopende mens) met betere werktuigen en organisatie, en de *Homo sapiens* (verstandige mens) ongeveer 130.000 jaar geleden, de directe voorouder van de moderne mens (*Homo sapiens sapiens*) die zo'n 50.000 jaar geleden andere menssoorten verdrong [10](#page=10) [7](#page=7) [8](#page=8). De maatschappelijke kenmerken van de vroege prehistorie waren nomadisch, met focus op verzamelen en jagen, en later het beheersen van vuur. Tegen het einde van de prehistorie, rond 10.000 v.Chr., vond de Neolithische Revolutie plaats met de ontwikkeling van landbouw en veeteelt. Dit leidde tot sedentaire levenswijzen, de vorming van dorpen, specialisatie, verbeterde technieken (zoals het maken van gebakken potten en gepolijste stenen werktuigen) en de start van mijnbouw [8](#page=8) [9](#page=9). ### 3.2 De oudheid #### 3.2.1 Het oude Nabije Oosten Rond 3000 v.Chr. ontwikkelden landbouwgemeenschappen langs grote rivieren in het Oude Nabije Oosten zich tot de oudste stedelijke beschavingen, zoals Egypte. Kenmerkend waren leem- en rieten huizen, en een bestuurs- en religieuze macht. In de steden woonden ambachtslieden en kooplieden, terwijl landbouwers en veetelers de voedselvoorziening verzorgden. Technische vernieuwingen, zoals irrigatiesystemen en het schrift op kleitabletten, waren cruciaal. Het wiel verbeterde transport en handel aanzienlijk. Sterke leidersfiguren, vaak met een religieuze legitimatie, handhaafden een hiërarchisch samenlevingsmodel [10](#page=10) [11](#page=11). #### 3.2.2 De klassieke oudheid De Klassieke Oudheid, met name de Griekse en Romeinse beschavingen, vormde de basis voor de hedendaagse samenleving [11](#page=11). ##### 3.2.2.1 De Griekse beschaving De bergachtige en kustrijke Griekse geografie stimuleerde zeehandel en de oprichting van handelskolonies. De Griekse taal en cultuur verspreidden zich zo. Grieken namen het Fenicische schrift over, wat later de basis werd voor het Latijnse alfabet. Griekenland bestond uit onafhankelijke stadstaten (*poleis*), elk met een eigen identiteit. In sommige stadstaten, zoals Athene in de 5e eeuw v.Chr., ontstond een vroege vorm van democratie. Natuurfilosofen stelden traditionele ideeën ter discussie en legden de basis voor wetenschappelijke disciplines. Sparta stond bekend om zijn sobere levensstijl en militair bewind. Panhelleense invloeden omvatten de Olympische Spelen, Griekse kunst met realisme, en de architectuur van tempels. Alexander de Grote verspreidde de Griekse cultuur verder [11](#page=11) [12](#page=12). ##### 3.2.2.2 De Romeinse beschaving Rome groeide uit tot een belangrijk handelscentrum en veroverde met een sterk georganiseerd leger een uitgestrekt rijk rond de Middellandse Zee (*Mare Nostrum*). De Romeinen waren vaak milde overheersers, waardoor veroverde volkeren een zekere mate van zelfstandigheid behielden. Ze legden heirbanen (verharde wegen) aan, bouwden legioen- en handelssteden met Romeinse architectuur (amfitheaters, badhuizen), en ontwikkelden een complex rechtssysteem. Het Romeinse Rijk werd in 395 gesplitst in een West- en Oost-Romeinse Rijk. Latijn werd een basistaal in West-Europa en gaf aanleiding tot Romaanse talen. Romeinse invloeden zijn zichtbaar in stadsstructuren, taal, architectuur en vrijetijdsbesteding. Binnen de Romeinse periode werd polytheïsme vervangen door monotheïsme, met het christendom dat vanaf 391 staatsgodsdienst werd [12](#page=12) [13](#page=13). De instroom van Germaanse stammen, op de vlucht voor de Hunnen, in combinatie met interne politieke en economische crises, leidde tot de val van het West-Romeinse Rijk in 476, wat het begin van de Middeleeuwen markeerde [14](#page=14). ### 3.3 De middeleeuwen De Middeleeuwen kenmerkten zich door toenemende onveiligheid, verwaarlozing van landbouw en verval van wegen en steden. Invallen van Noormannen en het Islamitische rijk zorgden voor onrust, waardoor ruilhandel belangrijker werd en grondbezit cruciaal. Het feodale stelsel (leenstelsel) ontstond, waarbij vorsten land toevertrouwden aan de adel in ruil voor voedsel en legermanschappen. Dit systeem werd uitgehold doordat lokale heersers zich steeds meer als ‘kleine vorsten’ gedroegen [14](#page=14). De Kerk behield haar macht, versterkt door de link tussen geloof en koninklijke macht, en de invloed van bisschoppen. Vanaf de 11e eeuw verbeterde het leven geleidelijk: handelaars trokken er weer op uit, wegen werden hersteld en steden bloeiden op, vooral in Noord-Italië en de Nederlanden. Dit werd mogelijk gemaakt door nieuwe landbouwtechnieken zoals het drieslagstelsel, betere bemesting en ploegen, wat leidde tot meer voedselproductie, bevolkingsgroei en beschikbaarheid van arbeidskrachten. Steden kregen meer economische macht en privileges, wat het feodale systeem langzaam uitholde. Stedelijk leven kende een sociale gelaagdheid, met ambachtslieden georganiseerd in gilden en kooplieden in genootschappen. De leefomstandigheden in steden waren echter vaak slecht, met gebrek aan stromend water en riolering, wat leidde tot pestepidemieën [15](#page=15) [16](#page=16). ### 3.4 De nieuwe tijd De Nieuwe Tijd begon rond 1453 met de val van Constantinopel en de terugkeer van geleerden met oude geschriften naar Italië, wat samen met de uitvinding van de boekdrukkunst de Renaissance inluidde. Nieuwe inzichten in navigatie en sterrenkunde, mede dankzij Arabische kennis, leidden tot een zoektocht naar nieuwe handelsroutes naar Azië. Ontdekkingsreizigers zoals Vasco Da Gama en Columbus verkenden nieuwe gebieden, wat leidde tot kolonisatie van Afrika, Amerika en Azië, met verrijking van Europa en grote impact op lokale bevolkingen [16](#page=16) [17](#page=17). Politiek gezien groeiden in de 16e en 17e eeuw drie relatief sterke eenheidsstaten: Frankrijk, Engeland en Spanje, die streefden naar machtsvertoon en kolonialisme. Spanningen en conflicten tussen deze machten waren talrijk. Op religieus vlak leidde de Reformatie, met figuren als Maarten Luther en Johannes Calvijn, tot een splitsing binnen het christendom tussen katholicisme en protestantisme, en tot religieuze conflicten en de scheiding der Nederlanden [18](#page=18) [19](#page=19). ### 3.5 De nieuwste tijd De Nieuwste Tijd werd ingeluid door de Industriële Revolutie in Engeland in de 18e eeuw, met de stoommachine als belangrijke uitvinding. Deze revolutie verspreidde zich vanuit Engeland naar het vasteland, met België als koploper. Dit leidde tot de migratie van plattelandsbewoners naar steden, uitbuiting van arbeiders en de opkomst van arbeidersverenigingen [19](#page=19). Politiek vonden revoluties plaats, zoals de Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog en de Franse Revolutie die de weg vrijmaakten voor democratische bestuursvormen. Er was ook een ideologische revolutie, de Verlichting, waarbij religie en ratio meer losgekoppeld werden en de rede centraal kwam te staan [20](#page=20). ### 3.6 De eigen tijd De Eigen Tijd begon met de spanningen die leidden tot de Eerste Wereldoorlog (1914-1918), een bloederig conflict mede veroorzaakt door allianties en nationalisme. De oorlog toonde de verwoestende kracht van wetenschap en techniek. Politieke gevolgen waren onder meer de opkomst van democratieën, de Russische Revolutie en de val van monarchieën [20](#page=20) [21](#page=21). De economische crisis van de jaren '30 leidde tot de Tweede Wereldoorlog (1939-1945), met de As-mogendheden (Duitsland, Italië, Japan) tegenover de geallieerden (onder andere VSA, Rusland, Groot-Brittannië). Na WO II werden de Verenigde Naties opgericht en begon de opbouw van een verenigd Europa. De Koude Oorlog tussen het westblok (VSA) en het oostblok (Rusland, China) kenmerkte de periode na WO II, die eindigde met de val van het communisme [22](#page=22). --- # Ontwikkeling van beschavingen en samenlevingen Dit onderwerp verkent de opkomst en ontwikkeling van diverse beschavingen en samenlevingen door de geschiedenis heen, met aandacht voor hun organisatiemodellen, technologieën en culturele aspecten. ### 4.1 De Neolithische Revolutie De ontwikkeling van landbouw en veeteelt, bekend als de Neolithische Revolutie, markeert een cruciale overgang in de menselijke geschiedenis. Boeren werden sedentair en bleven ter plaatse wonen. Domesticatie van dieren bood nieuwe mogelijkheden voor huis-, werk- en kweekdoeleinden. Dit leidde tot de vorming van dorpen met eenvoudige regels en een duidelijke taakverdeling, wat resulteerde in technologische verbeteringen zoals betere landbouwwerktuigen, bakken van aardewerk en weven van stoffen. Het Neolithicum, of de nieuwste steentijd, begon, gekenmerkt door verbeterde steeninstrumenten en de start van mijnbouw naast landbouw en veeteelt [9](#page=9). ### 4.2 De Oudheid: het oude Nabije Oosten Langs grote rivieren ontwikkelden landbouwgemeenschappen zich tot de oudste stedelijke beschavingen, met Egypte als een van de bekendste. Rond 3000 V. Chr. kenden ook buurlanden een bloeiperiode. Huizen werden opgetrokken uit leem en riet, en de organisatie was in handen van bestuurlijke en religieuze machten. Naast ambachtslui ontstonden kooplieden die handel dreven binnen en tussen steden. Boeren en veetelers voorzagen de stedelijke bevolking van voedsel [10](#page=10). Technische vernieuwingen ondersteunden de samenleving, zoals irrigatiekanalen om overstromingen en droogte te reguleren. Administratie werd gevoerd op kleitabletten, wat leidde tot het ontstaan van het eerste schrift. Het wiel, oorspronkelijk voor pottenbakkers, werd onder wagens geplaatst om transport en handel te vergemakkelijken. Een sterke leidersfiguur, vaak versterkt door religie en machtsvertoon, was essentieel voor de organisatie. Het hiërarchische samenlevingsmodel, zoals de rol van de farao in Egypte, bleef lang bestaan [10](#page=10) [11](#page=11). ### 4.3 De Klassieke Oudheid De Klassieke Oudheid wordt gekenmerkt door een nieuw samenlevingsmodel dat de basis vormde voor onze huidige samenleving, met name door de Griekse en Romeinse beschavingen [11](#page=11). #### 4.3.1 De Griekse beschaving Gezien het bergachtige en eilandenrijke Griekse schiereiland, werd de zee de belangrijkste verbindingsweg. Grieken werden zeevaarders en stichtten handelskolonies om voedingsmiddelen te ruilen. De Griekse taal en cultuur verspreidden zich, en zij namen het Fenicische schrift over, dat later door de Romeinen werd aangepast en verspreid [11](#page=11). Hellas bestond uit stadstaten (poleis) met elk een eigenheid. In sommige stadstaten, zoals Athene, ontstond de democratie, de voorloper van onze huidige democratie. Sparta stond bekend om zijn sobere levensstijl en militair bewind. Filosofen, of 'stoutmoedige denkers', stelden mythen en godenverhalen in vraag en zochten naar rationele verklaringen, wat de basis legde voor verschillende wetenschappen. Panhelleense invloeden zoals de Olympische Spelen, kunststromingen en architectuur (tempels, zuilen) waren ook belangrijk. Alexander de Grote verspreidde de Griekse cultuur verder [11](#page=11) [12](#page=12). #### 4.3.2 De Romeinse beschaving De nederzetting Rome groeide uit tot een belangrijk handelscentrum en, dankzij een goed georganiseerd leger, tot een wereldrijk dat tegen 117 n.Chr. zijn grootste omvang bereikte rond de Middellandse Zee (Mare Nostrum). De Romeinen waren milde overheersers, waardoor veroverde volkeren een zekere mate van zelfstandigheid behielden en het rijk een multinationale staat werd met verschillende burgerrechten [12](#page=12) [13](#page=13). Heirbanen (verharde wegen) vergemakkelijkten het transport. Legioen- en handelssteden ontstonden met Romeinse architectuur (amfitheaters, theaters, badhuizen). Een systeem van rechtsregels en rechtspraak handhaafde orde en vrede. Omstreeks 395 werd het rijk gesplitst in het Oost- en West-Romeinse Rijk [13](#page=13). Het Latijn werd een basistaal in Europa, waaruit later talen als Frans, Portugees en Spaans ontstonden. Veel stedelijke structuren, woorden, architectuur en infrastructuur zijn Romeins van oorsprong. Tijdens de Romeinse periode evolueerde het polytheïsme naar monotheïsme, waarbij het christendom vanaf 391 staatsgodsdienst werd. Ondanks de afbrokkeling van het Romeinse Rijk, bleef het christendom standhouden en bewaarde veel Romeinse cultuur [13](#page=13). In de vierde eeuw leidden migratie van Germaanse stammen onder druk van de Hunnen, gecombineerd met interne crises, tot de afzetting van de laatste Romeinse keizer in 476, wat het begin van de Middeleeuwen inluidde [14](#page=14). ### 4.4 De Middeleeuwen Tijdens de Middeleeuwen nam de onveiligheid toe, wat leidde tot verwaarlozing van landbouw en verval van wegen en steden. Invallen van Noormannen en de opmars van het Islamitische rijk zorgden voor onrust, waardoor handel afnam en ruilhandel weer in opkomst kwam. Grond werd waardevol, wat leidde tot het leenstelsel (feodaliteit), waarbij vorsten land toevertrouwden aan adel en geestelijken. Dit systeem werd uitgehold doordat lokale gezagsdragers zich steeds meer als 'kleine vorsten' gedroegen en gebieden door Germaans erfrecht werden verdeeld [14](#page=14). De Kerk behield haar macht, mede door de connectie tussen geloof en koninklijke macht bij de Franken. Invallen van moslims en Noormannen versterkten dit, resulterend in kruistochten. Vanaf de elfde eeuw werd het leven veiliger, wat leidde tot een heropleving van handel en steden, met name in Noord-Italië en de Nederlanden [15](#page=15). De introductie van het drieslagstelsel in de landbouw, betere bemesting en ploegen zorgden voor hogere voedselproductie en bevolkingsgroei. Dit gaf steden economische en politieke macht, vaak in ruil voor privileges zoals belastingvermindering en zelfbestuur. In de steden ontstond een sociale gelaagdheid met rijke kooplieden en ambachtslieden die zich organiseerden in genootschappen (ambachten) en gilden. De leefomstandigheden in de steden waren echter vaak slecht, met gebrek aan stromend water en riolering, wat leidde tot ongedierte en pestepidemieën [16](#page=16). ### 4.5 Op naar een Nieuwe Tijd De stijgende welvaart gaf techniek nieuwe impulsen. Het herontdekken van 'verloren kennis' na de val van Constantinopel in 1453, gecombineerd met de uitvinding van de boekdrukkunst, stimuleerde de Renaissance, met groei in kunst, cartografie, navigatie, astronomie en scheepsbouw. Arabische kennis droeg bij aan navigatie-instrumenten. Op zoek naar nieuwe handelsroutes naar Azië, verkenden Portugal en Spanje nieuwe gebieden, wat leidde tot kolonisatie en grote rijkdom voor de opdrachtgevers [16](#page=16) [17](#page=17). Europa kreeg voet aan grond in Afrika, Amerika en Azië, met verwoestende gevolgen voor lokale bevolkingen. Een goudstroom maakte Spanje een Europese grootmacht, en handelaren werden rijk en organiseerden zich in handelscompagnieën. Politiek gezien groeiden Frankrijk, Engeland en Spanje uit tot sterke eenheidsstaten. De 16e en 17e eeuw werden gekenmerkt door conflicten tussen deze machten [17](#page=17) [18](#page=18). De Renaissance en boekdrukkunst leidden ook tot de Reformatie, een kritiek op de Katholieke Kerk door figuren als Maarten Luther en Johannes Calvijn. De Kerk reageerde met de Contrareformatie, wat leidde tot religieuze conflicten, kettervervolgingen, heksenvervolgingen, en uiteindelijk de splitsing van het christendom in rooms-katholicisme en protestantisme. Dit leidde ook tot de scheiding van de Nederlanden [18](#page=18) [19](#page=19). ### 4.6 De Nieuwste Tijd In de 18e eeuw begon in Engeland de Industriële Revolutie, die de modernisering van de wereld inluidde. De stoommachine was een belangrijke aanjager, mogelijk gemaakt door vooruitgang in mijnbouw en staalnijverheid. Van handwerkplaatsen (manufacturen) ontwikkelden zich fabrieken, wat leidde tot concurrentie en het wegvallen van minder aangepaste bedrijven. Dit verspreidde zich vanuit Engeland over het vasteland, met België als koploper. Op het platteland werden industriële technieken geïntegreerd, waardoor veel landbouwers naar de stad trokken, wat leidde tot overaanbod aan goedkope arbeidskrachten, uitbuiting en armoede. Dit stimuleerde de oprichting van arbeidersverenigingen die opkwamen voor betere levensvoorwaarden [19](#page=19) [20](#page=20). Naast de industriële revolutie vond ook een politieke omwenteling plaats door nationalisme. De Amerikaanse Revolutie leidde tot de Verenigde Staten, en de Franse Revolutie was een voorbeeld van de revolutionaire sfeer. België scheurde zich in 1830 af van Nederland. Deze nieuwe politieke machten kenmerkten zich door het presidentieel model en democratische bestuurssystemen, hoewel sommige landen een constitutionele monarchie behielden [20](#page=20). Er was ook een ideologische revolutie, de Verlichting, waarbij religie en ratio meer van elkaar werden losgekoppeld en geloofsredenen op wetenschappelijke basis in vraag werden gesteld [20](#page=20). ### 4.7 De Eigen Tijd De spanningen uit de Nieuwste Tijd leidden tot de Eerste Wereldoorlog, mede aangewakkerd door politieke motieven en gesloten bondgenootschappen. De oorlog, gekenmerkt door het gebruik van wetenschap en techniek, eiste miljoenen slachtoffers. Politiek gezien zette de democratie zich voort, met de omwenteling in Rusland naar een communistisch regime en het uiteenvallen van Oostenrijk-Hongarije. De Volkenbond werd opgericht om toekomstige conflicten te voorkomen [20](#page=20) [21](#page=21). De economische crisis van de jaren '30 leidde tot de Tweede Wereldoorlog, met de opkomst van dictaturen zoals Mussolini en Hitler en de vorming van de As-mogendheden. De geallieerden, waaronder Amerika en Rusland, wonnen de oorlog, resulterend in de oprichting van de Verenigde Naties en de vorming van een verenigd Europa. Na WO II ontstonden vijandigheden tussen het westblok (VSA) en het oostblok (Rusland, China), wat leidde tot de Koude Oorlog, die eindigde met de val van het communisme [22](#page=22). > **Tip:** Het document biedt een samenvattend kader op pagina's 23 en 24, waarin de belangrijkste sociopolitieke, socio-economische en socioculturele kenmerken per historische periode worden weergegeven. Dit is essentieel om de verbanden tussen de verschillende periodes te begrijpen. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Tijdsgeest | De algemene mentaliteit, stemming en heersende ideeën van een bepaalde historische periode, die het denken en handelen van de mensen in die tijd beïnvloedt. | | Periodisering | Het proces van het indelen van de geschiedenis in afzonderlijke periodes, gebaseerd op bepaalde kenmerken of gebeurtenissen om het verleden beter te kunnen begrijpen en bestuderen. | | Prehistorie | De periode uit de menselijke geschiedenis die voorafgaat aan de uitvinding van het schrift, gekenmerkt door de evolutie van mensachtigen, het gebruik van stenen werktuigen en de ontwikkeling van landbouw. | | Oudheid | Een brede historische periode die volgt op de prehistorie, gekenmerkt door de opkomst van de eerste stedelijke beschavingen in het Nabije Oosten en de bloei van de Griekse en Romeinse beschavingen. | | Middeleeuwen | De periode die volgt op de val van het West-Romeinse Rijk en voorafgaat aan de Renaissance, gekenmerkt door feodalisme, de opkomst van steden en de dominante rol van de Kerk. | | Nieuwe Tijd | De periode die volgt op de Middeleeuwen, gekenmerkt door de Renaissance, de ontdekkingsreizen, de Reformatie en de opkomst van de eerste eenheidsstaten en handelscompagnieën. | | Nieuwste Tijd | De periode die volgt op de Nieuwe Tijd, gekenmerkt door de Industriële Revolutie, politieke revoluties zoals de Franse Revolutie, en het ontstaan van nationalistische bewegingen en moderne staten. | | Eigen Tijd | De meest recente historische periode, beginnend na 1945, gekenmerkt door de Koude Oorlog, dekolonisatie, technologische vooruitgang en de opkomst van de informatiemaatschappij. | | Domein | Een van de vier hoofdgebieden waarin menselijke activiteiten geordend kunnen worden voor historische analyse: economisch, politiek, sociaal en cultureel. | | Economisch domein | Omvat alle activiteiten die te maken hebben met de verwerving en verdeling van goederen en de materiële levensonderhoud van de mens en de samenleving. | | Politiek domein | Beantwoordt de vraag wie de macht heeft binnen een samenleving en hoe deze macht wordt uitgeoefend en verdeeld, inclusief bestuurlijke activiteiten. | | Sociaal domein | Richt zich op de manier waarop mensen samenleven, de relaties binnen de maatschappij en de acceptabele sociale gedragingen en structuren. | | Cultureel domein | Omvat aspecten als levensbeschouwing, godsdienst, taal, expressie, kunst, wetenschap, techniek en onderwijs, die betrekking hebben op de zingeving en expressie van de mens. | | Neolithische Revolutie | Een ingrijpende transformatie in de prehistorie waarbij de mens overstapte van een nomadische levenswijze van jagen en verzamelen naar een sedentair bestaan gebaseerd op landbouw en veeteelt. | | Domesticatie | Het proces waarbij wilde dieren worden getemd en gefokt voor menselijk gebruik, zoals voedsel, arbeid of gezelschap, wat een belangrijke stap was in de ontwikkeling van landbouwgemeenschappen. | | Stadstaat (polis) | Een autonome politieke entiteit die bestaat uit een stad en het omliggende platteland, kenmerkend voor de Klassieke Oudheid, met name in Griekenland. | | Feodaliteit (leenstelsel) | Een sociaal-politiek systeem in de Middeleeuwen waarbij land (leen) werd toegekend door een heer aan een vazal in ruil voor militaire dienst en loyaliteit. | | Renaissance | Een periode in de Europese geschiedenis na de Middeleeuwen, gekenmerkt door een heropleving van belangstelling voor de kunst, literatuur en filosofie van de klassieke oudheid. | | Reformatie | Een religieuze beweging in de 16e eeuw die leidde tot de splitsing van het westerse christendom in het katholicisme en het protestantisme, met belangrijke figuren als Maarten Luther en Johannes Calvijn. | | Industriële Revolutie | Een periode van grote technologische en sociaaleconomische veranderingen die begon in Engeland in de 18e eeuw, gekenmerkt door de mechanisatie van de productie en de opkomst van fabrieken en steden. | | Volksverhuizing | Grote migratiebewegingen van bevolkingsgroepen, met name in de periode van de val van het West-Romeinse Rijk, waarbij Germaanse stammen zich binnen het rijk vestigden. |

# Prehistory and the emergence of humanity Prehistory encompasses the vast period of human existence before the development of writing, marked by fundamental evolutionary and societal changes. ## 1. Prehistory and the emergence of humanity Prehistory, also known as the "pre-history" or "voorgeschiedenis," refers to the period of human history for which there are no written records, meaning it predates the invention of writing. The start and end dates of prehistory vary geographically; for example, in the researchers' region, it spans from the arrival of humans to the Romans (around 55 BCE), while in the Near East, writing emerged around 3500 BCE, marking the end of its prehistory there. Although the term "prehistory" might imply insignificance before written history, it is crucial for understanding human development due to its long duration and foundational changes like human evolution and the advent of agriculture. Our knowledge of prehistory is derived solely from material sources such as bones, artifacts, and art, studied through archaeology [5](#page=5). ### 1.1 The origin of the universe, Earth, and life Many cultures have developed creation myths, which are narratives explaining the origin of the cosmos, the world, gods, and humanity, often attributing creation to divine forces. Scientifically, the most accepted theory for the universe's origin is the Big Bang theory, suggesting the universe began with a massive explosion approximately 13.7 billion years ago. The Earth is estimated to be around 4.5 billion years old. Evidence from fossils indicates that the first life on Earth originated in water. Charles Darwin's theory of evolution remains the foundational scientific explanation for the development of life on Earth [5](#page=5). ### 1.2 The emergence of humans: how, where, and when? Humans appeared relatively late in Earth's evolutionary history. Hominids, belonging to the class of mammals and the order of primates, are the closest living relatives to humans in the animal kingdom, sharing 98-99% of their genetic material with bonobos. Strong similarities in genetics and behavior suggest that humans and great apes share a common ancestor, rather than humans evolving directly from apes. Key differences between humans and apes include bipedalism (walking upright) and the development of larger brains coupled with tool-making abilities. Researchers refer to beings exhibiting at least one of these characteristics as "hominids" [6](#page=6). The earliest hominids likely originated in Africa. Approximately 10 million years ago, the ancestors of humans and apes inhabited the forested regions around the African equator. Tectonic plate movements created the Great Rift Valley in East Africa, separating the common ancestor into isolated populations. The eastern population, adapting to the drier savannas, is believed to have evolved into hominids and eventually humans. Bipedalism is considered the critical evolutionary step, preceding the increase in brain size. The oldest traces of hominids date back about 7 million years. Various hominid species evolved over time, with *Homo sapiens* emerging around 200,000 years ago and subsequently spreading globally [6](#page=6). > **Tip:** Understanding the evolutionary timeline is crucial. Imagine Earth's history as a 24-hour day; humans appear very late in this day [6](#page=6). ### 1.3 The human "family tree" Our knowledge of human ancestry and early human lifestyles is limited and hypothetical, based on scarce and sometimes ambiguous fossil and archaeological evidence, with only durable materials preserved. The scientific debate on human evolution is ongoing, with the understanding shifting from a linear progression to *Homo sapiens* to a more complex, branching family tree with side branches and unanswered questions [6](#page=6) [7](#page=7). Key hominid species and their characteristics include: * **Australopithecus:** A collective term for early hominids, resembling apes and found exclusively in East and Southern Africa [7](#page=7). * **Lucy (Australopithecus afarensis):** A nearly complete skeleton (40%) of an upright-walking female found in Ethiopia, dating back approximately 3.2 million years, providing significant evidence for bipedalism [7](#page=7). * ***Homo habilis***: Possessed a significantly larger brain and is believed to be the first to create and use simple tools. Lived in Africa from approximately 2.5 to 1.5 million years ago [7](#page=7). * ***Homo erectus***: The first "world traveler," found in Africa, Europe, Asia, and Oceania. Mastered fire, refined stone tool technology, and likely hunted actively. Lived from approximately 1.7 million to 250,000 years ago [7](#page=7). * ***Homo neanderthalensis*** (Neanderthal): Found in Europe and Western Asia, possessing intelligence comparable to modern humans. Existed between 350,000 and 38,000 years ago. While not direct ancestors of modern humans, they coexisted and interbred with *Homo sapiens*, contributing approximately 2% Neanderthal DNA to the average European. The "Man of Spy" in Belgium is a notable Neanderthal find [7](#page=7). * ***Homo sapiens***: Appeared in Africa around 200,000 years ago and spread globally from 100,000 years ago onwards. It is generally agreed that all modern humans originated in Africa. *Homo sapiens* appeared in Europe around 40,000 years ago and is the only surviving human species today [7](#page=7). * ***Homo floresiensis*** (Flores Man): Discovered in Indonesia in 2003, this small hominid species lived around 100,000 to 50,000 years ago, coexisting with *Homo sapiens* and Neanderthals. It is believed to be a dwarfed species that adapted to the island's limited resources. Their extinction around 50,000 years ago is attributed to various theories, including volcanic eruptions, climate change, disease, or the arrival of modern humans [8](#page=8). > **Example:** The discovery of *Homo floresiensis* highlights how the understanding of human evolution is constantly evolving with new findings [8](#page=8). ### 1.4 A nomadic society Early humans were nomadic hunter-gatherers who lived in small groups of about 30 individuals. They moved seasonally to find food and water, or to follow migratory prey like reindeer, mammoths, and bison. Initially, they were likely scavengers, but *Homo erectus* and Neanderthals engaged in active hunting. Almost every part of a hunted animal was utilized for food, clothing, tools, and shelter. Climate change, including ice ages and interglacial periods, significantly impacted landscapes, flora, and fauna, directly affecting human survival. *Homo erectus* is thought to be the first to use fire, with evidence of intentionally making fire appearing around 40,000 years ago, which improved living conditions and life expectancy [8](#page=8) [9](#page=9). #### 1.4.1 Tools Stone tools are the most common archaeological evidence of early human activity. Tool development shows a gradual evolution towards finer, more complex, and varied designs, allowing archaeologists to estimate age and function through microscopic and experimental analysis. *Homo habilis* is credited with the first deliberate tool use and creation, using simple chipped stones. The bifacial hand axe was a primary tool for *Homo erectus*. Neanderthals and early *Homo sapiens* developed more specialized tools and weapons, including scrapers, knives, awls, needles, harpoons, spears, and bows and arrows. Flint (silex) was a favored material, with evidence of flint mines found in Spiennes, Belgium. Other materials like bone, ivory, wood, and horn were also used [9](#page=9). #### 1.4.2 Dwellings, clothing, and adornments Due to their nomadic lifestyle, early humans sought shelter in natural locations like caves, rock overhangs, or open-air camps used by *Homo habilis* and *Homo erectus*. From the Neanderthal period onwards, more structured dwellings, such as tents made from animal hides and natural materials, or modifications of caves, emerged. Indirect evidence for clothing, such as awls and needles, dates back to the Neanderthal period, while *Homo sapiens* remains have yielded actual clothing fragments. Adornments like bracelets and necklaces made from shells, ivory, and bone have also been found from the Neanderthal era [10](#page=10) [9](#page=9). #### 1.4.3 Art and belief systems Initially, artistic expression was attributed solely to *Homo sapiens*, but recent research indicates Neanderthals also possessed artistic skills. This includes "mobile art" such as engravings on bone and stone, and sculptures. Cave art, featuring paintings and engravings on cave walls, is most famously found in France (Lascaux, Chauvet) and Spain (Altamira). These depictions primarily feature animals with remarkable naturalism, while humans are often rendered crudely. The purpose of cave art remains mysterious, possibly serving instructional, ritualistic, or magical functions. The preservation of these artworks is a significant challenge. Evidence of rituals surrounding death, such as the burial of the dead with grave goods by Neanderthals, suggests early beliefs about the spiritual world and the afterlife [10](#page=10). #### 1.4.4 Prehistory in the researchers' region The oldest traces of human presence in the researchers' region are bifaces found in Kesselt (Limburg), dating back approximately 400,000 to 500,000 years ago. Neanderthals left more substantial evidence, including temporary camps and flint extraction sites in Veldwezelt (Limburg), dated between 133,000 and 58,000 years ago, with thousands of tools and animal remains found. Neanderthal sites are concentrated in the Maas Valley region of Limburg and the Walloon Maas basin, including the renowned Grotten of Spy where the "Man of Spy" was discovered [10](#page=10). ### 1.5 Transition from nomadic to agricultural society The advent of agriculture initiated a profound societal transformation, often termed the "agricultural revolution". This shift occurred around 12,000 years ago, coinciding with a global warming trend following the last ice age, which created more fertile conditions for cereal crops like wheat. The ability to cultivate crops allowed humans to settle in one place, reducing the need for constant migration. Domestication of grains and other crops began in various regions, notably the Fertile Crescent, encompassing areas around the Taurus and Zagros mountains, the eastern Mediterranean coast, and Mesopotamia. The plants domesticated during this period, such as wheat, rice, maize, potatoes, millet, and barley, still form the basis of over 90% of humanity's caloric intake today. Alongside crop cultivation, humans began domesticating animals for food, labor, and companionship, leading to the development of livestock farming [11](#page=11). #### 1.5.1 A new way of life: consequences of agriculture The transition to agriculture brought about significant positive and negative changes: ##### 1.5.1.1 Sedentarization and the rise of villages and cities Humans became sedentary, establishing permanent settlements in areas with productive land. Several families formed villages, and some of these communities grew into cities. The earliest cities, such as Jericho, and developed settlements like Catalhöyük (in present-day Turkey) with up to 10,000 inhabitants, emerged in the Near East. Some cities were fortified to protect against invaders, introducing large-scale conflict and warfare into human history [11](#page=11). ##### 1.5.1.2 Population growth Agriculture increased human survival rates by providing a more reliable and abundant food supply, allowing for larger populations. Sedentary life was also generally safer and more comfortable than a nomadic existence [12](#page=12). ##### 1.5.1.3 Emergence of crafts, private property, and greater social inequality With increased food production and population growth, not everyone was needed for farming, leading to specialization in crafts such as metalworking, pottery, spinning, and weaving. This spurred trade and the development of new professions. In contrast to hunter-gatherer societies where possessions were minimal due to the need for mobility, agriculture brought the concept of private property (e.g., land, homes, stored goods). This also led to growing social inequality, with some families and men gaining power at the expense of others, and land becoming a significant form of wealth [12](#page=12). ##### 1.5.1.4 New materials (metal) and tools Around 4500 BCE, the Fertile Crescent saw the development of metallurgy, with the smelting of copper, bronze, and iron used to create improved tools and weapons. Agriculture also drove the innovation of many new tools and implements, such as sickles, scythes, millstones, mortars, wheels, and ovens, many of which retain their fundamental form and function today [12](#page=12). #### 1.5.2 Agriculture in the researchers' region From the Fertile Crescent, agriculture and its associated societal changes spread to Western Europe around 5500 BCE. The earliest farmers in the researchers' region settled near rivers, with an ancient agricultural settlement discovered in Rosmeer (Limburg) consisting of rectangular wooden houses. The long rectangular house design persisted in Western Europe for centuries [12](#page=12). Between 3500 and 2500 BCE, the megalithic culture reached its peak, characterized by the construction of large stone monuments across Western Europe using massive stone blocks. These structures include menhirs (standing stones) and dolmens (resembling giant stone tables). Megalithic sites are found in Belgium, primarily in Wallonia, with Wéris (Luxembourg) being a well-preserved example, and Hollain near Tournai housing the largest menhir. Stonehenge in Southern England is a famous example of megalithic construction. The exact purpose of these megalithic structures remains unclear, with theories suggesting they served as burial sites or had astronomical significance [13](#page=13). --- # Ancient civilizations: Mesopotamia, Egypt, Greece, and Rome This topic delves into the foundational ancient civilizations of Mesopotamia, Egypt, Greece, and Rome, exploring their distinct economies, governance, social structures, religions, art, and scientific achievements that profoundly shaped Western history. ### 2.1 Mesopotamia: Cradle of Civilization Mesopotamia, located in modern-day Iraq between the Tigris and Euphrates rivers, witnessed the rise and fall of several dominant civilizations, including the Sumerians, Babylonians, and Assyrians [14](#page=14). #### 2.1.1 Economy: The backbone of irrigation agriculture and a barter economy The unpredictable flooding of the Tigris and Euphrates rivers in Mesopotamia necessitated sophisticated irrigation systems, involving the construction of canals and dikes to manage water for agriculture. This intensive irrigation agriculture yielded substantial harvests, allowing for a specialization of labor beyond farming, and fostered a system of barter trade [14](#page=14). #### 2.1.2 Governance: From city-states to empires led by priest-kings Villages evolved into independent city-states, such as Ur and Uruk, comprising a central city with surrounding agricultural lands. Leaders, known as priest-kings, wielded both political and religious authority, acting as intermediaries with the gods to ensure prosperity and stability. They governed the city, dictated laws, commanded the army, and controlled food supplies, assisted by scribes and administrators who managed records and ensured compliance with regulations [14](#page=14) [15](#page=15). * **Codex Hammurabi:** Around 1750 BCE, Hammurabi, the priest-king of the Babylonian Empire, had his laws inscribed on a large stone pillar, the Codex Hammurabi, one of the earliest known written legal codes. This code reflects social inequalities, with harsher punishments for offenses against higher-status individuals and the acceptance of slavery [15](#page=15). #### 2.1.3 Society: A stratified society Mesopotamian society was structured into distinct social classes or estates, determined by birth and family status. At the apex was the priest-king, followed by scribes, merchants, and artisans. At the bottom were farmers and enslaved people, who held little social standing and were often impoverished [15](#page=15). #### 2.1.4 Religion: Reverence for nature and the gods Despite advancements in agriculture, Mesopotamians remained deeply reliant on nature and its forces, leading to the worship of various gods to ensure favorable conditions. The ziggurat, a temple tower with a square base and stepped levels, served as the religious center of Mesopotamian cities, dedicated to honoring their deities [15](#page=15). #### 2.1.5 The invention of writing: Cuneiform script Writing emerged in the early Mesopotamian cities, initially as simple figures scratched into clay. This evolved into cuneiform script, where wedge-shaped marks were impressed into wet clay using a reed stylus. Clay tablets were the primary writing material, used for administrative, religious, and literary purposes, including the epic of Gilgamesh, one of the oldest known literary works [15](#page=15) [16](#page=16). #### 2.1.6 Science: Astronomical and mathematical advancements Mesopotamia was a hub of scientific progress, particularly in astronomy and mathematics. They developed a sexagesimal (base-60) number system, influencing our modern divisions of time into hours, minutes, and seconds, and the measurement of a circle into 360 degrees. They also accurately predicted astronomical events and created a twelve-month calendar based on lunar cycles [16](#page=16). ### 2.2 Ancient Egypt: A gift of the Nile The civilization of Ancient Egypt, flourishing under the pharaohs, was intrinsically linked to the Nile River, which provided the fertile land necessary for its development [16](#page=16). #### 2.2.1 Economy: Irrigational agriculture as the foundation Agriculture formed the bedrock of the Egyptian economy, with wealth primarily measured by land ownership. The annual flooding of the Nile deposited nutrient-rich silt, creating fertile "black land" for cultivation, while the surrounding desert was known as "red land". Beyond agriculture, skilled artisans produced goods such as pottery, papyrus (used for various items including paper), textiles, and metalwork. Trade was conducted through barter, with the pharaoh monopolizing foreign trade [16](#page=16) [17](#page=17). #### 2.2.2 Society: A hierarchy of the privileged, free, and enslaved Egyptian society was hierarchical, with a distinct social structure [17](#page=17): * **Pharaoh:** The divine ruler, considered a god on Earth and mediator between gods and humans [18](#page=18). * **Priests:** Maintained temples and conducted religious services. * **Nobles:** Landowners who governed regions or led the army. * **Free People:** Officials managing administration, artisans, and merchants. * **Farmers:** Cultivated land owned by large landowners. * **Slaves/Enslaved People:** Primarily prisoners of war, possessing no rights. #### 2.2.3 Governance: The pharaoh, king between gods and humans The political history of Ancient Egypt is often marked by the unification of Upper and Lower Egypt around 3000 BCE, followed by distinct periods: the Old Kingdom, Middle Kingdom, New Kingdom, and Late Period, often interspersed with intermediate periods of weakened central authority. The pharaoh, whose title meant "great house," was revered as divine and the earthly representative of the god Horus. Their primary duty was to maintain Ma'at, the cosmic order of justice and truth. Pharaohs were distinguished by regalia such as scepters, flails, crowns, and ceremonial beards [17](#page=17) [18](#page=18). #### 2.2.4 Religion: Polytheism and belief in the afterlife Egyptians worshipped a multitude of gods, many associated with natural phenomena due to their agricultural dependence. Key deities included the sun god Ra (or Re), Osiris, Isis, Thoth, Horus, and Anubis. Animals were also revered for their perceived abilities. A central tenet of their faith was the belief in an afterlife, which necessitated the preservation of the body through mummification. The elaborate nature of burial and tombs varied by social status, from simple pit graves to mastabas, pyramids, and hidden rock-cut tombs like those in the Valley of the Kings (#page=18, 19). A final judgment in the underworld determined passage to eternal life [18](#page=18) [19](#page=19). #### 2.2.5 Art: Glorifying the pharaoh and religious beliefs Egyptian art, primarily in stone, served the pharaoh and religious beliefs, emphasizing the afterlife [19](#page=19). * **Architecture:** Pyramids, serving as pharaohs' tombs, were monumental feats of engineering and logistics, not built by slaves but by organized labor. Temples, dedicated to gods, were considered their dwellings and later evolved into economic centers (#page=19, 20). Obelisks, tall stone needles, were erected to commemorate significant events and often bore solar symbolism [19](#page=19) [20](#page=20). * **Sculpture:** Characterized by idealized representations, with figures often depicted in profile with frontal torsos. Social status dictated the size of figures, with more important individuals rendered larger [20](#page=20). * **Painting:** Wall paintings in temples and tombs depicted daily life, religious scenes, and funerary rituals. Perspective was understood but often manipulated to present information clearly and completely [20](#page=20). #### 2.2.6 Writing: Hieroglyphs The Egyptian writing system, known as hieroglyphs, evolved over time and was primarily mastered by priests and high officials. Written on papyrus and carved into stone, these texts covered a wide range of subjects. The decipherment of hieroglyphs, achieved by Jean-François Champollion using the Rosetta Stone in 1822, significantly advanced understanding of Egyptian civilization [20](#page=20) [21](#page=21). #### 2.2.7 Science: Practical applications and advancements Ancient Egyptians were noted inventors, contributing concepts like paper (from papyrus), ink, and locks and keys. Their scientific pursuits were driven by religious practices and agricultural needs [21](#page=21): * **Geometry:** Essential for land surveying after floods, trade, taxation, and construction [21](#page=21). * **Medicine:** While incorporating magical elements, Egyptian physicians prescribed remedies and performed surgery [21](#page=21). * **Chemistry:** Utilized in processes like mummification [21](#page=21). * **Astronomy:** Developed a 365-day calendar with an additional five days and tracked time using sundials and water clocks [21](#page=21). ### 2.3 The Greek World (circa 800 BCE – circa 150 BCE) The Greek civilization, or Hellas, profoundly influenced Western history through its contributions to democracy, philosophy, art, and science [21](#page=21). #### 2.3.1 Time and Space: City-states shaped by geography Greek history is often dated from around 800 BCE, marked by the establishment of the Greek calendar, the founding of colonies, the rise of poleis (city-states), and Homer's epics. The Greek world extended beyond the peninsula to include the Aegean coast and colonies around the Mediterranean and Black Seas. The mountainous terrain, scarce arable land, and extensive coastline fostered the development of independent city-states. The Mediterranean climate with hot, dry summers and mild winters also shaped their way of life [21](#page=21) [22](#page=22). #### 2.3.2 Economy: Trade and colonization driven by resource limitations The economy of the Greek poleis was heavily influenced by their location. Limited agricultural land and a growing population necessitated the import of food and encouraged intensive maritime trade and colonization around the Mediterranean and Black Seas. Key Greek exports included wine, olive oil, and pottery, while imports consisted of grain and timber. By the 7th century BCE, the Greeks transitioned from barter to a money-based economy, with each city-state minting its own coins. Notable industries included shipbuilding, metallurgy, and marble processing [22](#page=22) [23](#page=23). #### 2.3.3 Society: Inequality and distinct daily life Greek society was characterized by inequality and a strong patriarchal structure [23](#page=23). * **Slaves:** The largest population group, with no rights, acquired through birth, debt, or capture [23](#page=23). * **Citizens:** Free men who possessed political and property rights, with a diverse social composition [23](#page=23). * **Foreigners:** Free but without citizen rights, often involved in trade and industry [23](#page=23). * **Women:** Not full citizens, lacking political and some legal rights. Their lives were primarily centered on domestic duties [23](#page=23). Due to the favorable climate, much of daily life occurred outdoors, with modest homes and simple, draped clothing [23](#page=23). #### 2.3.4 Governance: The rise of the polis and early democracy Ancient Greece was not a unified empire but a collection of hundreds of independent city-states, or poleis, often engaged in conflict. A polis consisted of a city center, surrounded by rural areas and villages, with an acropolis (fortified citadel) and agora (marketplace) at its heart. Athens, in the 5th century BCE, pioneered democracy, influenced by Solon's reforms that shifted societal divisions from birth to property and expanded participation in the assembly and courts to include poorer citizens. However, the Athenian democracy had limitations, with only a small fraction of the population (around 30,000 out of 300,000 inhabitants) having a voice [24](#page=24). #### 2.3.5 Religion: Olympian gods, myths, and the Olympic Games Religion, language, and art served as unifying forces in the Greek world. Greeks worshipped the same pantheon of Olympian gods, headed by Zeus, who were anthropomorphic but immortal. Myths explained natural phenomena and the human condition, giving rise to many modern words and expressions. The Olympic Games, held every four years in honor of Zeus, were a significant Panhellenic event promoting peace and athletic competition among free Greek male citizens. These games were eventually suppressed by Roman emperors who viewed them as pagan [24](#page=24) [25](#page=25). #### 2.3.6 Art: Temples, theaters, and idealized sculpture Greek art is characterized by its lasting influence on Western architecture and sculpture [25](#page=25). * **Architecture:** Temples, such as the Parthenon in Athens, were designed with an emphasis on symmetry and harmony, serving as dwellings for the gods (#page=25, 26). Open-air theaters, built to accommodate thousands, hosted comedies and tragedies with universal themes [25](#page=25) [26](#page=26). * **Sculpture:** Reached its zenith in the 5th century BCE, focusing on the idealized human form, particularly athletes, in marble and bronze [26](#page=26). #### 2.3.7 Science and Philosophy: Foundational intellectual pursuits The Greeks made significant scientific contributions in mathematics (Pythagoras, Euclid), physics (Archimedes), medicine (Hippocrates), and astronomy (Ptolemy). Philosophy, meaning "love of wisdom," originated in Ancient Greece, with thinkers like Socrates, Plato, and Aristotle exploring fundamental questions about existence, reality, and knowledge [26](#page=26) [27](#page=27). ### 2.4 The Romans (circa 800 BCE – circa 500 CE) The Roman civilization, beginning as a small settlement, grew into a vast and highly organized empire that left an indelible mark on Western law, language, and engineering [27](#page=27). #### 2.4.1 Time and Space: Expansion and the Roman Empire Traditionally founded in 753 BCE by Romulus and Remus, Rome evolved from a village into the immense "Imperium Romanum" through relentless conquest and military prowess. By the 1st century CE, the empire encompassed all Mediterranean coasts, reaching its greatest territorial extent by the early 2nd century CE, spanning three continents. The empire's extensive borders, known as "limes," were secured by a system of forts, watchtowers, and roads. The Roman Empire was a multicultural society that facilitated cultural exchange, a process known as Romanization. The empire faced increasing pressure from the 4th century CE, ultimately dissolving in Western Europe around 500 CE [27](#page=27) [28](#page=28). #### 2.4.2 Economy: Agriculture and widespread trade The Roman economy was predominantly agrarian, with a large portion of the population engaged in farming. Large agricultural estates, often worked by enslaved people, produced Mediterranean staples like grain, grapes, and olives, many of which were introduced to other regions. The empire possessed a vast internal market, fueled by large cities like Rome, a substantial army, and a growing demand for luxury goods. Regions specialized in certain products, which were then distributed across the empire. Roman trade was facilitated by a strong merchant fleet and an extensive network of paved roads, known as "heirbanen" (military roads). A standardized system of currency, weights, and measures further aided commerce [28](#page=28) [29](#page=29). #### 2.4.3 Society: Stratification and military organization Roman society was marked by significant social distinctions, initially between patricians and plebeians, though this became more fluid during the imperial period [29](#page=29). * **Patricians:** The ruling class, holding political and military power. * **Plebeians:** The common citizens, forming the majority of the population. * **Enslaved People:** Their status varied greatly; gladiators were among the most harshly treated. Slave revolts, like that of Spartacus, occurred periodically [29](#page=29). Women, within Roman citizen families, remained under the legal guardianship of the "pater familias". The Roman army played a crucial role in defense, expansion, infrastructure development, and as a pathway to citizenship, offering soldiers financial rewards and land upon retirement [29](#page=29). #### 2.4.4 Governance: Monarchy, Republic, and Empire Rome experienced three major forms of government: 1. **Monarchy:** Ruled by a king, assisted by a senate and popular assembly, though their power was limited [30](#page=30). 2. **Republic:** Power was shared between two consuls, with a senate and assemblies. Julius Caesar's rise to power challenged this system, leading to his assassination [30](#page=30). 3. **Empire:** Established by Augustus (Octavian) in 27 BCE, the emperor held ultimate authority. The first two centuries of the empire, known as the Pax Romana, were characterized by stability, prosperity, and peace, supported by efficient governance, a strong military, and uniform legal principles. This era also saw the widespread dissemination of Roman culture (Romanization) and the development of an imperial cult. The empire began to decline in the 3rd century CE [30](#page=30). #### 2.4.5 Religion: From polytheism to Christianity as state religion Rome adopted and adapted deities from conquered cultures, often renaming them (e.g., Greek Zeus became Roman Jupiter). The emperor was also deified, and while Romans were generally tolerant of other religions, Christianity was initially persecuted due to its monotheistic nature and rejection of the imperial cult. Emperor Constantine's conversion and declaration of religious freedom in the early 4th century CE proved pivotal, and within a century, Christianity became the state religion of the Roman Empire [30](#page=30) [31](#page=31). #### 2.4.6 Art: Masterful builders and practical engineering Roman art and architecture are renowned for their practicality and engineering prowess, with a significant debt to Greek influences [31](#page=31). * **Architecture:** Roman temples, such as the Pantheon with its impressive dome, were built across the empire. Civil engineering marvels included aqueducts for water transport, forums as civic centers, and elaborate public baths (thermae) that also served as social hubs (#page=31, 32). Basilicas, rectangular public buildings, served as market halls and law courts, later influencing Christian church architecture. They also constructed freestanding theaters, circuses for chariot races (like the Circus Maximus), and amphitheaters for spectacles (like the Colosseum). Triumphal arches and columns celebrated Roman power and emperors [31](#page=31) [32](#page=32). ### 2.5 The Celts The Celts, originating from Central Europe, spread across much of Europe around 2500 years ago. Roman accounts often portrayed them as warlike barbarians, but archaeological evidence reveals a more complex societal structure. The Celts lived in tribal confederations, sharing a common language and customs but never forming a unified empire. Their society comprised free individuals (nobles, merchants, farmers, artisans) and unfree individuals, led by chieftains [32](#page=32). #### 2.5.1 Culture and influence Characteristic of Celtic culture were fortified settlements on elevated sites, from which they controlled surrounding territories and trade routes. They excelled in metalworking, producing weapons, tools, art, and jewelry. Their extensive trade networks stretched from the Mediterranean to Britain. By the first century BCE, most Celtic tribes were conquered by the Romans and Germanic peoples. Today, Celtic languages are still spoken in Ireland, Scotland, Wales, Brittany, and Galicia [33](#page=33). ### 2.6 The ancient world in our regions In the areas of modern-day Belgium, various Celtic tribes (e.g., Eburones, Belgae) resided. Roman conquest, led by Julius Caesar, brought these regions under Roman rule, a process marked by resistance, such as Ambiorix's victory over Roman legions. Over four centuries, Romanization led to significant societal changes, including the adoption of stone construction, public baths, underfloor heating, coinage, and writing. The Roman province of Belgica developed cities like Tongeren, which became a thriving Roman center, Atuatuca Tungrorum. Gallo-Romans, Gauls who adopted Roman language and customs, lived in Roman villas and were buried in tumuli (burial mounds). Many Roman roads and military camps from this period remain visible today [33](#page=33). --- # The Middle Ages: early and late periods This section explores the significant transformations in Mediterranean society from approximately 500 to 1500 AD, marking the transition from antiquity to modernity, and examines the development of distinct political, social, and cultural spheres in Western Europe and the Arab world. ### 3.1 Early middle ages (ca. 500 – ca. 1000) #### 3.1.1 Fall of the West-Roman empire The Roman Empire weakened from the 3rd century AD onwards due to internal issues (weakening imperial power, neglected borders) and external pressures from migrating Germanic peoples. In the late 4th century, it was divided into Western and Eastern (Byzantine) Empires for better administration. The Western Roman Empire officially ended in 476 AD when its last emperor was deposed [35](#page=35). #### 3.1.2 The Franks establish the most influential Germanic kingdom Following the migrations, various Germanic kingdoms emerged on the former Western Roman territories, with the Frankish kingdom becoming the most enduring and influential [35](#page=35). ##### 3.1.2.1 The Merovingians Clovis was the founder and most significant king of the Merovingian dynasty. He unified various smaller kingdoms into a single Frankish realm, encompassing modern-day France and a large part of Belgium, establishing Paris as its new capital. Clovis codified tribal law in the Salic Law and converted to Christianity, fostering a strong, lasting alliance between the Church and the State. The Merovingian realm fragmented after Clovis's death due to the Germanic tradition of dividing inheritance among sons, leading to continuous internal disputes and a weakened kingdom in the 6th and 7th centuries [35](#page=35) [36](#page=36). ##### 3.1.2.2 The Carolingians & Charlemagne Around 700 AD, the Merovingian dynasty's power waned, and real authority shifted to their mayors of the palace (chief ministers). These officials eventually seized power, establishing the Carolingian dynasty, with Charlemagne as its most prominent ruler. Through continuous warfare, Charlemagne greatly expanded the empire, fighting against Islamic rulers in Spain, Saxons in Northwest Europe, and Lombards in the South. His empire was vast, earning him the title "father of Europe," and he brought several decades of relative peace. Christianity served as a significant unifying force within this large empire. In 800 AD, the Pope crowned him emperor, a moment of great significance as Charlemagne saw himself as the heir to the Western Roman emperors. Although he and his court traveled extensively, Aachen became his chosen capital, with his palace chapel still existing as part of the Aachen Cathedral. Charlemagne organized his vast realm by dividing it into counties (gouwen), each headed by a count (gouwgraaf), with inspectors overseeing their administration. He also extensively implemented the feudal system within his empire. Following a period of cultural decline, Charlemagne stimulated art, education, and sciences, establishing schools and inviting scholars, leading to the era being known as the Carolingian Renaissance. Charlemagne died in 814 AD, succeeded by his son, Louis the Pious. Conflicts between Louis and his sons resulted in the Treaty of Verdun in 843, dividing the Carolingian Empire into three parts, which later evolved into France and Germany [36](#page=36). #### 3.1.3 Society ##### 3.1.3.1 Estate society and a closed or manorial agricultural economy In the early Middle Ages, agriculture was the primary economic activity, and land ownership was the main source of wealth. Cities were few and small. Agriculture took place on large estates (domains), comprising the lord's land, land worked by free and unfree peasants, and common lands. Peasants owed dues in kind or money to the lord and also engaged in home crafts. Trade was limited to essential products, making the domain a self-sufficient unit. Life for common people was arduous, with simple housing and a monotonous diet, leading to frequent famines and a low life expectancy of around 30 years [37](#page=37). Society was divided into three closed estates: * **The nobility:** Dukes, counts, knights, or lords who owned vast lands and held economic and military power [37](#page=37). * **The clergy:** Bishops, abbots, priests, monks, etc., who dedicated their lives to the Church [37](#page=37). * **The 'third estate':** Common working people, including free peasants who owned land and paid taxes but retained personal freedom, and serfs (horigen) who surrendered land for protection, were tied to the land, and owed labor and taxes. Unfree individuals (lijfeigenen) had no freedom and worked land in exchange for sustenance. Craftsmen also belonged to the third estate. An individual's rights and obligations were determined by their estate, a system that persisted until the French Revolution [37](#page=37). ##### 3.1.3.2 The feudal system or feodality In exchange for an oath of loyalty and military support, kings or powerful nobles (liege lords or leenheren) granted land to lesser nobles (vassals or leenmannen). This system of mutual loyalty formed the basis of what historians call 'feodality'. The fragmentation of the Carolingian Empire, coupled with invasions by peoples like the Normans (Vikings), weakened royal authority. Many vassals took on the responsibility of defending their territories and local populations, building fortified castles for protection. These vassals often ruled their fiefs independently, administering justice and raising their own armies, leading to a feudal hierarchy. Eventually, vassals began to regard their fiefs as hereditary, weakening their ties to the liege lord. The feudal system, initially a unifying force, contributed to the political and territorial fragmentation of the empire [37](#page=37) [38](#page=38). > **Tip:** The feudal system, while intended to organize defense and loyalty, ultimately led to decentralized power and the rise of local lords who often acted independently of the king. #### 3.1.4 The Christian middle ages Christianity saw significant spread in this period. Initially introduced by Roman soldiers, local populations continued to worship their own gods for centuries. Widespread and lasting conversion began in the 7th century due to [39](#page=39): * **Missionaries:** They traveled widely, preaching Christianity in various regions [39](#page=39). * **Monasteries and abbeys:** The Benedictine order, founded by Benedict of Nursia (480-547), became influential due to its simple, humane, and balanced rule, emphasizing prayer and manual labor. Monasteries became centers of religion, economy, and culture, and played a crucial role in copying manuscripts, preserving ancient texts [39](#page=39). * **Alliance between Frankish rulers and the Church:** This close relationship, exemplified by rulers like Clovis and Charlemagne, ensured that subjects often shared the ruler's faith and facilitated administrative collaboration, with clergy frequently serving as royal officials [39](#page=39). #### 3.1.5 Art: Romanesque churches and monasteries The growth of monasticism from around 1000 AD onwards was reflected in the Romanesque architectural style. Characterized by a sober appearance, small window openings, thick walls, short towers, and the use of rounded arches for windows, doors, and vaults, many churches and monasteries were built in this style [39](#page=39). #### 3.1.6 The Arab world ##### 3.1.6.1 Origin and spread of Islam Islam emerged in the Middle East around 600 AD, with the flight of Muhammad from Mecca to Medina in 622 AD marking the beginning of the Islamic calendar. Muhammad founded Islam, based on five pillars. After Muhammad's death, Islam rapidly spread from Arabia to North Africa and the Near East. In the early 8th century, Islamic forces crossed the Strait of Gibraltar into Spain, but their advance into Europe was halted by the Frankish king Charles Martel at Poitiers in 732 AD. The early caliphs initially based their capital in Damascus, later developing Baghdad into the center of the Islamic world from around 750 AD. Baghdad became home to impressive palaces, mosques, and a "House of Wisdom," a center for scholars researching mathematics, medicine, physics, and astronomy. Translations of works by classical Greek philosophers and mathematicians, as well as Indian and Persian texts, were undertaken. Al-Ghazali (1058-1111) is considered one of the most important Islamic scholars [39](#page=39) [40](#page=40). ##### 3.1.6.2 Al-Andalus Muslims conquered the Iberian Peninsula in the early 8th century, and much of modern Spain and Portugal remained under Islamic rule throughout the Middle Ages. This region is known as Al-Andalus. Islamic rule in Spain was generally tolerant towards Christians and Jews, allowing them to practice their religion upon payment of taxes. Al-Andalus developed a vibrant culture that significantly influenced medieval Christian Europe. Through Al-Andalus, Europe gained access to Mediterranean products like citrus fruits and gained intellectual insights from the translation and dissemination of works by Greek philosophers such as Aristotle, Plato, and Euclid. This influx of knowledge spurred advancements in European universities. The Alhambra palace in Granada is a notable remnant of this civilization. Al-Andalus gradually fragmented into warring states, which were eventually reconquered by Christian kingdoms in the north through a process called the Reconquista, completed in 1492 with the expulsion of the last Muslim ruler. Converted Muslims, known as conversos, faced persecution due to suspicions of secretly practicing Islam [40](#page=40). ##### 3.1.6.3 The Crusades: confrontation between the Christian world and Islam Relations between Christian Europe and the Islamic world deteriorated from the 11th century onwards. Pope Urban II called for the first Crusade in 1095 to reclaim the Holy Land from Muslims. The first Crusade succeeded in capturing Jerusalem in 1098, leading to the establishment of several Christian kingdoms in the Near East. Subsequent Crusades were less successful, and Christian presence in the Holy Land declined, ending by the late 13th century. Despite the conflict, the contact between Europeans and Muslims resulted in significant exchanges in economics and culture, including the adoption of Arabic numerals, knowledge of chemistry, and the introduction of spices and coffee to Europe [41](#page=41). #### 3.1.7 The Normans or Vikings From the late 8th century, raiding groups from Scandinavia, known as Vikings or Norsemen, attacked Europe. While often depicted as ferocious plunderers, their raids involved relatively few casualties but targeted churches and monasteries, explaining the negative portrayal by Christian chroniclers. Swedish Vikings traveled through the Baltic states to present-day Russia and Ukraine, where they were called "Rus," giving rise to the name Russia. Danish and Norwegian Vikings, using swift longships called drakars or snekkars, navigated rivers into Western Europe, their shallow drafts allowing deep inland penetration. Beyond raiding, Vikings were also traders and settlers, discovering Iceland, Greenland, and even North America. Initially, Carolingian rulers were unable to repel Viking incursions; the trading town of Dorestad never recovered from its plundering. Later, resistance grew, and rulers and local nobles became more effective in protecting populations or making agreements with the Vikings, such as Rollo, a Norman leader who was granted land around the Seine estuary, which became the Duchy of Normandy [41](#page=41) [42](#page=42). ### 3.2 Late middle ages (ca. 1000 – ca. 1500) #### 3.2.1 Emergence of a city on the Dijle While some Roman-era towns existed, most modern cities originated in the late Middle Ages, particularly the 11th and 12th centuries. Leuven serves as an example of urban development and society during this period [42](#page=42). ##### 3.2.1.1 Where do cities emerge? Cities emerged in favorable locations such as at the confluence of land and water routes for trade. Proximity to a castle or abbey offered protection. Some cities re-emerged on sites of former Roman settlements. For Leuven, its location on the Dijle River and along the Bruges-Cologne trade route, and its proximity to the castle of the Counts of Leuven, were crucial factors [42](#page=42) [43](#page=43). ##### 3.2.1.2 Why do cities emerge? From around 1000 AD, a period of peace and stability in Europe led to population growth due to new agricultural techniques like the three-field system. This created a surplus population in rural areas seeking new opportunities. International trade also revived due to political stability and renewed contact with the Near East through the Crusades. Initially, itinerant merchants followed fairs, but they soon established permanent settlements in accessible locations [43](#page=43). #### 3.2.2 Cities strive for autonomy ##### 3.2.2.1 Burghers strive for independence from the local lord These new commercial settlements did not fit within the feudal system. Initially, city dwellers (burghers or poorters) had the same feudal obligations as rural populations, which hindered their professions as merchants and artisans. After often prolonged struggles, they gained rights and freedoms documented in charters (keuren). These charters were stored in special buildings called belfries, which became symbols of urban power, wealth, and independence [43](#page=43) [44](#page=44). ##### 3.2.2.2 What were the rights of city inhabitants in a medieval city? The boundaries of medieval cities were defined by defensive walls. Access was controlled through city gates, where tolls were collected from rural peasants and foreign merchants. Within the walls, the city's own law (stadsrecht) applied, distinct from the local lord's law outside. Cities established their own courts. Burghers enjoyed legal rights such as personal freedom, economic privileges like levying taxes and holding markets, and administrative rights like electing their own city government. They were also responsible for the city's defense [44](#page=44). > **Example:** The Keure of Kortenberg significantly limited the Duke of Brabant's power, granting considerable authority to city representatives, particularly the patricians, who would influence politics [43](#page=43). #### 3.2.3 Social groups in the city ##### 3.2.3.1 Trades and guilds Craftsmen practicing the same trade organized into trades (ambachten), which developed into well-organized professional associations. These trades often left their mark on street and family names. Trades had strict regulations governing production and a social role, providing support during illness. Merchants and traders, who organized the supply of raw materials and the export of finished goods, formed guilds (gilden) [45](#page=45). ##### 3.2.3.2 Growing tensions and democratic revolts in cities Initially, solidarity among burghers was strong, but tensions emerged from the late 12th century, sometimes leading to revolts. Artisans (in trades) became increasingly dependent on merchants/traders/entrepreneurs (in guilds), who also monopolized political power. Artisans demanded greater economic and political influence. Conflicts also arose within groups, such as rivalries among merchant families and disputes over the limited number of permitted trades [45](#page=45). > **Example:** The Battle of the Golden Spurs (Guldensporenslag) in 1302 at Kortrijk was a conflict not only between the Count of Flanders and the French King but also a confrontation between the patricians (Lelieaarts), who sided with France, and the artisans (Klauwaerts), who supported the Count [45](#page=45). #### 3.2.4 International trade flourishes: cloth manufacturing and trade Cloth manufacturing was a major economic activity after agriculture, with fine wool textiles traded across Europe. Wool was primarily imported from England. Many trades were involved in cloth production, including weavers, fullers, dyers, and shearers. Cloth halls served as centers for inspection and trade. Bruges grew into one of Europe's most important trading cities due to its strategic location at the intersection of various trade routes. The cloth industry gradually declined from the mid-14th century [46](#page=46). #### 3.2.5 Living in a medieval city Timber-framed houses with wattle-and-daub construction, covered with straw, were common in working-class districts. Houses were narrow, typically with only a couple of rooms, and had overhanging upper floors that partially covered the narrow streets, contributing to the high risk of fire. Only churches, town halls, belfries, and the homes of the wealthy were built of stone with slate or tiled roofs. From the 13th century, patrician homes featured stained-glass windows and rich interiors. Streets were unpaved, and sanitation was poor, with waste often dumped in the streets, facilitating the rapid spread of diseases like the plague, most notably the Black Death in the 14th century [46](#page=46). > **Tip:** Medieval cities were crowded and often unsanitary, with a constant risk of fire and disease, a stark contrast to modern urban living. > **Example:** The description of living in a medieval city highlights the overwhelming sounds and smells, the constant threat of disease spread by vermin, and the gradual improvements in sanitation and paving towards the end of the period [47](#page=47). #### 3.2.6 Faith in the late middle ages ##### 3.2.6.1 New monastic orders: the mendicant orders From the 12th century, new religious ideas emerged, including the mendicant orders like the Franciscans, Dominicans, and Carmelites. They preached in vernacular languages in cities, emphasizing extreme poverty and living on alms and charity [47](#page=47). ##### 3.2.6.2 The Beguines A unique feature of the Low Countries were the Beguines: unmarried women or widows who formed religious communities in cities. They lived soberly and chastely, establishing beguinages – walled communities within cities with their own churches, cemeteries, infirmaries, and governance. They engaged in prayer, manual labor, education, and care for the poor and sick. These beguinages are recognized as UNESCO World Heritage sites [47](#page=47). #### 3.2.7 Cultural life in the late middle ages ##### 3.2.7.1 Founding of the University of Leuven The University of Leuven was founded by the Pope in 1425 and officially established the following year, becoming the first university in the Low Countries. It initially had four faculties: Arts, Medicine, Canon Law, and Civil Law, with Theology added later. The university was housed in what is now the University Hall, formerly part of the cloth hall, and Latin was the language of instruction [48](#page=48). ##### 3.2.7.2 Gothic architecture Gothic architecture dominated the late Middle Ages, particularly in cities. Its key characteristic is verticalism, striving for slender, light, and tall structures. Architectural innovations like flying buttresses, pointed arches, large stained-glass windows, pinnacles, and gargoyles enabled this style. Cities used this style to construct impressive churches, cathedrals, monasteries, and civic buildings like belfries, halls, and town halls as expressions of their power and confidence [48](#page=48). ##### 3.2.7.3 The 'Flemish Primitives' The 15th century saw the flourishing of the "Flemish Primitives" painting school, now often referred to as the "Northern Renaissance". These painters, active across various cities, used oil paint and paid meticulous attention to realistic details, depicting religious scenes in contemporary settings and creating many portraits. Key artists included Rogier van der Weyden, Hans Memling, the Van Eyck brothers (Jan and Hubert), and Dirk Bouts, who worked in Leuven [48](#page=48). #### 3.2.8 Administration: the Burgundian Netherlands From the 14th century, the Dukes of Burgundy began to geographically unify and expand their territories. Although initially vassals of the French king, they pursued an independent course. Through conquest, purchase, and strategic marriages, the Burgundians expanded their domains across present-day Belgium, the Netherlands, and France. Their realm grew into a major power between France and the German lands in the 15th century, significantly shaping the administration of the region. The court at the Coudenberg Palace in Brussels hosted lavish banquets and fostered the arts, exemplified by the Flemish Primitives [49](#page=49). --- # Early Modern Period: Exploration, Absolutism, and Humanism This period marks a significant shift in European history, characterized by global exploration, the rise of centralized monarchies, and profound intellectual and artistic transformations. ### 4.1 The European age of discovery and colonization The European understanding of the world was limited in the Middle Ages, primarily encompassing Africa, Asia, and Europe. Ancient astronomers had already theorized about Earth's spherical shape, based on observations like ships disappearing hull-first over the horizon. This knowledge was revived in Europe through Arab and Spanish scholars, leading to empirical verification in the 15th and 16th centuries [51](#page=51). #### 4.1.1 Technological advancements enabling exploration Several innovations facilitated long-distance sea voyages: * **Navigation tools:** The compass provided directional guidance, while instruments like the quadrant and astrolabe allowed for latitude determination [52](#page=52). * **Cartography:** Portolan charts improved the accuracy of mapping European and African coastlines, with a focus on depicting harbors [52](#page=52). * **Shipbuilding:** The caravel, a new ship type, featured a higher and more spacious bow to navigate rough ocean waves and store provisions. It also incorporated multiple sails and a new rudder design, enabling sailing against the wind (tacking or 'laveren') [52](#page=52). * **Gunpowder and weaponry:** The adoption of gunpowder from China led to advancements in firearms and a revolution in warfare, including portable weapons and ranged combat [52](#page=52). #### 4.1.2 Motivations for exploration West European seafarers embarked on expeditions due to a confluence of factors: * **Economic:** The primary driver was the lucrative trade in spices and luxury goods. Ancient Silk Roads connected the Far East with the Middle East and Mediterranean, but multiple intermediaries increased prices. The Turkish expansion and instability in the Far East further escalated costs, creating a demand for direct sea routes to the East, either westward or around Africa [52](#page=52). * **Political:** The desire to expand power and influence of European nations played a role [52](#page=52). * **Religious:** The mission to spread Christianity was another significant motivation [52](#page=52). #### 4.1.3 Key explorers and their voyages Three prominent explorers sought to reach the Far East via different routes: * **Christopher Columbus:** An experienced Italian navigator sponsored by the Spanish monarchs. He sailed west, aiming for the Far East, and "discovered" America in 1492. He died unaware that he had reached a new continent. His landing on the South American coast on October 12, 1492, is now a subject of controversy due to the suffering inflicted on indigenous populations [53](#page=53). * **Vasco da Gama:** A Portuguese navigator who, in 1497, became the first to sail past the Cape of Good Hope, thereby reaching India [53](#page=53). * **Ferdinand Magellan (Fernão de Magalhães):** A Portuguese navigator commissioned by Spanish ruler Charles V. His expedition completed the first "voyage around the world," though Magellan himself died in the Philippines [53](#page=53). > **Example:** The voyages of Columbus (westward), Vasco da Gama (southeast), and Magellan (southwest and then around the world) illustrate the different approaches to reaching Asia [53](#page=53). #### 4.1.4 Consequences of exploration The discoveries led to: * **Colonialism and Imperialism:** European nations established colonies and subjugated local populations, expanding their power and control over vast territories [54](#page=54). * **Spanish and Portuguese Dominance:** Initially, Spain and Portugal were the leading colonial powers. Portugal focused on establishing fortified trading posts, while Spain, with more resources, claimed extensive territories. Spanish adventurers, known as *conquistadores*, conquered empires like the Aztecs under Hernán Cortés [54](#page=54). * **Impact on Indigenous Populations:** European arrival brought devastating diseases, leading to a demographic catastrophe among indigenous peoples. They were subjected to forced labor on plantations and in mines, and their natural resources, such as gold and silver, were exploited, causing economic depletion. New languages, religions (Christianity), and products were introduced, creating a stratified society based on ethnic origin [54](#page=54). * **Shifting Colonial Powers:** In the 17th century, France, England, and the Dutch Republic challenged Spanish and Portuguese colonial superiority, establishing their own colonies in North America, Asia, and Oceania, often leading to conflicts over territories [54](#page=54). > **Example:** La Malinche, an indigenous woman, played a crucial role as an interpreter and advisor to Hernán Cortés during the Spanish conquest of the Aztec empire, symbolizing the complex origins of Mexican identity [54](#page=54). ### 4.2 The economic landscape The period witnessed significant economic transformations, building upon the foundations of agriculture and expanding into global trade and new industries. #### 4.2.1 Agriculture as the economic backbone Agriculture remained the primary determinant of European prosperity, with the majority of the population living in rural areas and working in farming. While agricultural innovations were slow, the introduction of new crops like potatoes in the first half of the 18th century significantly improved food availability and created reserves, making the potato a staple for ordinary people [55](#page=55). #### 4.2.2 Rise of global trade The age of discovery initiated the first true global trade network, connecting all continents commercially. The Atlantic triangular trade became a fixed route: European goods were traded for enslaved Africans in West Africa, who were then transported to the Americas to labor on plantations or in mines. Ships returned to Europe laden with products such as sugar, rum, coffee, cotton, silver, and tobacco. This colonial trade was controlled by monarchs, states, or chartered trading companies like the Dutch West India Company (WIC). The center of global trade shifted from the Mediterranean to Atlantic ports in Western Europe, with Antwerp becoming a major world port in the early 16th century, experiencing an "Golden Age" of economic, financial, and cultural flourishing. Profits from colonial trade were frequently reinvested in trade and industry [55](#page=55). #### 4.2.3 Industrial developments The growth in trade stimulated industrial expansion: * **Textile industry:** This remained a key sector [55](#page=55). * **New industries:** Paper manufacturing, shipbuilding, and glass production emerged [55](#page=55). * **Proto-industry:** Rural domestic industries, managed by merchant-entrepreneurs, continued, but larger workshops employing dozens of workers also developed, though production still relied on manual labor [56](#page=56). ### 4.3 Societal changes and the re-emergence of slavery The existing social hierarchy persisted, but the age of discovery and colonization exacerbated social inequalities. #### 4.3.1 Growing social stratification The gap between the rich and the poor widened. The bourgeoisie (the Third Estate) gained economic power and influence through investments in colonial trade, though they lacked political power [56](#page=56). #### 4.3.2 Slavery and the slave trade After largely disappearing from Europe due to Christianity during the Middle Ages, slavery re-emerged on a massive scale with the colonization of the Americas. The high mortality rates among indigenous populations prompted colonial powers to seek labor from enslaved Africans. The slave trade was a crucial component of the Atlantic triangular trade. Despite growing protests in the 18th century, laws against the slave trade were only enacted in the 19th century, influenced by the Enlightenment. Between 1500 and 1875, over 12.5 million enslaved people were forcibly transported to the Americas, leaving lasting legacies of socioeconomic inequality, racial tensions, and cultural impacts [56](#page=56). ### 4.4 Political context: the Habsburgs and absolutism Following the fragmentation of medieval Europe, certain rulers and dynasties succeeded in consolidating vast territories. The Habsburg family was particularly dominant in Western Europe during the early modern period, ruling over significant parts of the continent for over 600 years. This era also saw the rise of monarchs seeking absolute power [56](#page=56). #### 4.4.1 The Habsburgs: Emperor Charles V By 1500, the Low Countries became part of the vast Habsburg empire, centered around Emperor Charles V (1500-1558). His inheritance included Austrian lands, the Netherlands, parts of Italy and Spain, and Spanish colonies, in addition to being Holy Roman Emperor, leading to the saying that "the sun never set on his empire". Charles V aimed to unify the Netherlands into a strong European state, centralizing administration and transferring powers from the nobility and cities to central government institutions, despite significant opposition. He appointed regents, such as his aunt Margaret of Austria and sister Mary of Hungary, due to his frequent absences. Charles V enforced strict policies against Protestants to maintain religious unity, but his rule in the Netherlands was not entirely successful due to the cities' attachment to their rights and the heavy taxes needed to fund his numerous wars, which led to riots and revolts. He also failed to prevent the spread of Protestantism despite his actions. Disillusioned, he abdicated in 1555, dividing his empire: his son Philip II inherited the Netherlands and Spanish colonial territories, while his brother Ferdinand received the Austrian possessions [57](#page=57). #### 4.4.2 Philip II: the Eighty Years' War and the division of the Netherlands Philip II is remembered in Spain as a great king, but in the Low Countries, he is known as a fanatical and tyrannical ruler. His attempts to further centralize the administration and his harsh stance against Protestants led to increasing discontent, culminating in the Iconoclastic Fury of 1566, where Protestant groups destroyed Catholic religious imagery. The Duke of Alba was sent with Spanish troops to suppress the rebellion, igniting the Eighty Years' War. Although Philip II regained control of several cities, the war ended in 1648 with the division of the Netherlands: the north became an independent republic, while the south (present-day Belgium and Luxembourg) remained under Spanish Habsburg rule as the Spanish Netherlands. The region subsequently became a battleground for international conflicts [58](#page=58). #### 4.4.3 The Austrian Habsburgs: the Austrian Netherlands Ferdinand I inherited the Holy Roman Empire and the Austrian Habsburg territories upon Charles V's abdication. These diverse Austrian lands were united only by the Habsburg monarchy. In the 18th century, the Austrian Habsburg realm grew into a major European power. The Spanish Netherlands became part of this empire in the early 18th century, becoming the Austrian Netherlands. Under rulers like Empress Maria Theresa and Emperor Joseph II, significant reforms were implemented, including modernizing secondary education and developing transportation infrastructure [58](#page=58). #### 4.4.4 Royal absolutism European monarchs in the early modern period pursued centralization, aiming to consolidate administrative control and reduce the influence of nobility and cities. The Habsburg rulers Charles V and Philip II exemplified this by centralizing their empires and striving for religious uniformity. In France, Louis XIV's reign is a prime example of absolutism, where he exerted power over political, economic, military, cultural, and religious spheres, earning him the nickname "the Sun King". Absolute monarchs required substantial funds, obtained through colonial wealth, taxation, and economic regulation. They also utilized art, such as paintings, sculptures, writings, and grand architecture like the Palace of Versailles, to project and reinforce their authority [58](#page=58) [59](#page=59). ### 4.5 The cultural sphere The early modern period witnessed a significant shift in intellectual and artistic paradigms, driven by humanism, the printing press, and new artistic movements. #### 4.5.1 Humanism: a new way of thinking In contrast to the church-dominated medieval era, humanism, an intellectual movement originating in 15th and 16th century Italy, emphasized critical thinking and placed the human being at the center of thought. Desiderius Erasmus was a prominent humanist, advocating for critical inquiry and establishing the College of Three Languages in Leuven. Humanists questioned established doctrines, relying on personal observation and research, leading to advancements in mathematics, medicine, biology, cartography, and astronomy [59](#page=59). * **Cartography:** Gerardus Mercator developed the Mercator projection, a revolutionary method for mapping the Earth that, despite distorting landmass areas, proved invaluable for navigation and is still used today (e.g., in GPS and Google Maps). He also popularized the term "atlas" [59](#page=59). * **Medicine (Anatomy):** Andreas Vesalius, chief physician to Charles V and Philip II, revolutionized anatomy with his detailed studies and his influential work "De humani corporis fabrica" [59](#page=59). * **Astronomy:** Challenging the medieval geocentric model, Nicolaus Copernicus proposed heliocentrism, later supported by Galileo Galilei's telescopic observations [59](#page=59). * **Physics:** Isaac Newton formulated fundamental laws of physics, including the law of universal gravitation [59](#page=59). #### 4.5.2 The printing press disseminates new ideas and knowledge The invention of the printing press by Johannes Gutenberg around 1450, utilizing movable metal type and a printing press, drastically accelerated the dissemination of humanist ideas, scientific innovations, Renaissance concepts, and Reformation doctrines. In the Low Countries, Dirk Martens was an early printer, and Christophe Plantin established a major printing house in Antwerp, now a UNESCO World Heritage site (Museum Plantin-Moretus) [60](#page=60). > **Tip:** The printing press was crucial for the spread of new ideas, making knowledge more accessible and contributing to intellectual revolutions [60](#page=60). #### 4.5.3 New art movements: Renaissance and Baroque * **Renaissance (15th–16th century):** Emerging in Italy, the Renaissance sought to revive classical antiquity, focusing on humanism, nature, and ideal forms. Artists studied anatomy, worked with live models, and employed perspective, emphasizing order, rhythm, harmony, and symmetry. Themes from antiquity and classical aesthetics were prevalent in painting, sculpture, and architecture. Leonardo da Vinci, a polymath embodying the "homo universalis," was a leading figure, alongside Michelangelo, Raphael, and Donatello [60](#page=60). * **Baroque (16th–18th century):** In contrast to the Renaissance's tranquility, Baroque art was characterized by dynamism, complexity, theatricality, grandeur, and emotion. It featured strong contrasts (color, light/dark), abundant ornamentation, asymmetry, and dramatic lines. Baroque art served the aims of absolute monarchs and the Catholic Church, using its opulent style to impress and express power. In the Southern Netherlands, Peter Paul Rubens, Anthony van Dyck, and Jacob Jordaens were prominent Baroque painters [61](#page=61). > **Example:** The dramatic and emotive style of Peter Paul Rubens's "The Elevation of the Cross" exemplifies the Baroque period's departure from the balanced aesthetics of the Renaissance [61](#page=61). ### 4.6 Religion: Reformation and religious conflicts In the 15th century, the Roman Catholic Church held significant sway in Western Europe, with faith and the afterlife playing central roles in people's lives. However, corruption and perceived failings within the Church, coupled with the spread of humanist criticism, fueled a widespread protest movement in the 16th century [61](#page=61). #### 4.6.1 The Reformation and its consequences These reform efforts led to a schism within the Western Christian Church, with various Protestant movements emerging. The reduction of the Catholic Church's power and influence precipitated intense religious conflicts across Europe in the 16th and 17th centuries, marked by intolerance and numerous religious wars. Catholic rulers, such as Emperor Charles V and Philip II, actively sought to suppress Protestantism and prevent further conversions [62](#page=62). --- # Modern Times: Revolutions and Industrialization This period witnessed transformative revolutions in thought and politics, alongside a profound industrial transformation, fundamentally reshaping Western society and laying the groundwork for the modern era [63](#page=63). ### 5.1 Revolutions in thought and politics #### 5.1.1 The Enlightenment: a revolution in thinking The 17th and 18th centuries saw a surge in scientific discoveries, fostering a belief in human reason. This led to the Enlightenment, a broad cultural and philosophical movement in Europe that advocated for a more just society based on rational principles. Enlightenment thinkers challenged existing social and political structures, such as absolute monarchy and the rigid social hierarchy of the Estates System, advocating for liberty, equality, and tolerance. Many ideas that are considered fundamental today, like constitutional government and human equality, originated during this period [63](#page=63). #### 5.1.2 Political revolutions The Enlightenment provided the intellectual impetus for major political revolutions, including the American and French Revolutions [63](#page=63). ##### 5.1.2.1 The French Revolution . Economic and financial crises, coupled with significant social inequality, led to widespread unrest in France, culminating in the storming of the Bastille on July 14, 1789. The ideals of "liberty, equality, and fraternity" fueled the revolution. The "Declaration of the Rights of Man and of the Citizen" abolished the Estates System and proclaimed the equality of all citizens before the law. A new constitution was introduced, limiting royal power and establishing the separation of powers and the separation of church and state, ending absolute monarchy and eventually leading to the king's execution [63](#page=63). * **Consequences:** * **Rise of Napoleon Bonaparte:** In 1799, Napoleon seized power in a coup d'état and later crowned himself emperor, aiming to establish a vast empire and engaging in numerous wars. His reign can be divided into periods of increasing power until approximately 1810, followed by a decline leading to his final defeat in 1815. His conquests helped spread Enlightenment ideals across Europe [64](#page=64). * **Battle of Waterloo:** Napoleon's ultimate defeat occurred at the Battle of Waterloo, leading to his exile and eventual death [64](#page=64). ##### 5.1.2.2 The French Revolution in the Austrian Netherlands From 1794 to 1814, the Austrian Netherlands were under French rule, during which French revolutionary reforms were implemented. These included the abolition of monasteries and abbeys, the confiscation of church property, a new administrative division, and the separation of church and state. Initially, the region faced heavy taxation and the conscription of men into the French army, leading to significant protest. Under Napoleon, opposition decreased due to improved relations with the church, the abolition of some reforms, and economic recovery [64](#page=64). * **Lasting impacts of French rule in the region:** * **Political-Administrative:** Introduction of civil registration, requiring births, deaths, and marriages to be registered with the municipality, and the mandatory registration of surnames [64](#page=64). * **Legal:** The Napoleonic Code (Code Civil) formed the basis of the current civil code, establishing a rule of law with uniform legal principles and public justice [64](#page=64). * **Religious:** Separation of church and state [64](#page=64). * **Education:** Establishment of state education, previously dominated by the church [64](#page=64). * **Social:** Government control over welfare services, leading to the organization of public assistance, the precursor to modern social welfare organizations [64](#page=64). * **Cultural:** Francization [64](#page=64). * **Other:** Implementation of the metric system of weights and measures (meter, kilogram, liter), mandatory driving on the right side of the road, and the introduction of house numbering [64](#page=64). ##### 5.1.2.3 The Belgian Revolution . Following Napoleon's defeat in 1815, the victorious powers established the United Kingdom of the Netherlands, merging Belgium and the Netherlands as a buffer against France. King William I's reign quickly led to dissatisfaction in the southern part of the kingdom. The revolution erupted on August 25, 1830, with riots breaking out during a performance of the opera *La Muette de Portici*, which glorified freedom and patriotism. These revolts, initially fueled by hunger, spread to other cities. After brief resistance from the Dutch army, Belgium declared independence and established a constitutional parliamentary monarchy based on a census suffrage system. Leopold I became king on July 21, 1831, pledging allegiance to a constitution that guaranteed significant fundamental rights and freedoms, including freedom of education, religion, and the press [65](#page=65). #### 5.1.3 The Industrial Revolution(s) Beginning around 1750, first in England and then across Europe, a series of profound and lasting changes in manufacturing, daily life, and society occurred, earning the designation of a revolution. This marked the first phase of the Industrial Revolution, which was followed by subsequent phases that further transformed the economic landscape [65](#page=65). ##### 5.1.3.1 Three phases in the Industrial Revolution * **First phase (c. 1750 – c. 1850):** Mechanization of the textile and iron industries, the steam engine, coal as the primary energy source, and the development of railways [65](#page=65). * **Second phase (c. 1870 – c. 1960):** Application of electricity, growth of the chemical industry, petroleum as the main energy source, and the advent of the automobile, airplane, and communication media [65](#page=65). * **Third phase (post-1960):** Construction of nuclear reactors (nuclear energy), advancements in electronics and computing (informatica), telecommunications, and globalization [65](#page=65). * **Fourth phase (emerging):** Characterized by robotics and artificial intelligence [65](#page=65). ##### 5.1.3.2 Factors underlying the First Industrial Revolution The First Industrial Revolution was driven by several key factors: * **Demographic revolution:** A significant decrease in death rates and a sustained high birth rate in the 18th and 19th centuries led to substantial population growth [66](#page=66). * **Agricultural revolution:** A marked increase in agricultural production occurred in the latter half of the 18th century, supporting the growing population [66](#page=66). * **Technical evolution:** The introduction of machinery (mechanization) led to a significant boost in production efficiency [66](#page=66). ##### 5.1.3.3 The revolution in industry The Industrial Revolution was a cumulative process of innovations and inventions spanning over a century. It initially impacted the coal, metal, and textile industries. Driven by a shortage of wood, the search for alternative methods to smelt iron using coal as fuel began in the early 18th century in England. Innovations like the steam engine in mining and the use of coke enabled the mass production of high-quality iron at a lower cost. Simultaneously, the growing population in England created a demand for inexpensive cotton textiles, necessitating mechanization to achieve high and affordable production levels [66](#page=66). ##### 5.1.3.4 Consequences of the First Industrial Revolution The First Industrial Revolution brought about sweeping changes: 1. **Growth of trade, transport, and communication:** The increased production and trade necessitated improved transportation networks, leading to the development of roads, railways, steam trains, canals, and steamships for faster and more extensive goods transport. Communication also advanced with inventions like the telegraph and telephone [66](#page=66). 2. **Industrial take-off:** Machines increasingly replaced human labor, increasing output per person per day. Various industries experienced significant progress and mechanization, following the lead of the textile and iron sectors [66](#page=66). 3. **Economic liberalism:** This economic theory, popular in the 19th century, advocated for minimal state intervention in the economy, granting entrepreneurs and merchants considerable freedom [66](#page=66). 4. **Changed occupational structure:** The Industrial Revolution led to a decline in agricultural employment (primary sector) and a rise in industrial jobs (secondary sector), with a concurrent growth in the service sector (tertiary sector) [67](#page=67). 5. **Factory production and urbanization:** Home-based work was increasingly replaced by factory labor. The burgeoning factory industry attracted many impoverished rural dwellers to cities in search of work and housing, leading to significant urbanization. Life became dictated by the rhythm of machines rather than seasons, imposing discipline and regularity on workers, often at the cost of personal freedom. Child labor was prevalent, with children often working long hours for meager wages or payment in kind. Workers lived in overcrowded, impoverished neighborhoods called "beluiken". Working conditions in many factories were unsafe, unhygienic, and unhealthy, and workers had limited recourse to protest due to laws prohibiting unions, strikes, and gatherings. The emergence of socialism in the late 19th century aimed to combat worker exploitation, leading to the introduction of early social welfare legislation such as laws on old-age pensions, industrial accidents, and Sunday rest [67](#page=67). 6. **Impact on landscape:** The First Industrial Revolution transformed landscapes through the construction of mines, factories, and ironworks, resulting in widespread environmental pollution from coal mining, heavy industry, and clay pits. Terrils, artificial hills formed from coal mining waste, became characteristic features of coal-rich regions like Limburg. New infrastructure like canals, bridges, and railways also altered the landscape [67](#page=67). ##### 5.1.3.5 The Industrial Revolution in Belgium Belgium was the first industrialized nation on the European continent, possessing favorable conditions such as a dense population, existing urbanization, a developed agricultural sector, crucial raw materials, and an industrial tradition with skilled labor. State authorities also promoted economic development. Belgium saw the first railway line on the European mainland, connecting Brussels and Mechelen. Industry primarily developed in Wallonia, with Englishman William Cockerill establishing a modern coal and metal industry near Liège, and coal mining commencing in the Borinage region. The iron and glass industries flourished in the Charleroi area. Flanders lagged behind industrially, with the exception of mechanized textile production in Ghent, where entrepreneur Lieven Bauwens smuggled a steam-powered spinning jenny from Great Britain and established factories. Bauwens made Ghent a major center for cotton factories in Europe, though he is noted for low wages and the use of incarcerated workers, and for his collaboration with the French occupiers [68](#page=68). ##### 5.1.3.6 Emigrants: millions of people, one dream Between the late 19th and early 20th centuries, an estimated 200,000 Belgians emigrated to North America due to an economic and agricultural crisis in their homeland. Across Europe, approximately 37 million people made the transatlantic journey during this period, many seeking work, while others were motivated by political or religious reasons. The Red Star Line ships transported many of these emigrants between 1873 and 1934, and the Red Star Line Museum in Antwerp now preserves their stories [68](#page=68). ### 5.2 The First World War (1914-1918) The First World War, also known as the Great War, decisively ushered in the 20th century. Primarily fought in Europe, it became a global conflict due to the involvement of the United States and its repercussions in colonial territories [68](#page=68). #### 5.2.1 Causes The primary cause was the pursuit of power by various European states. Population growth and industrialization, creating a demand for raw materials and markets, drove European nations to acquire new territories, fostering rivalry and leading to the formation of two major alliance blocs in Europe [68](#page=68). #### 5.2.2 Trigger – Belgium at war The war began in the Balkans with the assassination of Archduke Franz Ferdinand, heir to the Austro-Hungarian throne, by a Serbian nationalist. This event triggered a chain reaction due to the highly tense relations between European powers in the summer of 1914. On July 28, Austria-Hungary declared war on Serbia, activating the alliance systems and rapidly escalating the conflict across Europe and beyond. Germany requested passage through neutral Belgium to attack France as part of its Schlieffen Plan. Upon King Albert I's refusal, Kaiser Wilhelm II declared war on Belgium, and German troops invaded on August 4. Great Britain, a guarantor of Belgium's neutrality, subsequently declared war on Germany [69](#page=69). #### 5.2.3 Alliances and the course of the First World War The war was fought between two main alliances: the Central Powers, primarily Germany and Austria-Hungary, and the Allied Powers, comprising Russia, France, and the United Kingdom. As Belgium was invaded by Germany, it joined the Allied Powers. Neutral countries like the Netherlands and Switzerland remained outside the conflict [69](#page=69). Two main fronts were established in Europe: * **Western Front:** A line stretching from Nieuwpoort to Switzerland/Northern Italy [69](#page=69). * **Eastern Front:** Primarily in Russia [69](#page=69). Initially, the Central Powers achieved rapid successes, particularly on the Western Front. However, after a few months, the war devolved into trench warfare along the Western Front, with both sides digging in on opposite sides of the front line. This front became the site of major battles such as Verdun, the Somme, and around Ypres [69](#page=69). The year 1917 marked a turning point due to the Russian Revolution (October Revolution), which brought the communists (Lenin) to power and led to Russia's peace treaty with Germany in March 1918, and the United States' entry into the war in response to German submarine warfare. Ultimately, due to war exhaustion and internal revolutions, Germany capitulated on November 11, 1918 (Armistice Day), unable to overcome the superior manpower and material of the Americans. The Treaty of Versailles, signed in 1919, imposed severe terms on Germany, holding it and its allies responsible for the war and requiring them to pay reparations. As part of the reparations, German Alsace-Lorraine became part of Belgium, and Belgium was also given a mandate over the former German colonies of Rwanda and Burundi [70](#page=70). #### 5.2.4 The First World War: a 'total war' The First World War is characterized as a "total war" because it involved all aspects of society, not just the military. This scope was due to the vast number of participating countries and individuals, including soldiers from European nations and their colonies, as well as civilians involved in war industries. The war resulted in a massive number of casualties, including deaths, injuries, and disappearances. It was also the first industrialized war, featuring new weaponry such as tanks, artillery, aircraft, and chemical weapons like mustard gas (Yperite). The conflict became an attrition battle, pushing the economies of both power blocs to their limits [70](#page=70). #### 5.2.5 Belgium during the First World War ##### 5.2.5.1 Military course Within days, Liège and then Brussels were captured by German forces, leading to harsh reprisals against those who resisted, particularly in cities known as "Martyr Cities" like Aarschot, Leuven, and Dendermonde. After the fall of Antwerp, the king and the Belgian army retreated to the Westhoek. French and British troops joined the Belgian soldiers behind the Yser River, and the Battle of the Yser Plains began in October 1914. In a critical situation, the Belgian army, forced to retreat to the Nieuwpoort-Diksmuide railway line, initiated a plan to stop the German advance by artificially flooding the Yser plain. On October 29, the sluices of the canal were opened, releasing approximately 700,000 cubic meters of water, creating the "drowned no man's land". This marked the beginning of a four-year stalemate of trench warfare, characterized by extensive networks of trenches, barbed wire defenses, and sandbag fortifications. King Albert I remained within this small section of Belgian territory throughout the war [70](#page=70) [71](#page=71). * **Leuven during WWI:** Leuven suffered greatly, with German troops systematically looting and setting fire to the city in August 1914, an event known as the "Great Fire of Leuven". Large parts of the city were destroyed, 272 civilians were killed, and many others were mistreated. Significant monuments, including the city theater, the Tafelrond, and the courthouse, were demolished; only the city hall remained undamaged. The destruction of the historically valuable university library was also a symbolic loss. Over 1500 houses in the city center were destroyed [71](#page=71). * **The "reconstruction stone":** This facade stone was mandated for buildings rebuilt in Leuven after the war, bearing the year 1914, the city's coat of arms, a sword, and a burning torch, serving as a lasting reminder of the war and the city's resilience [71](#page=71). ##### 5.2.5.2 The Belgian population during the war The war was a severe ordeal for the Belgian population, with German occupiers exploiting the country for four years. The Belgian economy was harnessed for the war effort, and resources, from livestock to household items, were confiscated. The Allied economic blockade of enemy and occupied territories further isolated Belgium, halting its economy, and remaining resources and machinery were sent to Germany. Many workers were also conscripted to work in Germany. Food scarcity was the most significant hardship, with organized charity efforts providing some relief, particularly during the harsh winter of 1916-1917. Belgium became a police state with press censorship, curfews, and blackout orders, leading to constant surveillance. The ban on keeping pigeons, which could be used to transmit military secrets, was notably enforced. Educational institutions were shut down in many areas, ironically, shortly after the introduction of compulsory education in May 1914. Hundreds of thousands of families fled abroad, mainly to France and the Netherlands, at the war's outset. Over half a million Belgians remained abroad until the war's end, and children from high-risk areas were evacuated to school colonies in France, the Netherlands, and Switzerland. During the war, women took on traditionally male roles in industry and agriculture, and in professions like train driving and postal delivery. Women from middle and upper-class families often worked as doctors or nurses, while others organized charitable efforts to support those in need [71](#page=71) [72](#page=72). ##### 5.2.5.3 Life at the front and daily life during the war War diaries, contemporary accounts, and soldier testimonies offer vivid descriptions of life at the front and daily existence during the war [72](#page=72). #### 5.2.6 Cemeteries, monuments, and memorials of the First World War * **The Menin Gate (Ypres):** Ypres was on the front line during WWI and was defended by British forces in a semi-circle. The city was largely destroyed by 1918. After the war, the British rebuilt the Menin Gate as a memorial inscribed with the names of over 50,000 British and Commonwealth soldiers who died but whose bodies were never found or identified. The "Last Post," a bugle call signifying the end of the working day in the military, is played nightly at the gate as a final farewell to the fallen, a tradition that continues to honor all war dead, including Germans [72](#page=72). * **The Yser Tower (Diksmuide):** The first Yser Tower was built in 1928-1929. The Belgian army during WWI was predominantly Flemish, while the officer corps was largely French-speaking, leading to discontent and the formation of the Front Movement, advocating for the rights of Flemish soldiers. When it was decided after the war to bury all Belgian soldiers under a single, official gravestone, the remaining individual Flemish soldier gravestones were gathered in Diksmuide, and a large monument, the first Yser Tower, was erected. Annual pilgrimages transformed the tower into a symbol of Flemish emancipation and peace ("never again war"). The tower was blown up in 1946; a new tower was inaugurated in 1965, and the renewed Museum aan de IJzer reopened in 2014 with a message of peace, freedom, and tolerance [72](#page=72) [73](#page=73). * **Military cemeteries (especially in the Westhoek):** Half a million soldiers perished around Ypres, and numerous military cemeteries are scattered throughout the region, including Belgian, French, German (consolidated into four sites, including Vladslo and Langemark in the 1950s), and British cemeteries (such as the largest, Tyne Cot Cemetery in Passendale). British cemeteries are maintained as extensions of Britain, designed uniformly with a central Cross of Sacrifice and a register at the entrance, featuring rows of identical gravestones. These cemeteries honor soldiers from across the British Empire. The Heverlee War Cemetery was established in 1946, commemorating 30 casualties from WWI and 988 from WWII. These cemeteries have been designated as UNESCO World Heritage sites since 2023 [73](#page=73). * **The Death Corridor (Dodengang):** Located in a bend of the Yser River near Diksmuide, this was the most advanced post of the Belgian army. It is a network of trenches and bunkers that has been a protected monument since 1992 and has been fully restored [73](#page=73). * **Local war monuments and memorials:** Many villages and cities have local monuments commemorating war victims or specific wartime events, such as the monument on Martelarenplein near Leuven station, honoring the numerous civilian victims of August 1914 [73](#page=73). --- # Contemporary History: Post-WWII Developments This section examines the profound transformations of the contemporary era, from the conclusion of World War II to the present, marked by global conflicts, the rise of international cooperation, societal shifts, and technological revolutions [75](#page=75). ### 6.1 The Second World War (1939-1945) #### 6.1.1 Causes and Outbreak The Second World War was primarily driven by the expansionist ambitions of the Axis powers: Germany, seeking global dominance under Adolf Hitler; Italy, aiming to control the Mediterranean; and Japan, striving for control over the Pacific. These nations formed the Axis powers, standing against the Allied nations who sought to defend their freedom, independence, and democratic principles. The immediate trigger for the war was Germany's invasion of Poland on September 1, 1939, following earlier annexations of Austria and the occupation of Czechoslovakia. Britain and France declared war on Germany on September 3, 1939 [75](#page=75). #### 6.1.2 Course of the War Until the summer of 1942, the Axis powers experienced significant successes. The United States entered the war after the Japanese attack on Pearl Harbor on December 7, 1941. A turning point occurred during the winter of 1942-1943 with setbacks for the Axis powers on multiple fronts. The Allied landing in Normandy on June 6, 1944 (D-Day) initiated the reconquest of Europe. Allied and Soviet forces met at the Elbe River on April 25, 1945, and Hitler committed suicide on April 30. Germany surrendered on May 8, 1945 (V-Day), marking the end of the war in Europe. Japan was compelled to surrender after the American deployment of atomic bombs on Hiroshima and Nagasaki on August 6 and 9, 1945 [75](#page=75) [76](#page=76). #### 6.1.3 Character of the War The Second World War is characterized as a "total war" due to: * **Global scope:** Initially confined to Europe and North Africa, it expanded to a global scale following Germany's invasion of Russia in June 1941 and Japan's attack on Pearl Harbor in late 1941, affecting all continents except the Americas [76](#page=76). * **Human cost:** It resulted in an estimated 50 million (with figures up to 70 million) deaths, with a significant proportion being civilians [76](#page=76). * **Industrialization:** It was the second industrialized war, featuring significant advancements in science, tactics, and technology, including the decisive role of air power, the deployment of early rockets (V1 and V2), and nuclear weapons (the atomic bomb) [76](#page=76). #### 6.1.4 Belgium during the Second World War Despite its neutrality, Belgium was invaded by Germany on May 10, 1940, as part of Hitler's Blitzkrieg against the Benelux. After 18 days, King Leopold III surrendered, while the Belgian government fled to England. Unlike World War I, Belgium was occupied, leading to harsh living conditions characterized by food rationing, shortages of essential goods, and a thriving black market. Allied air raids and German V-bombs, particularly in strategic locations like Leuven, caused significant damage. From 1942, mandatory labor in Germany was imposed, meeting immense resistance. Daily life was heavily influenced by the occupation, with strict regulations like curfews and blackout orders, alongside severe censorship that impacted education. This period saw widespread resistance, including aiding downed Allied pilots, underground press, and armed attacks. Conversely, collaboration with Germany also occurred, categorized into political, military, and economic forms. Brussels and Antwerp were liberated in early September 1944, but Allied advances were briefly halted by fierce German resistance in the Ardennes Offensive (December 1944 – January 1945) [76](#page=76) [77](#page=77). #### 6.1.5 The Holocaust or Shoah The Holocaust, or Shoah, was the systematic persecution and genocide of Jews by the Nazis and their allies. Rooted in racist, antisemitic, and anti-Marxist ideologies, Nazism viewed the Germanic race as superior and sought to expand its "Lebensraum" (living space). Anti-Jewish measures began in the early 1930s. In Belgium, the systematic persecution of Jews began with their social exclusion through administrative measures, culminating in the mandatory wearing of the Star of David from May 1942. The Dossinkazerne in Mechelen served as a transit camp (SS-Sammellager Mechelen) from 1942 to 1945, from which Jews were deported to concentration camps like Auschwitz-Birkenau, Buchenwald, and Ravensbrück. Other groups, including communists, Roma, homosexuals, and the mentally ill, were also victims of Nazi persecution and extermination. Twenty-eight transports departed from Dossinkazerne, deporting 25,484 Jews and 352 Roma, with fewer than five percent surviving [77](#page=77). #### 6.1.6 The Fort of Breendonk The Fort of Breendonk served as a Nazi prison camp from the summer of 1940, holding Jews, resistance fighters, and political opponents. Approximately 3,600 prisoners were incarcerated there, enduring forced labor, deprivation, and abuse, with less than half surviving the war [78](#page=78). ### 6.2 Increased International Cooperation after 1945: EU and UN #### 6.2.1 The Cold War and European Integration Ideological tensions between the wartime allies, the United States and the Soviet Union, led to the Cold War from 1948, dividing the world into opposing political, economic, and military blocs. Germany and Berlin were split between East and West, symbolized by the Berlin Wall, which fell in 1989, marking the end of the Cold War. To prevent future conflicts, particularly between Germany and France, Europe opted for cooperation over rivalry, leading to the formation of the European Union (EU) [78](#page=78). #### 6.2.2 The European Union (EU) The EU originated as an endeavor for peace and cooperation in Europe. Key milestones include [78](#page=78): * **1951:** Establishment of the European Coal and Steel Community (ECSC) with six founding members, including Belgium [78](#page=78). * **1957:** Creation of the European Economic Community (EEC) to deepen economic cooperation and establish a common market [78](#page=78). * **1993:** The Maastricht Treaty aimed for political and social cooperation alongside economic integration, leading to the introduction of the euro in 1999 [78](#page=78). * **2007:** The Lisbon Treaty further advanced European integration, enhancing the European Parliament's influence and establishing roles for an EU President and a Minister of Foreign Affairs [78](#page=78). The EU's membership has grown, with 8 Central and Eastern European countries joining in 2004. As of today, the EU has 27 member states, with the United Kingdom being the first to withdraw in 2020 (Brexit) [78](#page=78). Key EU institutions include the European Commission, the Council of the European Union, the European Council, the Court of Justice of the European Union, and the European Central Bank. The European Parliament is elected every five years by EU citizens. While not having an official capital, Brussels serves as the de facto center for several important EU institutions [79](#page=79). The EU's impact on its inhabitants includes: * **Peace and stability:** No wars have occurred between EU member states since its formation [79](#page=79). * **Economic integration:** Facilitated by the euro (introduced in 2002 for 19 Eurozone members), free movement of persons (Schengen Zone), goods, services, and capital [79](#page=79). * **Environmental protection and food safety:** Promoted through legislation and stringent controls [79](#page=79). Challenges remain, such as achieving common political stances on issues like refugees and international conflicts, and developing a common defense policy and a cohesive social Europe [79](#page=79). #### 6.2.3 The United Nations (UN) On a global scale, cooperation was also prioritized with the establishment of the United Nations (UN) in 1945. The UN aims to promote international peace and cooperation and prevent future conflicts. Its specialized agencies include [79](#page=79): * **UNESCO:** Focuses on heritage and culture [79](#page=79). * **WHO (World Health Organization):** Promotes international cooperation in healthcare [79](#page=79). * **UNICEF:** The United Nations Children's Fund [79](#page=79). The UN can deploy peacekeeping forces ("blue helmets") to conflict zones upon agreement by its members, with current operations in Lebanon, Cyprus, and Congo [79](#page=79). ### 6.3 The Welfare State Following World War II, Western Europe experienced a period of unprecedented prosperity, making products like cars, washing machines, and private housing accessible to a larger population. The state provided free or heavily subsidized healthcare, infrastructure, and education. This increased prosperity led to significant societal changes [79](#page=79): * **Decline of religious influence:** The influence of the church and religion diminished rapidly [80](#page=80). * **Emancipation:** Various groups gained emancipation and equal rights. Women, in particular, achieved greater autonomy through access to contraception and the opportunity to pursue professional careers. The legalization of same-sex marriage occurred in the 1990s [80](#page=80). * **Migration:** The demand for labor led to significant migration flows. In the 1950s and 1960s, Italian, Greek, Moroccan, and Turkish "guest workers" were employed in mines and factories, fundamentally altering the demographic composition of regions like Limburg and major cities, leading to the development of a multicultural society [80](#page=80). > **Tip:** The introduction of the washing machine was a significant technological innovation that freed up considerable time for women, allowing them to pursue other activities or engage in paid employment outside the home [80](#page=80). ### 6.4 Decolonization - Congo's Independence Many developing nations gained independence in the latter half of the 20th century after periods of colonial rule by European countries. In 1960, 17 African nations, including Belgian Congo, achieved independence [80](#page=80). #### 6.4.1 The Kingdom of Kongo Before Belgian colonization, the Kingdom of Kongo, established by Lukeni lua Nimi in the late 14th century, was a well-structured state with foreign relations and a thriving economy. Portuguese navigators reached Kongo in the late 15th century, introducing Catholicism and establishing strong economic ties, particularly through the slave trade. Relations with Portugal eventually deteriorated, leading to conflict. King Garcia II rebuilt the kingdom in the 16th century. By the early 19th century, the slave trade was abolished, and Kongo leaders shifted to trading in raw materials like palm oil, rubber, ivory, and coffee, which were in demand in industrializing Europe. In the 1880s, Congolese leaders were deceived into signing treaties that undermined their authority [81](#page=81). #### 6.4.2 Independent Free State, Belgian Colony, and Democratic Republic of Congo At the Berlin Conference in 1885, European powers divided Africa, with King Leopold II of Belgium establishing the Congo as his "Independent State." This regime was characterized by brutal forced labor for rubber harvesting, leading to a drastic population decline. In 1909, the state became a Belgian colony under direct administration. Belgian rule in Congo was structured around the church, administration, and companies, such as Union Minière du Haut Katanga, which exploited the territory's mineral wealth, with profits flowing back to Belgium. Missionaries provided healthcare and education, while Belgian administrators relied on Congolese subordinates. Paul Panda Fernana was one of the few Congolese to attain a higher administrative position and advocated for equal rights, better wages, and access to education for Congolese people. For the Congolese, colonization meant occupation and subjugation [81](#page=81) [82](#page=82). The call for independence grew louder in the 1950s, leading to widespread riots in Leopoldville (now Kinshasa) and other cities by early 1959. On June 30, 1960, Belgium granted independence to Congo. The post-independence period was marked by unrest, with Colonel Mobutu seizing power, eventually becoming dictator of Zaire until his death in 1997 [82](#page=82). > **Note:** The history of the Kingdom of Kongo and the Belgian colony challenges the stereotype that Africans lived in isolated tribes before colonization; powerful political and economic structures existed, and coastal regions had long-standing relationships with Europe, including the establishment of Christianity [82](#page=82). ### 6.5 Technological and Societal Advancements The post-war era witnessed rapid scientific and technological progress, exemplified by the first moon landing in July 1969. The 1980s saw the explosive development of computing, leading to widespread applications. The internet has connected people globally, transforming communication, information sharing, and business. Email and social media have replaced traditional communication methods, making the world feel smaller. Digitalization has created an abundance of information but also raised concerns about privacy, data security, fake news, and online disinformation. The rise of artificial intelligence (AI) is a significant development with vast potential to reshape society in the coming decades, with applications in areas like medical diagnoses and self-driving cars [80](#page=80). --- ## Common mistakes to avoid - Review all topics thoroughly before exams - Pay attention to formulas and key definitions - Practice with examples provided in each section - Don't memorize without understanding the underlying concepts

| Term | Definition | |------|------------| | Prehistory | The period of human history before the development of writing systems, relying primarily on archaeological evidence for understanding. | | Big Bang theory | The prevailing cosmological model for the observable universe from the earliest known periods through its subsequent large-scale evolution, suggesting that the universe originated from a single, extremely hot and dense point that expanded rapidly. | | Evolution theory | The scientific concept that living organisms change over generations through a process of natural selection, leading to the diversity of life on Earth, as proposed by Charles Darwin. | | Hominids | The group of primates that includes humans and their direct ancestors, characterized by bipedal locomotion and larger brain sizes compared to other apes. | | Nomadic lifestyle | A way of life where people move from place to place, typically following a seasonal pattern or in search of food and resources, rather than settling in one fixed location. | | Archaeology | The scientific study of human history and prehistory through the excavation of sites and the analysis of artifacts and other physical remains. | | Agriculture | The practice of farming, including the cultivation of soil for the growing of crops and the rearing of animals to provide food, wool, and other products. | | Sedentarization | The process by which nomadic people settle in one place, typically leading to the development of villages and cities. | | Mesopotamia | An ancient region in Western Asia situated between the Tigris and Euphrates rivers, considered one of the cradles of civilization. | | Ziggurat | A rectangular stepped tower, sometimes surmounted by a temple, that is found in ancient Mesopotamian cities. | | Hieroglyphs | A system of writing in which pictorial symbols are used to represent words or sounds, most famously used in ancient Egypt. | | Rosetta Stone | An ancient Egyptian stele inscribed with a decree issued at Memphis in 196 BC on behalf of King Ptolemy V Epiphanes in three scripts: ancient Egyptian hieroglyphs, Demotic script, and ancient Greek, which proved key to deciphering Egyptian hieroglyphs. | | Polis | An ancient Greek city-state, characterized by its independent political structure and surrounding agricultural territory. | | Democracy | A system of government where supreme power is vested in the people and exercised by them directly or indirectly through a system of representation usually involving periodically held free elections. | | Philosophy | The study of the fundamental nature of knowledge, reality, and existence, especially when considered as an academic discipline. | | Romanization | The process by which Roman culture, institutions, and language spread throughout conquered territories, influencing local populations. | | Feudalism | A social and political system in medieval Europe in which land was owned by kings and nobles, who then granted it to loyal followers in exchange for military service and loyalty. | | Gothic architecture | A style of architecture that developed in Europe during the high and late middle ages, characterized by pointed arches, ribbed vaults, and flying buttresses, creating tall, soaring structures. | | Humanism | An intellectual movement during the Renaissance that emphasized the study of classical literature and human potential, focusing on human values and reason over divine intervention. | | Renaissance | A period in European history, marking the transition from the Middle Ages to modernity, and covering the 15th and 16th centuries, characterized by a flourishing of arts, literature, and science inspired by classical antiquity. | | Absolutism | A political doctrine and practice of unlimited centralized authority and absolute sovereignty, as vested in a monarch or dictator. | | Enlightenment | An intellectual and philosophical movement that dominated the world of ideas in Europe during the 17th and 18th centuries, emphasizing reason, individualism, and skepticism towards traditional authority. | | Industrial Revolution | A period of major industrialization and innovation that took place during the late 18th and early 19th centuries, beginning in Great Britain and spreading to the rest of the world, characterized by the transition to new manufacturing processes and the use of steam power. | | Socialism | A political and economic theory of social organization which advocates that the community as a whole should own and control the means of production, distribution, and exchange. | | World War I | A global war originating in Europe that lasted from 28 July 1914 to 11 November 1918, involving the vast majority of the world's countries—including all of the great powers—forming two opposing military alliances: the Allies and the Central Powers. | | Total war | A war that is unrestricted in terms of the weapons used, the territory or combatants involved, or the objectives pursued, in particular any wartime government or the conduct of the war against civilians as well as combatants. | | Holocaust (Shoah) | The systematic, state-sponsored persecution and murder of six million Jews by the Nazi regime and its collaborators. | | Cold War | A state of geopolitical tension after World War II between powers in the Eastern Bloc (the Soviet Union and its satellite states) and powers in the Western Bloc (the United States, its NATO allies and others). | | European Union (EU) | A political and economic union of 27 European countries that are located primarily on the continent of Europe. | | United Nations (UN) | An intergovernmental organization whose stated purposes are to maintain international peace and security, develop friendly relations among nations, achieve international cooperation, and serve as a center for harmonizing the actions of nations. | | Welfare state | A system whereby the government undertakes to protect the health and well-being of its citizens, especially by means of grants and allowances, and by ensuring the availability of services such as healthcare and education. | | Decolonization | The process by which colonies become independent of the colonizing country. |

# De prehistorie: van de oorsprong van de mens tot de landbouwrevolutie Hier is de samenvatting voor het examenonderwerp "De prehistorie: van de oorsprong van de mens tot de landbouwrevolutie". ## 1. De prehistorie: van de oorsprong van de mens tot de landbouwrevolutie Dit onderwerp verkent de prehistorie, beginnend bij de oorsprong van het heelal en het leven op aarde, de evolutie van de mens, en eindigend met de overgang naar een nomadische samenleving en de gevolgen van de landbouwrevolutie. ### 1.1 De prehistorie of ‘voorgeschiedenis’ De prehistorie omvat de periode in de menselijke geschiedenis waarvoor geen geschreven bronnen bestaan. In onze streken eindigt deze periode met de komst van de Romeinen (ongeveer 55 v.C.), terwijl in het Nabije Oosten dit al rond 3500 v.C. was door de ontwikkeling van het schrift. De term 'prehistorie' kan de belangrijke rol van deze periode onderschatten; het is cruciaal voor het begrijpen van de menselijke evolutie en maatschappelijke ontwikkelingen. Materiële bronnen, zoals botten en gebruiksvoorwerpen, zijn de primaire bronnen voor onze kennis van de prehistorie, bestudeerd door de archeologie [5](#page=5). ### 1.2 Het ontstaan van het heelal, de aarde en leven op aarde Naast scheppingsmythen, die vaak goddelijke oorsprongen beschrijven, biedt de wetenschap verklaringen. De meest geaccepteerde theorie voor het ontstaan van het heelal is de Big Bang, geschat op ongeveer 13,7 miljard jaar oud. De aarde ontstond ongeveer 4,5 miljard jaar geleden, en het eerste leven ontwikkelde zich in het water. Charles Darwins evolutietheorie vormt de basis voor wetenschappelijke verklaringen van de evolutie van leven op aarde [5](#page=5). ### 1.3 De mens, een laatkomer in de geschiedenis: hoe, waar, wanneer? De mens verscheen relatief laat in de aardse evolutie. Mensachtigen (hominiden) behoren tot de klasse van zoogdieren en de orde der primaten, en zijn nauw verwant aan mensapen. Genetisch onderzoek toont 98-99% overeenkomst met chimpansees en bonobo's. Belangrijke verschillen met mensapen zijn onder andere het rechtop lopen en het maken van stenen werktuigen, gekoppeld aan grotere hersenen. De mens is waarschijnlijk ontstaan in Afrika, mogelijk uit een gemeenschappelijke voorouder die door geografische isolatie in de Riftvallei tot verschillende soorten evolueerde. Rechtop lopen wordt beschouwd als een cruciale stap in de menselijke evolutie. De oudste sporen van mensachtigen dateren van ongeveer 7 miljoen jaar geleden, met de evolutie van verschillende soorten, waaronder de Homo sapiens rond 200.000 v.C. [6](#page=6). ### 1.4 De ‘stamboom’ van de mens Onze kennis van de menselijke afstamming is gebaseerd op beperkte en hypothetische archeologische vondsten, waardoor het wetenschappelijk debat nog gaande is. Moderne inzichten schetsen een complexe stamboom met zijtakken. Belangrijke mensachtigen/mensensoorten zijn [7](#page=7): * **Australopithecus**: Een groep van de oudste mensachtigen, die nog sterk op mensapen lijken en in Afrika leefden [7](#page=7). * **Lucy**: Een beroemd skelet van een Australopithecus afarensis (ca. 3,2 miljoen jaar geleden), dat bewijst dat zij op twee benen liep [7](#page=7). * **Homo habilis**: Had een grotere herseninhoud en maakte waarschijnlijk de eerste (eenvoudige) werktuigen. Leefde van ca. 2,5 tot 1,5 miljoen jaar geleden in Afrika [7](#page=7). * **Homo erectus**: De eerste ‘wereldreiziger’, die Afrika, Europa, Azië en Oceanië bereikte. Beheerste het vuur, verfijnde steenbewerking en ging actief op jacht. Leefde van ca. 1,7 miljoen tot 250.000 jaar geleden [7](#page=7). * **Homo neanderthalensis (Neanderthaler)**: Leefde in Europa en West-Azië tussen 350.000 en 38.000 jaar geleden. Intelligent, maar geen directe voorouder van de moderne mens, hoewel er genetische menging was (ongeveer 2% Neanderthaler DNA bij hedendaagse Europeanen). De 'Man van Spy' in België is een bekende vondst [7](#page=7). * **Homo sapiens**: Ontstond ca. 200.000 jaar geleden in Afrika en verspreidde zich vanaf 100.000 jaar geleden wereldwijd. Is de enige overgebleven mensensoort [7](#page=7). * **Homo floresiensis**: Een kleine mensensoort (ca. 100.000 tot 50.000 jaar geleden) ontdekt op het Indonesische eiland Flores [8](#page=8). > **Tip:** De menselijke 'stamboom' is dynamisch en wordt voortdurend aangepast door nieuwe archeologische vondsten. ### 1.5 Een nomadische samenleving De eerste mensen leidden een nomadenbestaan, waarbij ze in kleine groepen (circa 30 man) rondtrokken om te overleven [8](#page=8). #### 1.5.1 Voedselvoorziening: rondtrekken om te overleven Nomaden trokken rond om plantaardig voedsel en water te vinden, of om het wild te volgen. Ze waren waarschijnlijk aaseters en later jagers, waarbij ze alle delen van een dier gebruikten. Klimaatveranderingen (ijstijden en tussenijstijden) hadden een grote invloed op hun leven. De Homo erectus was mogelijk de eerste die vuur gebruikte, wat het levenscomfort vergrootte [8](#page=8) [9](#page=9). #### 1.5.2 Werktuigen Stenen werktuigen vormen de belangrijkste archeologische sporen. Deze evolueerden van eenvoudige keien (Homo habilis) tot de multifunctionele vuistbijl (Homo erectus) en gespecialiseerde werktuigen zoals schrabbers, messen en naalden (Neanderthaler en Homo sapiens). Vuursteen (silex) was een veelgebruikt materiaal [9](#page=9). #### 1.5.3 De woning, kleding en sieraden Homo habilis en erectus zochten natuurlijke beschutting of leefden in openluchtkampen. Vanaf de Neanderthaler werden gestructureerde woningen zoals tenten of hutten van dierenhuiden gebouwd, en grotten werden gebruikt. Indirecte aanwijzingen voor kleding (zoals priemen en naalden) zijn gevonden vanaf de Neanderthaler, en daadwerkelijke kledingresten bij Homo sapiens. Sieraden van schelpen, ivoor en been zijn eveneens gevonden vanaf de Neanderthaler [10](#page=10) [9](#page=9). #### 1.5.4 Kunst en geloof Vroeger werd gedacht dat kunst pas bij Homo sapiens ontstond, maar recent onderzoek toont aan dat ook Neanderthalers kunstzinnig waren (mobiele kunst). Grotschilderingen, met realistische dierlijke afbeeldingen, zijn bekend uit Frankrijk (Lascaux, Chauvet) en Spanje (Altamira). De betekenis hiervan blijft onduidelijk; het kan verband houden met jachtrituelen of spirituele overtuigingen. Sporen van rituelen rond de dood en geloof in een leven na de dood zijn gevonden, zoals het begraven van doden met giften [10](#page=10). #### 1.5.5 Prehistorie in onze streken De oudste sporen van menselijke bewoning in België zijn vuistbijlen uit Kesselt (Limburg), daterend van 400.000-500.000 jaar geleden. Neanderthaler-kampen en werktuigvindplaatsen, met resten van prehistorische dieren, zijn gevonden in Veldwezelt (Limburg) en de Maasvallei. De grotten van Spy leverden ook belangrijke Neanderthaler-vondsten op [10](#page=10) [11](#page=11). ### 1.6 Overgang van nomadische naar landbouwsamenleving #### 1.6.1 Het ontstaan van landbouw: waarom, waar, wanneer? De landbouwrevolutie, rond 12.000 jaar geleden (ca. 10.000 v.C.), markeerde een ingrijpende verandering in levenswijze, deels veroorzaakt door mondiale opwarming na de laatste ijstijd. Warmer en vochtiger klimaten bevorderden de groei van granen, waardoor rondtrekken minder noodzakelijk werd. Landbouw ontstond in de Vruchtbare Sikkel (rond de Syrische woestijn, oostelijke Middellandse Zeekust en Mesopotamië). Gedomesticeerde planten zoals tarwe, rijst en maïs vormen nog steeds de basis van onze voeding. Ook veeteelt ontwikkelde zich [11](#page=11). #### 1.6.2 Een nieuwe levenswijze: gevolgen van de landbouw De landbouwrevolutie had diverse positieve en negatieve gevolgen: ##### 1.6.2.1 Sedentarisatie en ontstaan van de eerste dorpen en steden Mensen vestigden zich permanent (sedentarisatie) op vruchtbare gronden, wat leidde tot de vorming van dorpen en later steden. Jericho was een van de oudste steden, en Catalhöyük in Turkije was een grote, ontwikkelde nederzetting met tot 10.000 inwoners. Omwalde steden ontstonden om zich te beschermen tegen plunderaars, wat ook het begin van grootschalige conflicten en oorlogen markeerde [11](#page=11) [12](#page=12). ##### 1.6.2.2 Stijging van de wereldbevolking De landbouw zorgde voor een toegenomen voedselproductie en een veiligere, comfortabelere levensstijl, wat leidde tot een hogere overlevingskans en een stijging van de wereldbevolking [12](#page=12). ##### 1.6.2.3 Ontstaan van ambachten, privé-bezit en grotere sociale ongelijkheid Door de bevolkingsgroei en efficiëntere voedselproductie specialiseerden mensen zich in andere beroepen dan landbouw, zoals metaalbewerking en pottenbakken (ambachten). Dit bevorderde ruilhandel. Het concept van privé-bezit, zoals land en voorraden, deed zijn intrede, wat leidde tot sociale ongelijkheid en de opkomst van rijkdom en macht [12](#page=12). ##### 1.6.2.4 Nieuwe materialen (metaal) & nieuwe werktuigen Vanaf ca. 4500 v.C. werd metaal (koper, brons, ijzer) bewerkt, wat de productie van efficiëntere werktuigen en wapens mogelijk maakte. De landbouw stimuleerde ook de ontwikkeling van nieuwe gebruiksvoorwerpen en technieken zoals de sikkel, maalsteen en het wiel [12](#page=12). #### 1.6.3 De landbouw in onze streken Vanaf ca. 5500 v.C. verspreidde de landbouw zich vanuit de Vruchtbare Sikkel naar West-Europa. De eerste boeren vestigden zich aan rivieren, zoals in Rosmeer (Limburg), waar resten van een oude landbouwnederzetting werden gevonden. Tussen 3500 en 2500 v.C. bereikte de megalitische cultuur, gekenmerkt door grote stenen monumenten (menhirs, dolmens), een hoogtepunt. Deze bouwwerken zijn voornamelijk in Wallonië te vinden, met Wéris als bekendste site. De precieze betekenis van megalithische bouwsels blijft onduidelijk, mogelijk waren ze begraafplaatsen of hadden ze astronomische functies [12](#page=12) [13](#page=13). --- # De oudheid: beschavingen in Mesopotamië, Egypte, Griekenland en Rome Dit deel van de studiehandleiding behandelt de ontwikkeling van de eerste grote beschavingen in Mesopotamië en Egypte, de invloed van de Griekse poleis en democratie, en de expansie en impact van het Romeinse Rijk. ## 2. De oudheid: beschavingen in Mesopotamië, Egypte, Griekenland en Rome Met landbouw als motor ontwikkelden zich in de buurt van belangrijke rivieren op verscheidene plaatsen in de wereld de eerste beschavingen met een complexere sociale structuur, omvangrijke stedelijke centra en een bestuurlijke administratie. In deze beschavingen doken rond 3500 v.C. de eerste schriftsystemen op, waarschijnlijk vanwege de toegenomen complexiteit op bestuurlijk, organisatorisch en economisch vlak [13](#page=13) [14](#page=14). ### 2.1 Mesopotamië Verschillende volkeren, zoals de Sumeriërs, Babyloniërs en Assyriërs, domineerden achtereenvolgens het vruchtbare Mesopotamië [14](#page=14). #### 2.1.1 Economie: irrigatielandbouw als basis - ruileconomie De overstromingen van de Tigris en Eufraat zorgden voor vruchtbaar slib, maar waren onregelmatig. Irrigatielandbouw door het graven van kanalen en aanleggen van dijken was daarom noodzakelijk voor een grote opbrengst. Deze landbouw vereiste een goede organisatie en samenwerking. De grote productie maakte specialisatie in andere beroepen en ruilhandel mogelijk [14](#page=14). #### 2.1.2 Bestuur: stadsstaten groeien uit tot rijken onder leiding van de priester-koning Dorpen groeiden uit tot stadsstaten zoals Ur en Uruk. De leider was een priester-koning, die zowel politieke als culturele taken had en als vertegenwoordiger van de goden werd gezien. Hij bestuurde de stad, bepaalde wetten, had het bevel over het leger en controleerde de voedselvoorraad. Ambtenaren, zoals boekhouders en schrijvers, hielpen hem. Het schrift maakte het mogelijk regels en wetten op te schrijven en gegevens beter te onthouden [14](#page=14) [15](#page=15). > **Voorbeeld:** De Codex Hammurabi, opgetekend rond 1750 v.C. door de Babylonische priester-koning Hammurabi, is een van de oudste bekende wetboeken. De wetten weerspiegelden sociale ongelijkheid en strengere straffen voor overtredingen tegen hooggeplaatste mannen [15](#page=15). #### 2.1.3 Samenleving: leven in een standenmaatschappij De samenleving was een standenmaatschappij, gebaseerd op sociale status bij geboorte. Bovenaan stonden de priester-koning, gevolgd door schrijvers, handelaars en ambachtslieden, en onderaan boeren en slaafgemaakten [15](#page=15). #### 2.1.4 Godsdienst Ondanks irrigatie bleef men sterk afhankelijk van de natuur. Verschillende goden werden vereerd om hulp te vragen. Het centrum van de stad was de tempeltoren of ziggurat, die een religieuze functie had [15](#page=15). #### 2.1.5 Ontstaan van het schrift Het schrift ontstond in de eerste Mesopotamische steden. Het eerste schrift was pictografisch en evolueerde naar spijkerschrift, waarbij tekens met een rieten stokje in klei werden gedrukt. Kleitabletten waren het meest gebruikte schrijfmateriaal. Het schrift werd gebruikt voor bestuur, tempelorganisatie, religieuze en literaire teksten, zoals het Gilgamesj-epos [15](#page=15) [16](#page=16). #### 2.1.6 Wetenschap Mesopotamië was een centrum van wetenschappelijke vooruitgang, vooral in astronomie en wiskunde. Ze ontwikkelden een 60-tallig getalstelsel, wat leidde tot de huidige indeling van tijd (uren, minuten, seconden) en de 360 graden in een cirkel. Ze konden astronomische gebeurtenissen voorspellen en stelden een maankalender op [16](#page=16). ### 2.2 Het Oude Egypte, ‘goddelijk geschenk van de Nijl’ Het succes van Egypte was sterk verbonden met de Nijl, die gunstige omstandigheden creëerde voor de beschaving van de farao's. De jaarlijkse overstroming zorgde voor vruchtbaar slib ("het zwarte land"), in tegenstelling tot de woestijn ("het rode land") [16](#page=16). #### 2.2.1 Economie: irrigatielandbouw vormt de basis De Egyptische economie was gebaseerd op landbouw. De Nijl zorgde voor zowel bevloeiing als bemesting. Irrigatie was nodig om te voorkomen dat de akkers te snel uitdroogden. Er waren gespecialiseerde handwerklieden en belangrijke nijverheidstakken zoals potten bakken, bouwen en het bewerken van papyrus. Handel was ruilhandel en buitenlandse handel was een monopolie van de farao [16](#page=16) [17](#page=17). #### 2.2.2 Samenleving: een verhaal van bevoorrechten, vrijen en slaven Egypte kende een standenmaatschappij [17](#page=17): * **Farao:** Goddelijke heerser [17](#page=17). * **Priesters:** Onderhielden tempels en verzorgden erediensten [17](#page=17). * **Edelen:** Landeigenaren of legeraanvoerders [17](#page=17). * **Vrije mensen:** Ambtenaren, ambachtslieden en handelaars [17](#page=17). * **Boeren:** Werkten op het land van grootgrondbezitters [17](#page=17). * **Slaven/slaafgemaakten:** Vooral krijgsgevangenen, hadden geen rechten [17](#page=17). #### 2.2.3 Bestuur: farao – koning tussen goden en mensen De politieke geschiedenis begon met de éénmaking van Opper- en Neder-Egypte rond 3000 v.C.. De geschiedenis wordt ingedeeld in het Oude Rijk, Middenrijk, Nieuwe Rijk en de Late Tijd, met soms tussengelegen periodes van verzwakt centraal gezag. De farao werd als goddelijk beschouwd, vertegenwoordiger van Horus, bemiddelaar tussen goden en mensen, en hoogste priester. Zijn taak was het handhaven van de Maät (wereldorde). Kenmerkende attributen van de farao waren de scepter, vlegel, kronen, koningsbaard en de cobraslang [17](#page=17) [18](#page=18). #### 2.2.4 Godsdienst: geloof in veel natuurgoden en in leven na de dood De Egyptenaren vereerden vele goden, vaak verbonden aan natuurverschijnselen. De zonnegod Ra of Re was de belangrijkste god. Dieren werden ook vereerd vanwege hun vaardigheden. Er was een sterk geloof in leven na de dood, wat leidde tot mummificatie om het lichaam intact te bewaren. Begrafenissen varieerden van kuilgraven voor gewone mensen tot mastaba's en piramides voor rijken en farao's, en later verborgen rotsgraven in de Vallei der Koningen. Een dodengericht vond plaats voor toelating tot het hiernamaals [18](#page=18) [19](#page=19). #### 2.2.5 Kunst: ter ere van de farao en het geloof Kunst stond in dienst van de farao, goden en het geloof in het eeuwige leven [19](#page=19). * **Bouwkunst:** Piramides dienden als laatste rustplaats voor farao's. De bouw ervan was een logistieke onderneming, niet door slaven maar door duizenden arbeiders. Tempels waren het huis van de god en groeiden uit tot economische centra. Obelisken, hoge stenen naalden, werden opgericht bij belangrijke gebeurtenissen en hadden zonnesymboliek [19](#page=19) [20](#page=20). * **Beeldhouwkunst:** Kenmerkend is de geïdealiseerde voorstelling en het onderscheid in grootte gebaseerd op belangrijkheid [20](#page=20). * **Schilderkunst:** Muurschilderingen in tempels en graven versierden wanden met taferelen uit het dagelijks leven en begrafenissen. Grotere afbeelden duidden op hogere status [20](#page=20). #### 2.2.6 Het schrift: hiërogliefen Het Egyptische schrift kreeg de naam hiërogliefen. Alleen priesters en hoge ambtenaren konden schrijven, wat hen een belangrijke positie gaf. Schrijven gebeurde op papyrusrollen en in steen. De Steen van Rosetta, met Grieks, demotisch en hiërogliefen, maakte ontcijfering mogelijk door Champollion in 1822 [20](#page=20) [21](#page=21). #### 2.2.7 De wetenschap De oude Egyptenaren waren uitvinders op gebieden als papier (papyrus), inkt en sloten. Wetenschappen zoals meetkunde (voor landafbakening, handel, belastingen, bouw), geneeskunde (met toverformules maar ook medicijnen en chirurgie), scheikunde (mummificatie) en sterrenkunde (jaar van 365 dagen) ontwikkelden zich [21](#page=21). ### 2.3 De Griekse wereld (ca. 800 v.C. – ca. 150 v.C.) Griekenland legde de basis voor onze democratie en veel aspecten van westerse cultuur. De Griekse geschiedenis start rond 800 v.C. met o.a. de Griekse jaartelling en het ontstaan van poleis. De periode eindigt rond 150 v.C. met de Romeinse verovering [21](#page=21). #### 2.3.1 Situering in tijd en ruimte De Griekse wereld (Hellas) omvatte meer dan het huidige Griekenland, ook de kusten van de Egeïsche Zee en Griekse kolonies rond de Middellandse en Zwarte Zee. Het bergachtige reliëf leidde tot ingesloten woonkernen en stadstaten. De zee was nooit veraf, met een lange, grillige kustlijn en vele eilanden. Het mediterrane klimaat kende hete, droge zomers en milde winters [22](#page=22). #### 2.3.2 Economie De economie van de polis was afhankelijk van de ligging. Slechts een klein deel van de grond was geschikt voor landbouw, dus voedselinvoer was vaak noodzakelijk. De teelt van olijven en druiven floreerde. Handel en kolonisatie overzee waren belangrijk vanwege het gebrek aan landbouwgrond en de nabijheid van de zee. De handel werd in de 7e eeuw v.C. ondersteund door geldhandel met eigen munten per stadstaat. Nijverheid, met name aardewerk, werkte grotendeels voor export [22](#page=22) [23](#page=23). #### 2.3.3 Samenleving ##### 2.3.3.1 Een ongelijke samenleving De samenleving was een mannen- en slavenmaatschappij [23](#page=23). * **Slaafgemaakten:** Grootste bevolkingsgroep, zonder rechten [23](#page=23). * **Burgers:** Vrije mannen met alle burgerrechten [23](#page=23). * **Vreemdelingen:** Vrij maar zonder burgerrechten [23](#page=23). * **Vrouwen:** Geen volwaardige burgers, geen politieke rechten [23](#page=23). ##### 2.3.3.2 Dagelijks leven: woning en kleding waren afgestemd op een leven ‘buiten’ Het dagelijks leven speelde zich grotendeels buiten af, waardoor huizen klein en schaars bemeubeld waren. Kleding was los en ruim, aangepast aan het klimaat [23](#page=23). #### 2.3.4 Bestuur: versnippering in poleis met elk een eigen bestuursvorm – de eerste democratie Het politieke leven speelde zich af binnen honderden zelfstandige stadstaten of poleis. Elke polis had een eigen bestuursvorm. Athene voerde in de 5e eeuw v.C. de eerste democratie in, mede dankzij de Wetten van Solon die de standenmaatschappij hervormden op basis van bezit. Belangrijke beslissingen werden genomen door de volksvergadering van alle mannelijke burgers boven 20 jaar. Vrouwen, vreemdelingen en slaafgemaakten waren uitgesloten [23](#page=23) [24](#page=24). > **Tip:** Ondanks de directe inspraak, had slechts een klein deel van de bevolking (ongeveer 30.000 van 300.000 inwoners) inspraak in Athene, wat vragen oproept bij het democratische gehalte [24](#page=24). #### 2.3.5 Godsdienst ##### 2.3.5.1 De Griekse goden en mythen Godsdienst, taal en kunst waren bindingselementen in de Griekse wereld. Alle Grieken vereerden dezelfde goden en bezochten dezelfde orakels. De belangrijkste Griekse goden woonden op de berg Olympos en vormden de 12 Olympische goden, met Zeus als oppergod. Goden werden voorgesteld als mensen met menselijke eigenschappen, maar dan onsterfelijk. Mythen verklaarden de wereld en het leven [24](#page=24) [25](#page=25). ##### 2.3.5.2 De Olympische Spelen: spelen ter ere van Zeus De spelen te Olympia ter ere van Zeus waren het belangrijkst en werden om de 4 jaar gehouden. Gedurende de spelen heerste er vrede. De moderne Olympische Spelen, ingevoerd door Pierre de Coubertin, zijn een herstel van dit Griekse ideaal, met de eerste moderne spelen in Athene in 1896 [25](#page=25). #### 2.3.6 Kunst ##### 2.3.6.1 Bouwkunst: tempels en theaters Veel tempels werden opgericht voor de goden, zoals het Parthenon op de Akropolis in Athene. De tempels hadden een vast grondplan, waren rechthoekig en omgeven door zuilen. Griekse bouwkunst, met elementen als zuilen en driehoekige frontons, inspireert nog steeds. Theaters waren openluchttheaters met duizenden plaatsen, functioneel voor akoestiek en zicht [26](#page=26). ##### 2.3.6.2 Beeldhouwkunst: een hele evolutie Griekse beeldhouwkunst streefde naar een ideale weergave van het menselijke lichaam, vaak met atleten als onderwerp. Deze kunst werd een inspiratiebron voor latere kunstenaars [26](#page=26). #### 2.3.7 Wetenschap en filosofie De Grieken maakten grote vorderingen in wiskunde (Pythagoras, Euclides), natuurkunde (Archimedes), geneeskunde (Hippocrates) en sterrenkunde (Ptolemaeus). Filosofie, "houden van wijsheid", vindt zijn oorsprong in het oude Griekenland met filosofen als Socrates, Plato en Aristoteles [27](#page=27). ### 2.4 De Romeinen (ca. 800 v.C. - ca. 500 n.C.) Rome groeide uit van een boerendorp tot een machtig wereldrijk, het Imperium Romanum. Het Romeinse Rijk omvatte vanaf de 1e eeuw n.C. alle kusten van de Middellandse Zee [27](#page=27) [28](#page=28). #### 2.4.1 Situering in tijd en ruimte Rome werd legendarisch gesticht in 753 v.C.. De archeologische vondsten bevestigen de samenvoeging van boerendorpen in de 7e eeuw v.C.. Het rijk bereikte zijn grootste omvang begin 2e eeuw n.C.. De term 'limes' (grens) werd gebruikt voor de rand van het rijk. Het Romeinse rijk was multicultureel en onderging romanisering, waarbij lokale culturen werden beïnvloed door de Romeinse cultuur. Vanaf de 4e eeuw n.C. kwam het rijk onder druk te staan en verdween het in West-Europa rond 500 n.C. [27](#page=27) [28](#page=28). #### 2.4.2 Economie De Romeinse economie was hoofdzakelijk een landbouweconomie, met grote landbouwbedrijven vaak bemand door slaven. Typische mediterrane producten zoals graan, druiven en olijven werden verbouwd en verspreid. Het rijk kende een grote interne afzetmarkt door de vele steden en het Romeinse leger. Rome werd een trefpunt van wereldhandel, bevorderd door een handelsvloot en een netwerk van heirbanen. Een gelijkvormig munt-, gewichten- en matensysteem vergemakkelijkte de handel [28](#page=28) [29](#page=29). #### 2.4.3 Samenleving ##### 2.4.3.1 Groepen met verschillende rechten De Romeinse samenleving kende sociaal onderscheid: patriciërs (vrije burgers met macht), plebejers (grote volksmassa) en slaafgemaakten. Vrouwen stonden levenslang onder voogdij van de 'pater familias' [29](#page=29). ##### 2.4.3.2 Het Romeinse leger: goed georganiseerd! Het Romeinse leger was cruciaal voor bescherming en expansie, en legde ook wegen aan en bouwde steden. Soldaten waren gedisciplineerd, kregen een vergoeding en konden Romeins burger worden na 25 jaar dienst [30](#page=30). ##### 2.4.3.3 Dagelijks leven: een verschil tussen stad en platteland en arm en rijk Rijke Romeinen in de stad woonden in ruime herenhuizen (domus). Armere Romeinen woonden in comfortloze, slecht gebouwde woonblokken (insula). Op het platteland woonden grootgrondbezitters in villa's. Kleding bestond uit tunica's en toga's voor mannen, en stola's voor vrouwen [30](#page=30). #### 2.4.4 Bestuur: een groot rijk - drie bestuursvormen Rome kende drie bestuursvormen: koningstijd, republiek en keizerrijk. In het keizerrijk had de keizer de macht en bereikte het rijk zijn grootste omvang. De Pax Romana (eerste twee eeuwen keizerrijk) kende politieke stabiliteit, welvaart en vrede, mede dankzij een goed bestuur, leger en rechtsregels [30](#page=30) [31](#page=31). #### 2.4.5 Godsdienst: van veelgodendom tot christendom als staatsgodsdienst Rome nam veel goden van andere volkeren over (bv. Zeus werd Jupiter). Vanaf het keizerrijk werd de keizer ook als goddelijk vereerd. Het christendom werd aanvankelijk als staatsgevaarlijk beschouwd, maar kreeg met keizer Constantijn godsdienstvrijheid en werd later staatsgodsdienst [30](#page=30) [31](#page=31). #### 2.4.6 Kunst: de Romeinen waren geniale bouwers Romeinse tempels namen veel Griekse bouwelementen over. Het Pantheon te Rome is een bijzonder goed bewaard gebleven tempel. Burgerlijke bouwwerken dienden praktisch nut en ontspanning [31](#page=31): * **Aquaducten:** Transporteerden water naar steden [31](#page=31). * **Forum:** Centrale plaats voor politiek, sociaal-economisch, religieus en cultureel leven [32](#page=32). * **Thermen:** Openbare badhuizen en ontmoetingsplaatsen [32](#page=32). * **Basilica:** Gebouw voor markthallen, beurzen en rechtspraak, later overgenomen door christenen voor kerken [32](#page=32). * **Theaters:** Vrijstaande constructies met veel zitplaatsen [32](#page=32). * **Circus:** Voor wagenrennen, zoals het Circus Maximus [32](#page=32). * **Amfitheaters:** Zoals het Colosseum, voor spektakelspelen [32](#page=32). * **Triomfbogen en zegezuilen:** Ter ere van Rome en zijn keizers [32](#page=32). ### 2.5 De Kelten De Kelten verspreidden zich vanuit Centraal Europa over grote delen van Europa. Archeologisch onderzoek toont een complexere samenleving dan de Romeinse bronnen suggereerden. Ze leefden in stammen, spraken vergelijkbare talen en hadden dezelfde leefgewoonten, maar vormden nooit één rijk. Kenmerkend waren versterkte nederzettingen op hooggelegen plaatsen (heuvelforten). Metaalbewerking stond op een hoog niveau. Vanaf de 1e eeuw v.C. werden de meeste Keltische stammen overwonnen door de Romeinen en Germanen [32](#page=32) [33](#page=33). ### 2.6 De oudheid in onze streken In onze streken leefden Keltische stammen zoals de Eburonen. Julius Caesar veroverde de streek, maar stuitte op weerstand, zoals de list van Ambiorix tegen het Romeinse leger. Hierna volgde een periode van romanisering gedurende vier eeuwen, met veranderingen in samenleving en infrastructuur. Romeinse provincie Belgica werd deel van het Romeinse rijk, waarbij steden als Tongeren ontstonden. Tongeren was een bloeiende Romeinse stad, Atuatuca Tungrorum. Gallo-Romeinen namen de Romeinse taal en levensgewoonten over. Er zijn nog veel Romeinse sporen te vinden, zoals in Tongeren, langs de heirbaan van Bavay-Tongeren-Keulen, en grafheuvels (tumuli) [33](#page=33). --- # De middeleeuwen: het Karolingische rijk, de islam, de opkomst van steden en de Bourgondiërs Dit onderwerp overspant de vroege tot late middeleeuwen en belicht de politieke, religieuze en maatschappelijke ontwikkelingen, van de totstandkoming van het Karolingische Rijk en de opkomst van de islam tot de bloei van steden en de invloed van de Bourgondische hertogen. ### 3.1 Vroege middeleeuwen (ca. 500 – ca. 1000) #### 3.1.1 De val van het West-Romeinse rijk en de Germaanse koninkrijken Vanaf de 3e eeuw n.C. verzwakte het Romeinse Rijk door interne en externe druk. De verdeling in een West- en Oost-Romeins rijk in de late 4e eeuw kon dit niet voorkomen. In 476 n.C. werd de laatste West-Romeinse keizer afgezet, wat het einde betekende van het West-Romeinse Rijk. Op het voormalige grondgebied ontstonden diverse Germaanse koninkrijken, waarvan het rijk van de Franken het meest invloedrijk werd [35](#page=35). #### 3.1.2 De Franken: Merovingers en Karolingers * **De Merovingers:** Clovis was de grondlegger van de Merovingische dynastie. Hij verenigde verschillende Frankische koninkrijkjes tot één rijk, legde het volksrecht vast in de Salische Wet, en bekeerde zich tot het christendom, wat leidde tot een sterke band tussen Kerk en Staat. Na zijn dood verbrokkelde het rijk door Germaanse erfrechttradities en interne twisten [35](#page=35) [36](#page=36). * **De Karolingers en Karel de Grote:** Rond 700 nam de macht van de Merovingers af en kwamen de hofmeiers (eerst ministers) aan de macht, die de dynastie van de Karolingers vormden. Karel de Grote was hun belangrijkste koning. Door militaire expansie breidde hij het rijk enorm uit, en werd hij bekend als 'de vader van Europa'. Het christendom diende als bindmiddel in zijn rijk. In 800 kroonde de paus hem tot keizer, wat een symbolisch herstel betekende van het West-Romeinse keizerschap. Karel organiseerde zijn rijk in gouwen, gebruikte inspecteurs, en breidde het leenstelsel uit. Hij stimuleerde kunst, onderwijs en wetenschappen, wat resulteerde in de Karolingische renaissance. Na zijn dood in 814 volgde zijn zoon Lodewijk de Vrome hem op. De daaropvolgende oorlogen tussen Lodewijk en zijn zonen leidden tot het Verdrag van Verdun in 843, waarbij het Karolingische Rijk in drie delen werd verdeeld, waaruit later Frankrijk en Duitsland zouden ontstaan [36](#page=36). #### 3.1.3 Samenleving in de vroege middeleeuwen * **Standenmaatschappij en domaniale economie:** De economie was voornamelijk agrarisch, met grondbezit als bron van rijkdom. Steden waren schaars en klein. De landbouw vond plaats op grote domeinen, onderverdeeld in het land van de heer, bewerkte gronden door boeren, en gemeenschappelijke gronden. Boeren moesten een deel van hun oogst of geld afstaan aan de heer. Handel was beperkt tot noodzakelijke producten. Het leven van de gewone bevolking was hard: eenvoudige woningen, een eenzijdig dieet, en een lage levensverwachting (ongeveer 30 jaar) [37](#page=37). De samenleving was opgedeeld in drie standen: * **De adel:** Grootgrondbezitters met economische en militaire macht [37](#page=37). * **De clerus:** Geestelijken die in dienst stonden van de Kerk [37](#page=37). * **De 'derde stand':** Werkende mensen, waaronder vrije boeren, horigen (gebonden aan de grond in ruil voor bescherming) en lijfeigenen (zonder vrijheid). Ambachtslieden behoorden ook tot deze stand [37](#page=37). * **Het leenstelsel (feodaliteit):** De koning of een machtige edelman leende in ruil voor trouw en militaire steun land uit aan mindere edelen (leenmannen of vazallen). Dit systeem van wederzijdse trouw vormde de basis van de feodaliteit. Na het uiteenvallen van het Karolingische Rijk en door invallen van Noormannen namen leenmannen de lokale verdediging op zich en regeerden ze steeds zelfstandiger, wat leidde tot bestuurlijke en territoriale verbrokkeling. Lokale heren bouwden versterkte burchten voor bescherming [37](#page=37) [38](#page=38). #### 3.1.4 De christelijke middeleeuwen Het christendom kende een sterke verspreiding vanaf de 7e eeuw, mede door rondtrekkende missionarissen, de groei van kloosters en abdijen, en de nauwe band tussen Frankische vorsten en de Kerk. Benedictus van Nursia (480-547) was de grondlegger van de benedictijnerregel, die naast gebed ook handenarbeid benadrukte. Kloosters werden belangrijke religieuze, economische en culturele centra, waar ook antieke geschriften werden gekopieerd [39](#page=39). #### 3.1.5 Kunst: kerken en kloosters in Romaanse stijl De groei van het kloosterwezen uitte zich in de Romaanse bouwstijl, gekenmerkt door sobere uitstraling, kleine ramen, dikke muren, korte torens en rondbogen [39](#page=39). #### 3.1.6 De Arabische wereld * **Ontstaan en verspreiding van de islam:** Rond 600 n.C. ontstond de islam in het Midden-Oosten met Mohammed als profeet. De islamitische tijdrekening begint met de vlucht van Mohammed in 622. Na Mohammeds dood verspreidde de islam zich razendsnel naar Noord-Afrika en het Nabije Oosten, en later naar Spanje. De opmars werd in 732 bij Poitiers door de Frankische koning Karel Martel gestopt. De hoofdstad verhuisde van Damascus naar Bagdad, waar een Huis van de Wijsheid ontstond als centrum voor wetenschappelijk onderzoek en vertalingen van antieke werken. De geleerde Al-Ghazali (1058-1111) is een prominent figuur uit deze periode [39](#page=39) [40](#page=40). * **Al-Andalus:** De islamitische verovering van het Iberische schiereiland leidde tot Al-Andalus, dat gedurende een groot deel van de middeleeuwen onder islamitische heerschappij viel. Het bewind was over het algemeen tolerant jegens christenen en joden, mits zij belasting betaalden. De cultuur van Al-Andalus bloeide en beïnvloedde Europa sterk, met name via de verspreiding van Griekse filosofische en wetenschappelijke werken die door Arabische geleerden waren vertaald. Het Alhambra in Granada is een bekend overblijfsel. De periode eindigde met de Reconquista, de herovering door christelijke koninkrijken, die in 1492 werd afgerond [40](#page=40). * **De kruistochten:** Vanaf de 11e eeuw verslechterden de relaties tussen christelijk Europa en de islamwereld, wat leidde tot de kruistochten om het Heilige Land te heroveren. De eerste kruistocht in 1098 leidde tot de verovering van Jeruzalem. Hoewel minder succesvol in latere campagnes, resulteerden de kruistochten in culturele en economische uitwisselingen, waaronder de introductie van Arabische cijfers en specerijen in Europa [41](#page=41). #### 3.1.7 De Noormannen of Vikingen Vanaf het einde van de 8e eeuw vielen plunderende groepen uit Scandinavië, de Noormannen of Vikingen, Europa binnen. Ze reisden met hun snelle schepen, de drakars, en drongen ver het binnenland binnen. Naast plunderingen waren ze ook handelaren en verkenden ze nieuwe gebieden, waaronder IJsland, Groenland en Amerika. De Karolingische vorsten waren aanvankelijk machteloos tegenover hun invallen. Uiteindelijk kwamen er verzet en overeenkomsten, zoals de oprichting van het hertogdom Normandië [41](#page=41) [42](#page=42). ### 3.2 Late middeleeuwen (ca. 1000 – ca. 1500) #### 3.2.1 Ontstaan van steden Vanaf ongeveer 1000 n.C. begon in Europa een periode van rust en vrede, wat leidde tot bevolkingstoename en de bloei van internationale handel. Steden ontstonden voornamelijk in de 11e en 12e eeuw, vaak aan kruispunten van handelswegen, nabij burchten of abdijen, of op plaatsen van vroegere Romeinse nederzettingen. Leuven, met zijn ligging aan de Dijle en de handelsweg Brugge-Keulen, diende als voorbeeld van dit fenomeen (#page=42, 43) [42](#page=42) [43](#page=43). #### 3.2.2 Steden streven naar autonomie #### 3.2.3 Rechten van stadsbewoners (poorters) Nieuwe handelsnederzettingen pasten niet in het feodale systeem. De stedelingen (poorters) streefden naar zelfstandigheid ten opzichte van de lokale heer en verkregen na strijd rechten en vrijheden, vastgelegd in keuren. Het belfort werd het symbool van stedelijke macht, rijkdom en zelfstandigheid. De grenzen van de middeleeuwse steden werden gevormd door stadsmuren, en binnen de muren gold het stadsrecht. Poorters genoten juridische rechten (persoonlijke vrijheid, eigen rechtbank) en economische en bestuurlijke voorrechten (zelf belastingen heffen, markten houden, eigen bestuur kiezen, zelf instaan voor verdediging) [43](#page=43) [44](#page=44). #### 3.2.4 Sociale groepen in de stad * **Ambachten en gilden:** Ambachtslieden verenigden zich in goed georganiseerde ambachten, die de productie reglementeerden en een sociale rol vervulden. Handelaren en kooplieden vormden gilden, die zorgden voor aanvoer van grondstoffen en export van afgewerkte producten [45](#page=45). * **Groeiende spanningen en democratische opstanden:** Vanaf het einde van de 12e eeuw ontstonden spanningen tussen ambachtslieden en kooplieden/patriciërs, die de politieke macht naar zich toe trokken. De ambachten eisten meer economische en politieke inspraak. Conflicten binnen de groepen en stedelijke opstanden, zoals die van Pieter Coutereel in Leuven, kwamen voor. De Guldensporenslag in Kortrijk illustreert de confrontatie tussen patriciërs (Lelieaarts) en ambachten (Klauwaerts) [45](#page=45). #### 3.2.5 Internationale handel: lakennijverheid en -handel De lakennijverheid, met wol als grondstof, was na de landbouw de belangrijkste economische activiteit. Lakenhallen dienden voor de keuring en handel van lakens. Brugge groeide uit tot een belangrijke handelsstad [46](#page=46). #### 3.2.6 Wonen in een middeleeuwse stad In volkswijken overheerste houtbouw met vakwerk, met smalle huizen en overkragingen die brandgevaar vergrootten. Enkel rijke stedelingen en openbare gebouwen waren van steen. De straten waren vaak ongeplaveid, met gebrek aan riolering en huisvuil, wat de verspreiding van ziekten zoals de pest bevorderde [46](#page=46). #### 3.2.7 Geloof in de late middeleeuwen * **Nieuwe kloosterorden (bedelorden):** Vanaf de 12e eeuw ontstonden populaire bedelorden zoals de franciscanen en dominicanen, die in de steden predikten in de volkstaal en zich richtten op armoede [47](#page=47). * **Begijnen:** Typisch voor onze streken waren de begijnen, ongehuwde vrouwen die religieuze gemeenschappen stichtten in begijnhoven, steden binnen steden. Ze leefden sober, waren actief in gebed, handenarbeid, onderwijs en zorg [47](#page=47). #### 3.2.8 Cultureel leven in de late middeleeuwen * **Oprichting van de Leuvense universiteit:** In 1425 werd de Universiteit van Leuven opgericht, de eerste in de Lage Landen [48](#page=48). * **Gotische bouwkunst:** De Gotische stijl, gekenmerkt door verticalisme en bouwkundige vernieuwingen zoals steunberen en spitsbogen, domineerde in de late middeleeuwen, vooral in steden [48](#page=48). * **De ‘Vlaamse Primitieven’:** In de 15e eeuw kwam de schilderschool van de 'Vlaamse Primitieven' tot bloei, bekend om hun olieverfschilderijen met realistische details en religieuze taferelen in eigentijdse setting. Belangrijke vertegenwoordigers waren Rogier van der Weyden, Hans Memling, de Gebroeders van Eyck, en Dirk Bouts [48](#page=48). #### 3.2.9 Bestuur: de Bourgondische Nederlanden Vanaf de 14e eeuw begonnen de Bourgondische hertogen aan de geografische eenmaking en uitbreiding van hun gebieden, die in de 15e eeuw uitgroeiden tot een grootmacht tussen Frankrijk en de Duitse landen. Hun hof in Brussel stimuleerde de kunsten en drukte een stempel op het bestuur van onze streken [49](#page=49). --- # De vroegmoderne tijd: ontdekkingsreizen, humanisme, reformatie en absolutisme Deze periode van de vroegmoderne tijd, die grofweg van 1450 tot 1750 liep, kenmerkt zich door een wereldwijde expansie van Europese staten, fundamentele veranderingen in denken en cultuur, religieuze conflicten en de opkomst van centralistische staatsvormen [51](#page=51). ### 4.1 Europese ontdekkingsreizen en kolonisatie De Europese kennis van de wereld was in de middeleeuwen beperkt tot drie continenten: Afrika, Azië en Europa. De antieke overtuiging van een bolvormige aarde, via Arabische en Spaanse geleerden herontdekt, werd in de 15e en 16e eeuw proefondervindelijk bevestigd [51](#page=51). #### 4.1.1 Technische vernieuwingen maakten ontdekkingsreizen mogelijk Verschillende technologische verbeteringen faciliteerden lange zeereizen: * **Navigatiemiddelen:** Het kompas maakte oriëntatie op zee eenvoudiger. Instrumenten zoals het kwadrant en astrolabium hielpen bij het bepalen van de breedtegraad [52](#page=52). * **Cartografie:** Nauwkeurigere kaarten, zoals portulaankaarten die havens aanduidden, verbeterden de kennis van Europese en Afrikaanse kusten [52](#page=52). * **Scheepsbouw:** Het scheepstype 'karveel' met een hogere boeg voor oceaanreizen en meer opslagruimte, gecombineerd met meerdere zeilen en een nieuw roer voor laveren, verbeterde de zeewaardigheid [52](#page=52). * **Buskruit en wapens:** De toepassing van buskruit leidde tot draagbare vuurwapens en een revolutie in oorlogsvoering [52](#page=52). #### 4.1.2 Motieven voor ontdekkingsreizen De West-Europese zeevaarders vertrokken om diverse redenen: * **Economisch:** De handel in specerijen en luxeproducten was primair. De zijderoutes, die essentieel waren voor de handel met het Verre Oosten, werden duurder door tussenhandel en politieke instabiliteit. Europeanen zochten daarom rechtstreekse zeeverbindingen [52](#page=52). * **Politiek:** Uitbreiding van macht en invloed van Europese landen speelde een rol [52](#page=52). * **Godsdienstig:** De wens om het christendom te verspreiden was een drijfveer [52](#page=52). #### 4.1.3 Belangrijke ontdekkingsreizigers en hun reizen * **Christoffel Columbus:** Deze Italiaanse zeevaarder zocht een westelijke route naar het Verre Oosten en 'ontdekte' in 1492 Amerika, hoewel hij stierf zonder te beseffen dat het een nieuw continent was. De viering van Columbusdag blijft controversieel vanwege het leed dat de oorspronkelijke bevolking van Amerika werd aangedaan [53](#page=53). * **Vasco Da Gama:** Deze Portugese zeevaarder was de eerste die in 1497 rond Kaap de Goede Hoop voer en India bereikte [53](#page=53). * **Fernand Magellaan:** Deze Portugese zeevaarder leidde de eerste reis om de wereld onder de Spaanse vorst Karel V, waarbij hijzelf omkwam op de Filippijnen [53](#page=53). #### 4.1.4 Gevolgen van de ontdekkingen: kolonialisme en imperialisme De ontdekkingen leidden tot kolonialisme en imperialisme, waarbij Europese landen gebieden veroverden en de lokale bevolking onderwierpen [54](#page=54). * **Portugal:** Richtte handelsposten op, versterkte nederzettingen en dreef handel, met de oprichting van plantages in sommige gebieden [54](#page=54). * **Spanje:** Veroverde grote gebieden, zoals het Azteekse rijk door Hernan Cortés. Spanjaarden stichtten plantages en mijnen en begunstigden Spaanse grootgrondbezitters. De oorspronkelijke bevolking, de 'indianen', leed onder de kolonisatie, nieuwe ziekten, dwangarbeid en economische uitputting. De kolonisatie bracht ook nieuwe talen, religies, producten en een gelaagde samenleving die de regio tot op heden beïnvloedt [54](#page=54). * **17e Eeuw:** Frankrijk, Engeland en de Verenigde Provinciën braken de koloniale dominantie van Spanje en Portugal en stichtten kolonies in Noord-Amerika, Azië en Oceanië, wat leidde tot conflicten tussen koloniale machten [54](#page=54). ### 4.2 Economisch leven #### 4.2.1 Landbouw blijft de basis Landbouw bleef cruciaal voor de Europese welvaart, met de meerderheid van de bevolking werkzaam op het platteland. De teelt van graangewassen bleef dominant, met langzame verbeteringen. De aardappelteelt brak in de 18e eeuw door, wat zorgde voor overvloedig en goedkoop voedsel en een voedselreserve [55](#page=55). #### 4.2.2 Opkomst van wereldhandel De ontdekkingsreizen creëerden een echte wereldhandel, waarbij alle continenten commercieel verbonden raakten. De **Atlantische driehoekshandel** werd een vaste handelsroute tussen Europa, Afrika en Amerika. Vanuit Europa gingen handelsgoederen naar West-Afrika voor de ruil met tot slaafgemaakte Afrikanen, die naar Amerika werden verscheept voor plantages en mijnen. Schepen keerden terug met producten als suiker, rum, koffie, katoen, zilver en tabak [55](#page=55). * **Handelscompagnieën:** De handel was in handen van koningen, staten of handelscompagnieën met koninklijke vergunning, zoals de Nederlandse West-Indische Compagnie (WIC) [55](#page=55). * **Zwaartepunt verschuift:** Het zwaartepunt van de wereldhandel verplaatste zich van de Middellandse Zee naar de Atlantische havens van West-Europa. Antwerpen werd in de 16e eeuw een wereldhaven, bekend als de 'Gouden Eeuw' van Antwerpen. Koloniale handel bracht enorme winsten, die vaak weer werden geïnvesteerd in handel en industrie [55](#page=55). #### 4.2.3 Nieuwe industrieën De toename van de handel stimuleerde de industrie. Naast de textielnijverheid ontstonden nieuwe sectoren zoals papier-, scheeps- en glasbewerking. Huisnijverheid bleef belangrijk, maar grotere werkplaatsen met tientallen arbeiders kwamen ook op [55](#page=55) [56](#page=56). ### 4.3 De samenleving De middeleeuwse standenmaatschappij bleef bestaan, maar de ongelijkheid tussen arm en rijk nam toe. De burgerij (derde stand) won aan invloed door investeringen in koloniale handel, wat leidde tot economische macht. Slavernij en slavenhandel herleefden door de kolonisatie en de hoge sterfte onder de inheemse bevolking. Meer dan 12,5 miljoen slaafgemaakten werden tussen 1500 en 1875 naar Amerika verscheept [56](#page=56). ### 4.4 Politieke context: de Habsburgers en absolutisme Na de middeleeuwse versnippering wisten heersers zoals de Habsburgers grote delen van Europa onder hun gezag te brengen. Verschillende Europese vorsten streefden naar absolute macht [56](#page=56). #### 4.4.1 De Habsburgers * **Keizer Karel V (1ste helft 16e eeuw):** Door erfenissen en huwelijken werd Karel V heerser over een wereldrijk, waaronder de Oostenrijkse erflanden, de Nederlanden, delen van Italië, Spanje en de Spaanse kolonies, naast keizer van het Duitse Rijk. Men zei dat 'in zijn rijk de zon nooit onder gaat'. Hij streefde naar een sterk centraal gezag in de Nederlanden, wat leidde tot verzet van adel en steden. Hij stelde landvoogden aan, zoals Margaretha van Oostenrijk en Maria van Hongarije. Karel V trad streng op tegen protestanten, maar kon de verspreiding van het protestantisme niet tegengaan. Ontgoocheld deed hij in 1555 troonsafstand [57](#page=57). * **Filips II (2de helft 16e eeuw – 1ste helft 17e eeuw):** In de Nederlanden staat hij bekend als een fanatieke heerser. Hij centraliseerde het bestuur en trad hard op tegen protestanten, wat leidde tot de Beeldenstorm en de Tachtigjarige Oorlog. De oorlog eindigde met een splitsing van de Nederlanden: het noorden werd een republiek, het zuiden bleef Spaans [58](#page=58). * **Oostenrijkse Habsburgers (18e eeuw):** Ferdinand I erfde de keizerskroon en de Oostenrijkse bezittingen. De Oostenrijkse Nederlanden werden in de 18e eeuw deel van dit rijk, geregeerd door Maria Theresia en Jozef II. Onder Maria Theresia werd het middelbaar onderwijs gemoderniseerd en verbeterde de verkeersinfrastructuur [58](#page=58). #### 4.4.2 Vorstelijk absolutisme Absolute vorsten streefden naar centralisatie van het bestuur, waarbij ze de macht van adel en steden beperkten. Lodewijk XIV van Frankrijk, de 'zonnekoning', is een bekend voorbeeld van een absolute vorst die macht verwierf op politiek, economisch, militair, cultureel en godsdienstig gebied. Absolute macht vereiste veel geld, afkomstig uit kolonies, belastingen of economische regulering. Absolute vorsten gebruikten kunst en architectuur, zoals het paleis van Versailles, om hun macht te tonen [58](#page=58) [59](#page=59). ### 4.5 Cultureel leven #### 4.5.1 Het humanisme: een nieuwe manier van denken Het humanisme was een intellectuele beweging die zich in de 15e en 16e eeuw vanuit Italië verspreidde. Humanisten stelden de mens centraal, moedigden kritisch denken aan en baseerden zich op eigen waarneming en onderzoek in plaats van enkel op de Bijbel of antieke geleerden [59](#page=59). * **Desiderius Erasmus:** Een vooraanstaande humanist die het Drietalencollege in Leuven stichtte en kritisch schreef over de 16e-eeuwse samenleving in 'De Lof der zotheid' [59](#page=59). * **Wetenschappelijke vooruitgang:** Leidde tot significante ontwikkelingen in wiskunde, geneeskunde, biologie, cartografie en astronomie [59](#page=59). * **Cartografie:** Gerardus Mercator ontwikkelde de Mercatorprojectie, een methode om de wereld kaarten zonder hoekvervorming weer te geven, wat nuttig was voor de scheepvaart [59](#page=59). * **Geneeskunde (anatomie):** Andreas Vesalius, lijfarts van Karel V en Filips II, legde de basis voor de moderne anatomie met zijn werk 'Zeven boeken over de werking van het menselijk lichaam' na onderzoek en dissecties [59](#page=59). * **Astronomie:** Copernicus weerlegde het geocentrisme met het heliocentrisme, en Galilei leverde bewijs met de telescoop [59](#page=59). * **Natuurkunde:** Isaac Newton formuleerde belangrijke wetten, waaronder de wet van de zwaartekracht [59](#page=59). #### 4.5.2 De boekdrukkunst verspreidt kennis De boekdrukkunst, ontwikkeld door Johannes Gutenberg rond 1450, maakte de snelle en grootschalige verspreiding van humanistische ideeën, wetenschappelijke innovaties en ideeën van de renaissance en reformatie mogelijk. Christoffel Plantijn was een invloedrijke drukker in Antwerpen, wiens drukkerij de grootste van West-Europa werd [60](#page=60). #### 4.5.3 Nieuwe kunststromingen: renaissance en barok * **Renaissance (15e – 16e eeuw):** Geïnspireerd door de oudheid, focuste de renaissance op de mens en natuur in een ideale vorm, met aandacht voor anatomie, perspectief, orde, ritme, harmonie en symmetrie. Leonardo da Vinci belichaamde het ideaal van de universele mens ('homo universalis') [60](#page=60). * **Barok (16e – 18e eeuw):** In tegenstelling tot de renaissance was de barok grillig, theatraal, groots en emotioneel, met felle contrasten, overdadige versiering en gebogen lijnen. De barok weerspiegelde de macht van vorsten en de katholieke kerk. Peter Paul Rubens was een prominente barokschilder in de Nederlanden [61](#page=61). ### 4.6 Godsdienst: reformatie en religieuze conflicten In de 15e eeuw had de Rooms-Katholieke Kerk nog grote invloed. Mistoestanden in de kerk en de verspreiding van het humanisme leidden tot kritiek en een protestbeweging die zich afzette tegen kerkelijke wantoestanden. Dit resulteerde in een breuk in de westerse christelijke kerk en de opkomst van verschillende stromingen onder de noemer **protestantisme**. De periode werd gekenmerkt door religieuze onverdraagzaamheid en godsdienstoorlogen. Katholieke vorsten, zoals Karel V en Filips II, probeerden protestanten te beteugelen [61](#page=61) [62](#page=62). --- # De moderne tijd: revoluties, industrialisatie en de Eerste Wereldoorlog De moderne tijd, van ongeveer 1750 tot 1945, wordt gekenmerkt door ingrijpende veranderingen gedreven door revolutionaire denkwijzen, technologische vooruitgang en grootschalige conflicten, die de basis legden voor onze huidige Westerse samenleving. ### 5.1 Revolutie in het denken: de verlichting In de 17e en vooral 18e eeuw groeide het vertrouwen in de menselijke rede door wetenschappelijke ontdekkingen. Dit leidde tot de Verlichting, een culturele en filosofische stroming die nieuwe ideeën over samenleving, politiek, economie, geloof en sociale verhoudingen naar voren bracht. Verlichte denkers streefden naar een rechtvaardige maatschappij met vrije en gelijke mensen, en bekritiseerden politieke en sociale misstanden zoals slavernij, de standenmaatschappij en vorstelijk absolutisme. Hun idealen, zoals godsdienstvrijheid en een vrije markteconomie, vormden de basis voor veel hedendaagse concepten als grondwetten en gelijkwaardigheid [63](#page=63). ### 5.2 Politieke revoluties De ideeën van de Verlichting inspireerden grote politieke omwentelingen aan het einde van de 18e eeuw. #### 5.2.1 De Franse Revolutie . Een economische crisis en sociale ongelijkheid leidden in 1789 tot de Franse Revolutie, met als kerngedachte vrijheid, gelijkheid en broederlijkheid. De "Verklaring van de Rechten van de Mens en van de Burger" schafte de standenmaatschappij af en creëerde een nieuwe grondwet die de macht van de koning beperkte en de scheiding der machten en Kerk en staat invoerde [63](#page=63). * **Gevolgen van de Franse Revolutie:** * **Staatsgreep van Napoleon Bonaparte:** Hij kroonde zichzelf tot keizer en streefde naar een groot rijk, wat leidde tot vele oorlogen. Tijdens zijn bewind werden ideeën van de Franse Revolutie verspreid [64](#page=64). * **Slag bij Waterloo:** Napoleon werd definitief verslagen en verbannen [64](#page=64). #### 5.2.2 De Franse Revolutie in onze gewesten Vanaf 1794 waren de Oostenrijkse Nederlanden deel van Frankrijk gedurende twintig jaar. Franse hervormingen, zoals de afschaffing van kloosters, de scheiding van kerk en staat en een nieuwe bestuurlijke indeling, werden ingevoerd. Dit leidde aanvankelijk tot protest door hoge belastingen en de dienstplicht, maar onder Napoleon verbeterde de relatie met de kerk, werden hervormingen teruggedraaid en bloeide de economie op [64](#page=64). * **Blijvende gevolgen van het Frans bestuur in België:** * **Politiek-bestuurlijk:** Invoering van de burgerlijke stand, verplichting tot registratie van geboorte, overlijden en huwelijk, en verplichte familienamen [64](#page=64). * **Juridisch:** De Napoleontische Code Civile (Burgerlijk Wetboek) vormt nog steeds de basis van het Belgische burgerlijk wetboek. Het schiep een rechtsstaat met uniforme rechtsregels en openbare rechtspraak [64](#page=64). * **Godsdienstig:** Scheiding tussen Kerk en staat [64](#page=64). * **Onderwijs:** Oprichting van het rijksonderwijs, dat voorheen in handen van de kerk was [64](#page=64). * **Sociaal:** De overheid nam armen- en ziekenzorg over, wat leidde tot de oprichting van de openbare onderstand (het huidige OCMW) [65](#page=65). * **Cultureel:** Verfransing [65](#page=65). * **Overige:** Invoering van het decimale stelsel voor maten en gewichten, de verplichting om rechts te rijden, en huisnummers [65](#page=65). #### 5.2.3 De Belgische Revolutie . Na Napoleons nederlaag in 1815 ontstond het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden, dat tot 1830 standhield onder Koning Willem I. Groeiende ontevredenheid in het zuidelijke deel, aangewakkerd door de opera "De stomme van Portici", leidde op 25 augustus 1830 tot opstanden in Brussel die zich verspreidden. Na kort verzet van het Nederlandse leger werd België een constitutionele parlementaire monarchie, met Leopold I als koning vanaf 21 juli 1831. De grondwet garandeerde fundamentele rechten en vrijheden zoals onderwijs-, eredienst- en persvrijheid [65](#page=65). ### 5.3 De Industriële Revolutie(s) Vanaf circa 1750 transformeerde de Industriële Revolutie, eerst in Engeland en daarna in Europa, de manier van werken en samenleven ingrijpend. Dit proces kende meerdere fasen, met de huidige vierde fase die zich richt op robotica en kunstmatige intelligentie [65](#page=65). #### 5.3.1 Drie fasen in de Industriële Revolutie * **Eerste fase (ca. 1750 - ca. 1850):** Mechanisering van textiel- en ijzerindustrie, stoommachine, steenkool als energiedrager, en de aanleg van spoorwegen [65](#page=65). * **Tweede fase (ca. 1870 – ca. 1960):** Toepassingen van elektriciteit, chemische industrie, petroleum als energiedrager, en de ontwikkeling van de auto en het vliegtuig [65](#page=65). * **Derde fase (na 1960):** Kernenergie, elektronica, computers, telecommunicatie en globalisering [65](#page=65). #### 5.3.2 Factoren achter de Eerste Industriële Revolutie * **Demografische revolutie:** Daling van het sterftecijfer en een hoog geboortecijfer leidden tot een bevolkingstoename [66](#page=66). * **Agrarische revolutie:** Sterke toename van de landbouwproductie in de tweede helft van de 18e eeuw [66](#page=66). * **Technische evolutie:** De inzet van machines (mechanisering) zorgde voor een aanzienlijke productieverhoging [66](#page=66). #### 5.3.3 De revolutie in de industrie Innovaties en uitvindingen, met name in de steenkool-, metaal- en textielindustrie, dreven de industriële revolutie. De stoommachine en het gebruik van cokes maakten goedkope massaproductie van ijzer mogelijk. De groeiende vraag naar katoenen stoffen door de bevolkingsgroei stimuleerde de mechanisering in de textielindustrie [66](#page=66). #### 5.3.4 Gevolgen van de Eerste Industriële Revolutie 1. **Sterke groei van handel, transport en communicatiemiddelen:** Verbeteringen zoals spoorwegen, stoomschepen, de telefoon en telegraaf maakten sneller en efficiënter transport en communicatie mogelijk [66](#page=66). 2. **Industriële take-off:** Machines namen steeds meer menselijke arbeid over, wat leidde tot een hogere productie per werknemer. Verschillende industrietakken kenden sterke vooruitgang en mechanisering [66](#page=66). 3. **Economisch liberalisme:** De staat moest zich zo min mogelijk bemoeien met het economisch leven, wat handelaren en ondernemers grote vrijheid gaf [67](#page=67). 4. **Gewijzigde beroepsstructuur:** Een afname van werkgelegenheid in de landbouw (primaire sector) ten gunste van de industrie (secundaire sector) en de groeiende dienstensector (tertiaire sector) [67](#page=67). 5. **Fabrieksnijverheid en verstedelijking:** Huisarbeid werd vervangen door fabrieksarbeid, wat leidde tot migratie van plattelandsbewoners naar steden en een proces van verstedelijking. Het leven werd bepaald door machines, wat leidde tot meer discipline en minder vrijheid voor de arbeiders [67](#page=67). * **Kinderarbeid:** Wijdverbreid en vaak onder slechte omstandigheden [67](#page=67). * **Arbeiderswijken (beluiken):** Ellende, armoede, lange werkdagen, lage lonen en slechte werkomstandigheden kenmerkten deze wijken. Vakbonden en stakingen waren verboden [67](#page=67). * **Socialisme:** Ontstond als reactie op de uitbuiting van arbeiders, wat leidde tot de eerste sociale wetten [67](#page=67). 6. **Impact op landschap:** Aanleg van mijnen, fabrieken en staalindustrie, met grootschalige milieuvervuiling als gevolg. Terrils, kunstmatige heuvels van mijnresten, werden een kenmerkend landschapselement. Infrastructuurwerken zoals kanalen en spoorwegen hadden ook een impact [67](#page=67). #### 5.3.5 De Industriële Revolutie in België België was het eerste geïndustrialiseerde land op het Europese vasteland, mede dankzij een dichte bevolking, ontwikkelde landbouw, grondstoffen en een industriële traditie. De eerste treinverbinding op het Europese vasteland reed tussen Brussel en Mechelen [68](#page=68). * **Wallonië:** Ontwikkelde zich als een industrieel centrum met de steenkool- en metaalindustrie (William Cockerill) en de ijzer- en glasindustrie (Bergen, Charleroi) [68](#page=68). * **Vlaanderen:** Hinkte achterop, met uitzondering van Gent, waar Lieven Bauwens de gemechaniseerde textielindustrie introduceerde door een "Mule Jenny" uit Groot-Brittannië te smokkelen [68](#page=68). #### 5.3.6 Landverhuizers Eind 19e en begin 20e eeuw emigreerden naar schatting 200.000 Belgen naar Noord-Amerika, vaak op zoek naar werk, maar ook om politieke of religieuze redenen. In heel Europa emigreerden circa 37 miljoen mensen, waarvan veel via de Red Star Line schepen [68](#page=68). ### 5.4 De Eerste Wereldoorlog (1914-1918) De Eerste Wereldoorlog, ook wel de 'Groote Oorlog' genoemd, markeerde het begin van de 20e eeuw en werd voornamelijk op het Europese continent uitgevochten, maar had ook wereldwijde implicaties [68](#page=68). #### 5.4.1 Oorzaken De belangrijkste oorzaak was het streven naar macht van Europese staten, gedreven door bevolkingsgroei, industrialisatie en de behoefte aan grondstoffen en afzetmarkten. Dit leidde tot rivaliteit en de vorming van twee machtsblokken [68](#page=68). #### 5.4.2 Aanleiding – België in oorlog De oorlog begon met de moord op aartshertog Frans Ferdinand in Sarajevo. De gespannen relaties tussen Europese mogendheden leidden tot een kettingreactie: Oostenrijk-Hongarije verklaarde Servië de oorlog, waarna de bondgenootschappen in werking traden. Duitsland viel het neutrale België binnen om Frankrijk aan te vallen, waarop Groot-Brittannië Duitsland de oorlog verklaarde [69](#page=69). #### 5.4.3 Bondgenootschappen en verloop van de Eerste Wereldoorlog * **Centralen:** Duitsland, Oostenrijk-Hongarije [69](#page=69). * **Geallieerden:** Rusland, Frankrijk, Verenigd Koninkrijk, en later België [69](#page=69). De oorlog kende twee fronten in Europa: het westfront (van Nieuwpoort tot Zwitserland/Noord-Italië) en het oostfront (Rusland). Na initiële successen van de Centralen, ontaardde de oorlog aan het westfront in een loopgravenoorlog [69](#page=69). * **Keerpunt in 1917:** De Russische Revolutie (Oktoberrevolutie) leidde tot vrede tussen Rusland en Duitsland. De deelname van de Verenigde Staten aan de oorlog als reactie op Duitse duikbotenoorlog veranderde het machtsevenwicht [70](#page=70). * **Einde van de oorlog:** Duitsland capituleerde op 11 november 1918 door oorlogsmoeheid, interne revoluties en de Amerikaanse superioriteit [70](#page=70). * **Verdrag van Versailles:** Duitsland en zijn bondgenoten werden verantwoordelijk gesteld voor de oorlog en moesten schadevergoeding betalen. Elzas-Lotharingen werd deel van België als compensatie, en België kreeg de voogdij over Rwanda en Burundi [70](#page=70). #### 5.4.4 De Eerste Wereldoorlog: een ‘totale oorlog’ Dit was een oorlog waarbij alle aspecten van de samenleving betrokken waren, inclusief burgers en koloniën. Het was de eerste geïndustrialiseerde oorlog met nieuwe wapens zoals tanks, artillerie, vliegtuigen en gifgas. De economieën van beide machtsblokken werden tot het uiterste beproefd [70](#page=70). #### 5.4.5 België tijdens de Eerste Wereldoorlog * **Militair verloop:** Na de snelle verovering van Luik en Brussel volgden wraakacties van Duitse troepen in 'Martelaarsteden' zoals Leuven. Het Belgische leger trok zich terug in de Westhoek en vocht achter de IJzer. Een kunstmatige overstroming van de IJzervlakte met behulp van sluizen stopte de Duitse opmars en creëerde een "verdronken Niemandsland". De loopgravenoorlog begon eind 1914 en duurde vier jaar, gekenmerkt door prikkeldraadversperringen en zandzakken. Koning Albert I verbleef in het kleine Belgische grondgebied [70](#page=70) [71](#page=71). * **Leuven:** De stad leed zwaar onder de "Grote Brand van Leuven" in augustus 1914, waarbij veel gebouwen werden verwoest, burgers omkwamen en de universiteitsbibliotheek vernield werd. De "wederopbouwsteen" herinnert aan deze gebeurtenis en de veerkracht van de stad [71](#page=71). * **De Belgische bevolking tijdens de oorlog:** België werd vier jaar lang leeggemolken door de Duitse bezetters. De economie viel stil door een economische blokkade en grondstoffen en machines verdwenen naar Duitsland. Voedseltekorten waren nijpend, vooral tijdens de winter van 1916-1917. België werd een politiestaat met perscensuur en uitgangsverboden. Het onderwijs viel stil, ironisch genoeg kort na de invoering van de leerplicht. Honderdduizenden gezinnen vluchtten, en kinderen werden geëvacueerd naar schoolkolonies. Vrouwen namen 'mannenwerk' over en organiseerden hulpacties [71](#page=71) [72](#page=72). #### 5.4.6 Begraafplaatsen, monumenten en gedenktekens van de Eerste Wereldoorlog * **De Menenpoort (Ieper):** Een herdenkingsmonument met de namen van meer dan 50.000 gesneuvelde Britse en Gemenebestsoldaten. Elke avond wordt er de 'Last Post' geblazen ter herdenking van de gesneuvelden [72](#page=72). * **De IJzertoren (Diksmuide):** Oorspronkelijk een symbool van de Vlaamse ontvoogding en vredesgedachte, gebouwd met de overblijfselen van zerkjes van Vlaamse soldaten. De huidige toren werd ingehuldigd in 1965, na vernieling van de eerste toren. Het Museum aan de IJzer benadrukt vrede, vrijheid en verdraagzaamheid [72](#page=72) [73](#page=73). * **Militaire begraafplaatsen:** Overal in de Westhoek bevinden zich soldatenkerkhoven van verschillende nationaliteiten. Britse begraafplaatsen, zoals Tyne Cot Cemetry, zijn stukjes Engeland, waar gronden eeuwigdurend aan Engeland zijn afgestaan. Deze begraafplaatsen zijn sinds 2023 Unesco werelderfgoed [73](#page=73). * **De Dodengang:** Een netwerk van loopgraven en bunkers aan de IJzer bij Diksmuide, de meest vooruitgeschoven stelling van het Belgische leger, nu een beschermd monument [73](#page=73). * **Lokale oorlogsmonumenten:** In vele dorpen en steden herdenken monumenten oorlogsslachtoffers en lokale gebeurtenissen, zoals het monument op het Martelarenplein in Leuven [73](#page=73). --- # De hedendaagse tijd: Tweede Wereldoorlog, Koude Oorlog, EU, VN en dekolonisatie Dit deel behandelt de periode na 1945, gekenmerkt door de nasleep van de Tweede Wereldoorlog, de Koude Oorlog, de oprichting van internationale organisaties zoals de EU en VN, de opkomst van de welvaartstaat, de dekolonisatie van Congo, en de impact van digitalisering en globalisering [75](#page=75). ### 6.1 De Tweede Wereldoorlog De Tweede Wereldoorlog (1939-1945) was een wereldwijd conflict met ingrijpende gevolgen [75](#page=75). #### 6.1.1 Oorzaken, aanleiding en verloop De oorlog werd veroorzaakt door de machtshonger van de Asmogendheden: Duitsland onder Hitler, Italië en Japan, die de wereldmacht of specifieke regio's wilden beheersen. Zij stonden tegenover de Geallieerden, die hun vrijheid en democratische principes wilden verdedigen. De Duitse inval in Polen op 1 september 1939 vormde de directe aanleiding, na eerdere annexaties en bezettingen van Oostenrijk en Tsjechoslowakije [75](#page=75). Tot de zomer van 1942 kenden de Asmogendheden succes. De betrokkenheid van de Verenigde Staten na de Japanse aanval op Pearl Harbor op 7 december 1941 en de mislukkingen van de As op diverse fronten in de winter van 1942-1943, markeerden een keerpunt. De landing in Normandië op 6 juni 1944 (D-Day) startte de herovering van Europa. De oorlog eindigde in Europa met de Duitse overgave op 8 mei 1945 (V-Day) na de zelfmoord van Hitler. Japan capituleerde na de Amerikaanse atoombommen op Hiroshima en Nagasaki op 6 en 9 augustus 1945 [75](#page=75) [76](#page=76). #### 6.1.2 Kenmerken van een ‘totale oorlog’ De Tweede Wereldoorlog wordt gekenmerkt als een ‘totale oorlog’ om verschillende redenen [76](#page=76): * **Wereldomspannend:** De oorlog begon in Europa, breidde zich uit naar Noord-Afrika en later wereldwijd na de Duitse aanval op Rusland en de aanval op Pearl Harbor, en werd op alle continenten behalve Amerika gevoerd [76](#page=76). * **Enorme slachtoffersaantallen:** Naar schatting verloren 50 tot 70 miljoen mensen het leven, voornamelijk burgers [76](#page=76). * **Geïndustrialiseerde oorlogsvoering:** Er was sprake van aanzienlijke technologische en tactische vernieuwingen, waaronder de massale inzet van luchtmachten, raketten (V1 en V2) en kernwapens [76](#page=76). #### 6.1.3 België tijdens de Tweede Wereldoorlog Ondanks neutraliteit werd België op 10 mei 1940 aangevallen door Duitsland (Blitzkrieg). Na de Achttiendaagse Veldtocht gaf het Belgische leger zich over, waarna Leopold III in België bleef en de regering naar Engeland vluchtte. België kende een harde bezetting met tekorten aan levensmiddelen (rantsoenering, zwarte markt), kleding en brandstof. Geallieerde bombardementen en Duitse V-bommen troffen ook steden als Leuven. Vanaf 1942 werd verplichte tewerkstelling in Duitsland ingevoerd [76](#page=76). De bezetter legde strenge regels op, zoals een avondklok en verduisteringsgebod, en er was censuur op scholen en in handboeken. Dit leidde tot verzet (hulp aan piloten, sluikpers, aanslagen) maar ook tot collaboratie (politiek, militair, economisch). Brussel en Antwerpen werden in september 1944 bevrijd, waarna het Ardennenoffensief (december 1944 – januari 1945) de Duitse weerstand brak [77](#page=77). #### 6.1.4 De Jodenvervolging en genocide (Holocaust/Shoah) Het nationaalsocialisme of nazisme, gebaseerd op racisme, antisemitisme en anti-marxisme, zag het Germaanse ras als superieur en streefde naar expansie van 'Lebensraum'. De Holocaust of Shoah was de systematische vervolging en genocide van Joden door de nazi's [77](#page=77). Na de machtsovername van Hitler in de jaren '30 werden anti-Joodse maatregelen ingevoerd. In België werden Joden vanaf 1940 systematisch uitgesloten, en vanaf mei 1942 verplicht de ster te dragen. Vanaf 1942 fungeerde de Dossinkazerne als doorgangskamp (SS-Sammellager Mechelen), van waaruit Joden werden gedeporteerd naar concentratiekampen als Auschwitz-Birkenau, Buchenwald en Ravensbrück. Naast Joden werden ook andere groepen vervolgd. Vanuit Dossinkazerne vertrokken 28 transporten met 25.484 Joden en 352 Roma, waarvan minder dan vijf procent terugkeerde [77](#page=77). #### 6.1.5 Het Fort van Breendonk Het Fort van Breendonk was een nazikamp dat diende als gevangenis voor Joden, verzetsstrijders en politieke tegenstanders. Ongeveer 3600 gevangenen werden er opgesloten, waar dwangarbeid, ontbering en mishandeling aan de orde van de dag waren. Minder dan de helft van de gevangenen overleefde de oorlog [78](#page=78). ### 6.2 Meer internationale samenwerking na 1945: EU en VN Na de Tweede Wereldoorlog groeide het besef dat internationale samenwerking essentieel was om toekomstige conflicten te voorkomen [78](#page=78). #### 6.2.1 De Koude Oorlog De ideologische tegenstellingen tussen de voormalige bondgenoten, de Verenigde Staten en de Sovjetunie, leidden vanaf 1948 tot de Koude Oorlog. Deze verdeelde de wereld in politiek-ideologische, economische en militaire blokken. Duitsland en Berlijn werden gesplitst door de Berlijnse Muur. De Koude Oorlog eindigde met de implosie van de communistische wereld eind jaren '80 en begin jaren '90, mede door de val van de Berlijnse Muur in 1989 [78](#page=78). #### 6.2.2 De Europese Unie (EU) Om oorlogen in Europa, met name tussen Duitsland en Frankrijk, te vermijden, werd gekozen voor samenwerking. De Europese Unie ontstond uit een streven naar vrede en samenwerking [78](#page=78). * **Ontstaan en evolutie:** In 1951 werd de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS) opgericht met zes lidstaten. In 1957 volgde de Europese Economische Gemeenschap (EEG) met als doel een gemeenschappelijke markt. Het Verdrag van Maastricht breidde de samenwerking uit naar politieke en sociale domeinen, en in 1999 werd de euro ingevoerd. Het Verdrag van Lissabon versterkte de Europese integratie, o.a. door meer invloed voor het Europees Parlement en de aanstelling van een EU-president en minister van Buitenlandse Zaken [78](#page=78). * **Lidmaatschap en uitdagingen:** Na de Koude Oorlog traden in 2004 acht Centraal- en Oost-Europese landen toe. Momenteel telt de EU 27 lidstaten. Het Verenigd Koninkrijk trok zich in 2020 terug (Brexit). Uitdagingen blijven bestaan op het gebied van gezamenlijke politieke standpunten, defensiebeleid en sociaal Europa [78](#page=78) [79](#page=79). * **Belangrijke instellingen:** De EU beschikt over de Europese Commissie, de Raad van de Europese Unie, de Europese Raad, het Europese Hof van Justitie en de Europese Centrale Bank. Het Europees Parlement wordt elke vijf jaar gekozen. Brussel fungeert in de praktijk als de politieke hoofdstad van de EU [79](#page=79). * **Impact op het dagelijks leven:** De EU bevordert vrede en stabiliteit tussen lidstaten. Ze stimuleert handel en economische integratie via de gemeenschappelijke munt (euro) in de eurozone en het vrij verkeer van personen (Schengenzone), goederen, diensten en kapitaal. De EU stelt ook wetgeving op voor milieubescherming, voedselveiligheid en strengere controles [79](#page=79). #### 6.2.3 De Verenigde Naties (VN) Na de Tweede Wereldoorlog werden de Verenigde Naties (VN) opgericht om internationale vrede en samenwerking te bevorderen. Nagenoeg alle landen zijn lid [79](#page=79). * **Deelorganisaties:** De VN omvat diverse deelorganisaties, zoals UNESCO (erfgoed en cultuur), WHO (wereldgezondheidsorganisatie) en UNICEF (kinderfonds) [79](#page=79). * **Vredeshandhaving:** Bij conflicten kan de VN, met overeenstemming van de leden, troepen sturen om de vrede te bewaren (blauwhelmen), bijvoorbeeld in Libanon, Cyprus en Congo [79](#page=79). ### 6.3 De welvaartstaat Na de Tweede Wereldoorlog kende West-Europa een periode van ongekende welvaart [79](#page=79). #### 6.3.1 Kenmerken en maatschappelijke veranderingen * **Toegankelijkheid van producten:** De auto, wasmachine en eigen woning werden bereikbaar voor een groot deel van de bevolking. De staat voorzag in gratis of goedkope gezondheidszorg, infrastructuur en onderwijs [79](#page=79). * **Emancipatie:** De invloed van de kerk en religie op de samenleving nam af. Vrouwen verkregen meer autonomie door de introductie van anticonceptie en de mogelijkheid om professionele carrières op te bouwen, wat leidde tot een daling van het geboortecijfer. Andere groepen emancipereerden zich geleidelijk en verkregen gelijke rechten, zoals het homohuwelijk dat in de jaren '90 wettelijk werd geregeld [80](#page=80). * **Migratie en multiculturele samenleving:** De zoektocht naar goedkope en laaggeschoolde arbeiders leidde tot migratiestromen, met name in de jaren '50 en '60 vanuit Italië, Griekenland, Marokko en Turkije. Dit veranderde de samenstelling van de bevolking en leidde tot de hedendaagse multiculturele samenleving [80](#page=80). * **Technologische vooruitgang:** De welvaartstaat evolueerde parallel met snelle wetenschappelijke en technologische ontwikkelingen, zoals de eerste maanlanding in 1968 [80](#page=80). #### 6.3.2 Digitalisering en globalisering Vanaf de jaren '80 ontwikkelde de informatica zich razendsnel, met verreikende toepassingen. Het internet verbindt mensen wereldwijd en heeft communicatie, informatie-uitwisseling en zakendoen ingrijpend veranderd. E-mail en sociale media hebben traditionele communicatievormen vervangen en de wereld kleiner gemaakt [80](#page=80). * **Voordelen:** Er is een explosie aan beschikbare informatie en real-time communicatie wereldwijd [80](#page=80). * **Uitdagingen:** Zorgen over privacy, gegevensbeveiliging, nepnieuws en online desinformatie zijn actueel [80](#page=80). * **Artificiële intelligentie (AI):** De opkomst van AI biedt grote potentiële toepassingen (bv. medische diagnoses, zelfrijdende auto's) die de samenleving de komende decennia ingrijpend kunnen veranderen [80](#page=80). ### 6.4 Dekolonisatie – Congo onafhankelijk In de tweede helft van de 20ste eeuw verkregen veel ontwikkelingslanden hun onafhankelijkheid na periodes van koloniaal bestuur door Europese landen. In 1960 werden 17 Afrikaanse landen, waaronder Belgisch Congo, onafhankelijk [80](#page=80). #### 6.4.1 Het koninkrijk Kongo Al voor de Belgische kolonisatie bestond er een georganiseerd Kongolees koninkrijk [81](#page=81). * **Vroege geschiedenis:** Koning Lukeni lua Nimi stichtte aan het einde van de 14de eeuw het koninkrijk met Mbanza Kongo als hoofdstad. In de 15de eeuw kwam het koninkrijk in contact met Portugese zeevaarders en de Europese beschaving, inclusief het Katholicisme. Koning Afonso I bouwde de Katholieke kerk uit en onderhield sterke economische banden met Portugal, waaronder de slavenhandel. De relaties verslechterden en leidden tot oorlog, maar koning Garcia II slaagde er in de 16de eeuw in het land te herbouwen. Vanaf begin 19de eeuw schakelden de Kongolese leiders over op de handel in grondstoffen zoals palmolie en rubber. In de jaren 1880 werden Kongolese leiders misleid om verdragen te tekenen die hun macht ondermijnden [81](#page=81). #### 6.4.2 Onafhankelijke Vrijstaat, Belgische kolonie en Democratische Republiek Congo * **De Conferentie van Berlijn:** Afrika werd verdeeld onder Europese landen. Congo werd een onafhankelijke vrijstaat onder koning Leopold II, met een focus op winstgevendheid door dwangarbeid en wreedheden, wat leidde tot een sterke bevolkingsdaling [81](#page=81). * **Belgische kolonisatie:** In 1909 werd de vrijstaat een kolonie onder Belgisch bestuur. De Belgische kolonie steunde op drie pijlers: de kerk, de administratie en bedrijven. Grote Belgische bedrijven ontgonnen de bodemrijkdommen, en de winsten vloeiden naar België. Missionarissen boden ziekenzorg en onderwijs. De Belgische administratie deed een beroep op Congolese ondergeschikten. Paul Panda Fernana pleitte voor gelijke rechten en betere toegang tot onderwijs voor Congolezen [81](#page=81) [82](#page=82). * **Dekolonisatie:** Vanaf de jaren '50 groeide de roep om onafhankelijkheid. Na rellen in Leopoldstad (huidige Kinshasa) in 1959, verklaarde België Congo op 30 juni 1960 onafhankelijk. Kort daarna greep kolonel Mobutu de macht en werd hij dictator van Zaïre (nu Congo) tot zijn dood in 1997 [82](#page=82). #### 6.4.3 Nuancering van het beeld van Afrika/Congo De geschiedenis van het koninkrijk Kongo en de Belgische kolonie nuanceert het stereotiepe beeld dat Afrikanen vóór de kolonisatie zonder machtige structuren leefden. Er waren reeds politieke en economische structuren aanwezig, en de kustgebieden hadden al een lange geschiedenis van uitwisseling met Europa [82](#page=82). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Prehistorie | Periode in het menselijk verleden waarover geen geschreven bronnen bestaan, gekenmerkt door de afwezigheid van schrift. | | Archeologie | De wetenschap die het verleden bestudeert op basis van materiële bronnen zoals botten en gebruiksvoorwerpen. | | Evolutietheorie | Wetenschappelijke theorie, voornamelijk van Charles Darwin, die de ontwikkeling van leven op aarde verklaart. | | Hominiden | Mensachtigen die behoren tot de klasse van de zoogdieren en de orde der primaten, zoals de voorouders van de mens. | | Nomadisch bestaan | Een levenswijze waarbij groepen mensen voortdurend rondtrekken om te overleven, vaak op zoek naar voedsel en water. | | Landbouwrevolutie | Een ingrijpende verandering in de menselijke levenswijze door het ontstaan van landbouw, wat leidde tot sedentarisatie en de vorming van dorpen en steden. | | Sedentarisatie | Het proces waarbij mensen zich permanent op één plaats vestigen, wat een gevolg is van de ontwikkeling van landbouw. | | Stadstaat | Een zelfstandige politieke gemeenschap die bestaat uit een stad met omliggend landbouwgebied, zoals de poleis in het oude Griekenland. | | Spijkerschrift | Het oudste bekende schrift, ontwikkeld in Mesopotamië, waarbij tekens in kleitabletten werden gedrukt met een rieten stokje. | | Hiërogliefen | Het schrift van de oude Egyptenaren, bestaande uit beelden en symbolen, dat voornamelijk werd gebruikt voor religieuze en administratieve doeleinden. | | Polis | Een Griekse stadstaat, die fungeerde als een zelfstandige politieke gemeenschap met een eigen bestuur, wetten en leger. | | Democratie | Een bestuursvorm waarbij de macht bij het volk ligt, zoals in het oude Athene, waar burgers via de volksvergadering inspraak hadden. | | Absolutisme | Een politiek systeem waarbij de vorst alle macht bezit en niet gebonden is aan wetten of andere machten, zoals Lodewijk XIV in Frankrijk. | | Humanisme | Een intellectuele beweging in de 15e en 16e eeuw die de mens centraal stelde en kritisch denken aanmoedigde, met Desiderius Erasmus als belangrijke vertegenwoordiger. | | Reformatie | Een religieuze beweging in de 16e eeuw die leidde tot een breuk binnen de westerse christelijke kerk en het ontstaan van het protestantisme. | | Industriële Revolutie | Een periode van grote technologische en economische veranderingen, beginnend in de 18e eeuw, die de manier van produceren, werken en samenleven ingrijpend veranderde. | | Verlichting | Een culturele en filosofische stroming in de 18e eeuw die het vertrouwen in de menselijke rede benadrukte en pleitte voor vrijheid, gelijkheid en tolerantie. | | Loopgravenoorlog | Een vorm van oorlogvoering waarbij legers zich ingraven in verdedigingslinies, kenmerkend voor de Eerste Wereldoorlog. | | Holocaust of Shoah | De systematische vervolging en genocide op Joden door de nazi's en hun bondgenoten tijdens de Tweede Wereldoorlog. | | Koude Oorlog | Een periode van politieke en militaire spanningen tussen de Verenigde Staten en de Sovjetunie na de Tweede Wereldoorlog, zonder directe militaire confrontatie. | | Europese Unie (EU) | Een samenwerkingsverband van Europese landen, opgericht na de Tweede Wereldoorlog met als doel vrede, stabiliteit en economische integratie te bevorderen. | | Verenigde Naties (VN) | Een internationale organisatie, opgericht na de Tweede Wereldoorlog, die zich richt op het bevorderen van internationale vrede, veiligheid en samenwerking. | | Welvaartstaat | Een staat waarin de overheid zorgt voor sociale voorzieningen zoals gezondheidszorg, onderwijs en sociale zekerheid, wat leidde tot een periode van ongekende welvaart na WO II. | | Dekolonisatie | Het proces waarbij kolonies onafhankelijk werden van hun Europese overheersers, met name in de tweede helft van de 20e eeuw. | | Digitalisering | Het proces van het omzetten van informatie naar een digitale vorm, wat leidt tot veranderingen in communicatie, informatieverspreiding en zakendoen. |

# Historisch overzicht van de Europese integratie Dit onderwerp biedt een gedetailleerd historisch overzicht van de Europese integratie, van de nasleep van de Tweede Wereldoorlog tot de huidige Europese Unie, met aandacht voor de oprichting van sleutelorganisaties en verdragen. ## 1. Historisch overzicht van de Europese integratie ### 1.1 Wat is de EU? Enkele basisbegrippen Een internationale organisatie wordt opgericht door staten met een gemeenschappelijk doel, vastgelegd in een bindend verdrag. Om continuïteit te garanderen, zijn er organen met specifieke taken. Deze organisaties bezitten internationale rechtspersoonlijkheid, wat betekent dat ze zelfstandig kunnen handelen, los van de lidstaten. #### 1.1.1 Supranationale en intergouvernementele organisaties * **Supranationale organisaties:** Hierbij vindt een overdracht van soevereiniteit van lidstaten naar de organisatie plaats. Beslissingen zijn bindend, zelfs tegen de wil van individuele leden, en worden genomen bij meerderheid van stemmen. * **Intergouvernementele organisaties:** Hierbij vindt geen overdracht van soevereiniteit plaats. Bindende beslissingen worden genomen indien alle leden akkoord gaan. Indien niet alle leden akkoord gaan, kunnen bindende beslissingen enkel van kracht zijn voor instemmende leden. Beslissingen waarbij de meerderheid instemt, zijn niet juridisch bindend. #### 1.1.2 Definitie soevereiniteit Soevereiniteit is het hoogste gezag van een staat om onafhankelijk beslissingen te nemen binnen zijn eigen grondgebied, zonder inmenging van externe machten. Het omvat interne controle en externe onafhankelijkheid. ### 1.2 De historische context van de Europese integratie #### 1.2.1 Na de Tweede Wereldoorlog: de eerste vormen van samenwerking Na de Tweede Wereldoorlog ontstond de wens om grootschalige conflicten te vermijden en de economie te heropbouwen, met steun voor westerse democratieën. * **Organisatie voor Europese Economische Samenwerking (OEES, 1948):** Opgericht in het kader van het Marshallplan om de economische heropbouw te coördineren. In 1960 omgevormd tot de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO). Dit was een intergouvernementele organisatie zonder soevereiniteitsoverdracht. * **De Raad van Europa (1949):** Opgericht op initiatief van het Verenigd Koninkrijk met als doel respect voor mensenrechten, de rechtstaat en democratie te bevorderen. De Raad van Europa is breder dan de EU en telt 46 lidstaten. * **De Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO, 1949):** Een militair bondgenootschap opgericht uit angst voor de Sovjetdreiging. Het is een intergouvernementele organisatie gericht op collectieve verdediging. #### 1.2.2 De jaren '50: de eerste stappen in het integratieproces * **Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS, 1951):** Op initiatief van Robert Schuman. De kolen- en staalindustrie werden onder supranationaal gezag geplaatst om conflicten te verminderen. De zes oorspronkelijke leden waren Frankrijk, West-Duitsland, België, Nederland, Luxemburg en Italië. Dit was de eerste stap naar supranationale samenwerking. * **Europese Defensie Gemeenschap (EDG, 1952):** Poging om defensie onder supranationaal commando te plaatsen. Frankrijk weigerde het verdrag te ratificeren, waardoor de EDG nooit werkelijkheid werd. * **De West-Europese Unie (WEU, 1954):** Een intergouvernementeel militair bondgenootschap, opgericht als alternatief voor de EDG. De meeste van haar taken zijn later overgenomen door de EU. #### 1.2.3 De jaren '60: de Europese integratie in crisis * **De lege-stoel-politiek van Frankrijk:** President Charles de Gaulle boycot de besluitvormingsinstellingen uit protest tegen de toenemende invloed van andere lidstaten. #### 1.2.4 De jaren '70: begin van de Europese Politieke en Monetaire samenwerking * **Europese Politieke Samenwerking (EPS) en Europese Monetaire Samenwerking (EMS):** Gericht op politieke coördinatie en stabilisering van wisselkoersen. #### 1.2.5 De jaren '80: nieuwe impulsen voor de Europese integratie * **De Europese Akte (1986):** Eerste substantiële herziening van het Verdrag van Rome. Institutionalisering van de EPS en voltooiing van de interne markt tegen 1992. Versterking van de bevoegdheden van het Europees Parlement. Dit was een kantelpunt na de val van de Berlijnse Muur, wat leidde tot de noodzaak om Duitsland in een Europese structuur in te bedden en de economische integratie te verdiepen. #### 1.2.6 Het Verdrag tot oprichting van de Europese Unie (Verdrag van Maastricht) (1992) Dit verdrag bracht supranationale en intergouvernementele aspecten samen in een nieuwe entiteit met een pijlerstructuur: 1. **Economische pijler:** Bevat de oude gemeenschappen (EGKS, EEG, EURATOM) en breidt bevoegdheden uit naar de Economische Monetaire Unie (EMU), sociaal beleid, onderwijs en cultuur. Deze pijler blijft supranationaal. 2. **Tweede pijler:** Gemeenschappelijk buitenlands en veiligheidsbeleid. Een intergouvernementeel beleidsdomein zonder soevereiniteitsoverdracht. 3. **Derde pijler:** Samenwerking op het gebied van justitie en binnenlandse zaken (JVB). Dit domein omvatte criminaliteit, migratie en vluchtelingbeleid. Na het Verdrag van Amsterdam werd dit de Politiële en Justitiële Samenwerking in Strafzaken. #### 1.2.7 Verdrag van Amsterdam (1997) Dit verdrag werd gesloten in het licht van de groeiende lidstaten en de omwenteling in Oost-Europa, met als doel de EU beter voor te bereiden op toekomstige uitbreidingen en de werking aan te passen. De Schengen-Acquis werd geïntegreerd. #### 1.2.8 Begin van een nieuw millennium: de weg effenen voor de uitbreiding van de Europese Unie * **Verdrag van Nice (2001):** Gedeeltelijke hervorming van de instellingen om toekomstige uitbreidingen mogelijk te maken. * **Verdrag tot Vaststelling van een Grondwet voor Europa (2004):** Verworpen in referenda in Nederland en Frankrijk, wat de poging tot grondwettelijke verankering deed mislukken. #### 1.2.9 Verdrag van Lissabon (2007) Dit verdrag behoudt belangrijke hervormingen van de Europese Grondwet. * **Afschaffing van de pijlerstructuur:** De EU functioneert als één geheel, hoewel de beleidsterreinen behouden blijven. * **Bestaat uit twee delen:** Het Verdrag betreffende de Europese Unie (VEU) en het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie (VWEU). * **Aanpassing aan uitbreidingen:** Verbeterde mechanismen voor samenwerking en besluitvorming om de effectieve werking bij een groeiend aantal lidstaten te garanderen. Dit verdrag vormt de basis voor de huidige werking van de EU. ### 1.3 De toekomst van de Europese Unie? De EU staat voor toekomstige uitdagingen zoals gewapende conflicten, migratiebeleid, inflatiebestrijding en milieubeleid. Angsten bij de bevolking weerspiegelen zich in de politieke voorkeur voor extreme partijen. ### 1.4 Uitbreidingen en terugtrekkingen #### 1.4.1 Wie kan toetreden tot de Europese Unie? Elke Europese staat die de waarden van de EU (mensenrechten, rechtstaat, democratie) eerbiedigt en zich ertoe verbindt deze uit te dragen, kan lid worden. De Kopenhagen criteria (Europese staat, vrije markteconomie, stabiele democratie en rechtstaat, instemming met EU-wetgeving) zijn hierbij cruciaal. #### 1.4.2 Procedure voor lidmaatschap Een formele aanvraag wordt ingediend bij de Raad van de Europese Unie. Na onderhandelingen en goedkeuring door het Europees Parlement en de Raad, wordt een nieuw verdrag gesloten en geratificeerd door alle lidstaten en de kandidaatlidstaat. #### 1.4.3 De terugtrekking Een lidstaat kan besluiten zich terug te trekken, wat een complexe procedure is met grote economische impact. De lidstaat informeert de Europese Raad, waarna onderhandelingen plaatsvinden over de voorwaarden van terugtrekking. #### 1.4.4 De uitbreidingen en terugtrekkingen * **Originele leden (1958):** België, Frankrijk, Duitsland, Italië, Luxemburg en Nederland. * **1e uitbreiding (1973):** Denemarken, Ierland en het Verenigd Koninkrijk. * **2e uitbreiding (1981):** Griekenland. * **3e uitbreiding (1986):** Portugal en Spanje. * **4e uitbreiding (1995):** Oostenrijk, Finland en Zweden. * **5e uitbreiding (2004):** De grootste uitbreiding met 10 landen, voornamelijk uit Oost-Europa. * **6e uitbreiding (2007):** Bulgarije en Roemenië. * **7e uitbreiding (2013):** Kroatië. * **Terugtrekking (2020):** Het Verenigd Koninkrijk (Brexit). ### 1.5 Instellingen van de Europese Unie: institutioneel kader De belangrijkste instellingen zijn de Europese Raad, het Europees Parlement, de Raad van de Europese Unie, de Commissie, het Hof van Justitie en Gerecht, en de Rekenkamer. #### 1.5.1 De Europese Raad * **Ontstaan:** Vormde zich uit topconferenties van staatshoofden en regeringsleiders vanaf 1974, geïnstitutionaliseerd met de Europese Akte en formeel met het Verdrag van Lissabon. * **Samenstelling:** Staatshoofden en regeringsleiders van de lidstaten, de voorzitter van de Europese Raad en de voorzitter van de Commissie. * **Voorzitter:** Semi-permanent, verkozen voor 2,5 jaar (eenmaal hernieuwbaar). * **Werking:** Besluiten worden bij consensus genomen. * **Bevoegdheden:** Bepalen van algemene politieke beleidslijnen en prioriteiten. Neemt geen wetten aan, maar politieke beslissingen die door andere instellingen worden omgezet in wetgeving. #### 1.5.2 Het Europees Parlement * **Rol:** Wetgevende en controlerende functie. Uniek vanwege zijn bestaan binnen een internationale organisatie, directe verkiezing door de bevolking en vergaande bevoegdheden. * **Samenstelling:** 720 leden, direct verkozen voor 5 jaar via evenredige vertegenwoordiging. Zetelen in politieke fracties. * **Voorzitter:** Gekozen voor 2,5 jaar, vertegenwoordigt het Parlement naar buiten toe. * **Bevoegdheden:** * Deelname aan wetgevingsprocedure (geen initiatiefrecht). * Goedkeuring van internationale overeenkomsten. * Begrotingsautoriteit (laatste woord over uitgaven). * Controle op andere instellingen, met name de Commissie (vragenrecht, motie van afkeuring, onderzoek naar fraude). Keurt ook de voordracht van de Commissievoorzitter en de Commissarissen goed. * **Werking:** Plenaire zittingen (minimaal 12 per jaar in Straatsburg), commissies in Brussel. Beslissingen bij volstrekte meerderheid. #### 1.5.3 De Raad van de Europese Unie * **Samenstelling:** Vertegenwoordigers van elke lidstaat op ministerieel niveau, afhankelijk van de te bespreken aangelegenheden (verschillende raadsformaties). * **Voorzitterschap:** Per toerbeurt door de lidstaten voor 6 maanden. * **Bevoegdheden:** Wetgevende bevoegdheden (meestal op voorstel van de Commissie, samen met het EP), sluit verdragen, stippelt buitenlands en veiligheidsbeleid uit, coördinatie economisch en tewerkstellingsbeleid. * **Werking:** Zittingen meestal in Brussel. COREPER bereidt besluitvorming voor. * **Besluitvorming:** Unanimiteit (GBVB, belastingen, lidmaatschap), gekwalificeerde meerderheid (55% van de lidstaten, 65% van de bevolking), volstrekte meerderheid (procedure-aangelegenheden). #### 1.5.4 De Commissie * **Samenstelling:** Politieke vleugel (27 Commissarissen, één per lidstaat) en administratieve vleugel. * **Voorzitter:** Leidt de Commissie, kent portefeuilles toe, kan ontslag vragen. * **Commissarissen:** Behartigen de algemene belangen van de EU, werken onafhankelijk. * **Benoeming:** Kandidaat-voorzitter voorgesteld door de Europese Raad (GKM), goedgekeurd door het EP. Lidstaten stellen met de voorzitter de lijst van Commissarissen voor, goedgekeurd door het EP als college. * **Ambtstermijn:** 5 jaar. * **Onafhankelijkheid:** Behartigen de algemene belangen van de EU. * **Ondersteunende units:** Persoonlijk kabinet, Directoraten-generaal (DGs). * **Bevoegdheden:** * Toezicht op verdragen en EU-wetgeving (controle lidstaten en instellingen). * Deelname aan wetgevingsproces (exclusief initiatiefrecht). * Uitvoerende bevoegdheden (beheert budget, voert beleid uit). * Vertegenwoordigt de EU internationaal. * **Werking:** Wekelijks bijeen, besluiten bij meerderheid. Collegiale verantwoordelijkheid. #### 1.5.5 Het Hof van Justitie van de Europese Unie * **Structuur:** Twee rechtscolleges: Hof van Justitie (27 rechters, 1 per lidstaat) en Gerecht (54 rechters, 2 per lidstaat). * **Ambtstermijn:** 6 jaar, benoemd door de lidstaten. * **Bevoegdheden:** * **Directe toegang:** Beroep tot nietigverklaring, beroep wegens nalaten, vordering wegens niet-naleving. * **Indirecte toegang:** Prejudiciële vraag (door nationale rechtbanken over interpretatie van EU-recht). * **Werking:** In Luxemburg. Beslist bij meerderheid. ### 1.6 Besluitvorming in de EU: de wetgevingsprocedures Wetgevingsprocedures leiden tot bindende regels. De lidstaten maken deze regels, niet de 'EU' als abstractie. #### 1.6.1 De gewone wetgevingsprocedure (medebeslissingsprocedure) * **Ontstaan:** Ingevoerd met het Verdrag van Maastricht, is de regel geworden na het Verdrag van Lissabon. * **Procedure:** Exclusief initiatiefrecht van de Commissie. Dialogen tussen EP, Raad en Commissie. Wetgevingshandelingen moeten goedgekeurd worden door EP en Raad op hetzelfde niveau. Maximaal 3 lezingen. * **Evaluatie:** Versterkt initiatiefrecht Commissie, efficiënte procedure, sterke onderhandelingspositie EP. #### 1.6.2 Andere wetgevingsprocedures * **Consultatieprocedure:** Raad raadpleegt EP, maar de inbreng is beperkt. * **Goedkeuringsprocedure:** EP moet instemmen met bepaalde wetgevingshandelingen (vetorecht). #### 1.6.3 Het Europees burgerinitiatief Burgers kunnen de Commissie verzoeken een voorstel in te dienen (minimaal 1 miljoen handtekeningen uit minimaal een kwart van de lidstaten). #### 1.6.4 Resultaat van de wetgevingsprocedures: wetgevingshandelingen * **Verordening:** Algemene strekking, bindend in alle onderdelen, rechtstreeks toepasselijk in elke lidstaat. Sterkste instrument. * **Richtlijn:** Bindend ten aanzien van het te bereiken resultaat, maar de lidstaten kiezen de vorm en middelen. Vereist meestal nationale wetgeving. * **Besluit:** Bindend voor degene tot wie het gericht is, rechtstreeks van toepassing. #### 1.6.5 Nieuwe vormen van bestuur * **Open coördinatiemethode:** Op beleidsdomeinen waar lidstaten volledige wetgevingsbevoegdheid behouden. Gebaseerd op soft law (richtlijnen, benchmarking). Zuiver intergouvernementeel. #### 1.6.6 Besluitvorming in het kader van het Gemeenschappelijk Buitenlands en Veiligheidsbeleid (GBVB) Volledig intergouvernementeel. Besluiten worden genomen bij consensus of unanimiteit. Geen wetgevingshandelingen, niet afdwingbaar. Commissie heeft geen initiatiefrecht. ### 1.7 Beleid van de EU: verticale en horizontale verdeling van de bevoegdheden in de EU #### 1.7.1 Horizontale verdeling Verdeling van bevoegdheden tussen de instellingen van de EU. #### 1.7.2 Verticale verdeling Verdeling van bevoegdheden tussen de EU en de lidstaten. #### 1.7.3 Categorieën van bevoegdheden van de EU * **Exclusieve bevoegdheden:** Douane-unie, mededingingsregels, monetair beleid (euro-landen), instandhouding biologische rijkdommen zee, gemeenschappelijk handelsbeleid. * **Gedeelde bevoegdheden:** Interne markt, sociaal beleid, cohesie, landbouw, milieu, transport, energie, ruimte van vrijheid, veiligheid en recht. Lidstaten treden op voor zover de EU niet heeft gehandeld. * **Subsidiariteitsbeginsel:** EU treedt enkel op bij gedeelde bevoegdheden indien de doelstellingen niet voldoende door lidstaten kunnen worden bereikt en beter door de EU. * **Ondersteunende, aanvullende en coördinerende bevoegdheden:** Toerisme, onderwijs, cultuur, industrie. EU treedt hier niet op, maar biedt financiële incentives. * **Bijzondere bevoegdheden:** Coördinatie economisch beleid, gemeenschappelijk buitenlands en veiligheidsbeleid. #### 1.7.4 De lange termijn begroting van de EU (2021-2027) Gefinancierd door contributies van lidstaten (%), douanerechten, btw, en belastingen. Uitgaven gaan naar Europees openbaar bestuur, subsidies, cohesiebeleid, interne markt, internationaal beleid, en defensie. ### 1.8 De interne markt Het integratieproces heeft als doel onderlinge afhankelijkheid te realiseren voor vrede en veiligheid. #### 1.8.1 Fasen in het economisch integratieproces * **Free trade area:** Afschaffing douanerechten op goederen. * **Customs union:** Vrijhandelszone met gemeenschappelijk extern tarief voor derden. * **Single market:** Vrij verkeer van productiefactoren (goederen, kapitaal, diensten, personen). * **Economic and monetary union:** Harmonisatie van beleid, gemeenschappelijke munt en monetair beleid. #### 1.8.2 De interne markt/gemeenschappelijke markt in de EEG Doelstellingen: vrij verkeer van goederen, arbeid, diensten en kapitaal. De douane-unie werd eerder gerealiseerd dan gepland. #### 1.8.3 Obstakels voor de realisatie van de interne markt * **Fysieke obstakels:** Grenscontroles. * **Technische obstakels:** Verschillende nationale voorschriften (gezondheid, veiligheid, milieu, diplomavereisten). * **Fiscale obstakels:** Verschillende belastingstelsels. #### 1.8.4 Gebruikte methoden * **Harmonisatie van nationale wetgeving:** Tijdrovend, vereiste unanimiteit. * **1992 Programma:** Nieuwe aanpak met gekwalificeerde meerderheid in de Raad. * **Concept van wederzijdse erkenning:** Producten geproduceerd volgens wetgeving van één lidstaat, moeten door andere lidstaten worden geaccepteerd (zaak Cassis de Dijon). * **Regulering van de EG tot essentiële gezondheids- en veiligheidsvoorschriften.** #### 1.8.5 Belangrijke rechtspraak * **Zaak Dassonville:** Belemmering van intracommunautaire handel is verboden. * **Zaak Cassis de Dijon:** Principe van wederzijdse erkenning. #### 1.8.6 Vrij verkeer van personen, goederen, diensten en kapitaal * **Vrij verkeer van goederen:** Verbod op tarifaire en niet-tarifaire belemmeringen. * **Vrij verkeer van personen:** Afschaffing beperkingen op arbeidsmobiliteit. Begunstigde personen zijn onderdanen van lidstaten, werknemers, werkzoekenden en zelfstandigen. Bevat reis- en verblijfrecht en vestigingsrecht. * **Vrij verkeer van diensten:** Dienstverrichter en -ontvanger gevestigd in verschillende lidstaten, tijdelijk of occasioneel karakter. Dienstenrichtlijn en Detacheringsrichtlijn (tegen sociale dumping) zijn hierbij relevant. * **Vrij verkeer van kapitaal:** Verbod op beperkingen van kapitaalverkeer en betalingsverkeer. #### 1.8.7 Realisaties De interne markt is grotendeels gerealiseerd, met economische voordelen zoals BBP-stijging, prijsconvergentie en schaalvoordelen, maar blijft een werk in uitvoering. ### 1.9 Het mededingingsbeleid van de EU Dit is een exclusieve bevoegdheid van de EU om de interne markt te handhaven. #### 1.9.1 Doelstellingen * Handhaving van een open markteconomie met vrije concurrentie. * Handhaving van de goede werking van de interne markt. #### 1.9.2 Componenten * **Verbod op concurrentiebeperkende handelspraktijken:** Overeenkomsten die concurrentie verhinderen, beperken of vervalsen. * **Verbod op misbruik van machtspositie:** Niet de machtspositie zelf, maar het misbruik ervan is verboden. * **Controles op fusies:** Verplichte notificatie aan de Commissie bij fusies met communautaire dimensie. * **Controle op staatsteun:** Verbod op staatsteun die concurrentie vervalst, met uitzonderingen voor natuurrampen, sociale doeleinden, regionale ontwikkeling, en ernstige economische storingen. #### 1.9.3 Sancties * Nietigverklaring van overeenkomsten. * Geldboetes (maximaal 10% van de totale omzet), bepaald door ernst en duur van de inbreuk. #### 1.9.4 Clementiebeleid Mogelijkheid voor leden van een kartel om immuniteit of reductie van boetes te krijgen bij aanmelding en levering van informatie. ### 1.10 De Economische en Monetaire Unie (EMU) De laatste fase in het economisch integratieproces, met een nauwe coördinatie van economisch beleid, de interne markt en gemeenschappelijke doelstellingen. #### 1.10.1 Doelstellingen en beleid * **Monetair beleid:** Eén munt (de euro), vaststelling van monetair en wisselkoersbeleid gericht op prijsstabiliteit. * **Voordelen:** Geen transactie- en omzetkosten, geen wisselkoersrisico, makkelijkere prijsvergelijking. * **Nadelen:** Betalingsbalansproblemen, verlies van nationaal monetair beleid. #### 1.10.2 De roadmap voor EMU (1969-1992) * **Den Haag-top (1969):** Beslissing tot onderzoek naar EMU. * **1979:** Europees Monetair Systeem (EMS) geïntroduceerd. * **1989 Rapport-Delors:** Roadmap voor EMU in drie fasen. #### 1.10.3 De drie fasen van EMU 1. **Fase 1 (1990-1993):** Voltooiing van de interne markt, nauwere samenwerking economisch beleid, versterking structuurbeleid, nauwere samenwerking nationale centrale banken. 2. **Fase 2 (1994-1998):** Cruciale overgangsfase met convergentie van economisch en monetair beleid (prijsstabiliteit, gezonde overheidsfinanciën). 3. **Fase 3 (1999-2002):** Oprichting Europese Centrale Bank (ECB), onherroepelijke vastlegging wisselkoersen, invoering euro. #### 1.10.4 Convergentiecriteria (Verdrag van Maastricht) * Begrotingstekort ≤ 3% van BBP. * Overheidsschuld ≤ 60% van BBP. * Wisselkoersen binnen normale fluctuatiemarges EMS gedurende minstens 2 jaar. * Inflatiepercentage niet meer dan 1,5% hoger dan gemiddelde van 3 lidstaten met laagste inflatie. #### 1.10.5 Invoering van de euro * **3 mei 1998:** Europese Raad stelt vast dat 11 lidstaten aan de voorwaarden voldoen. * **1 januari 1999:** Wisselkoersen onherroepelijk vastgelegd, euro ingevoerd voor girale betalingen. * **1 januari 2002:** Nationale bankbiljetten en munten vervangen door euro. #### 1.10.6 De EMU na de invoering van de euro * **Coördinatie van economisch beleid:** Richtlijnen, Stabiliteits- en groeipact (SGP). * **Monetair beleid:** Eurosysteem (ECB en nationale centrale banken), doelstelling prijsstabiliteit. * **Gevolgen financiële crisis (2008):** Versterkte rol EU in economisch bestuur (Europees Semester), hervorming SGP, instelling Europees Stabiliteitsmechanisme (ESM) en Bankenunie. ### 1.11 Externe betrekkingen van de EU De EU streeft naar vrede, veiligheid, vrijhandel en bevordering van haar waarden (democratie, mensenrechten) wereldwijd. #### 1.11.1 Gemeenschappelijk handelsbeleid (supranationaal) * **Doelstellingen:** Harmonieuze ontwikkeling wereldhandel, afschaffing handelsbelemmeringen, handelsbelangen beschermen. * **Positie EU in wereldhandel:** Belangrijkste handelsblok in goederen en diensten. * **Beginselen:** Exclusieve bevoegdheid van de EU. Dekt handel in goederen, diensten, buitenlandse directe investeringen en handelsgerelateerde aspecten van intellectuele eigendomsrechten. * **Besluitvorming:** Gewone wetgevingsprocedure (initiatief Commissie, goedkeuring EP en Raad). * **Instrumenten (Trade Defence):** Gemeenschappelijk douanetarief, tarifaire quota, antidumping- en antisubsidiemaatregelen, technische/sanitaire maatregelen. * **Instrumenten (Trade Promotion):** Multilaterale handelsakkoorden (WTO), bilaterale handelsverdragen. #### 1.11.2 Ontwikkelingssamenwerking (gedeelde bevoegdheid) * **Doelstellingen:** Bevorderen duurzame economische groei, sociale ontwikkeling, integratie in wereldeconomie, einde aan armoede, consolideren democratie en mensenrechten. * **Instrumenten:** * **Directe steun:** Europees Ontwikkelingsfonds (EOF). * **Handelsbeleid:** GSP (verlaagde tarieven), GSP+ (koppeling aan mensenrechten), EBA (nul tarief en geen quota voor minst ontwikkelde landen, met uitzondering van wapens). #### 1.11.3 Gemeenschappelijk buitenlands en veiligheidsbeleid (GBVB) (louter intergouvernementeel) * **Ontstaan:** Verdrag van Maastricht. * **Doelstellingen:** Veiligstellen gemeenschappelijke waarden, onafhankelijkheid en integriteit EU, versterken veiligheid, bevorderen internationale samenwerking en vrede. * **Belangrijke rol voor:** Europese Raad en Raad van de EU. Besluitvorming vereist unanimiteit of gekwalificeerde meerderheid (met constructieve houding). * **Verdrag van Amsterdam:** Oprichting Policy Planning and Early Warning Unit, functie Hoge Vertegenwoordiger. * **Verdrag van Lissabon:** Versterkte institutionele structuur met nieuwe functies (Voorzitter Europese Raad, Hoge Vertegenwoordiger) en de Europese Dienst voor Extern Optreden (EDEO). * **GBVB in de praktijk:** Controversieel, verdeeldheid tussen voorstanders van meer integratie en nationale soevereiniteit. Debat over rol NAVO versus eigen EU-beleid. EU sanctiebeleid (autonoom, VN, gemengd). #### 1.11.4 Het Gemeenschappelijk Veiligheids- en Defensiebeleid (GVDB) * **Ontstaan:** Historisch via WEU (1954), geïntegreerd in GBVB (Verdrag van Maastricht). Petersberg-taken (crisismanagement). Verklaring van St. Malo (1998) en Europese Raad van Keulen/Helsinki (1999) leidde tot ambitie tot autonome militaire capaciteit (European Rapid Reaction Force, Battle Groups). * **Verdrag van Lissabon:** GVDB blijft intergouvernementeel, met mutual assistance clause en solidariteitsclausule. * **GVDB-operaties:** Civiele (2/3) en militaire (1/3) missies voor veiligheid en stabiliteit (bv. EUFOR, EULEX, Operatie Atalanta). * **Europees Defensiefonds (2020):** Bevordert onderzoek in defensie-industrie. ### 1.12 Justitie en Binnenlandse Zaken (JBZ) Beleid gericht op bestrijding van internationale misdaad, terrorisme, asiel, immigratie en politiële/justitiële samenwerking. #### 1.12.1 Ontstaan en ontwikkeling * **Trevi groep (1975):** Coördinatie anti-terroristische activiteiten. * **Schengen Verdrag (1985):** Afschaffing controle binnengrenzen, gemeenschappelijke regels buitengrenzen, Schengen Information System (SIS). Vormde 4 domeinen van samenwerking: asiel, visum, gerechtelijke samenwerking, rechtshandhaving. * **Verdrag van Maastricht (derde pijler):** Intergouvernementele samenwerking op JBZ-gebied. Weinig vooruitgang in de praktijk. * **Verdrag van Amsterdam:** "Communautarisering" van specifieke JBZ-beleidsdomeinen (vrij verkeer personen, immigratie, asiel, buitengrenzen, justitiële samenwerking burgerlijke zaken) naar de eerste pijler (supranationaal). Politiële en justitiële samenwerking in strafzaken bleef intergouvernementeel. * **Verdrag van Lissabon:** Gewone wetgevingsprocedure als regel, gekwalificeerde meerderheid in de Raad. Gehele JBZ-beleid is supranationaal geworden. #### 1.12.2 Concrete beleidsmaatregelen * **Asiel:** Uitdagingen zoals forum shopping en variërende uitkomsten. Streven naar uniforme procedures en statuut. Dublinverordening (asielaanvraag in eerste EU-land van binnenkomst). EU Relocation Plan (niet succesvol). Minimumstandaarden voor behandeling asielzoekers. Migratie en Asiel Pact (2020). * **Immigratie:** Global approach to migration and mobility, European Agenda on Migration. Migratie en Asiel Pact (2020) met focus op grensbewaking, efficiënte asielprocedures, solidariteit en verantwoordelijkheid. * **Politiële en justitiële samenwerking:** Europol (coördinatie ordehandhaving), Eurojust (gerechtelijke autoriteiten), Europees Aanhoudingsmandaat, Europees bewijsverkrijgingsbevel. * **Grenzen en Visa:** Gemeenschappelijk visumbeleid, visumcode en visumvignet. Schengenzone omvat nu 29 staten (25 EU-lidstaten, IJsland, Liechtenstein, Noorwegen, Zwitserland). Samenvattend heeft de Europese integratie een lange en complexe geschiedenis gekend, gekenmerkt door de oprichting van sleutelorganisaties en de ontwikkeling van verdragen, met een constante evolutie van intergouvernementele naar supranationale samenwerking, gericht op vrede, stabiliteit en welvaart in Europa. --- # Instellingen van de Europese Unie Hieronder volgt een gedetailleerde studiehandleiding over de instellingen van de Europese Unie, gebaseerd op de verstrekte documentinhoud. ## 2. Instellingen van de Europese Unie De instellingen van de Europese Unie vormen de kern van haar institutionele kader, verantwoordelijk voor het nemen van beslissingen, het uitvoeren van beleid en het handhaven van de rechtsstaat binnen de Unie. Deze instellingen zijn een combinatie van supranationale en intergouvernementele organen, die samenwerken om de doelstellingen van de Europese integratie te verwezenlijken. ### 2.1 Overzicht van de instellingen De EU beschikt over een enkel institutioneel kader, waarin de volgende hoofdinstellingen een cruciale rol spelen: * **Europese Raad**: Bepaalt de algemene politieke beleidslijnen en prioriteiten van de EU. * **Europees Parlement**: Vertegenwoordigt de burgers van de EU en deelt wetgevende en controlerende bevoegdheden met de Raad. * **Raad van de Europese Unie**: Vertegenwoordigt de regeringen van de lidstaten en deelt wetgevende en uitvoerende bevoegdheden met het Parlement. * **Europese Commissie**: Vertegenwoordigt de algemene belangen van de EU en heeft het exclusieve recht van wetgevingsinitiatief. * **Hof van Justitie van de Europese Unie**: Zorgt voor de uniforme interpretatie en toepassing van het EU-recht. * **Europese Rekenkamer**: Controleert de financiële uitgaven van de EU. Daarnaast zijn er nog andere organen en agentschappen, maar de hierboven genoemde zes vormen het primaire institutionele kader. ### 2.2 De Europese Raad De Europese Raad, distinct van de Raad van Europa, is een belangrijke instelling die de algemene politieke richting van de Europese Unie bepaalt. #### 2.2.1 Ontstaan en samenstelling * **Ontstaan**: Ontstond informeel in 1974 als "topconferenties" van staatshoofden en regeringsleiders. Geïnstitutionaliseerd met de Europese Akte en formeel een instelling geworden met het Verdrag van Lissabon. * **Samenstelling**: Bestaat uit de staatshoofden en regeringsleiders van de lidstaten, de voorzitter van de Europese Raad en de voorzitter van de Commissie. Lidstaten kunnen worden bijgestaan door ministers; de Commissievoorzitter door een Commissaris. * **Voorzitter van de Europese Raad**: Een semi-permanente functie, verkozen door de Europese Raad bij gekwalificeerde meerderheid voor een termijn van 2,5 jaar, eenmaal hernieuwbaar (maximaal 5 jaar). De huidige voorzitter is Charles Michel. #### 2.2.2 Werking en bevoegdheden * **Werking**: Beslissingen worden bij consensus genomen. Er is nauwelijks parlementaire controle of input van het Europees Parlement in de conclusies. * **Bevoegdheden**: * Bepalen van algemene politieke beleidslijnen en prioriteiten en impulsen geven aan de ontwikkeling van de EU. Dit omvat begroting, klimaat, landbouw, mogelijke uitbreidingen, etc. * Oefent formeel geen wetgevingstaak uit; politieke beslissingen worden door andere instellingen omgezet in juridisch bindende wetgeving. * Conclusies zijn juridisch niet afdwingbaar, maar wel politiek belangrijk. ### 2.3 Het Europees Parlement Het Europees Parlement is het democratisch verkozen orgaan van de Europese Unie, met zowel wetgevende als controlerende bevoegdheden. #### 2.3.1 Samenstelling en verkiezingen * **Samenstelling**: 720 leden (per 2024), vertegenwoordigen ongeveer 450 miljoen burgers. * **Verkiezingen**: Leden worden rechtstreeks verkozen door de burgers van de lidstaten via algemene verkiezingen, die om de vijf jaar plaatsvinden. Er geldt een stelsel van evenredige vertegenwoordiging. * **Politieke fracties**: Na de verkiezingen vormen de leden politieke fracties, gebaseerd op politieke affiniteit. Momenteel zijn er 8 fracties, naast niet-ingeschreven leden. #### 2.3.2 Bevoegdheden * **Wetgevingsprocedure**: Deelt de wetgevende bevoegdheid met de Raad. Het heeft geen initiatiefrecht, maar de wetgevingsvoorstellen van de Commissie moeten door het Parlement worden goedgekeurd. De belangrijkste procedure is de gewone wetgevingsprocedure (vroeger medebeslissingsprocedure). * **Begrotingsautoriteit**: Heeft het laatste woord over alle uitgaven binnen de EU-begroting, maar geen bevoegdheden inzake inkomsten. * **Controle op andere instellingen**: * **Commissie**: Kan mondelinge en schriftelijke vragen stellen, een motie van afkeuring indienen die leidt tot het ontslag van de Commissie, en onderzoeken instellen naar fraude. Keurt de voordracht van de voorzitter en leden van de Commissie goed. * **Raad en Europese Raad**: Heeft een algemeen controlerecht, maar is beperkt. De Europese Raad informeert het Parlement na elke bijeenkomst. #### 2.3.3 Werking * **Plenaire zittingen**: Vinden ten minste 12 keer per jaar plaats, voornamelijk in Straatsburg, met aanvullende zittingen en vergaderingen van commissies in Brussel. * **Besluitvorming**: Beslissingen worden genomen bij volstrekte meerderheid van de uitgebrachte stemmen, tenzij het Verdrag anders bepaalt. * **Commissies**: 20 permanente commissies per beleidsdomein vergaderen in Brussel. ### 2.4 De Raad van de Europese Unie De Raad, ook wel de ministerraad genoemd, vertegenwoordigt de regeringen van de lidstaten en is een sleutelinstitutie in het wetgevingsproces. #### 2.4.1 Samenstelling en voorzitterschap * **Samenstelling**: Bestaat uit vertegenwoordigers van elke lidstaat op ministerieel niveau. Komt samen in verschillende raadsformaties, afhankelijk van de te bespreken materie (bijv. Algemene Zaken, Buitenlandse Zaken, Economie en Financiën). * **Voorzitterschap**: Wordt door de lidstaten bij toerbeurt gedurende zes maanden uitgeoefend. De voorzitterschap leidt de bijeenkomsten, vertegenwoordigt de Raad intern en extern, en bouwt consensus. #### 2.4.2 Bevoegdheden * **Wetgevende bevoegdheden**: Neemt beslissingen over EU-wetgeving, meestal op voorstel van de Commissie, en samen met het Europees Parlement. * **Internationale overeenkomsten**: Sluit handelsverdragen en andere internationale overeenkomsten met derde landen. * **Begroting**: Keurt de EU-begroting goed, samen met het Europees Parlement (waarbij het Parlement het laatste woord heeft). * **Buitenlands en veiligheidsbeleid**: Stippelt het buitenlands en veiligheidsbeleid uit op basis van de richtsnoeren van de Europese Raad. * **Coördinatie**: Coördineert het algemeen economisch beleid en het tewerkstellingsbeleid van de lidstaten. #### 2.4.3 Werking en besluitvorming * **Werking**: Zittingen vinden meestal plaats in Brussel. De COREPER (Comité van Permanente Vertegenwoordigers) bereidt de werkzaamheden voor. * **Besluitvorming**: * **Unanimiteit**: Wordt nog toegepast voor gevoelige beleidsdomeinen zoals het Gemeenschappelijk Buitenlands en Veiligheidsbeleid, harmonisatie van nationale wetgeving, indirecte belastingen en sociale zekerheid, en lidmaatschap. * **Gekwalificeerde meerderheid**: Vereist 55% van de lidstaten die vóór stemmen, en deze lidstaten moeten ten minste 65% van de totale bevolking van de EU vertegenwoordigen. * **Volstrekte meerderheid (gewone meerderheid)**: Vereist 50% + 1 van de lidstaten, voornamelijk voor procedurele aangelegenheden. ### 2.5 De Europese Commissie De Commissie is de uitvoerende arm van de EU, die de algemene belangen van de Unie behartigt. #### 2.5.1 Samenstelling en benoeming * **Samenstelling**: Bestaat uit 27 Commissarissen (één per lidstaat), een politieke en een administratieve vleugel. * **Benoeming**: De Raad (in de samenstelling van staatshoofden en regeringsleiders) stelt een kandidaat-voorzitter voor, op basis van de resultaten van de Europese Parlementsverkiezingen. Het Europees Parlement keurt de voordracht goed. De Raad stelt vervolgens, in overeenstemming met de voorzitter, de lijst van de overige Commissarissen vast. Het hele college moet de goedkeuring van het Parlement krijgen. * **Voorzitter van de Commissie**: De belangrijkste vertegenwoordiger, leidt de Commissie, wijst portefeuilles toe en kan een Commissaris vragen ontslag te nemen. Huidige voorzitter: Ursula von der Leyen. * **Commissarissen**: Werken in het algemeen belang van de EU, niet voor hun eigen lidstaat. Krijgen een portfolio toegewezen. #### 2.5.2 Bevoegdheden * **Toezicht op de verdragen en EU-wetgeving**: Ziet toe op de naleving van EU-regels door de instellingen en de lidstaten. Kan beroep instellen bij het Hof van Justitie. * **Deelname aan het wetgevingsproces**: Heeft het exclusieve recht van wetgevingsinitiatief voor de meeste beleidsdomeinen. * **Uitvoerende bevoegdheden**: Beheert het budget van de EU en voert het beleid uit. * **Extern optreden**: Vertegenwoordigt de EU internationaal op bepaalde gebieden. #### 2.5.3 Werking * **Werking**: De Commissie komt wekelijks bijeen. Besluiten worden genomen bij meerderheid van stemmen van het aantal leden. * **Ondersteunende eenheden**: Bestaat uit een persoonlijk kabinet per Commissaris en Directoraten-generaal (DGs) die verantwoordelijk zijn voor specifieke beleidsdomeinen. ### 2.6 Het Hof van Justitie van de Europese Unie Het Hof van Justitie waarborgt dat het EU-recht wordt geïnterpreteerd en toegepast op dezelfde manier in alle lidstaten, en dat de instellingen en lidstaten zich aan het EU-recht houden. #### 2.6.1 Samenstelling en aanstelling * **Rechtscolleges**: Bestaat uit twee rechtscolleges: het Hof van Justitie en het Gerecht. * **Hof van Justitie**: 27 rechters (één per lidstaat). * **Gerecht**: 54 rechters (twee per lidstaat). * **Benoeming**: Rechters worden benoemd in onderlinge overeenstemming door de regeringen van de lidstaten voor een termijn van zes jaar, vaak rechtsgeleerden met expertise. #### 2.6.2 Bevoegdheden en werking * **Toegang tot het Hof**: * **Directe toegang**: Lidstaten of instellingen kunnen direct beroep instellen bij het Hof (bijv. beroep tot nietigverklaring, beroep wegens nalaten). * **Indirecte toegang (prejudiciële vraag)**: Nationale rechtbanken kunnen het Hof om interpretatie van EU-recht vragen wanneer de draagwijdte ervan onduidelijk is. Dit waarborgt uniforme interpretatie. * **Bevoegdheden**: * Veroordelen van lidstaten die het EU-recht niet naleven. * Vernietigen van EU-wetgeving die in strijd is met de verdragen. * Handhaven van de rechtsmacht door middel van prejudiciële beslissingen. * **Werking**: Zittingen vinden plaats in Luxemburg. Beslissingen worden bij meerderheid genomen. ### 2.7 De Europese Rekenkamer De Europese Rekenkamer controleert de financiële aspecten van de EU. #### 2.7.1 Samenstelling en benoeming * **Samenstelling**: Eén lid per lidstaat, benoemd voor een termijn van zes jaar, hernieuwbaar. #### 2.7.2 Bevoegdheden en werking * **Bevoegdheden**: Controleert de ontvangsten en uitgaven van de EU-begroting, de rechtmatigheid en regelmatigheid van transacties, en de goede financiële huishouding. * **Werking**: Rapporteert jaarlijks aan het Europees Parlement en de Raad. Deze rapporten worden gebruikt voor de kwijting van de begroting. ### 2.8 Besluitvormingsprocedures in de EU De EU kent verschillende procedures voor het tot stand komen van wetgeving, met als doel een balans te vinden tussen efficiëntie en democratische controle. #### 2.8.1 De gewone wetgevingsprocedure (medebeslissingsprocedure) * **Kenmerken**: De standaardprocedure geworden na het Verdrag van Lissabon. Deelt de wetgevende bevoegdheid tussen het Europees Parlement en de Raad, op voorstel van de Commissie. * **Procedure**: De Commissie doet een voorstel; het Parlement en de Raad nemen hierop een standpunt in. Indien er geen akkoord is, kan de zaak worden voorgelegd aan een bemiddelingscomité. Na maximaal drie lezingen wordt de wet aangenomen of verworpen. #### 2.8.2 Speciale wetgevingsprocedures * **Consultatieprocedure**: De Raad raadpleegt het Europees Parlement, maar het advies is niet bindend. Wordt gebruikt voor specifieke domeinen zoals mededingingsrecht. * **Goedkeuringsprocedure**: Vereist de instemming van het Europees Parlement voor bepaalde wetgevingshandelingen, zoals internationale overeenkomsten of bij ernstige schending van grondrechten. Het Parlement kan een voorstel aanvaarden of verwerpen, maar geen amendementen voorstellen. #### 2.8.3 Het Europees burgerinitiatief * **Kenmerken**: Een instrument waarmee burgers de Commissie kunnen verzoeken een voorstel voor wetgeving in te dienen. Vereist één miljoen handtekeningen uit minstens een kwart van de lidstaten. De Commissie moet het voorstel in overweging nemen. #### 2.8.4 Resultaten van de wetgevingsprocedures * **Verordening**: Bindend in al haar onderdelen en rechtstreeks toepasselijk in elke lidstaat. Het sterkste instrument van EU-recht. * **Richtlijn**: Bindend ten aanzien van het te bereiken resultaat, maar de lidstaten kiezen de vorm en middelen. Vereist meestal nationale omzetting. * **Besluit**: Bindend voor de specifieke ontvanger (lidstaat, bedrijf, persoon). ### 2.9 Verdeeldheid van bevoegdheden De bevoegdheden binnen de EU zijn verticaal (tussen EU en lidstaten) en horizontaal (tussen instellingen) verdeeld. #### 2.9.1 Verticale bevoegdheidsverdeling * **Exclusieve bevoegdheden**: Enkel de EU kan optreden (bijv. douane-unie, mededingingsregels, monetair beleid voor de eurozone). * **Gedeelde bevoegdheden**: Zowel de EU als de lidstaten kunnen optreden, maar de lidstaten enkel indien de EU niet heeft gehandeld (bijv. interne markt, sociaal beleid, milieu). * **Subsidiariteitsbeginsel**: De EU treedt enkel op bij gedeelde bevoegdheden indien de doelstellingen niet voldoende door de lidstaten kunnen worden bereikt en beter door de EU kunnen worden verwezenlijkt. * **Ondersteunende, aanvullende en coördinerende bevoegdheden**: De EU ondersteunt of coördineert optreden van lidstaten op gebieden waar lidstaten hun volledige wetgevingsbevoegdheid hebben behouden (bijv. toerisme, onderwijs, cultuur). #### 2.9.2 Horizontale bevoegdheidsverdeling * Verdeling van taken en bevoegdheden tussen de instellingen, zoals beschreven in de voorgaande secties. ### 2.10 De interne markt De interne markt is een cruciaal instrument voor economische integratie en het bevorderen van vrede en stabiliteit. #### 2.10.1 Fasen van economische integratie * **Vrijhandelszone**: Afschaffing van douanerechten en heffingen tussen lidstaten. * **Douane-unie**: Vrijhandelszone plus een gemeenschappelijk extern tarief voor derde landen. * **Interne markt (gemeenschappelijke markt)**: Vrij verkeer van goederen, diensten, personen en kapitaal. * **Economische en monetaire unie (EMU)**: Verdere integratie met één munt en gecoördineerd economisch beleid. #### 2.10.2 Verwezenlijking van de interne markt * **Doelstellingen**: Vrij verkeer van goederen, arbeid, diensten en kapitaal. * **Obstakels**: Fysieke, technische en fiscale obstakels. * **Methoden**: Harmonisatie van nationale wetgeving en het principe van wederzijdse erkenning (zoals vastgesteld in de Cassis de Dijon-zaak). * **Belangrijke juridische uitspraken**: * **Dassonville-arrest**: Verbood maatregelen die de intracommunautaire handel konden belemmeren. * **Cassis de Dijon-arrest**: Introduceerde het principe van wederzijdse erkenning. #### 2.10.3 Vrij verkeer van goederen, personen, diensten en kapitaal * **Vrij verkeer van goederen**: Verbod op tarifaire en niet-tarifaire belemmeringen. * **Vrij verkeer van personen**: Afschaffing van beperkingen op arbeidsmobiliteit, reis- en verblijfrecht, en vestigingsrecht voor onderdanen van lidstaten. * **Vrij verkeer van diensten**: Mogelijkheid voor dienstverleners om grensoverschrijdend diensten aan te bieden, met respect voor de regels van het land van vestiging. De Dienstenrichtlijn en Detacheringsrichtlijn trachten sociale dumping tegen te gaan. * **Vrij verkeer van kapitaal**: Verbod op beperkingen van kapitaalverkeer en betalingsverkeer. ### 2.11 Mededingingsbeleid van de EU Het mededingingsbeleid is een exclusieve bevoegdheid van de EU en beoogt een open markteconomie met vrije concurrentie te handhaven. #### 2.11.1 Doelstellingen en componenten * **Doelstellingen**: Handhaving van een open markteconomie, vrije concurrentie en de goede werking van de interne markt. * **Componenten**: * **Verbod op concurrentiebeperkende handelspraktijken**: Verbod op overeenkomsten die mededinging verhinderen, beperken of vervalsen. * **Verbod op misbruik van machtspositie**: Ondernemingen met een dominante positie mogen deze niet misbruiken. * **Controle op fusies en overnames**: Fusies en overnames die een machtspositie creëren, worden gecontroleerd. * **Controle op staatsteun**: Staatsteun die de concurrentie kan vervalsen, wordt aan strenge regels gebonden. #### 2.11.2 Sancties en uitzonderingen * **Sancties**: Geldboetes (tot 10% van de totale omzet), nietigverklaring van overeenkomsten. * **Clementiebeleid**: Immuniteit of reductie van boetes voor kartelleden die meewerken aan onderzoeken. * **Uitzonderingen**: Toegestaan indien ze leiden tot verbetering van productie of distributie, ten voordele van consumenten. ### 2.12 Economische en Monetaire Unie (EMU) De EMU vertegenwoordigt de diepste vorm van economische integratie, met één munt en gecoördineerd economisch beleid. #### 2.12.1 Ontwikkeling en invoering van de euro * **Ontstaan**: Initiatieven vanaf de jaren '70, met rapport-Delors en de roadmap voor EMU in drie fasen. * **Convergentiecriteria (Verdrag van Maastricht)**: Strikte criteria met betrekking tot begrotingstekort, overheidsschuld, wisselkoersen en inflatie. * **Fasen**: * Fase 1 (1990-1993): Vrij verkeer van kapitaal, nauwere samenwerking economisch beleid. * Fase 2 (1994-1998): Convergentie van economisch en monetair beleid. * Fase 3 (vanaf 1999): Oprichting ECB, onherroepelijk vastleggen wisselkoersen, invoering euro. * **Toetreding**: 11 lidstaten voldoen in 1998 aan de voorwaarden. De euro wordt ingevoerd voor girale betalingen in 1999 en voor chartaal geld in 2002. Nieuwe lidstaten treden op termijn toe. #### 2.12.2 De EMU na de invoering van de euro * **Coördinatie van economisch beleid**: Richtlijnen en het Stabiliteits- en Groeipact (SGP) beogen budgettaire discipline. De hervormingen (sixpack, twopack) hebben het toezicht versterkt. * **Monetair beleid**: Wordt uitgevoerd door het Eurosysteem (Europese Centrale Bank en nationale centrale banken van eurolanden), met als hoofddoel prijsstabiliteit. * **Reactie op crises**: De financiële en economische crisis (vanaf 2008) leidde tot een grotere rol van de EU in economisch bestuur, met onder meer de Bankenunie. ### 2.13 Externe betrekkingen van de EU De EU treedt internationaal op om haar belangen te behartigen en haar waarden te bevorderen. #### 2.13.1 Gemeenschappelijk handelsbeleid * **Kenmerken**: Exclusieve bevoegdheid van de EU, omvat handel in goederen en diensten, investeringen en intellectuele eigendomsrechten. * **Doelstellingen**: Bevordering van wereldhandel, afschaffing van handelsbelemmeringen, bescherming van handelsbelangen. * **Instrumenten**: Gemeenschappelijk douanetarief, tariefquota, antidumping- en antisubsidiemaatregelen. * **Handelsakkoorden**: EU sluit bilaterale en multilaterale handelsakkoorden (bv. met de WTO). #### 2.13.2 Ontwikkelingssamenwerking * **Kenmerken**: Gedeelde bevoegdheid met lidstaten. * **Doelstellingen**: Bevordering van duurzame economische groei, sociale ontwikkeling, integratie in de wereldeconomie en armoedebestrijding in ontwikkelingslanden. * **Instrumenten**: Directe steun (Europees Ontwikkelingsfonds), handelsbeleid (GSP, GSP+, EBA). #### 2.13.3 Gemeenschappelijk Buitenlands en Veiligheidsbeleid (GBVB) * **Kenmerken**: Louter intergouvernementeel, beslissingen vereisen unanimiteit. * **Ontstaan**: Na het Verdrag van Maastricht, versterkt door het Verdrag van Amsterdam en Lissabon. * **Doelstellingen**: Veiligstellen van gemeenschappelijke waarden, versterken van veiligheid, bevorderen van internationale samenwerking. * **Institutionele versterking**: Creëerde de functies van de Hoge Vertegenwoordiger en de Europese Dienst voor Extern Optreden. * **Beleid en sancties**: EU voert een sanctiebeleid (wapenembargo, bevriezing tegoeden) en crisismanagementoperaties. #### 2.13.4 Gemeenschappelijk Veiligheids- en Defensiebeleid (GVDB) * **Ontstaan**: Ontwikkeling via de West-Europese Unie (WEU) en de Petersberg-taken. * **Kenmerken**: Louter intergouvernementeel, met nadruk op crisisbeheer (militaire en civiele operaties). Het Lissabon-verdrag introduceerde een solidariteitsclausule. * **Operationele capaciteit**: Ontwikkeling van "Battle Groups" voor snelle inzet. * **Onderzoek en ontwikkeling**: Europees Defensie Fonds ter bevordering van defensie-innovatie. ### 2.14 Justitie en Binnenlandse Zaken (JBZ) Het beleid inzake justitie en binnenlandse zaken beoogt de bestrijding van criminaliteit, terrorisme, en de regulering van migratie en asiel. #### 2.14.1 Ontwikkeling en institutionalisering * **Vroege samenwerking**: Trevi-groep (1975) voor anti-terrorisme. * **Schengen Verdrag (1985)**: Afschaffing van grenscontroles tussen deelnemende landen, gemeenschappelijke regels buitengrenzen, en oprichting van het Schengen Information System (SIS). * **Verdrag van Maastricht (derde pijler)**: Intergouvernementele samenwerking op gebieden als asiel, immigratie, bestrijding van criminaliteit en justitiële samenwerking. * **Verdrag van Amsterdam**: Communautarisering van specifieke beleidsdomeinen (vrij verkeer van personen, immigratie, asiel) naar de eerste pijler, waardoor supranationale besluitvorming met gekwalificeerde meerderheid mogelijk werd. * **Verdrag van Lissabon**: Hele JBZ-domein is supranationaal geworden, met de gewone wetgevingsprocedure als regel. #### 2.14.2 Concrete beleidsmaatregelen * **Asielbeleid**: Uitdagingen omvatten "forum shopping" en ongelijke behandeling van asielzoekers. Nieuwe wetgeving (Migratie- en Asielpact) beoogt uniformere procedures en een systeem van solidariteit. * **Immigratiebeleid**: Bevat maatregelen voor beter grensbeheer, snellere asielprocedures en solidariteit bij de opvang. * **Politiële en justitiële samenwerking**: Opgericht via Europol (politie) en Eurojust (gerechtelijke autoriteiten), en instrumenten als het Europees Aanhoudingsmandaat. * **Grenzen en Visa**: Gemeenschappelijk visumbeleid en de Schengenzone garanderen vrij verkeer binnen de deelnemende landen. --- # Beleid van de Europese Unie Dit document biedt een gedetailleerd overzicht van het beleid van de Europese Unie, beginnend met een historisch perspectief op de Europese integratie en de oprichting van de EU, en eindigend met een uiteenzetting van de verschillende beleidsdomeinen en institutionele structuren. ## 3. Beleid van de Europese Unie Het beleid van de Europese Unie omvat een breed scala aan domeinen, van economische integratie en interne markt tot buitenlands beleid en justitie, en is gebaseerd op een evoluerend institutioneel kader en verdragen. ### 3.1 Historisch overzicht van de Europese integratie De Europese integratie begon na de Tweede Wereldoorlog met als doel oorlog te voorkomen en Europa te heropbouwen. Initiële stappen omvatten economische samenwerking en politieke dialoog. #### 3.1.1 Vroege samenwerkingsvormen (na WO II) * **Organisatie voor Europese Economische Samenwerking (OEES, 1948)**: Opgericht om de economische heropbouw te coördineren in het kader van het Marshallplan. Later omgevormd tot de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO). * **Raad van Europa (1949)**: Gericht op bevordering van mensenrechten, de rechtsstaat en democratie; telt 46 lidstaten en staat los van de EU. * **Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO, 1949)**: Een intergouvernementeel militair bondgenootschap ter collectieve verdediging tegen militaire dreigingen. #### 3.1.2 De jaren '50: Eerste stappen in het integratieproces * **Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS, 1951)**: Eerste supranationale organisatie die de kolen- en staalindustrie onder gemeenschappelijk gezag plaatste om conflicten te verminderen. Oorspronkelijke zes leden: Frankrijk, West-Duitsland, België, Nederland, Luxemburg en Italië. * **Europese Defensie Gemeenschap (EDG, 1952)**: Poging tot supranationale samenwerking op defensiegebied, mislukt door Franse weigering tot ratificatie. * **West-Europese Unie (WEU, 1954)**: Intergouvernementeel militair bondgenootschap als alternatief voor de EDG; later grotendeels opgenomen in EU-structuren en opgeheven. #### 3.1.3 De jaren '60: Crisis in de Europese integratie * **Lege-stoel-politiek van Frankrijk**: Boycot van Franse deelname aan besluitvormingsinstellingen uit protest tegen de toenemende invloed van andere lidstaten. #### 3.1.4 De jaren '70: Begin van politieke en monetaire samenwerking * **Europese Politieke Samenwerking (EPS)** en **Europese Monetaire Samenwerking (EMS)**: Gericht op politieke coördinatie en stabilisatie van wisselkoersen. #### 3.1.5 De jaren '80: Nieuwe impulsen voor Europese integratie * **Europese Akte (1986)**: Eerste substantiële herziening van het Verdrag van Rome. Institutionalisering van EPS, impulsen voor economische integratie en ambitie om de interne markt te voltooien tegen 1992. Versterking van de bevoegdheden van het Europees Parlement. #### 3.1.6 Het Verdrag tot oprichting van de Europese Unie (Verdrag van Maastricht, 1992) De oprichting van de EU met een pijlerstructuur die supranationale en intergouvernementele aspecten combineerde: 1. **Economische pijler**: Omvatte de oude gemeenschappen (EGKS, EEG, EURATOM) en breidde bevoegdheden uit naar Economische en Monetaire Unie (EMU), sociaal beleid, onderwijs en cultuur. Supranationaal van aard. 2. **Gemeenschappelijk buitenlands en veiligheidsbeleid (GBVB)**: Richtte zich op defensiebeleid en externe betrekkingen. Intergouvernementeel van aard. 3. **Samenwerking op het gebied van Justitie en Binnenlandse Zaken (JBZ)**: Betrof samenwerking op justitieel en binnenlands gebied, zoals criminaliteit, migratie en vluchtelingenbeleid. Brede samenwerking zonder supranationale bevoegdheden. Na het Verdrag van Amsterdam werd dit "Politiële en Justitiële Samenwerking in Strafzaken". #### 3.1.7 Begin van een nieuw millennium: Weg effenen voor uitbreiding * **Verdrag van Nice (2001)**: Gedeeltelijke institutionele hervorming ter voorbereiding op toekomstige uitbreidingen. * **Verdrag tot Vaststelling van een Grondwet voor Europa (2004)**: Mislukt door afwijzing in referenda in Nederland en Frankrijk, ondanks brede steun voor de inhoud. Vrees voor aantasting van nationale soevereiniteit speelde een rol. * **Verdrag van Lissabon (2007)**: Behoudt hervormingen van de Europese Grondwet. Schaft de pijlerstructuur af, waardoor de EU als één geheel functioneert. Bestaat uit het Verdrag betreffende de Europese Unie (VEU) en het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie (VWEU). #### 3.1.8 De toekomst van de Europese Unie De EU staat voor uitdagingen zoals gewapende conflicten, migratie, inflatie en milieubeleid, wat zich weerspiegelt in politieke polarisatie. #### 3.1.9 Uitbreidingen en terugtrekkingen * **Toetreding tot de EU**: Vereist dat een staat de waarden van de EU (mensenrechten, rechtsstaat, democratie) eerbiedigt en de Kopenhagen criteria voldoet (Europese staat, vrije markteconomie, stabiele democratie en rechtstaat, instemming met alle EU-wetten). Procedure omvat formele aanvraag, onderhandelingen, en ratificatie door alle lidstaten. * **Terugtrekking**: Een lidstaat kan zich terugtrekken conform zijn grondwettelijke bepalingen. Artikel 50 VEU regelt de procedure en de voorwaarden voor de toekomstige betrekkingen. * **Historische uitbreidingen**: * Oorspronkelijke leden (1958): België, Frankrijk, Duitsland, Italië, Luxemburg, Nederland. * 1973: Denemarken, Ierland, Verenigd Koninkrijk. * 1981: Griekenland. * 1986: Portugal, Spanje. * 1995: Oostenrijk, Finland, Zweden. * 2004: Tsjechië, Cyprus, Estland, Hongarije, Letland, Litouwen, Malta, Polen, Slowakije, Slovenië. * 2007: Bulgarije, Roemenië. * 2013: Kroatië. * **Terugtrekking**: Het Verenigd Koninkrijk (2020) als eerste volledige terugtrekking. Groenland en Denemarken hadden reeds een gedeeltelijke terugtrekking. ### 3.2 Instellingen van de Europese Unie: Institutioneel Kader De EU kent een enkel institutioneel kader met verschillende organen die samenwerken. #### 3.2.1 De Europese Raad * **Ontstaan**: Komt sinds 1974 bijeen, geïnstitutionaliseerd met de Europese Akte, formeel instelling met het Verdrag van Lissabon. * **Samenstelling**: Staatshoofden en regeringsleiders van de lidstaten, de voorzitter van de Europese Raad en de voorzitter van de Commissie. * **Voorzitter van de Europese Raad**: Semi-permanent, verkozen voor 2,5 jaar (eenmaal hernieuwbaar). * **Werking**: Besluitvorming bij consensus. Nauwelijks parlementaire controle. * **Bevoegdheden**: Bepalen van algemene politieke beleidslijnen en prioriteiten. Neemt geen wetten aan, maar politieke beslissingen die door andere instellingen worden omgezet in wetgeving. #### 3.2.2 Het Europees Parlement * **Rol**: Wetgevende en controlerende functie. Uniek door parlementair orgaan in een internationale organisatie, directe verkiezing door burgers en vergaande bevoegdheden. * **Samenstelling**: 720 leden, direct verkozen voor 5 jaar via evenredige vertegenwoordiging per lidstaat. Zettenelen in politieke fracties. * **Voorzitter**: Gekozen voor 2,5 jaar, vertegenwoordigt het Parlement extern en leidt de werkzaamheden. * **Bevoegdheden**: * Deelname aan wetgevingsprocedure (geen initiatiefrecht). * Goedkeuring van internationale overeenkomsten. * Begrotingsautoriteit (laatste woord over uitgaven, geen invloed op inkomsten). * Controle op andere instellingen (vragenrecht, motie van afkeuring, goedkeuring kandidaten Commissie). * **Werking**: Plenaire zittingen (minimaal 12 keer per jaar in Straatsburg, overige in Brussel), Permanente Commissies (per beleidsdomein in Brussel). Beslissingen bij volstrekte meerderheid van uitgebrachte stemmen. #### 3.2.3 De Raad (van de Europese Unie) * **Samenstelling**: Vertegenwoordigers van elke lidstaat op ministerieel niveau, bijeen in verschillende raadsformaties (bv. Algemene Zaken, Buitenlandse Zaken, Ecofin). * **Voorzitterschap**: Per toerbeurt door lidstaten voor 6 maanden. * **Bevoegdheden**: Wetgevende bevoegdheden (meestal op voorstel van de Commissie, samen met EP), sluit verdragen, bepaalt buitenlands en veiligheidsbeleid, coördinatie economisch en tewerkstellingsbeleid. * **Werking**: Zittingen meestal in Brussel. COREPER (Comité des Représentants Permanents) bereidt besluitvorming voor. * **Besluitvorming**: Unanimiteit (o.a. GBVB, lidmaatschap), Gekwalificeerde meerderheid (55% van lidstaten vertegenwoordigt 65% van de bevolking), Volstrekte meerderheid (procedure-aangelegenheden). #### 3.2.4 De Commissie * **Samenstelling**: Politieke vleugel (Commissarissen, 1 per lidstaat) en administratieve vleugel (Directoraten-Generaal). * **Voorzitter**: Belangrijkste vertegenwoordiger, leidt de Commissie, kent portfolio's toe. * **Commissarissen**: Werken in algemeen belang van de EU, krijgen een portfolio toegewezen. Benoeming via Raad (op voordracht van Europese Raad) en goedkeuring door EP. * **Bevoegdheden**: * Toezicht op verdragen en EU-wetgeving (controle op naleving door instellingen en lidstaten). * Deelname aan wetgevingsproces (exclusief initiatiefrecht voor de meeste wetgeving). * Uitvoerende bevoegdheden (beheer budget, uitvoeren beleid). * Extern: EU internationaal vertegenwoordigen. * **Werking**: Wekelijkse bijeenkomsten, beslissingen bij meerderheid. Collegiale verantwoordelijkheid. #### 3.2.5 Het Hof van Justitie van de Europese Unie * **Structuur**: Twee rechtscolleges: Hof van Justitie (27 rechters, 1 per lidstaat) en Gerecht (54 rechters, 2 per lidstaat). * **Bevoegdheden**: * **Directe toegang**: Beroep tot nietigverklaring, beroep wegens nalaten, vordering wegens niet-naleving. * **Indirecte toegang**: Prejudiciële vraag (nationale rechter vraagt interpretatie aan Hof). * **Werking**: In Luxemburg. Beslissingen bij meerderheid. Bevordert uniforme interpretatie van EU-recht. ### 3.3 Besluitvorming in de EU: Wetgevingsprocedures De wetgevingsprocedures leiden tot bindende regels. #### 3.3.1 Gewone wetgevingsprocedure (vroeger medebeslissingsprocedure) * **Ontstaan**: Ingevoerd met Verdrag van Maastricht, is de regel geworden met Verdrag van Lissabon. * **Procedure**: Exclusief initiatiefrecht van de Commissie. Gebaseerd op dialoog tussen Commissie, EP en Raad. Wetgeving vereist goedkeuring van EP en Raad. Maximaal 3 lezingen. Bemiddelingscomité bij onenigheid. #### 3.3.2 Consultatieprocedure (Raadplegingsprocedure) * **Ontstaan**: Oorspronkelijke procedure in de EEG. * **Procedure**: Commissie heeft initiatiefrecht. Raad raadpleegt EP, maar kan advies negeren. Raad beslist. * **Toepassing**: Afwijkingen interne markt, mededingingsrecht. #### 3.3.3 Goedkeuringsprocedure (vroeger instemmingsprocedure) * **Ontstaan**: Ingevoerd met de Europese Akte. * **Procedure**: EP moet bepaalde wetgevingshandelingen goedkeuren. EP kan geen amendementen voorstellen, enkel aanvaarden of verwerpen (de facto vetorecht). * **Toepassing**: Internationale overeenkomsten, toetreding nieuwe lidstaten. #### 3.3.4 Europees burgerinitiatief * **Doel**: EU-burgers betrekken bij wetgevingsvoorstellen. * **Voorwaarden**: Eén miljoen handtekeningen uit minimaal een kwart van de lidstaten. Commissie moet initiatiefrecht hebben op dat terrein. #### 3.3.5 Resultaat van de wetgevingsprocedures: Wetgevingshandelingen * **Verordening**: Algemene strekking, bindend in al haar onderdelen, rechtstreeks toepasselijk zonder omzetting in nationale wetgeving. Sterkste instrument. * **Richtlijn**: Bindend ten aanzien van het te bereiken resultaat, lidstaten kiezen vorm en middelen. Vereist meestal nationale wetgeving. * **Besluit**: Bindend voor de aangeduide geadresseerde (lidstaat, bedrijf), rechtstreeks van toepassing. #### 3.3.6 Nieuwe vormen van bestuur * **Open coördinatiemethode**: Op beleidsdomeinen waar lidstaten wetgevingsbevoegdheid behouden. Gebaseerd op 'soft law' (richtlijnen, benchmarking). Puur intergouvernementeel. #### 3.3.7 Besluitvorming in het kader van het Gemeenschappelijk Buitenlands en Veiligheidsbeleid (GBVB) * **Aard**: Volledig intergouvernementeel. Besluitvorming via consensus of unanimiteit. Besluiten zijn geen wetgevingshandelingen en niet afdwingbaar. Commissie heeft geen initiatiefrecht. ### 3.4 Beleid van de EU: Verticale en Horizontale Verdeling van Bevoegdheden * **Horizontale verdeling**: Tussen de instellingen van de EU. * **Verticale verdeling**: Tussen de EU en de lidstaten. #### 3.4.1 Categorieën van bevoegdheden van de EU * **Exclusieve bevoegdheden**: Douane-unie, mededingingsregels voor interne markt, monetair beleid (voor eurolanden), instandhouding mariene rijkdommen (visserij), gemeenschappelijk handelsbeleid. * **Gedeelde bevoegdheden**: Interne markt, sociaal beleid, cohesie, landbouw, milieu, transport, energie, ruimte van vrijheid, veiligheid en recht. Lidstaten kunnen optreden voor zover de EU niet heeft gehandeld. * **Subsidiariteitsbeginsel**: EU treedt op bij gedeelde bevoegdheden enkel als doelstellingen beter door de EU dan door lidstaten kunnen worden verwezenlijkt. * **Ondersteunende, aanvullende en coördinerende bevoegdheden**: Toerisme, onderwijs, cultuur, industrie. EU kan optreden om actie lidstaten te ondersteunen. * **Bijzondere bevoegdheden**: Coördinatie economisch beleid, gemeenschappelijk buitenlands en veiligheidsbeleid. #### 3.4.2 De lange termijn begroting van de EU (2021-2027) Gefinancierd door lidstaatcontributies (op basis van BBP), douanerechten, btw-afdrachten en heffingen (bv. op plastic). Uitgaven omvatten: duurzame initiatieven/milieubescherming, cohesiebeleid (ongelijkheid tussen regio's verkleinen), interne markt (onderzoek, innovatie), internationaal beleid, en defensiebeleid. ### 3.5 De Interne Markt Het economisch integratieproces met als doel vrede en veiligheid te waarborgen door onderlinge afhankelijkheid te creëren. #### 3.5.1 Fasen in het economisch integratieproces 1. **Free trade area**: Afschaffing douanerechten op goederen, maar controles blijven bestaan. 2. **Customs union**: Vrijhandelszone plus gemeenschappelijk extern tarief voor derden. 3. **Single market**: Vrij verkeer van productiefactoren (goederen, arbeid, diensten, kapitaal). 4. **Economic and monetary union**: Harmoniseren van beleid en één monetair beleid/munt. #### 3.5.2 De interne markt in de EEG * **Doelstellingen**: Vrij verkeer van goederen, arbeid, diensten en kapitaal. * **Douane-unie**: Afschaffing invoer-/uitvoerrechten en invoering gemeenschappelijk douanetarief tegen 1970. * **Obstakels**: Fysieke (grenzen), technische (verschillende voorschriften) en fiscale obstakels. * **Methoden**: Harmonisatie van nationale wetgeving (langzaam proces door unanimiteit) en wederzijdse erkenning (producten toegelaten in ene lidstaat, ook in andere). * **1992 Programma**: Voltooiing interne markt met nieuwe aanpak: gekwalificeerde meerderheid in de Raad, focus op minimum normen, en belang van rechtspraak Hof van Justitie (bv. Dassonville, Cassis de Dijon). #### 3.5.3 Vrij verkeer van personen, goederen, diensten en kapitaal * **Vrij verkeer van goederen**: Verbod op tarifaire en niet-tarifaire belemmeringen (kwantitatieve beperkingen en maatregelen van gelijke werking). * **Vrij verkeer van personen**: * **Werknemers en zelfstandigen**: Afschaffing beperkingen mobiliteit, wederzijdse erkenning diploma's. * **Inhoud**: Reis- en verblijfrecht, verplichte vestiging, recht om werk te zoeken. * **Vrij verkeer van diensten**: Dienstverrichtingen tegen vergoeding, grensoverschrijdend en tijdelijk karakter. Verbod op discriminatie en andere belemmeringen. * **Dienstenrichtlijn**: Wegnemen juridische en administratieve belemmeringen. * **Detacheringsrichtlijn**: Minimumarbeidsvoorwaarden om sociale dumping te voorkomen. * **Vrij verkeer van kapitaal**: Verbod op beperkingen kapitaal- en betalingsverkeer. #### 3.5.4 Realisaties De interne markt is grotendeels gerealiseerd, met micro-economische effecten zoals prijsconvergentie en schaalvoordelen. ### 3.6 Het Mededingingsbeleid van de EU Exclusieve bevoegdheid van de EU ter handhaving van de interne markt en vrije concurrentie. * **Doelstellingen**: Handhaving open markteconomie met vrije concurrentie, goede werking interne markt. * **Componenten**: * **Verbod op concurrentiebeperkende handelspraktijken**: Overeenkomsten die mededinging verhinderen, beperken of vervalsen. * **Misbruik van machtspositie**: Verboden, niet de machtspositie zelf. Sanctie is boete. * **Onderzoek**: Commissie kan zelf onderzoek starten. * **Clementiebeleid**: Immuniteit of reductie van boete voor kartelleden die zich aanmelden en informatie verschaffen. * **Sancties**: Nietigverklaring overeenkomst, geldboetes (max. 10% van totale omzet). * **Uitzonderingen**: Verbetering productie/distributie in voordeel van consumenten. * **Fusiecontrole**: Verplichte notificatie van fusies met communautaire dimensie. Commissie kan accepteren, weigeren, of goedkeuren onder voorwaarden. * **Controle op staatsteun**: Verbod op staatsteun die concurrentie vervalst. Toegestane steun in geval van natuurrampen, sociale doelen, of achtergestelde regio's. ### 3.7 De Economische en Monetaire Unie (EMU) Laatste fase in economisch integratieproces met gecoördineerd economisch beleid, interne markt en gemeenschappelijke doelstellingen. * **Monetair beleid**: Eén munt (de euro), één monetair en wisselkoersbeleid gericht op prijsstabiliteit. * **Voordelen**: Geen transactiekosten, geen wisselkoersrisico, meer zekerheid en prijsvergelijking. * **Nadelen**: Betalingsbalansproblemen, mogelijke devaluatie, minder flexibiliteit monetair beleid. * **Roadmap (3 fasen)**: * **Fase 1 (1990-1993)**: Voltooiing interne markt, vrij verkeer kapitaal, nauwere samenwerking economisch beleid, versterking structuurbeleid, samenwerking nationale centrale banken. * **Fase 2 (1994-1998)**: Convergentie economisch en monetair beleid (prijsstabiliteit, gezonde overheidsfinanciën). * **Fase 3 (1999-2002)**: Oprichting ECB, definitieve vastlegging wisselkoersen, invoering euro. * **Convergentiecriteria (Verdrag van Maastricht)**: Begrotingstekort ≤ 3% BBP, overheidsschuld ≤ 60% BBP, stabiele wisselkoersen, inflatiepercentage ≤ 1,5% boven gemiddelde 3 lidstaten met laagste inflatie. * **Invoering van de euro**: 11 lidstaten voldoen in 1998 aan voorwaarden. Euro ingevoerd voor girale betalingen in 1999, biljetten en munten in 2002. Verschillende lidstaten met uitzonderingsstatuut of derogatie. * **EMU na invoering euro**: * **Coördinatie economisch beleid**: Richtlijnen, Stabiliteits- en Groeipact (SGP). * **Monetair beleid**: Eurosysteem (ECB en nationale centrale banken). * **Gevolgen financiële crisis**: Versterkte rol EU in economisch bestuur (Europees Semester), hervorming SGP, Economisch beleidskader. * **Stabiliteitsverdrag (2012)**: Verdrag inzake Stabiliteit, Coördinatie en Bestuur in de Economische en Monetaire Unie. * **Europees Stabiliteitsmechanisme (ESM, 2012)**: Noodfonds voor eurozone-lidstaten in financiële moeilijkheden. * **Bankenunie (2014)**: Gemeenschappelijk reglement, toezichtmechanisme en afwikkelingsmechanisme. ### 3.8 Externe Betrekkingen van de EU De EU als wereldwijde speler met externe economische en politieke relaties. * **Algemene doelstellingen**: Vrijhandel, vrede en veiligheid, bevordering van EU-waarden (democratie, mensenrechten). * **Externe economische relaties**: Gemeenschappelijk handelsbeleid, ontwikkelingssamenwerking (gedeelde bevoegdheid, maar EU is belangrijkste donor). * **Gemeenschappelijk handelsbeleid**: Exclusieve bevoegdheid. Harmoniseren wereldhandel, afschaffing handelsbelemmeringen, bevorderen handelspromotie en -verdediging. EU is belangrijkste handelsblok ter wereld. Instrumenten omvatten gemeenschappelijk douanetarief, quota, antidumpingmaatregelen. Onderhandeling van handelsakkoorden, zowel multilateraal (WTO) als bilateraal. * **Ontwikkelingssamenwerking**: Bevorderen van duurzame groei, armoedebestrijding. Instrumenten zoals GSP, GSP+, EBA. * **Externe politieke relaties**: Gemeenschappelijk buitenlands beleid (GBVB), veiligheids- en defensiebeleid (intergouvernementeel). * **Gemeenschappelijk buitenlands en veiligheidsbeleid (GBVB)**: Ontstaan met Verdrag van Maastricht. Doelstellingen: veiligstellen EU-waarden, versterken veiligheid, bevorderen internationale samenwerking. Louter intergouvernementeel, besluitvorming met unanimiteit. Verdrag van Amsterdam en Lissabon hebben institutionele structuur versterkt (bv. Hoge Vertegenwoordiger). * **Europees Veiligheids- en Defensiebeleid (EVDB)**: Ontwikkeling van autonome militaire capaciteit (bv. Battle Groups). Betreft zowel civiele als militaire operaties. EU sanctiebeleid (wapenembargo, bevriezing tegoeden, reisverboden) is een belangrijk instrument. ### 3.9 Justitie en Binnenlandse Zaken (JBZ) Beleid gericht op bestrijding van internationale misdaad en terrorisme, asiel, immigratie en politiële/justitiële samenwerking. * **Ontstaan**: Van Trevi-groep (1975) naar Schengen-Verdrag (1985) en Verdrag van Maastricht (derde pijler). * **Samenwerking**: Gebieden zoals asiel, immigratie, grensbewaking, politiële en justitiële samenwerking. * **Communitarisering (Verdrag van Amsterdam)**: Overdracht van bepaalde JBZ-domeinen naar de eerste pijler (supranationaal). * **Huidige situatie (Verdrag van Lissabon)**: Het hele beleidsdomein is supranationaal geworden. #### 3.9.1 Concrete beleidsmaatregelen * **Asiel**: Uitdagingen zoals 'forum shopping' en verschillende uitkomsten van asielaanvragen. Streven naar uniforme procedures en statuut. Migratie- en Asielpact (2020) en verordening (2024) bevatten pijlers voor grensbeheer, efficiënte asielprocedures, asielaanvraag bij binnenkomst, en een systeem van solidariteit en verantwoordelijkheid. * **Immigratie**: Globale aanpak, beheer buitengrenzen, solidariteit. * **Politiële en justitiële samenwerking**: Europol, Eurojust, Europees Aanhoudingsmandaat, Europees bewijsverkrijgingsbevel. * **Grenzen en Visa**: Gemeenschappelijk visumbeleid, uniforme regels voor visumtoekenning. Schengenzone omvat nu 29 staten. Dit overzicht biedt een diepgaande analyse van het beleid van de Europese Unie, de institutionele structuur en de historische ontwikkeling, cruciaal voor begrip van de EU's functioneren. --- # Besluitvorming in de EU Dit onderwerp behandelt de complexe besluitvormingsprocessen binnen de Europese Unie, de verschillende wetgevingsprocedures, de uitkomsten daarvan, en de evolutie naar nieuwe bestuursvormen, met specifieke aandacht voor het gemeenschappelijk buitenlands en veiligheidsbeleid. ## 4. Besluitvorming in de EU De besluitvorming in de Europese Unie is een complex proces dat de interactie tussen diverse instellingen, supranationale en intergouvernementele elementen, en verschillende wetgevingsprocedures omvat. De EU streeft ernaar beleid te vormen en regels vast te stellen die van toepassing zijn op alle lidstaten, waarbij de focus ligt op vrede, stabiliteit en economische welvaart. ### 4.1 De evolutie van de Europese besluitvorming De wortels van de huidige besluitvormingsstructuur liggen in de naoorlogse behoefte aan heropbouw en vrede. Verschillende organisaties, van de OEES tot de EGKS, legden de basis voor intensievere samenwerking, waarbij geleidelijk de overdracht van soevereiniteit van lidstaten naar supranationale organen centraal kwam te staan. De oprichting van de Europese Unie met het Verdrag van Maastricht in 1992 markeerde een belangrijke stap door de pijlerstructuur te introduceren, die economische, buitenlandse en justitiële samenwerking combineerde. Latere verdragen, zoals die van Amsterdam, Nice en Lissabon, verfijnden en stroomlijnden deze structuren, met het Verdrag van Lissabon als huidig fundament dat de pijlerstructuur afschafte en de EU als één geheel liet functioneren. ### 4.2 Institutioneel kader en besluitvormingsorganen De besluitvorming binnen de EU rust op een uniek institutioneel kader, bestaande uit een aantal kerninstellingen: #### 4.2.1 De Europese Raad * **Rol:** Bepaalt de algemene politieke beleidslijnen en prioriteiten van de EU, en geeft impulsen voor de ontwikkeling ervan. De Europese Raad neemt geen wetgevende wetten aan, maar formuleert politieke beslissingen die door andere instellingen worden omgezet in juridisch afdwingbare wetgeving. * **Samenstelling:** Bestaat uit staatshoofden of regeringsleiders van de lidstaten, de voorzitter van de Europese Raad en de voorzitter van de Europese Commissie. * **Werking:** Besluitvorming vindt plaats bij consensus, waarbij tot niemand bezwaar heeft. #### 4.2.2 Het Europees Parlement * **Rol:** Heeft zowel een wetgevende als een controlerende functie. Het is het parlementaire orgaan van de EU en de leden worden rechtstreeks verkozen door de bevolking. * **Samenstelling:** 720 leden, verkozen via algemene verkiezingen voor een termijn van vijf jaar, georganiseerd op nationale basis met evenredige vertegenwoordiging. Leden zetelen in politieke fracties. * **Bevoegdheden:** * Deelname aan de wetgevingsprocedure, met name via de gewone wetgevingsprocedure (voorheen medebeslissingsprocedure). * Goedkeuring van internationale overeenkomsten. * Begrotingsautoriteit: heeft het laatste woord over uitgaven. * Controle op de Commissie (vragenrecht, motie van afkeuring) en, in mindere mate, op andere instellingen. * **Werking:** Plenaire zittingen (minstens 12 per jaar in Straatsburg), maandelijkse zittingen in Brussel, en werkzaamheden in 20 permanente commissies. Beslissingen worden genomen bij volstrekte meerderheid van de uitgebrachte stemmen. #### 4.2.3 De Raad van de Europese Unie (Raad) * **Rol:** Een cruciaal wetgevend orgaan dat samen met het Europees Parlement wetgeving goedkeurt. De Raad vertegenwoordigt de lidstaten op ministerieel niveau. * **Samenstelling:** Bestaat uit vertegenwoordigers van elke lidstaat op ministerieel niveau, georganiseerd in verschillende raadsformaties afhankelijk van het te bespreken beleidsdomein. * **Bevoegdheden:** * Wetgevende bevoegdheden (meestal op voorstel van de Commissie). * Sluit handelsverdragen af. * Stippelt het buitenlands en veiligheidsbeleid uit. * Coördinatie van economisch en tewerkstellingsbeleid. * **Werking:** Besluitvorming gebeurt via unanimiteit (voor specifieke gevoelige gebieden zoals buitenlands beleid en sociale zekerheid) of gekwalificeerde meerderheid (waarbij 55% van de lidstaten die ten minste 65% van de bevolking vertegenwoordigen, vóór stemmen). COREPER (Comité van Permanente Vertegenwoordigers) speelt een sleutelrol in de voorbereiding van de besluitvorming. #### 4.2.4 De Europese Commissie * **Rol:** Vertegenwoordigt de belangen van de EU als geheel en heeft zowel een politieke als een administratieve vleugel. Ze speelt een sleutelrol in het wetgevingsproces met een exclusief initiatiefrecht. * **Samenstelling:** Bestaat uit 27 commissarissen (één per lidstaat), waaronder een voorzitter, die onafhankelijk opereren en de algemene belangen van de EU behartigen. * **Bevoegdheden:** * Toezicht op de naleving van verdragen en EU-wetgeving door instellingen en lidstaten (kan beroep instellen bij het Hof van Justitie). * Exclusief recht om wetgevende initiatieven te nemen (met uitzondering van het gemeenschappelijk buitenlands beleid). * Uitvoerende macht: beheert het budget van de EU en voert het beleid uit. * Vertegenwoordigt de EU internationaal. * **Werking:** De Commissie komt wekelijks bijeen en besluit bij meerderheid van stemmen. Ze wordt ondersteund door Directoraten-Generaal (DGs) die gespecialiseerd zijn in specifieke beleidsdomeinen. #### 4.2.5 Het Hof van Justitie van de Europese Unie * **Rol:** Zorgt voor de uniforme interpretatie en toepassing van het EU-recht. Lidstaten aanvaarden de rechtsmacht van het Hof bij toetreding. * **Structuur:** Bestaat uit twee rechtscolleges: het Hof van Justitie (27 rechters) en het Gerecht (54 rechters). * **Bevoegdheden:** * **Directe toegang:** Beroep tot nietigverklaring (ongeldig verklaren van EU-wetgeving) en beroep wegens nalaten (instellen van actie tegen nalaten van instellingen). * **Indirecte toegang:** Prejudiciële vraag (nationale rechtbanken vragen interpretatie van EU-recht aan het Hof). * **Werking:** Zittingen vinden plaats in Luxemburg. Beslissingen worden bij meerderheid genomen. ### 4.3 Wetgevingsprocedures De EU kent verschillende procedures om tot bindende wetgeving te komen: #### 4.3.1 De gewone wetgevingsprocedure (medebeslissingsprocedure) * **Rol:** De belangrijkste en meest recente wetgevingsprocedure, ingevoerd met het Verdrag van Maastricht en als regel aangenomen met het Verdrag van Lissabon. * **Procedure:** 1. Exclusief initiatiefrecht van de Commissie. 2. Het voorstel wordt aan het Europees Parlement en de Raad voorgelegd. 3. Beide instellingen hebben de mogelijkheid om het voorstel goed te keuren, aanpassingen voor te stellen (amendementen) of te verwerpen. 4. Indien er geen akkoord is na de eerste lezing, volgt een tweede lezing. 5. Indien er nog steeds geen akkoord is, kan een bemiddelingscomité (bestaande uit leden van de Raad en het Parlement) een compromisvoorstel opstellen. 6. Na maximaal drie lezingen wordt de wetgeving al dan niet aangenomen. * **Evaluatie:** Versterkt de rol van het Europees Parlement en zorgt voor een democratische besluitvorming. #### 4.3.2 Consultatieprocedure (raadplegingsprocedure) * **Rol:** Een oudere procedure waarbij de Raad verplicht is het Europees Parlement te raadplegen, maar de inbreng van het Parlement is beperkt. * **Procedure:** De Commissie neemt het initiatief, de Raad raadpleegt het Parlement, en neemt vervolgens een beslissing. * **Toepassing:** Gebruikt voor specifieke domeinen zoals bepaalde aspecten van de interne markt en mededingingsrecht. #### 4.3.3 Goedkeuringsprocedure * **Rol:** Vereist de goedkeuring (instemming) van het Europees Parlement voor bepaalde wetgevingshandelingen, waardoor het Parlement een de facto vetorecht heeft. * **Procedure:** Het Parlement kan geen amendementen voorstellen, maar kan het voorstel aanvaarden of verwerpen. * **Toepassing:** Bij internationale overeenkomsten, ernstige schendingen van grondrechten, en toetreding van nieuwe lidstaten. #### 4.3.4 Europees burgerinitiatief * **Rol:** Een instrument waarmee burgers de Commissie kunnen verzoeken een voorstel voor een rechtshandeling in te dienen. * **Voorwaarden:** Vereist ten minste één miljoen handtekeningen van burgers uit een kwart van de lidstaten, en de Commissie moet op dat terrein exclusief initiatiefrecht hebben. ### 4.4 Resultaat van de wetgevingsprocedures: Wetgevingshandelingen De wetgevingsprocedures leiden tot de volgende bindende handelingen: * **Verordening:** Algemene strekking, verbindend in al haar onderdelen, en rechtstreeks toepasselijk in elke lidstaat zonder omzetting naar nationale wetgeving. Dit is het sterkste instrument. * **Richtlijn:** Verbindend ten aanzien van het te bereiken resultaat, maar laat de lidstaten de vorm en middelen kiezen om dit resultaat te behalen. Vereist meestal nationale omzetting. * **Besluit:** Bindend voor degenen tot wie het uitdrukkelijk is gericht (een EU-land, bedrijf of individu) en is rechtstreeks van toepassing. ### 4.5 Nieuwe vormen van bestuur * **Open coördinatiemethode:** Op beleidsdomeinen waar lidstaten hun wetgevingsbevoegdheid hebben behouden, leidt dit niet tot nieuwe wetgevingen, maar tot intergouvernementele samenwerking via "soft law" mechanismen zoals richtlijnen, indicatoren en benchmarking. ### 4.6 Besluitvorming in het kader van het gemeenschappelijk buitenlands en veiligheidsbeleid (GBVB) * **Karakter:** Volledig intergouvernementeel, met veel inspraak van de Raad van de EU en de Europese Raad. * **Besluitvorming:** Vereist consensus of unanimiteit; besluiten zijn geen wetgevingshandelingen en niet afdwingbaar. * **Initiatiefrecht:** De Commissie heeft geen initiatiefrecht; dit ligt bij de lidstaten en de Hoge Vertegenwoordiger van de Unie voor Buitenlandse Zaken en Veiligheidsbeleid. * **Europese Parlement:** Meestal facultatieve consultatie. ### 4.7 Verticale en horizontale verdeling van bevoegdheden * **Horizontale verdeling:** Verdeling van bevoegdheden tussen de instellingen van de EU (parlement, raad, commissie, etc.). * **Verticale verdeling:** Verdeling van bevoegdheden tussen de EU en de lidstaten. #### 4.7.1 Categorieën van bevoegdheden van de EU * **Exclusieve bevoegdheden:** Enkel de EU kan wetgevend optreden (bv. douane-unie, mededingingsregels voor de interne markt, monetair beleid voor eurolanden). * **Gedeelde bevoegdheden:** Zowel de EU als de lidstaten kunnen optreden, maar de lidstaten slechts voor zover de EU haar bevoegdheden niet heeft uitgeoefend (bv. interne markt, sociaal beleid, milieu, transport). Het subsidiariteitsbeginsel reguleert hier de uitoefening van bevoegdheden. * **Ondersteunende, aanvullende en coördinerende bevoegdheden:** De EU treedt hier enkel ondersteunend op, zonder de bevoegdheden van de lidstaten over te nemen (bv. toerisme, onderwijs, cultuur). * **Bijzondere bevoegdheden:** Coördinatie van economisch beleid en het bepalen van een gemeenschappelijk buitenlands en veiligheidsbeleid. ### 4.8 De interne markt en economische integratie De interne markt is een kernonderdeel van de economische integratie, gericht op het vrij verkeer van goederen, personen, diensten en kapitaal. Verschillende fasen van economische integratie zijn doorlopen, van vrijhandelszone tot economische en monetaire unie. De realisatie van de interne markt werd belemmerd door fysieke, technische en fiscale obstakels, die door middel van harmonisatie en wederzijdse erkenning, mede dankzij de rechtspraak van het Hof van Justitie (bv. zaken Dassonville en Cassis de Dijon), geleidelijk werden weggenomen. #### 4.8.1 Vrij verkeer van goederen, diensten, personen en kapitaal * **Goederen:** Verbod op tarifaire en niet-tarifaire belemmeringen. * **Personen:** Vrij verkeer van werknemers, zelfstandigen, en werkzoekenden, inclusief reis- en verblijfrecht. * **Diensten:** Vrijheid om diensten grensoverschrijdend aan te bieden, met regelgeving ter voorkoming van sociale dumping (bv. Dienstenrichtlijn, Detacheringsrichtlijn). * **Kapitaal:** Verbod op beperkingen van kapitaalverkeer en betalingsverkeer. #### 4.8.2 Mededingingsbeleid * **Doelstellingen:** Handhaving van vrije concurrentie en de goede werking van de interne markt. * **Componenten:** Verbod op concurrentiebeperkende handelspraktijken (kartels, misbruik van machtspositie) en controle op fusies. * **Sancties:** Nietigverklaring van overeenkomsten, geldboetes, en dwangsommen. * **Uitzonderingen:** Mogelijk voor overeenkomsten die de productie of distributie verbeteren en consumenten ten goede komen. #### 4.8.3 Economische en Monetaire Unie (EMU) * **Doel:** Een gemeenschappelijke munt (de euro) en gecoördineerd monetair en economisch beleid. * **Fasen:** De weg naar de EMU is in drie fasen verlopen, met convergentiecriteria (bv. begrotingstekort, inflatie, overheidsschuld) die lidstaten moesten voldoen voor de invoering van de euro. * **EMU na invoering euro:** Omvat de coördinatie van economisch beleid (via richtlijnen en het Stabiliteits- en groeipact), het monetaire beleid gevoerd door het Eurosysteem (ECB en nationale centrale banken), en de Bankenunie voor stabiel bankwezen. ### 4.9 Gemeenschappelijk buitenlands en veiligheidsbeleid (GBVB) * **Karakter:** Louter intergouvernementeel, gericht op het waarborgen van de gemeenschappelijke waarden, onafhankelijkheid en veiligheid van de EU. * **Besluitvorming:** Vereist unanimiteit, met een belangrijke rol voor de Europese Raad en de Raad van de EU. * **Instrumenten:** EU-sancties (wapenembargo's, bevriezing van tegoeden, reisverboden), en het Gemeenschappelijk Veiligheids- en Defensiebeleid (GVDB) dat civiele en militaire operaties omvat. De EU streeft naar een autonome militaire capaciteit, hoewel de NAVO een dominante rol blijft spelen. ### 4.10 Justitie en Binnenlandse Zaken (JBZ) * **Ontstaan:** Ontstond uit eerdere samenwerkingsinitiatieven (bv. Trevi-groep, Schengen-verdrag) en werd met het Verdrag van Maastricht een derde pijler van de EU. * **Evolutie:** Met het Verdrag van Amsterdam werd een deel van de JBZ-domeinen "gecommunautariseerd" (supranationaal gemaakt), terwijl andere intergouvernementeel bleven. Het Verdrag van Lissabon heeft het gehele JBZ-beleid supranationaal gemaakt. * **Beleidsterreinen:** Omvat asiel, immigratie, grensbeheer, politiële en justitiële samenwerking in strafzaken (bv. Europol, Eurojust, Europees Aanhoudingsmandaat), en de bestrijding van criminaliteit en terrorisme. Het Migratie- en Asielpact is een recent initiatief om deze gebieden verder te harmoniseren. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Internationale organisatie | Een organisatie die is opgericht door staten met een gemeenschappelijk doel, middels een bindend verdrag, en beschikt over organen voor continuïteit en juridische rechtspersoonlijkheid, waardoor deze zelfstandig kan handelen los van de lidstaten. | | Supranationale organisatie | Een internationale organisatie waarbij lidstaten soevereiniteit overdragen aan de organisatie, wat leidt tot beslissingen die bindend zijn, zelfs tegen de wil van individuele leden, en waarbij de meerderheid van stemmen doorslaggevend is. | | Intergouvernementele organisatie | Een internationale organisatie waarbij lidstaten geen soevereiniteit overdragen. Beslissingen kunnen juridisch bindend zijn indien alle leden akkoord gaan, of bindend zijn enkel voor instemmende leden, of weliswaar door de meerderheid worden genomen maar niet juridisch bindend zijn. | | Soevereiniteit | Het hoogste gezag van een staat om onafhankelijk beslissingen te nemen binnen zijn eigen grondgebied, zonder inmenging van externe machten, omvattende zowel interne controle als externe onafhankelijkheid. | | Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS) | De eerste supranationale organisatie opgericht in 1951, die de kolen- en staalindustrie van de deelnemende landen onder supranationaal gezag plaatste om conflicten te verminderen en de basis legde voor verdere Europese integratie. | | Verdrag tot oprichting van de Europese Unie (Verdrag van Maastricht) | Het verdrag dat in 1992 de oprichting van de Europese Unie markeerde door supranationale en intergouvernementele aspecten te combineren via een pijlerstructuur, bestaande uit economische, buitenlandse en veiligheidsbeleid, en justitie en binnenlandse zaken. | | Europees Parlement | Het parlementaire orgaan van de Europese Unie waarvan de leden direct door de bevolking worden verkozen. Het heeft een wetgevende en controlerende functie en geniet verregaande bevoegdheden binnen de EU. | | Raad van de Europese Unie (Raad) | Een orgaan bestaande uit vertegenwoordigers van elke lidstaat op ministerieel niveau dat samenkomt in verschillende formaties om wetgeving te besluiten, verdragen te sluiten en het buitenlands beleid van de EU uit te stippelen. | | Europese Commissie | De instelling die de belangen van de EU als Europese organisatie vertegenwoordigt, bestaat uit een politieke en administratieve vleugel, heeft exclusief initiatiefrecht voor wetgeving en ziet toe op de toepassing van verdragen en EU-wetgeving. | | Hof van Justitie van de Europese Unie | Een supranationaal rechtscollege dat bestaat uit het Hof van Justitie en het Gerecht, en belast is met de interpretatie en toepassing van het EU-recht, waarbij het zorgt voor een uniforme rechtsmacht en interpretatie van de Europese regels. | | Gewone wetgevingsprocedure (medebeslissingsprocedure) | De meest voorkomende wetgevingsprocedure in de EU, geïntroduceerd met het Verdrag van Maastricht, waarbij het Europees Parlement en de Raad, op exclusief initiatief van de Commissie, gezamenlijk wetgevende handelingen goedkeuren. | | Verordening | Een juridisch bindend wetgevingsinstrument van de EU met algemene strekking, verbindend in al haar onderdelen en rechtstreeks toepasselijk in elke lidstaat, zonder dat omzetting naar nationale wetgeving nodig is. | | Richtlijn | Een juridisch bindend wetgevingsinstrument van de EU dat het te bereiken resultaat voorschrijft, maar de lidstaten de vrijheid laat in de keuze van vorm en middelen om dit te realiseren, en meestal nationale wetgeving vereist. | | Besluit | Een juridisch bindend wetgevingsinstrument van de EU dat bindend is voor de specifieke geadresseerde(n), zoals een EU-land of een bedrijf, en rechtstreeks van toepassing is. | | Interne Markt | Een economisch integratieproces binnen de EU dat streeft naar vrij verkeer van goederen, personen, diensten en kapitaal, met als doel onderlinge afhankelijkheid te realiseren, vrede te handhaven en de economische groei te bevorderen. | | Mededingingsbeleid | Een exclusieve bevoegdheid van de EU gericht op het handhaven van een open markteconomie met vrije concurrentie door het verbieden van concurrentiebeperkende handelspraktijken, misbruik van machtsposities en het controleren van fusies en staatsteun. | | Economische en Monetaire Unie (EMU) | De laatste fase van economische integratie binnen de EU, gekenmerkt door één munt (de euro), een gemeenschappelijk monetair en wisselkoersbeleid, en nauwe coördinatie van het economisch beleid van de lidstaten. | | Gemeenschappelijk Handelsbeleid | Het handelsbeleid van de EU ten opzichte van derde landen, dat een exclusieve bevoegdheid van de EU is en gericht is op het harmoniseren van de wereldhandel, het afschaffen van handelsbelemmeringen en het beschermen van de handelsbelangen van de EU. | | Ontwikkelingssamenwerking | Een gedeelde bevoegdheid van de EU en lidstaten gericht op het bevorderen van duurzame economische groei en sociale ontwikkeling in ontwikkelingslanden, het integreren ervan in de wereldeconomie en het bestrijden van armoede, met instrumenten zoals handelsconcessies en het Europees Ontwikkelingsfonds. | | Gemeenschappelijk Buitenlands en Veiligheidsbeleid (GBVB) | Een intergouvernementeel beleidsdomein van de EU, opgericht met het Verdrag van Maastricht, dat gericht is op het veiligstellen van de gemeenschappelijke waarden, onafhankelijkheid en integriteit van de EU, het versterken van de veiligheid en het bevorderen van internationale samenwerking en vrede. | | Gemeenschappelijk Veiligheids- en Defensiebeleid (GVDB) | Een beleidsdomein binnen de EU dat gericht is op het ontwikkelen van militaire capaciteiten voor crisisbeheer, vredeshandhaving en stabilisatie, met zowel civiele als militaire missies, en een ontwikkeling die begon met de Petersberg-taken en de oprichting van Battle Groups. | | Justitie en Binnenlandse Zaken (JBZ) | Een beleidsdomein dat gericht is op de bestrijding van internationale misdaad en terrorisme, asiel, immigratie en politiële en justitiële samenwerking, met als doel het creëren van een ruimte van vrijheid, veiligheid en rechtvaardigheid binnen de EU. | | Supranationaal | Verwijzend naar de overdracht van bevoegdheden van nationale regeringen naar een internationale organisatie, waardoor deze organisatie zelfstandig beslissingen kan nemen die bindend zijn voor de lidstaten. | | Intergouvernementeel | Verwijzend naar samenwerking tussen onafhankelijke staten waarbij de nationale soevereiniteit behouden blijft en beslissingen worden genomen door overeenstemming van de betrokken regeringen. | | Verdrag | Een formele schriftelijke overeenkomst tussen staten of internationale organisaties die juridisch bindend is en de rechten en plichten van de partijen vastlegt. | | Instituut | Een gevestigde instelling of organisatie, met name een academische, sociale of economische instelling. | | Bevoegdheid | Het recht of de macht om gezag uit te oefenen of beslissingen te nemen. | | Wetgevingsprocedure | Het formele proces waarbij wetten of regels worden opgesteld, besproken en goedgekeurd binnen een wetgevend orgaan. | | Pact | Een overeenkomst of verdrag tussen twee of meer partijen. | | Protocol | Een aanvullende overeenkomst of bijlage bij een verdrag die specifieke details of wijzigingen regelt. | | Conventie | Een formele overeenkomst of verdrag, vaak op internationaal niveau, die bindende regels vaststelt. |

# Tijdsbegrip en kalenders in de kleuterklas Dit topic behandelt de ontwikkeling van het tijdsbegrip bij kleuters en hoe dit gestimuleerd kan worden aan de hand van kalenders en planningen [7](#page=7). ### 1.1 Tijdsbeleving en het belang van tijdoriëntatie Kleuters zijn van nature nieuwsgierig en staan open voor de wereld om hen heen. Het oriënteren in de tijd, inclusief een begin van historisch besef, is een essentieel onderdeel van hun ontwikkeling. Het helpt hen hun eigen plaats in de wereld te begrijpen en zich te relateren aan anderen en gebeurtenissen. Hoewel kleuters egocentrisch kunnen zijn, onderschatten sommigen hun vermogen om zich in te leven in anderen en hun intelligentie. Het leren vanuit het verleden naar de toekomst is een cruciaal aspect van menselijke ontwikkeling, waarbij herinneringen een rol spelen bij het vormgeven van de toekomst. Het integreren van historische informatie in het eigen leven vereist een actief proces van het leggen van verbanden tussen gebeurtenissen en het eigen bestaan [7](#page=7). ### 1.2 Wat is tijd? Tijd is een abstract, immaterieel, vloeiend en ongrijpbaar fenomeen dat indirect wordt waargenomen via veranderingen in de ruimte, zoals de lengte van een kaars of jaarringen van een boom. Mensen hebben meetinstrumenten ontwikkeld om grip op tijd te krijgen, zoals klokken, hoewel volledige grip een illusie blijft. Subjectieve tijdsbeleving kan sterk variëren van de objectieve kloktijd; momenten kunnen eeuwig duren of voorbijvliegen. Culturele normen bepalen de waarde die aan kloktijden wordt gehecht. Naast objectieve en subjectieve tijd wordt er ook een biologisch perspectief op tijd onderscheiden, met fysiologische tijdritmes of biologische klokken in levende organismen [7](#page=7) [8](#page=8). #### 1.2.1 De basis van onze tijdrekening en kalender De huidige kalender is geworteld in de Romeinse tijd, met door Julius Caesar vastgestelde lengtes van weken en maanden, en de invoering van het schrikkeljaar om de gemiddelde lengte van het jaar te benaderen. Paus Gregorius XIII paste in 1582 de kalender verder aan om de fout ten opzichte van het tropische jaar te minimaliseren, door specifieke eeuwjaren uit te zonderen van de schrikkeljaarregel [8](#page=8). ### 1.3 Wat is tijd voor een kleuter? Kleuters ervaren tijd primair via de aaneenschakeling van dagelijkse activiteiten zoals spelen, eten en slapen. Ze leren woorden zoals 'etenstijd' en 'bedtijd' die verbonden zijn aan terugkerende gebeurtenissen. Het woord 'tijd' zelf wordt nog niet als een zelfstandig concept begrepen. Langzaamaan ontwikkelen ze een besef van opeenvolging en leren ze woorden als 'ochtend' en 'middag', wat hun tijdsbeeld gedetailleerder maakt. Ze beginnen los te komen van het 'hier en nu' en ontwikkelen een cyclisch besef van tijd, vergelijkbaar met biologische ritmes in de natuur [8](#page=8). #### 1.3.1 Verschillen in tijdsbeleving tussen kleuter en volwassene Volwassenen kunnen ver vooruit plannen en begrijpen de objectieve, gelijkmatige kloktijd, die onafhankelijk van ons handelen verloopt. Kleuters daarentegen overzien de toekomst niet ver, hun begrip van tijd is gebonden aan hun eigen handelen en nog niet duidelijk gescheiden van ruimtelijke concepten. Ze worden gedomineerd door waarneming en kunnen verschillende momenten in de tijd nog niet goed coördineren, waarbij tijd soms verward wordt met afstand of grootte [10](#page=10) [9](#page=9). > **Tip:** Het experiment van Piaget met twee poppen die over tafel lopen, illustreert hoe kleuters afstand met tijd kunnen verwarren [10](#page=10). ### 1.4 Proces van ontwikkeling van tijdsbegrip De ontwikkeling van tijdsbegrip is een langdurig proces dat gebaseerd is op de beleving en het besef van: * **Opeenvolging:** het begrijpen dat gebeurtenissen elkaar opvolgen en een patroon vormen, wat kinderen helpt anticiperen en retrociperen [11](#page=11). * **Tijdsduur:** het ervaren van de subjectiviteit van tijdsduur, bijvoorbeeld bij wachten of in wedstrijden [11](#page=11). * **Verandering:** het waarnemen van veranderingen bij zichzelf, anderen en de omgeving [11](#page=11). * **Verwoording:** het leren uitdrukken van ervaringen met tijd in woorden [11](#page=11). * **Meting:** het leren vergelijken van oud en nieuw, en het kwantitatief meten van tijdsduur met natuurlijke tijdmeters [11](#page=11). Het kunnen klokkijken betekent nog niet noodzakelijk dat er sprake is van echt tijdsbegrip. Door het ontdekken van continuïteit en verandering in de eigen levensgeschiedenis ontwikkelt zich geleidelijk een 'ontluikend historisch besef' [11](#page=11). ### 1.5 Begrippen in verband met tijd Bij kleuters groeit het tijdsbegrip vanuit persoonlijke belevingen, waarbij ze tijd subjectief inschatten op basis van verwachting, stemming of interesse. Ze hebben een gevoel van tijdsbepaling, maar nog geen volledig begrip van tijd als iets continu en onafhankelijk [12](#page=12). #### 1.5.1 Belangrijke tijdsbegrippen voor kleuters * **Tijdsinterval:** De afstand tussen twee tijdstippen, vaak gesignaleerd met schoolbellen, fluitsignalen of muziek [13](#page=13). * **Tijdsduur:** De tijd die iets duurt, ervaren door middel van instrumenten zoals een slinger, metronoom, zandloper, eierwekker of brandende kaarsen [13](#page=13) [14](#page=14). * **Tijdstip:** Het moment waarop een gebeurtenis plaatsvindt. Kleuters hebben hulp nodig om tijdstippen te situeren, bijvoorbeeld door activiteiten te benoemen of te tekenen [14](#page=14). * **Opeenvolging:** De chronologische of lineaire volgorde van handelingen of gebeurtenissen, voorgesteld door tekeningen, stappenplannen of dagplanningen [14](#page=14) [15](#page=15). Het doel in het basisonderwijs is het ontwikkelen van dagelijks (cyclisch) en historisch (lineair) tijdsbewustzijn, waarbij kinderen leren gebeurtenissen te situeren, ordenen en hun eigen tijd te plannen. Erfgoededucatie speelt hierbij een rol door aandacht te vragen voor sporen uit het verleden [16](#page=16) [17](#page=17). ### 1.6 Minimumdoelen en vaardigheden #### 1.6.1 Minimumdoelen Geschiedenis * Kennis van het verleden: kinderen leren over het leven van mensen in de prehistorie, oudheid en hedendaagse tijd, inclusief ontwikkelingen, plaatsen en personen [18](#page=18). * Kennis van geschiedenis: benoemen van bronnen en opnoemen van veranderingen tussen verleden en heden [18](#page=18). * Chronologisch bewustzijn: kennen van begrippen als 'oud', 'nieuw', 'nu', 'later', en gebeurtenissen chronologisch ordenen [18](#page=18). * Reflectie en dialoog: begrijpen waarom iets uit het verleden bewaard wordt en herkennen van sporen uit het verleden [18](#page=18). #### 1.6.2 Minimumdoelen Wiskunde (dagelijkse tijd) * Kennen van de dagen van de week [19](#page=19). * Begrippen als 'eerder', 'later', 'straks', 'vandaag', 'gisteren', 'morgen' [19](#page=19). * Zeggen welke dag het vandaag, gisteren of morgen is [19](#page=19). * Gebeurtenissen tijdens de dag chronologisch ordenen [19](#page=19). * Aftellen tot speciale gebeurtenissen binnen een week [19](#page=19). * De duur van een activiteit meten met een meetinstrument, zoals een zandloper [19](#page=19). #### 1.6.3 Vaardigheden Aspecten van dagelijkse tijd worden geïntegreerd in diverse activiteiten, maar ook systematisch aangeboden tijdens vaste momenten zoals de 'onthaal en kalenders'-les. Vaardigheden omvatten waarnemen, verzamelen, meten, ordenen, illustreren, informeren, abstraheren en interpreteren [19](#page=19) [20](#page=20). > **Tip:** De tabel met mogelijke opbouw van begrippen in functie van tijdaanduidingen voor K1, K2 en K3 toont de progressieve ontwikkeling van passief begrip naar actief gebruik van tijdgerelateerde woorden [20](#page=20). ### 1.7 De kalenders Allerlei kalenders en takenborden ondersteunen kleuters bij het verwoorden van tijdsbegrippen in concrete, dagelijkse situaties. De start van de dag is een belangrijk moment om aandacht te besteden aan het groeiende tijdsbesef [21](#page=21). #### 1.7.1 Dag- en weekkalender * **Cyclische vs. lineaire voorstelling:** Cyclisch geeft het ritmische, terugkerende karakter van tijd weer, terwijl lineair het verloop van tijd als een lijn toont om unieke gebeurtenissen te plaatsen [21](#page=21) [22](#page=22). * **Jongste kleuters (Onthaalklas, 2,5 jaar):** Werken met een daglijn opgebouwd per halve dag, met symbolen of foto's van activiteiten. Een dag-nachtklok kan gebruikt worden om het verschil tussen dag en nacht te duiden. Begrippen als 'eerst' en 'dan' worden gebruikt tijdens overgangsmomenten [22](#page=22) [23](#page=23). * **Eerste kleuterklas (3 jaar):** Voortzetting van de daglijn per halve dag. Later in het schooljaar wordt de daglijn uitgebreider en blijven de afbeeldingen van de voormiddag aanwezig. De dagklok wordt op vergelijkbare wijze gebruikt als bij de jongsten [24](#page=24). * **Tweede kleuterklas (4 jaar):** De daglijn wordt uitgebreid met meer vaste routines, voorgesteld door betekenisvolle tekeningen. Het onderscheid tussen voor- en namiddag wordt duidelijk gemaakt. Er wordt gestart met de weekkalender, die de week structureert in 7 dagen, met speciale kleuren voor weekenddagen. Weekdagen worden gekoppeld aan activiteiten of personen om betekenis te geven. Er worden geheugensteuntjes aangereikt voor het memoriseren van de weekdagen, zoals versjes en liedjes (akoestische associaties) of kleuren/afbeeldingen (visuele associaties) [25](#page=25) [26](#page=26) [27](#page=27) [28](#page=28). * **Derde kleuterklas (5 jaar):** De daglijn wordt verder uitgebreid met pictogrammen en de volledige dag wordt opgebouwd. Het 'nu' wordt visueel voorgesteld. De dagklok krijgt duidelijke symbolen voor elk uur. De weekkalender krijgt genummerde dagen en pictogrammen. De ritmische/akoestische en visuele associaties voor weekdagen blijven louter geheugensteuntjes [29](#page=29) [31](#page=31). #### 1.7.2 Maand- en jaarkalender In de derde kleuterklas wordt gewerkt met maand- en jaarkalenders om kinderen te helpen de tijd te situeren over langere periodes. Elke maand kan een typisch kenmerk of symbool krijgen. Er wordt niet gewerkt aan het maandinzicht zelf, dit is voor de lagere school [32](#page=32). > **Voorbeeld:** Een jaarkalender kan symbolen hebben zoals een boekentas voor september (terug naar school) of een kerstboom voor december (feesten) [32](#page=32). #### 1.7.3 Themakalender of aftelkalender Themakalenders en aftelkalenders, zoals een adventskalender, worden gebruikt om toe te werken naar speciale gebeurtenissen en oefenen het tellen [36](#page=36). #### 1.7.4 Verjaardagskalender Een verjaardagskalender, zoals een verjaardagstrein met wagons voor elke maand, helpt kinderen te zien wie er jarig is en in welke maand [37](#page=37). #### 1.7.5 Aanwezigheidskalender Deze "kalender" wordt gebruikt om bij de start van de dag aan te geven wie aanwezig is. Kinderen draaien hun kenteken om, wat hen in contact brengt met symbolen en hun eigen naam [37](#page=37) [38](#page=38). #### 1.7.6 Takenbord Takenborden gebruiken tekeningen of pictogrammen om taken voor te stellen en bevorderen het verantwoordelijkheidsgevoel en symboolbegrip bij kleuters [38](#page=38). ### 1.8 Planningen in de kleuterklas Planningen, vaak thematisch, vormen de rode draad tussen verschillende leergebieden en worden gekoppeld aan tijd (maand, seizoen, feestdagen) of gebeurtenissen [41](#page=41). #### 1.8.1 Thematische jaarplanning Thema's kunnen variëren van 'Ik en mijn lichaam' in oktober tot 'Sinterklaas' en 'Kerstmis' in december [41](#page=41). #### 1.8.2 Seizoensgebonden jaarplanning De seizoensgebonden planning omvat de zomer, herfst, lente en winter, met bijbehorende activiteiten en natuurverschijnselen [42](#page=42). #### 1.8.3 "Historische" themaplanning Thema's kunnen ook gekoppeld worden aan historische periodes, zoals 'Dino's' voor de prehistorie of 'Ridders en burchten' voor de middeleeuwen [43](#page=43). * * * # Historisch tijdsbesef en geschiedenisonderwijs Dit onderdeel bespreekt de ontwikkeling van historisch tijdsbesef bij jonge kinderen, het begin van geschiedenisonderwijs, en methoden om historisch besef te stimuleren, inclusief het gebruik van bronnen en historische redeneringen. ### 2.1 Historisch tijdsbesef #### 2.1.1 Inleiding Historisch tijdsbesef richt zich op het ordenen, inzichtelijk maken van ontwikkelingen, processen en veranderingen in historische periodes, met behulp van tijdsaanduidingen zoals jaartallen en eeuwen, en kennis van vroeger tijden. Dit is anders dan dagelijks tijdsbesef, dat focust op uren, dagen, maanden en seizoenen. Historisch tijdsbesef is een leerproces dat vanaf jonge leeftijd kan worden ontwikkeld. Het ontluikt in de kleuterklas en de 1ste graad van het lager onderwijs [46](#page=46). #### 2.1.2 Historisch tijdsbesef versus historisch bewustzijn * **Historisch tijdsbesef**: Het abstract kunnen omgaan met tijd, inclusief het besef van het verleden, het beheersen van begrippen om het verleden te vatten, het hanteren van middelen om het verleden te structureren (tijdvakken, tijdlijnen, jaartallen, periodes), het kunnen situeren van geschiedkundige feiten in de tijd, en een groeiend besef van de 'lengte van de tijd' [46](#page=46). * **Historisch bewustzijn**: Het besef van het blijvende en het veranderende in het menselijk samenleven. Kinderen leren dat de tijd waarin ze leven invloed heeft op hun leven, dat deze tijd mede bepaald wordt door voorgaande generaties, en dat de wereld van nu anders is dan die van vroeger en morgen. De ontwikkeling hiervan komt goed op gang naarmate er meer kennis is opgebouwd en abstract denken beter ontwikkeld is [46](#page=46). #### 2.1.3 Ontwikkelingsfasen van historisch tijdsbesef Er worden drie ontwikkelingsfasen onderscheiden (volgens De Groot-Reuvekamp, 2016) [46](#page=46): 1. **Ontluikend historisch tijdsbesef**: Kleuterklassen (KK2) tot eerste leerjaar [46](#page=46). 2. **Aanvankelijk historisch tijdsbesef**: Tweede tot vierde leerjaar [46](#page=46). 3. **Voortgezet historisch tijdsbesef**: Vijfde en zesde leerjaar [46](#page=46). In elke fase werken leerlingen op hun niveau aan tijdsaanduidingen, tijdsindeling en het plaatsen van gebeurtenissen en personen in chronologische volgorde. Ondanks het belang van vroege introductie, behaalt slechts 70% van de leerlingen in het zesde leerjaar de eindtermen voor 'historische tijd' [46](#page=46) [48](#page=48). #### 2.1.4 Start van het geschiedenisonderwijs Veel scholen in België starten geschiedenisonderwijs in het derde leerjaar. Onderzoek onder Nederlandse leerkrachten toont aan dat bijna driekwart denkt dat geschiedenis pas vanaf ongeveer negen jaar kan worden onderwezen en dat dagelijkse tijdsebegrippen een voorwaarde zijn. Dit is onterecht, aangezien de ontwikkeling van historisch tijdsbesef losstaat van dagelijks tijdsbesef [46](#page=46) [47](#page=47). #### 2.1.5 Dagelijks en historisch tijdsbesef * **Dagelijks tijdsbesef**: Betreft klok- en kalendertijd, cycli van dag, week, maand, jaar en seizoenen. In de kleuterklas en eerste graad wordt hier veel aandacht aan besteed met behulp van dagritmekaarten, liedjes en spelletjes [47](#page=47). * **Historisch tijdsbesef**: Betreft het ordenen en inzichtelijk maken van ontwikkelingen, processen en veranderingen in de tijd, met terminologie als jaartallen en eeuwen, en kennis van het leven in vroegere periodes [47](#page=47). Geschiedenisles is zinvol vanaf vijf jaar oud om een eenvoudig historisch tijdsbesef te ontwikkelen, dat later verdiept kan worden. Tijdbalken ondersteunen de leerling hierbij [47](#page=47). #### 2.1.6 De ontwikkeling van historisch tijdsbesef bij kinderen Vroege studies (eerste helft 20e eeuw) gingen uit van de noodzaak van alledaags tijdsbesef voor historisch tijdsbesef, en concludeerden dat kinderen pas rond hun elfde historische tijd konden bevatten, mede beïnvloed door Piagets fasetheorie. Recent onderzoek (jaren '70 en '80 in Engeland en de VS) toonde echter aan dat jonge kinderen (5-12 jaar) al in staat zijn afbeeldingen uit verschillende periodes chronologisch te plaatsen op basis van materiële kenmerken (kleding, vervoer). Ze gebruiken hierbij relatieve aanduidingen als 'lang geleden'. Dit vormt een waardevolle basis voor geschiedenisonderwijs [47](#page=47). #### 2.1.7 De rol van de basisschool * Kinderen zijn van nature nieuwsgierig naar het verleden; deze nieuwsgierigheid moet gevoed worden door een historische verkenning die vertrekt vanuit hun vragen en interesses [48](#page=48). * Het verleden is altijd gelinkt aan het heden [48](#page=48). * Historisch bewustzijn vereist een behoorlijk kennisarsenaal [48](#page=48). * Kinderen exploreren het verleden, leren feiten, begrippen, toestanden en figuren, en leren deze in tijdvakken te situeren [48](#page=48). * Het verkennen van het verleden gebeurt door betekenis te geven aan sporen van het verleden [48](#page=48). * Sporen worden zowel buiten de school ('historische littekens') als in de klas (teksten, prenten, foto's, kaarten) verkend [48](#page=48). * Geschiedenis krijgt voor basisschoolleerlingen vooral vorm in verhalen; het verleden moet tot leven worden gebracht [48](#page=48). * Het leggen van verbanden is een aspect van historisch bewustzijn, maar dit is op basisschoolniveau nog beperkt. Systematisch opleggen van relaties die kinderen niet kunnen vatten, kan averechts werken. Daarom worden enkel eenvoudige, door alle leerlingen verstaanbare relaties aangeboden [48](#page=48). #### 2.1.8 Historisch tijdsbesef leren en stimuleren Een model met drie ontwikkelingsfasen en vijf doelen (tijdsaanduidingen, chronologische volgorde, tijdbalk, kenmerkende aspecten, continuïteit en verandering) beschrijft wat leerlingen gemiddeld in een bepaalde fase kunnen [48](#page=48). **Tabel 1: Model met drie ontwikkelingsfasen van historisch tijdsbesef** [48](#page=48) [49](#page=49). DoelenNiveau A: Ontluikend historisch tijdsbesef (KK2-1e lj)Niveau B: Aanvankelijk historisch tijdsbesef (2e-4e lj)Niveau C: Voortgezet historisch tijdsbesef (5e-6e lj)1. TijdsaanduidingenToepassen van onbepaalde aanduidingen (heel lang geleden, lang geleden, nu)Toepassen van namen van recente en langst verleden periodes; herkennen van jaartallen v.o.t. en o.t.Toepassen van namen van tijdvakken (prehistorie tot hedendaagse tijd); toepassen van jaartallen v.o.t./o.t. en relatie met eeuwen2. Chronologische volgordePlaatsen van afbeeldingen van voorwerpen en situaties (levenswijze, kleding, bouwstijl, vervoer)Plaatsen van tijdvakken, bekende personen en concrete gebeurtenissen (uitvindingen) in chronologische volgordePlaatsen van gebeurtenissen, personen en tijdvakken in chronologische volgorde3. TijdbalkGebruiken van een eenvoudige tijdbalk (heel lang geleden tot nu)Gebruiken van tijdbalk met namen van tijdvakkenGebruiken van tijdbalk met jaartallen v.o.t. en o.t.4. Kenmerkende aspectenGebruiken en herkennen van kenmerkende aspecten van het dagelijks leven (levenswijze, kleding, bouwstijl, vervoer)Gebruiken en herkennen van sociale en culturele aspecten van tijdvakkenGebruiken en herkennen van sociale, culturele, economische en politieke aspecten van tijdvakken (nationaal, Europees, wereldwijd)5. Continuïteit en veranderingHerkennen van verschillen in dagelijks leven (heden vs. verleden, met relatie tot generaties)Herkennen van veranderingen, verschillen en overeenkomsten tussen en binnen tijdvakkenHerkennen van veranderingen, verschillen en overeenkomsten tussen en binnen tijdvakken Door vanaf de eerste groepen aan deze doelen te werken, kunnen leerlingen hun historisch tijdsbesef ontwikkelen. Winst is nog te behalen op het gebied van verbanden tussen jaartallen en eeuwen, plaatsing op de tijdbalk en vergelijking van historische verschijnselen [49](#page=49). #### 2.1.9 Wat werkt om historisch tijdsbesef te stimuleren? Onderzoek wijst uit dat tijdbalken, afbeeldingen en verhalen effectieve materialen zijn [49](#page=49). * **Tijdbalken**: Bieden overzicht, maken chronologie zichtbaar en helpen bij het leggen van verbanden. Horizontale tijdbalken met jaartallen voor eeuwen lijken effectiever dan bijvoorbeeld spiraalvormige tijdbalken. Voorbeelden van tijdbanden voor kleuterklassen en lagere school zijn beschikbaar [49](#page=49). * **Afbeeldingen en verhalen**: Integratie van afbeeldingen in tijdlijnen is effectief. Afbeeldingen helpen bij beeldvorming en vergelijkingen tussen tijdvakken. Verhalende teksten helpen kinderen (3-9 jaar) de chronologie en stappen in de tijd na te vertellen met de juiste terminologie [50](#page=50). ### 2.2 Geschiedenisactiviteiten in de kleuterklas Formeel geschiedenisonderwijs start in de kleuterklas. Belangstellingspunten die de interesses van kleuters prikkelen, kunnen een historische link krijgen [50](#page=50). #### 2.2.1 Belangstelling vanuit een historische periode Minimumdoelen omvatten bijvoorbeeld tijdvakken zoals jagers-verzamelaars, het Oude Egypte, en 'Lang geleden' [50](#page=50). #### 2.2.2 Belangstelling met een link naar geschiedenis Thema's waarbij niet de geschiedenis centraal staat, maar wel een link wordt gelegd: * Sinterklaas – oud speelgoed [51](#page=51). * Bakker – wind- of watermolen [51](#page=51). * Kermis – oude volksspelen [51](#page=51). * De Post – postduiven en postkoetsen [51](#page=51). * Archeologie [51](#page=51). ### 2.3 Bronnen #### 2.3.1 Erfgoed Plaatselijke sporen uit het verleden, zoals erfgoed, kunnen lessen verdieping geven [51](#page=51). * **Cultureel erfgoed**: Alles wat door vorige generaties is gemaakt, nu nog bestaat en waarde heeft voor de gemeenschap [51](#page=51). * **Roerend materieel erfgoed**: Tastbaar en verplaatsbaar erfgoed bewaard in musea, archieven, etc. (bv. oude bordenwisser, koffiemolen, oud speelgoed) [51](#page=51) [52](#page=52). * **Immaterieel erfgoed**: Minder tastbare zaken zoals verhalen, tradities, feesten, liederen, dialecten (bv. carnavalstoet, oud recept, lokale legende) [52](#page=52). * **Onroerend materieel erfgoed**: Monumenten, archeologische sites en landschappen die tastbaar maar niet verplaatsbaar zijn (bv. kerk, molen, standbeeld) [52](#page=52). Het is nuttig om in de buurt van scholen te zoeken naar (im)materieel erfgoed, zoals gebouwen, landschappen, grondgebruik, straten, begraafplaatsen, overblijfselen van oude ambachten, publieke namen, historische verenigingen, schriftelijke en mondelinge bronnen [52](#page=52). #### 2.3.2 Werken met (authentieke) bronnen in de klas Leerkrachten zijn soms terughoudend met primaire bronnen, denkend dat ze moeilijk verkrijgbaar zijn. Echter, kinderen zijn omringd door primaire bronnen [52](#page=52). * **Mondelinge bronnen**: Ouders of grootouders uitnodigen om te praten over veranderingen in het recente verleden is een vorm van mondeling bewijs uit een primaire bron [52](#page=52). * **Historische objecten (Artefacten)**: Door mensen gemaakte, bewaard gebleven objecten die kleuters aanspreken. Het is belangrijk om kleuters zelf verklaringen te laten geven ("Raad wat dit zou kunnen zijn?", "Waarvoor werd dit gebruikt?"). Dit stimuleert historisch redeneren, maar de leerkracht moet de verbeelding binnen de historische context houden [53](#page=53). Belangrijkste zaken om aan te denkenVerdere vragen om te stellen / Zaken om te ontdekken via waarnemingZaken die verder onderzocht moeten worden**Fysische eigenschappen**Hoe ziet het eruit en hoe voelt het? Kleur, geur. Natuurlijk/kunstmatig materiaal? Compleet? Aangepast/hersteld/veranderd? Versleten?**Constructie**Hoe is het gemaakt? Handgemaakt/machinaal? Gegoten/samengesteld? Hoe bevestigd?**Functie**Waar dient het object voor? Hoe is het gebruikt? Is het gebruik veranderd?**Ontwerp**Is het goed ontworpen? Doet het goed waarvoor het bedoeld was? Beste materialen? Versierd? Mooi?**Waarde**Welke waarde voor makers, gebruikers, jou, een bank/museum? * **Visuele bronnen**: Schilderijen, kaarten, posters, portretten en foto's geven veel informatie. Ze bieden de gelegenheid tot geconcentreerde en analytische observatie. Kinderen moeten leren 'binnen' een afbeelding te gaan en gericht te kijken, eventueel met een vergrootglas [54](#page=54). * **Geschreven bronnen**: Documenten en handschriften zijn het moeilijkst voor jonge kinderen vanwege taal-, lees- en handschriftproblemen en de geringe intrinsieke aantrekkelijkheid. Ze kunnen echter nuttig zijn als voorbeeld van een primaire bron, zelfs zonder de inhoud te begrijpen, door te letten op opmaak of tekenen van ouderdom [54](#page=54). ### 2.4 Historisch redeneren Historisch denken en redeneren is een waarneembare activiteit die historische kennis, vaardigheden en besef van de aard van geschiedenis uitdrukt [55](#page=55). #### 2.4.1 Gebruik van historische begrippen Dit is de vaktaal van de geschiedenis (bv. rotstekening, farao). Deze begrippen zijn abstract en kunnen verwijzen naar situaties met andere betekenissen in het heden (bv. handel). In geschiedenislessen wordt vaak aandacht besteed aan de uitleg van begrippen, maar minder aan het correcte toepassen ervan [55](#page=55). #### 2.4.2 Gebruik van structuurbegrippen Structuurbegrippen gaan over oorzaak en gevolg, verandering en continuïteit, en worden gebruikt bij het onderzoeken van historische gebeurtenissen [55](#page=55). * **Oorzaak en gevolg**: Essentiële vragen in geschiedenis draaien om 'waarom'-vragen, zoekend naar verklaringen, oorzaken en gevolgen. Gevolgen kunnen op hun beurt weer oorzaken zijn voor nieuwe gebeurtenissen [55](#page=55). **Voorbeeld**: Ontstaan van de Egyptische samenleving [56](#page=56). | Oorzaak | Gevolg | | :-------------------------------------------- | :---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- | | Jager-verzamelaars merken wilde granen op aan vruchtbare oevers van de Nijl | Ontstaan van nederzettingen (sedentaire mens) aan de oevers; aanleg van akkers. | | Bewoners aan de oevers zaaien zaden (agrarische revolutie) | Overschotten aan granen en gewassen (landbouwmaatschappij); aanleg reserves, handel, regels en afspraken (bestuur), bevolkingsgroei, sociale verschillen. | | Sociale verschillen | Hiërarchische samenleving. | Vergelijkbare ontwikkelingen vonden plaats op diverse locaties wereldwijd tussen circa 10000 v.o.t. en 2500 v.o.t. [56](#page=56). * **Continuïteit en verandering**: Door de geschiedenis heen zijn er zowel veranderingen als continuïteiten. Verandering is een belangrijk aspect, waarbij elke verandering aanleidingen of oorzaken heeft. Het onderwijs kan gericht zijn op de aanleiding of bron van verandering. Kleuters leren onderscheid maken tussen verandering en continuïteit om later verbanden te kunnen leggen. Het begrijpen van veranderingen wordt gezien als het belangrijkste doel van geschiedenis. Historische veranderingen kunnen politiek, economisch, sociaal of cultureel zijn, en kunnen plotseling (revolutie) of langzaam (evolutie) plaatsvinden. Er is vaak geen eensgezindheid onder historici over de classificatie van een verandering als evolutie of revolutie [56](#page=56). * **(R)evolutie**: Een **agrarische revolutie** verwijst naar de overgang van jager-verzamelaar naar agrarische samenleving, een fundamentele verandering in voedselverwerving [57](#page=57). **Evolutie van de communicatie** [57](#page=57): \* Prehistorie (30.000 v.o.t.): Gebaren, lichaamstaal, rotstekeningen. \* 3500 v.o.t.: Spijkerschrift (Soemeriërs). \* 1500 v.o.t.: Hiërogliefen (Egyptenaren). \* 776 v.o.t.: Olympische Spelen (internationale communicatie). \* 1450: Boekdrukkunst (Gutenberg). \* 1837: Telegraaf (Morse). \* 1876: Telefoon (Bell). \* 1896: Draadloze telegrafie (Marconi). \* 1969: ARPANET (internet voorloper). \* 1973: Eerste mobiele telefoongesprek (Cooper). \* Jaren 1990: World Wide Web (Berners-Lee). \* 2004: Facebook (sociale media). \* 2007: iPhone (communicatie, computer, entertainment). \* Jaren 2020: AI en virtual reality (toekomst van communicatie). Verklaringen van historische gebeurtenissen gaan niet uit van simpele oorzaak-gevolgrelaties, maar van complexe interacties over langere periodes [58](#page=58). **Continuïteit en verandering in de kleuterklas (voorbeeld: speelgoed)** [58](#page=58): \* **Continuïteit**: Poppen werden voornamelijk door meisjes als speelgoed gebruikt. \* **Verandering**: Materiaal verandert (hout/stof → porselein/hout/stof → plastic/stof); zelfgemaakte/handgemaakte poppen → massaproductie. * * * # Weer en klimaatkunde in de kleuterklas Hier volgt een gedetailleerde studiegids over weer en klimaatkunde in de kleuterklas, gebaseerd op de verstrekte documentatie. ## 3 Weer en klimaatkunde in de kleuterklas Dit topic verkent de basiselementen van weer en klimaat, hoe deze te observeren en te begrijpen zijn voor kleuters, inclusief weersvoorspelling, instrumenten en relevante minimumdoelen. ### 3.1 Het concept tijd in de kleuterklas Kleuters oriënteren zich in de tijd door een proces dat begint met de directe beleving en zich langzaam ontwikkelt tot een abstracter begrip. Tijd is een fascinerend, maar abstract en ongrijpbaar fenomeen dat indirect wordt waargenomen via veranderingen [8](#page=8). #### 3.1.1 Tijdsbeleving bij kleuters Kleuters staan open voor de wereld om hen heen en ontwikkelen zich voortdurend. Hun tijdsbeleving is in eerste instantie gekoppeld aan hun activiteiten zoals spelen, eten en slapen. Ze leren geleidelijk woorden om momenten aan te duiden en de volgorde van gebeurtenissen te begrijpen. Het concept 'tijd' als een zelfstandig begrip is aanvankelijk afwezig, maar wordt langzaamaan geïntegreerd door te leren los te komen van het 'hier en nu' en te denken aan gebeurtenissen in het verleden en de toekomst. Ze beginnen ook het cyclische karakter van de tijd te herkennen, waarbij processen zich eindeloos opvolgen [7](#page=7) [9](#page=9). #### 3.1.2 Verschillen in tijdsbeleving Volwassenen kunnen ver vooruit plannen, terwijl kleuters doorgaans niet verder dan vandaag en morgen overzien. Volwassenen kennen het verschil tussen subjectieve en objectieve tijd, terwijl kleuters dit onderscheid nog niet hebben verworven. Hun begrip van tijd is gebonden aan hun eigen handelen en kan verward worden met ruimtelijke begrippen zoals afstand en grootte. Een experiment van Piaget illustreert hoe jonge kinderen afstand en tijd verwarren [10](#page=10) [9](#page=9). #### 3.1.3 Het proces van tijdsbegripontwikkeling De ontwikkeling van tijdsbegrip bij kleuters verloopt geleidelijk en is gebaseerd op de beleving en het besef van verschillende aspecten [12](#page=12): * **Opeenvolging:** Het begrijpen dat de ene gebeurtenis de andere opvolgt, wat leidt tot patronen en ordening in het dagelijks leven (bv. na regen komt zonneschijn). Dit stelt kinderen in staat te anticiperen en te retrocipere in de tijd [12](#page=12). * **Tijdsduur:** Het ervaren hoe lang iets duurt, zowel subjectief (een kort moment kan eeuwig lijken) als objectief via ervaringen zoals wachten of biologische behoeften (honger, slaap) [12](#page=12). * **Verandering:** Het waarnemen van veranderingen bij zichzelf, anderen en de omgeving, variërend in snelheid (bv. zeepsopbellen versus stenen) [12](#page=12). * **Verwoording:** Het gebruiken van woorden om ervaringen van opeenvolging, duur en verandering te beschrijven, wat helpt om grip te krijgen op het tijdsbegrip (bv. 'lang geleden', 'straks') [12](#page=12). * **Meting:** Het leren vergelijken van oud en nieuw, en het kwantitatief meten van duur met natuurlijke tijdmeters zoals een zandloper [12](#page=12). Het kunnen klokkijken betekent niet automatisch dat er echt tijdsbegrip is; kinderen kunnen wijzers aflezen zonder begrip van tijd. Het werken met de klok en kalender is essentieel in onze cultuur en kinderen raken er geleidelijk aan gewend. Het ontdekken van veranderingen bij zichzelf en anderen draagt bij aan het ontwikkelen van een 'ontluikend historisch besef' [12](#page=12). #### 3.1.4 Belangrijke tijdsbegrippen voor kleuters De tekst definieert vier cruciale tijdsbegrippen die relevant zijn voor kleuters [13](#page=13): * **Tijdsinterval:** De afstand tussen twee tijdstippen, aangegeven door een signaal of instrument (bv. schoolbel, fluit, slag op een gong) [13](#page=13). * **Tijdsduur:** De tijd die iets duurt, een fundamentele bouwsteen voor tijdsbegrip (bv. opruimen tot de slinger leeg is, meten van jas aantrekken met een metronoom, zandloper gebruiken) [13](#page=13). * **Tijdstip:** Het moment waarop een gebeurtenis plaatsvindt. Kleuters hebben duiding nodig om tijdstippen te begrijpen; dit kan door activiteiten te koppelen aan specifieke momenten (bv. 'na het poppenspel gaan we naar huis') [14](#page=14). * **Opeenvolging:** De chronologische of lineaire volgorde van handelingen of gebeurtenissen, die verwoord of voorgesteld kan worden door tekeningen, stappenplannen of dagplanningen [15](#page=15). Het samenstellen van dag-, weer- en weekkalenders helpt kleuters bij het ervaren van de opeenvolging van dag en nacht, en de dagen van de week [16](#page=16). #### 3.1.5 Algemene doelstellingen voor tijd De algemene doelstelling in het basisonderwijs is het ontwikkelen van dagelijks (cyclisch) en historisch (lineair) tijdsbewustzijn. Kinderen moeten gebeurtenissen in hun eigen tijd kunnen situeren, ordenen en plannen, wat essentieel is voor zelfsturing en sociale redzaamheid. Historisch tijdsbewustzijn omvat het inzicht dat het leven van mensen wordt beïnvloed door de tijd waarin ze leven, en dat de wereld van nu bepaald wordt door het verleden en bepalend is voor de toekomst [16](#page=16). ### 3.2 Minimumdoelen en vaardigheden De minimumdoelen voor tijd worden onderverdeeld in Geschiedenis en Wiskunde, en er worden specifieke vaardigheden benoemd die in het kleuteronderwijs ontwikkeld worden [18](#page=18). #### 3.2.1 Minimumdoelen Geschiedenis De minimumdoelen voor geschiedenis in de kleuterklas omvatten kennis van het verleden (prehistorie, oudheid, hedendaagse tijd), bronnengebruik, historisch redeneren en chronologisch bewustzijn. Belangrijke begrippen hierbij zijn: 'heel lang geleden', 'lang geleden', 'nu', 'later', 'oud', 'nieuw' [18](#page=18) [19](#page=19). #### 3.2.2 Minimumdoelen Wiskunde (dagelijkse tijd) Voor het onderdeel Wiskunde - Meten en metend rekenen (tijdstip en tijdsduur) zijn de volgende doelen geformuleerd [19](#page=19): * Kinderen kennen de dagen van de week \[F [19](#page=19). * Kinderen kennen begrippen als 'eerder', 'vroeger', 'later', 'straks', '(te) laat', '(te) vroeg', '(even) lang', '(even) kort', 'langer', 'korter', 'langst', 'kortst', 'vandaag', 'gisteren', 'morgen', 'de dag', 'de week', 'het jaar' [19](#page=19). * Kinderen kunnen aangeven welke dag het vandaag, gisteren en morgen is [19](#page=19). * Kinderen kunnen gebeurtenissen tijdens de dag chronologisch ordenen (seriëren) [19](#page=19). * Kinderen kunnen aftellen naar speciale gebeurtenissen binnen een week [19](#page=19). * Kinderen kunnen de duur van een activiteit meten met een meetinstrument (bv. zandloper) [19](#page=19). #### 3.2.3 Ontwikkelde vaardigheden In het kleuteronderwijs worden aspecten van dagelijkse tijd geïntegreerd in diverse activiteiten. Er is een systematisch aanbod van deze leerinhouden, vaak tijdens de les 'onthaal en kalenders'. Vaardigheden die ontwikkeld worden zijn onder andere: waarnemen, meten, ordenen, illustreren, formuleren, abstraheren, interpreteren en vertellen [20](#page=20). De tabel met mogelijke opbouw van begrippen in functie van tijdsaanduidingen toont de progressie van passieve naar actieve kennis van begrippen per kleuterklas (P=passief begrijpen, A=actief gebruiken) [20](#page=20): TijdmaatBegripP K1K2K3"dag"eerst, danAAAdaarna, daarvoorPAAstraks, middag, voormiddag, namiddag, ’s morgens, ’s middags, ’s avondsPPAvroeger, laterPAnuAAochtend, avond, nachtP"week"vandaagPAAdag, nachtPAAgisteren, morgenPAdeze weekPAweekendPApas gebeurd, lang geledenPAeergisteren, overmorgenPvolgende weekP ### 3.3 Kalenders en hun gebruik Kalenders en takenborden zijn hulpmiddelen om kleuters in dagelijkse situaties verschillende tijdsbegrippen te laten verwoorden [21](#page=21). #### 3.3.1 De daglijn en de weekkalender * **Cyclische vs. Lineaire voorstelling:** De tijd kan cyclisch (ritmisch, steeds terugkerend) of lineair (verloop als een lijn met unieke gebeurtenissen) worden voorgesteld [22](#page=22). * **Jongste kleuters (Onthaalklas, 2-3 jaar):** De focus ligt op het begrip 'dag'. Een daglijn wordt opgebouwd per halve dag met symbolen of foto's van activiteiten. Een dag-nachtklok kan worden gebruikt om het verschil tussen dag en nacht aan te duiden [22](#page=22) [23](#page=23) [24](#page=24). * **Eerste kleuterklas (3 jaar):** De daglijn wordt verder uitgebouwd, waarbij de afbeeldingen van de voormiddag behouden blijven. Het retrocipere en anticiperen met begrippen als 'eerst' en 'dan' wordt geoefend [24](#page=24). * **Tweede kleuterklas (4 jaar):** De daglijn wordt uitgebreid met meer momenten en een duidelijker onderscheid tussen voor- en namiddag. De dagklok brengt drie tijdstippen aan (ochtend, middag, avond). De weekkalender wordt geïntroduceerd, gestructureerd in 7 dagen, met kleuren om schooldagen en weekend te onderscheiden. Weekdagen worden gekoppeld aan activiteiten of personen om betekenis te geven. Er worden geheugensteuntjes gebruikt voor het opzeggen van de weekdagen, zoals versjes en liedjes (akoestische associaties) of kleuren/afbeeldingen (visuele associaties) [26](#page=26) [27](#page=27) [28](#page=28). * **Derde kleuterklas (5 jaar):** De daglijn wordt verder geoptimaliseerd met meer pictogrammen en de horizontale schrijfrichting. De dagklok kan symbolen voor uren bevatten, vergeleken met een echt uurwerk. De weekkalender krijgt nummers voor de weekdagen en pictogrammen. Het onderscheid tussen middag (tijdstip) en middagpauze (dagdeel) wordt gemaakt [29](#page=29) [30](#page=30) [31](#page=31). #### 3.3.2 De maand- en jaarkalender In de derde kleuterklas wordt een maandkalender gebruikt om kinderen te leren situeren binnen de maand en vooruit te tellen naar toekomstige gebeurtenissen. Een jaarkalender kan elke maand een typisch kenmerk of symbool geven (bv. boekentas in september, zon in juli/augustus). Het geleidelijk opbouwen van maandkalenders (bv. als een gebundeld boek) helpt bij het ontwikkelen van inzicht in wat voorbij is [32](#page=32). #### 3.3.3 Speciale dagen Speciale dagen en feestdagen krijgen een plaats op de maandkalender en vereisen soms duiding voor kleuters. De tekst benoemt diverse feestdagen door het jaar heen [33](#page=33) [34](#page=34). ### 3.4 De weerkalender Het bijhouden van het weer is een traditie in kleuterklassen [35](#page=35). #### 3.4.1 Opbouw en gebruik van de weerkalender * **Jongste kleuters:** Concrete voorwerpen (regenjas, paraplu) of tekeningen van weersymbolen worden gebruikt. Kleuters beslissen zelf wat bij de klaspop past en worden zo geconfronteerd met pictogrammen [35](#page=35). * **Oudste kleuters:** Zij kunnen zelf symbolen kiezen, deze tekenen en op een kalender plaatsen. Ze kunnen ook weerman/weervrouw spelen en het weerbericht presenteren. Variaties zijn onder andere het gebruik van kleefstrips, kaartjes achter een venstertje, of tekenen en kleuren van het weer [35](#page=35). * * * # Ruimtelijke oriëntatie en topografie voor kleuters Dit onderwerp verkent de ontwikkeling van ruimtelijk inzicht bij kleuters, inclusief de overgang van driedimensionale naar tweedimensionale representaties zoals kaarten, en de aanleer van topografische concepten. ### 4.1 Oriëntatie in de ruimte en tijd voor kleuters Kleuters ontwikkelen hun ruimtelijk inzicht geleidelijk, beginnend met hun directe omgeving en uitbreidend naar abstractere concepten. Dit omvat het begrip van plaats, richting, afstand en de representatie van de ruimte. #### 4.1.1 Het belang van ruimtelijke oriëntatie Ruimtelijke oriëntatie is cruciaal voor de algemene ontwikkeling van een kind en heeft invloed op verschillende leergebieden, waaronder wiskunde, taal en sociaal-emotionele vaardigheden. Een goed ontwikkeld ruimtelijk inzicht helpt kinderen bij het navigeren in hun omgeving, het begrijpen van relaties tussen objecten en het oplossen van problemen [39](#page=39). #### 4.1.2 Ontwikkeling van ruimtelijk inzicht Het ruimtelijk inzicht van kleuters ontwikkelt zich in verschillende fasen. Aanvankelijk oriënteren kinderen zich op basis van hun eigen lichaam en directe waarneming. Ze leren de begrippen 'hier' en 'daar', 'dichtbij' en 'veraf'. Naarmate ze ouder worden, ontwikkelen ze het vermogen om objecten en plaatsen in relatie tot elkaar te zien en te beschrijven [39](#page=39). > **Tip:** Moedig kleuters aan om hun omgeving te verkennen en te benoemen wat ze zien. Dit kan door spelletjes te spelen waarbij ze objecten moeten vinden of de weg moeten beschrijven. #### 4.1.3 Overgang van 3D naar 2D representaties Een belangrijke stap in de ontwikkeling van ruimtelijk inzicht is de overgang van het begrijpen van de driedimensionale (3D) werkelijkheid naar het interpreteren van tweedimensionale (2D) representaties, zoals kaarten. Dit proces begint met het begrijpen van plattegronden van hun eigen klaslokaal of huis, en evolueert naar het lezen van eenvoudigere kaarten [39](#page=39). ##### 4.1.3.1 Plattegronden en simpele kaarten Kleuters kunnen beginnen met het tekenen van eenvoudige plattegronden van bekende ruimtes, zoals hun slaapkamer of de speelkamer. Dit helpt hen om de relatie tussen objecten in de ruimte en hun representatie op papier te begrijpen. Eenvoudige kaarten met duidelijke symbolen, zoals een schoolplein met pictogrammen voor de glijbaan en de schommel, kunnen worden geïntroduceerd [39](#page=39). > **Voorbeeld:** Een leerkracht kan een plattegrond van de klas tekenen en de kleuters vragen om de tekening te vergelijken met de werkelijke klas. Vervolgens kunnen de kinderen hun eigen tekening van de klas maken. ##### 4.1.3.2 Topografische concepten Het leren van topografische concepten, zoals 'links', 'rechts', 'voor', 'achter', 'boven', 'onder', 'naast', 'tussen', is fundamenteel voor ruimtelijke oriëntatie. Deze begrippen worden actief aangeleerd door middel van spelletjes en opdrachten waarbij kinderen hun positie ten opzichte van objecten en andere personen moeten beschrijven [39](#page=39). > **Tip:** Gebruik bewegingsspelletjes waarbij kinderen instructies moeten volgen die ruimtelijke begrippen bevatten, zoals "ga naar de deur" of "pak de bal die naast de stoel ligt". #### 4.1.4 Het takenbord als hulpmiddel Het takenbord in de kleuterklas fungeert niet alleen als een middel voor taakverdeling, maar ook als een oefening in ruimtelijke oriëntatie en symbolisch begrip. De visuele voorstellingen van taken (pictogrammen) leren kleuters taken te herkennen en te koppelen aan concrete handelingen. Door het herkenningsteken naast een taak te plakken, oefenen kinderen met het terugkijken op wat voorbij is en vooruitkijken naar wie er aan de beurt is. Dit stimuleert ook het denken in termen van 'eerste', 'tweede', 'laatste', 'vandaag', 'morgen' en 'overmorgen' [39](#page=39). > **Voorbeeld:** Een takenkaart met een zon kan betekenen dat het de taak is om de weerkalender bij te werken. Een mandje met papiertjes symboliseert de taak om de papiermand leeg te maken [39](#page=39). #### 4.1.5 Kalenders en tijdsbesef Hoewel de focus van dit hoofdstuk op ruimtelijke oriëntatie ligt, is het nauw verbonden met het begrip van tijd. Verschillende soorten kalenders worden gebruikt om kleuters te helpen bij het ontwikkelen van hun dagelijks tijdsbesef. Dit omvat dag- en weekkalenders, maand- en jaarkalenders, daglijnen en dagklokken. Het werken met deze kalenders helpt kinderen bij het structureren van hun dag en het begrijpen van cycli [40](#page=40) [46](#page=46). ##### 4.1.5.1 Dagelijkse en historische tijd Het is belangrijk om onderscheid te maken tussen dagelijks tijdsbesef (klok- en kalendertijd) en historisch tijdsbesef (besef van het verleden). Dagelijks tijdsbesef omvat begrippen als uren, dagen, maanden en seizoenen, terwijl historisch tijdsbesef gericht is op het ordenen van ontwikkelingen, processen en veranderingen in historische periodes met behulp van jaartallen en eeuwen [46](#page=46). ##### 4.1.5.2 Ontwikkeling van historisch tijdsbesef Historisch tijdsbesef ontwikkelt zich niet vanzelf, maar is een leerproces dat kan beginnen vanaf de jonge kleuterklas. Er worden drie ontwikkelingsfasen onderscheiden: ontluikend, aanvankelijk en voortgezet historisch tijdsbesef. Kinderen kunnen al vroeg een elementair historisch tijdsbesef ontwikkelen door het herkennen van materiële, zichtbare kenmerken zoals kleding en voertuigen, en door het gebruik van relatieve aanduidingen als 'lang geleden' [46](#page=46) [47](#page=47). > **Tip:** Gebruik verhalen, afbeeldingen en tijdbalken om het historische tijdsbesef te stimuleren. Dit helpt kinderen om gebeurtenissen in chronologische volgorde te plaatsen en verbanden te leggen [48](#page=48) [49](#page=49). #### 4.1.6 Generatiebesef Het begrijpen van generaties is voor kleuters een uitdaging. Ze kunnen zichzelf binnen het gezin plaatsen, maar hebben moeite met het voorstellen dat hun ouders zelf kinderen waren van grootouders. Het gebruik van foto's en het opstellen van eenvoudige stambomen, startend vanuit de kleuter zelf, kan hierbij helpen. Dit vereist het leggen van relaties als 'kind van', 'ouder van', 'grootouder van' en 'kleinkind van' [43](#page=43). > **Voorbeeld:** Een eenvoudige stamboom kan getoond worden met de kleuter in het midden, daarboven de ouders en daarboven de grootouders. ### 4.2 Historische tijd en bronnen in de kleuterklas Het introduceren van historische concepten op jonge leeftijd is zinvol en kan beginnen vanaf vijf jaar. Dit draagt bij aan het ontwikkelen van een eenvoudig historisch tijdsbesef [46](#page=46). #### 4.2.1 Geschiedenisactiviteiten in de kleuterklas Verschillende activiteiten kunnen worden ingezet om kleuters in aanraking te brengen met geschiedenis. Dit kan door [50](#page=50): * **Thema's te koppelen aan een historische periode:** Zoals de tijd van jagers-verzamelaars, het Oude Egypte, of 'lang geleden' [50](#page=50). * **Thema's met een historische link:** Hierbij staat de geschiedenis niet centraal, maar wordt er wel een verband mee gelegd. Voorbeelden zijn Sinterklaas en oud speelgoed, de bakker en molens, de kermis en oude volksspelen, of de post met postduiven en postkoetsen [51](#page=51). > **Voorbeeld:** Een thema over "wonen" kan worden uitgebreid met het verkennen van hoe mensen vroeger woonden, bijvoorbeeld in een kasteel of een grot. #### 4.2.2 Bronnen van de geschiedenis Kleuters kunnen kennismaken met bronnen uit het verleden, met name via erfgoed [51](#page=51). * **Cultureel erfgoed:** Dit omvat alles wat door vorige generaties is gemaakt en waarde heeft voor de gemeenschap [51](#page=51). * **Roerend materieel erfgoed:** Tastbare en verplaatsbare objecten zoals oude gebruiksvoorwerpen, speelgoed of affiches [51](#page=51). * **Immaterieel erfgoed:** Minder tastbare zaken zoals verhalen, tradities, feesten en liederen [51](#page=51). * **Onroerend materieel erfgoed:** Monumenten, archeologische sites en landschappen die tastbaar zijn maar niet verplaatst kunnen worden, zoals kerken, molens of standbeelden [52](#page=52). #### 4.2.3 Werken met bronnen in de klas Leerkrachten kunnen effectief werken met verschillende soorten bronnen om geschiedenis tot leven te brengen [52](#page=52): * **Mondelinge bronnen:** Het uitnodigen van grootouders of ouderen in de klas om te vertellen over vroeger is een waardevolle manier om primaire informatie te verkrijgen [52](#page=52). * **Historische objecten (Artefacten):** Het tonen van oude voorwerpen stimuleert kinderen om te redeneren over hun mogelijke functie en betekenis. Leerkrachten kunnen vragen stellen om de observatie en analyse te begeleiden, zoals: "Hoe ziet het eruit en hoe voelt het?", "Hoe is het gemaakt?", "Waar diende het voor?" en "Welke waarde had het?" [53](#page=53). * **Visuele bronnen:** Schilderijen, kaarten, posters, portretten en foto's bieden veel informatie en stimuleren geconcentreerde observatie. Het is essentieel dat kinderen leren om aandacht te besteden aan deze visuele bronnen [54](#page=54). > **Tip:** Daag kleuters uit om zelf hypothesen te vormen over de functie en het gebruik van historische objecten. Dit bevordert hun kritisch denken en probleemoplossend vermogen. * * * # Verkeersopvoeding in de kleuterklas Tijdsoriëntatie, inclusief een vroege vorm van historisch besef, is een essentieel onderdeel van de ontwikkeling van kleuters, waarbij zij leren hun plaats in de wereld te begrijpen door middel van ruimtelijke en tijdelijke dimensies [7](#page=7). ### 5.1 Het concept tijd #### 5.1.1 Wat is tijd? Tijd is een abstract, immaterieel, vloeiend en ongrijpbaar verschijnsel. Het verstrijken van tijd kan indirect worden waargenomen aan de hand van veranderingen, zoals het ouder worden van een persoon, de lengte van een kaars of de jaarringen van een boom. De mens heeft meetinstrumenten ontwikkeld om meer grip op tijd te krijgen, wat essentieel is in een complexe samenleving. Echter, grip op tijd blijft een illusie [7](#page=7) [8](#page=8). Er zijn verschillende perspectieven op tijd: * **Objectieve tijd:** De tijd zoals gemeten door klokken, die nauwkeurig is maar voor de mens relatief ongrijpbaar blijft [7](#page=7). * **Subjectieve tijd:** De persoonlijke tijdsbeleving, die kan variëren van een "eeuwigheid" tot een "tel". Deze beleving is cultureel bepaald en kan afwijken van de objectieve tijd. Sommigen beweren dat de subjectieve tijd de meest echte vorm is, terwijl kloktijd een constructie is voor praktische doeleinden [7](#page=7). * **Biologische tijd:** Fysiologische tijdritmes of biologische klokken in levende organismen, zoals dagelijkse en jaarlijkse ritmes [7](#page=7). #### 5.1.2 Basis van onze tijdrekening en kalender Onze huidige kalender vindt zijn oorsprong in de Romeinse tijd, waarbij Julius Caesar de lengte van weken en maanden vaststelde en het schrikkeljaar introduceerde om het jaar beter te laten overeenkomen met het tropische jaar. In de 16e eeuw paste paus Gregorius XIII de kalender aan door te bepalen dat een jaar deelbaar door 100, maar niet door 400, geen schrikkeljaar is om zo de fout met het tropische jaar te minimaliseren [8](#page=8). ### 5.2 Tijdsbegrip bij kleuters #### 5.2.1 De beleving van tijd door kleuters Voor kleuters is het leven een aaneenschakeling van activiteiten, en zij leren woorden om specifieke momenten aan te duiden, zoals etenstijd of bedtijd. Het woord 'tijd' wordt nog niet als apart concept begrepen, maar tijdsbegrippen zijn sterk gekoppeld aan hun activiteiten en terugkerende gebeurtenissen. Naarmate ze ouder worden, leren ze woorden zoals 'ochtend' en 'middag', en hun tijdsbeeld wordt gedetailleerder. Kleuters beginnen los te komen van het "hier en nu" en denken na over gebeurtenissen uit het verleden, en ze herkennen het cyclische karakter van tijd, zoals biologische ritmes [9](#page=9). #### 5.2.2 Verschillen in tijdsbeleving tussen kleuter en volwassene Volwassenen kunnen vooruit plannen, terwijl kleuters maximaal vandaag en morgen overzien. Volwassenen erkennen het onderscheid tussen subjectieve tijdsbeleving en objectieve kloktijd, terwijl kleuters dit besef nog niet hebben verworven. Voor kleuters is tijd gebonden aan hun eigen handelen en is het vaak verward met ruimte, afstand of grootte. Ze zijn nog niet in staat om verschillende momenten in tijd te coördineren, omdat hun denken gedomineerd wordt door waarneming [9](#page=9). > **Tip:** Het experiment van Piaget met poppen die over tafel lopen illustreert hoe kleuters afstand met tijd kunnen verwarren, waarbij ze bijvoorbeeld zeggen dat een snellere pop langer heeft gelopen [10](#page=10). ### 5.3 Ontwikkeling van het tijdsbegrip Het begrijpen van tijd is een langdurig proces dat gebaseerd is op het beleven en beseffen van: * **Opeenvolging:** Het begrijpen dat de ene gebeurtenis de andere oproept, wat structuur brengt in het dagelijks leven (bv. na regen komt zonneschijn). Kinderen leren anticiperen en retrociperen [11](#page=11). * **Tijdsduur:** Het ervaren hoe lang iets duurt, vaak subjectief beleefd, zoals bij wachten of honger hebben [11](#page=11). * **Verandering:** Het herkennen van veranderingen bij zichzelf, anderen en de omgeving, van langzame (stenen) tot snelle (zeepsopbellen) processen [11](#page=11). * **Verwoording:** Het benoemen van ervaringen om grip te krijgen op het begrip tijd, met woorden als 'later', 'nu', 'lang geleden' [11](#page=11). * **Meting:** Het vergelijken van oud en nieuw ('kwalitatieve' meting) en het kwantitatief meten van duur met natuurlijke tijdmeters zoals een zandloper of klok [11](#page=11). Het kunnen klokkijken betekent nog niet dat er sprake is van een echt tijdsbegrip. Het omgaan met de klok en kalender is cultureel belangrijk [11](#page=11). Het ontwikkelen van "ontluikend historisch besef" gebeurt door het ontdekken en beleven van veranderingen, gekoppeld aan het plaatsen van gebeurtenissen in de eigen levensgeschiedenis [11](#page=11). ### 5.4 Kernbegrippen in verband met tijd bij kleuters Bij kleuters groeit het tijdsbegrip vanuit persoonlijke belevingen. Ze schatten tijd subjectief in, afhankelijk van hun verwachting, stemming of interesse. Op driejarige leeftijd beginnen kleuters tijd te zien als iets doorlopend: 'nu', 'voor nu' en 'na nu' [12](#page=12). #### 5.4.1 Tijdsinterval Het tijdsinterval is de afstand tussen twee tijdstippen. Signalen zoals de schoolbel, een fluitje of handgeklap markeren het begin en einde van activiteiten. Ook het waarnemen van geluidsduur, zoals een slag op een gong versus een bloktrom, helpt dit te begrijpen [13](#page=13). #### 5.4.2 Tijdsduur Tijdsduur is de tijd die iets duurt en is een fundamentele bouwsteen van tijdsbegrip. Natuurlijke tijdmeters zoals een slinger, metronoom, zandloper of eierwekker kunnen worden gebruikt om tijdsduur te ervaren en te vergelijken. Het vergelijken van brandende kaarsen illustreert ook verschillende tijdsduren [13](#page=13). #### 5.4.3 Tijdstip Een tijdstip is het ogenblik waarop een gebeurtenis plaatsvindt. Voor kleuters is het moeilijk om tijdstippen te concretiseren. Het koppelen van tijd aan werkelijke gebeurtenissen ("Nu gaan we opruimen, dan spelen we poppenkast en daarna gaan we naar huis") of het gebruik van tekeningen/pictogrammen helpt hen hierbij [13](#page=13). #### 5.4.4 Opeenvolging Opeenvolging is de chronologische of lineaire volgorde van handelingen of gebeurtenissen. Dit kan worden gevisualiseerd met tekeningen of stappenplannen, zoals bij het plannen van vrije bezigheden of het aandoen van een jas. Het maken van dagplannen, waar activiteiten met een tekening naast elkaar worden gehangen, helpt kleuters om de opeenvolging van de dag te begrijpen. Het vertellen en rangschikken van ervaringen in de juiste chronologische volgorde, het leggen van losse prenten in logische volgorde, en het observeren van veranderingen in de natuur over de seizoenen heen dragen bij aan dit begrip [14](#page=14). > **Voorbeeld:** Het samen opbouwen van een dag-, weer- en weekkalender helpt kleuters de opeenvolging van dag en nacht en de dagen van de week te ervaren [15](#page=15). ### 5.5 Algemene doelstellingen rond tijd in het onderwijs De algemene doelstelling in het basisonderwijs is het ontwikkelen en vergroten van het dagelijks en historisch tijdsbewustzijn [15](#page=15). * **Dagelijkse (cyclische) tijd:** Kinderen moeten greep krijgen op hun eigen tijd, gebeurtenissen kunnen situeren en ordenen, en hun eigen tijd kunnen plannen. Dit is essentieel voor zelfsturing en sociale redzaamheid [15](#page=15). * **Historische (lineaire) tijd:** Kinderen moeten inzien dat het leven, inclusief hun eigen leven, sterk wordt beïnvloed door de tijd waarin men leeft. Ze leren hun eigen bestaan als historisch bepaald en bepalend te zien, en begrijpen dat de wereld van nu wordt gevormd door het verleden en bepalend is voor de toekomst [16](#page=16). Erfgoededucatie speelt hierin een rol door kinderen aandacht en belangstelling te laten ontwikkelen voor cultureel erfgoed (materieel en immaterieel) en een positieve houding te ontwikkelen ten opzichte van het bewaren ervan [16](#page=16). ### 5.6 Minimumdoelen en vaardigheden #### 5.6.1 Minimumdoelen Geschiedenis * **Kennis van het verleden:** Kleuters moeten weten hoe mensen in de prehistorie, oudheid en hedendaagse tijd leefden en samenleefden, met aandacht voor ontwikkelingen, plaatsen, personen en groepen [18](#page=18). * **Kennis van geschiedenis (Bronnengebruik):** Kleuters kunnen verschillende soorten bronnen uit het verleden benoemen [18](#page=18). * **Historisch redeneren:** Kleuters kunnen veranderingen tussen verleden en heden benoemen [18](#page=18). * **Chronologisch bewustzijn:** Kleuters kennen begrippen als 'heel lang geleden', 'lang geleden', 'nu', 'later', 'oud', 'nieuw' en kunnen gebeurtenissen en eigen ervaringen chronologisch ordenen [18](#page=18). * **Reflectie en dialoog:** Kleuters kennen begrippen als 'mening', 'overleg', 'stemmen' en begrijpen waarom iets uit het verleden bewaard wordt [19](#page=19). #### 5.6.2 Minimumdoelen Wiskunde (dagelijkse tijd) * **Tijdstip en tijdsduur:** Kleuters kennen de dagen van de week en begrippen als 'eerder', 'vroeger', 'later', 'nu', 'gisteren', 'morgen', 'vandaag', 'de dag', 'de week', 'het jaar'. Ze kunnen gebeurtenissen chronologisch ordenen en de duur van een activiteit meten met een meetinstrument [19](#page=19). #### 5.6.3 Vaardigheden Aspecten van dagelijkse tijd worden geïntegreerd in diverse activiteiten en er is een systematisch aanbod, vaak in de 'onthaal en kalenders'-les. Dit omvat omgaan met herkenningstekens, vaste tijdskaders (daglijn, dagklok, weeklijn), verjaardagskalenders, weerkalenders en takenborden [20](#page=20). Voor het ontwikkelen van historische tijd worden eerste essentiële begrippen aangereikt, zoals: * Waarnemen, verzamelen, meten, identificeren [20](#page=20). * Inventariseren, situeren, chronologisch ordenen, categoriseren [20](#page=20). * Illustreren, construeren [20](#page=20). * Informeren, rapporteren, formuleren, beschrijven [20](#page=20). * Abstraheren, associëren, benoemen, verklaren [20](#page=20). * Interpreteren [20](#page=20). * Vertellen, dramatiseren [20](#page=20). De volgende opbouw van begrippen in functie van tijdsaanduidingen wordt voorgesteld per kleuterklas (P=passief begrijpen, A=actief gebruiken): Tijdmaat "dag"PK1K2K3eerst, danPAAAdaarna, daarvoorPPAAstraks, middag, voormiddag, namiddag, ’s morgens, ’s middags, ‘s avondsPPAAvroeger, laterPA--nu-AA-ochtend, avond, nacht-P--**Tijdmaat "week"**vandaagPPAAdag, nachtPAAAgisteren, morgenPA--deze weekPA--weekendPA--pas gebeurd, lang geledenPA--eergisteren, overmorgenP---volgende weekP--- #### 5.6.4 Kalenders en takenborden Kalenders en takenborden nodigen kleuters uit om in concrete situaties tijdsbegrippen te verwoorden. Dagelijks wordt aandacht besteed aan het tijdsbesef, met vragen over welke dag, dagdeel, maand of week het is, en hoeveel nachten nog geslapen moet worden tot een speciale gebeurtenis. Spelen met de tijd aan het begin van de dag, met behulp van dagplannen, weekbanden, het vullen van flessen of het stapelen van dagdeelblokken, helpt kleuters houvast te vinden [21](#page=21). ##### 5.6.4.1 De daglijn en de weekkalender * **Cyclische voorstelling van tijd:** Geeft het ritmische, steeds weerkerende karakter van tijd weer [22](#page=22). * **Lineaire/chronologische voorstelling van tijd:** Stelt het verloop van tijd voor als een lijn waarop unieke gebeurtenissen worden weergegeven [22](#page=22). Voor de jongste kleuters (onthaalklas, 2,5 jaar) is de tijdmaat "dag" centraal. De weekkalender overstijgt hun begripsvermogen. De daglijn wordt opgebouwd per halve dag, gevisualiseerd met symbolen (schoolfoto’s van activiteiten), waarbij begrippen als 'eerst' en 'dan' worden gebruikt. Na de middagpauze wordt de namiddag opgebouwd en verdwijnen de afbeeldingen van de voormiddag [22](#page=22) [23](#page=23). Bij de allerjongsten kan een dag-nachtklok gebruikt worden, waarbij de wijzer overdag op 'dag' en 's avonds op 'nacht' wordt gezet [23](#page=23). In de eerste kleuterklas (3-jarigen) wordt de daglijn, net als in de onthaalklas, per halve dag opgebouwd. Wanneer kinderen een volledige dag kunnen overzien, blijven de afbeeldingen van de voormiddag aanwezig [24](#page=24). * * * # Burgerschapszin en diversiteit in de kleuterklas Dit onderwerp verkent de ontwikkeling van burgerschapszin bij kleuters, met nadruk op hun begrip van emoties, omgangsvormen, inspraak, kinderrechten en het belang van het omgaan met diversiteit in al haar vormen. ## 6.1 Tijdsbeleving en de ontwikkeling van tijdsbegrip ### 6.1.1 Oriëntatie in tijd en ruimte Kleuters zijn van nature nieuwsgierig en staan open voor de wereld om hen heen. Deze openheid is essentieel voor hun ontwikkeling, waarbij ze zichzelf, anderen en de wereld leren kennen. Oriëntatie in de wereld omvat niet alleen ruimtelijke verkenning, maar ook het ontdekken van hun eigen plaats daarin. Tijd en geschiedenis spelen hierin een unieke rol, omdat geschiedenis het verhaal is van mensen die hun plaats in de wereld zoeken. Het vermogen van kleuters om zich in te leven in de handelingen van anderen is hierbij een belangrijk aandachtspunt, hoewel sommigen hen als egocentrisch beschouwen, onderschrijven anderen hun vermogen tot empathie. Het opgroeien naar volwassenheid is een proces van oriëntatie in het heden en de toekomst, waarbij het verleden een rol speelt in herinneringen en de vorming van de toekomst. Het is cruciaal om kinderen te helpen historische informatie en tijdsbeleving te integreren in hun eigen leven door verbanden te leggen tussen gebeurtenissen en hun eigen bestaan [7](#page=7). ### 6.1.2 Wat is tijd? Tijd is een abstract, immaterieel en ongrijpbaar fenomeen dat indirect wordt waargenomen door veranderingen in de ruimte, zoals de lengte van een kaars of de jaarringen van een boom. Mensen hebben meetinstrumenten ontwikkeld om meer grip op tijd te krijgen, zoals klokken, die essentieel zijn in een complexe samenleving waar alles op elkaar moet worden afgestemd. Echter, echte grip op tijd blijft een illusie [8](#page=8). Er wordt onderscheid gemaakt tussen: * **Objectieve tijd:** De tijd gemeten door instrumenten, zoals klokken, die als nauwkeurig en voor iedereen gelijk wordt beschouwd [8](#page=8). * **Subjectieve tijd:** De persoonlijke tijdsbeleving, waarin momenten een 'eeuwigheid' kunnen duren of juist 'in een tel' voorbij kunnen zijn. De tijdsbeleving van kinderen is vaak anders dan die van volwassenen; een schooljaar kan voor een kind langer lijken dan voor een volwassene. Deze cultureel bepaalde kloktijden staan soms haaks op het natuurlijke levensritme van mensen in andere culturen [8](#page=8). * **Biologische tijd:** Fysiologische tijdritmes en biologische klokken in levende organismen, zoals dagelijkse, jaarlijkse of andere ritmes [8](#page=8). ### 6.1.3 De basis van onze tijdrekening en kalender De huidige kalender is ontstaan in de Romeinse tijd, waarbij Julius Caesar de lengte van weken en maanden vaststelde en het schrikkeljaar introduceerde om het jaar te laten overeenkomen met het tropische jaar. In de 16e eeuw werd de kalender aangepast door paus Gregorius XIII om kleine fouten te corrigeren, waardoor jaren die deelbaar zijn door 100 maar niet door 400 geen schrikkeljaar worden [8](#page=8). ### 6.1.4 Tijd voor een kleuter Voor kleuters is het leven een opeenvolging van activiteiten. Ze leren woorden zoals 'etenstijd' en 'bedtijd' om momenten aan te duiden, waarbij hun tijdsbegrippen sterk verbonden zijn met deze gebeurtenissen. Ze beginnen woorden als 'ochtend' en 'middag' te gebruiken en hun tijdsbeeld wordt gedetailleerder. Ze losser van het hier-en-nu en ontwikkelen een besef van de cyclische aard van tijd, wat zich uit in biologisch tijdsbesef door concrete ervaringen in de natuur [9](#page=9). ### 6.1.5 Verschillen in tijdsbeleving tussen kleuter en volwassene Volwassenen kunnen vooruit plannen en begrijpen het concept van objectieve kloktijd, terwijl kleuters primair denken aan vandaag en morgen. Kleuters hebben nog geen concept van tijd als iets dat continu, gelijkmatig en onafhankelijk van hun handelen verloopt. Hun begrip van tijd is gebonden aan hun eigen handelen en is nog niet duidelijk onderscheiden van ruimtelijke begrippen, waarbij ze nog gedomineerd worden door waarneming en moeite hebben met het coördineren van verschillende tijdsmomenten. Piaget's experimenten met poppen illustreren hoe kleuters afstand en tijd kunnen verwarren [10](#page=10) [9](#page=9). > **Tip:** Het is belangrijk om te beseffen dat het begrip tijd bij jonge kinderen nog in ontwikkeling is en sterk gekoppeld is aan concrete ervaringen en waarnemingen. ### 6.1.6 Proces van ontwikkeling van tijdsbegrip Het ontwikkelen van tijdsbegrip is een langdurig proces dat gebaseerd is op de beleving van: * **Opeenvolging:** Het besef dat gebeurtenissen elkaar opvolgen, wat ordening brengt in het dagelijks leven (bv. na regen komt zonneschijn). Dit stelt kinderen in staat te anticiperen [12](#page=12). * **Tijdsduur:** Het ervaren dat iets kort of lang duurt, wat bijvoorbeeld tijdens wedstrijdjes, wachten op een verrassing of door honger en slaap wordt geleerd [12](#page=12). * **Verandering:** Het waarnemen van veranderingen bij zichzelf, anderen en de omgeving, variërend in snelheid [12](#page=12). * **Verwoording:** Het onder woorden brengen van ervaringen rondom opeenvolging, duur en verandering om meer grip te krijgen op het begrip tijd [12](#page=12). * **Meting:** Het leren vergelijken van oud en nieuw, en het kwantitatief meten van duur met natuurlijke tijdmeters [12](#page=12). Het kunnen klokkijken betekent niet automatisch dat er sprake is van echt tijdsbegrip; kinderen kunnen wijzers aflezen zonder het concept van tijd te begrijpen. Het omgaan met klok en kalender is echter cultureel onmisbaar en kleuters raken hier geleidelijk aan vertrouwd mee. Het ontwikkelen van 'ontluikend historisch besef' gebeurt door het ontdekken van continuïteit en verandering, gekoppeld aan het plaatsen van gebeurtenissen in de eigen levensgeschiedenis [12](#page=12). ### 6.1.7 Begrippen in verband met tijd Kleuters schatten tijd subjectief in, afhankelijk van hun verwachting, stemming of interesse. Ze gebruiken soms woorden als 'uur' zonder een echt tijdsbegrip te hebben. Op driejarige leeftijd beginnen ze tijd als iets doorlopend te zien: 'nu', 'voor nu' en 'na nu'. Hun lichaampje is een hulpmiddel om tijd te ervaren door middel van beweging, tempoverschillen en vergelijkingen in verschillende spelen [13](#page=13). #### 6.1.7.1 Vier belangrijke tijdsbegrippen * **Tijdsinterval:** De afstand tussen twee tijdstippen, vaak gesignaleerd door instrumenten of materialen zoals de schoolbel, een fluit of handgeklap [13](#page=13). * **Tijdsduur:** Hoe lang iets duurt, wat wordt aangegeven met instrumenten zoals een slinger, metronoom, zandloper of eierwekker. Vergelijkingen met brandende kaarsen kunnen ook helpen om tijdsduren te ervaren [14](#page=14). * **Tijdstip:** Het moment waarop een gebeuren plaatsvindt. Kleuters hebben moeite met abstracte aanduidingen als 'straks' en hebben baat bij het koppelen van tijdstippen aan concrete gebeurtenissen. Het gebruik van pictogrammen en het visueel weergeven van het dagritme helpt [14](#page=14). * **Opeenvolging:** De chronologische of lineaire volgorde van handelingen of gebeurtenissen. Dit kan worden uitgedrukt met tekeningen, stappenplannen of dagplanningen. Het terugkijken op gebeurtenissen, het navertellen van verhalen en het ordenen van prenten helpt bij het ontwikkelen van chronologisch bewustzijn. Het samen opbouwen van dag-, weer- en weekkalenders helpt bij het ervaren van de opeenvolging van dag en nacht en weekdagen [15](#page=15) [16](#page=16). ### 6.1.8 Minimumdoelen en vaardigheden De minimumdoelen voor het ontwikkelen van tijdsbegrip omvatten zowel kennis van het verleden (geschiedenis) als vaardigheden in het omgaan met dagelijkse tijd (wiskunde) [18](#page=18) [19](#page=19). #### 6.1.8.1 Geschiedenis minimumdoelen * Kennis van het verleden: Inzicht in hoe mensen overleefden en samenleefden in de prehistorie, oudheid en hedendaagse tijd [18](#page=18). * Bronnengebruik: Erkennen en benoemen van verschillende soorten bronnen uit het verleden [18](#page=18). * Historisch redeneren: Opnoemen van veranderingen tussen verleden en heden [18](#page=18). * Chronologisch bewustzijn: Kennis van begrippen als 'lang geleden', 'nu', 'oud', 'nieuw' en het chronologisch ordenen van gebeurtenissen en eigen ervaringen [19](#page=19). * Reflectie en dialoog: Kennen van begrippen als 'mening', 'overleg', 'stemmen', en begrijpen waarom erfgoed bewaard wordt en dat sporen uit het verleden zichtbaar zijn in het heden [19](#page=19). #### 6.1.8.2 Wiskunde (dagelijkse tijd) minimumdoelen * Tijdstip en tijdsduur: Kennen van de dagen van de week, begrippen als 'eerder', 'later', 'vandaag', 'gisteren', 'morgen', en het kunnen chronologisch ordenen van gebeurtenissen en aftellen naar speciale gebeurtenissen. Kinderen moeten de duur van een activiteit kunnen meten met een meetinstrument [19](#page=19). #### 6.1.8.3 Vaardigheden In het kleuteronderwijs worden aspecten van dagelijkse tijd geïntegreerd in diverse activiteiten, zoals vertellen, poppenkast en kringmomenten. Een systematisch aanbod omvat het omgaan met herkenningstekens, vaste tijdskaders (daglijn, dagklok, weekkalender), verjaardagskalenders en takenborden. Het eerste begin voor het werken rond historische tijd wordt gelegd door het ontdekken dat er een leven 'voor hen' was en dat zijzelf, hun ouders en grootouders een 'verleden' hebben. Ontwikkelde vaardigheden omvatten waarnemen, verzamelen, meten, identificeren, inventariseren, situeren, ordenen, categoriseren, illustreren, construeren, informeren, rapporteren, formuleren, beschrijven, abstraheren, associëren, benoemen, elimineren, verklaren, interpreteren, vertellen en dramatiseren [20](#page=20). ### 6.1.9 De kalenders en tijdsindeling Kalenders en takenborden worden gebruikt om kleuters in concrete situaties verschillende tijdsbegrippen te laten verwoorden. Bij de start van elke dag wordt aandacht besteed aan het groeiende tijdsbesef, zoals welke dag het is, welk dagdeel we starten, welke maand, en hoeveel nachten nog tot vakantie of een verjaardag. Het spelenderwijs omgaan met de tijd aan het begin van de dag helpt jonge kinderen houvast te vinden [21](#page=21). Er zijn mogelijkheden om grote delen van de dag voor te stellen, zoals een dagplan met herkenning van het dagritme, een weekband, flessen vullen tot een bepaalde hoogte, dagdeelblokken stapelen of een venstertje openen voor elk volgend dagdeel [21](#page=21). #### 6.1.9.1 Cyclische of lineaire voorstelling van de tijd * **Cyclische voorstelling:** Benadrukt het ritmische, steeds terugkerende karakter van de tijd [21](#page=21). * **Lineaire/chronologische voorstelling:** Stelt het verloop van tijd voor als een lijn waarop unieke gebeurtenissen worden weergegeven [21](#page=21). Voor de jongste kleuters ligt de focus op de tijdmaat 'dag', omdat het begrip 'week' hun begripsvermogen nog overstijgt. De daglijn wordt gebruikt om functioneel en vaardig om te gaan met dag en nacht door middel van symbolen of pictogrammen die kinderen kunnen toepassen in spel en slaapmomenten. Het stapsgewijs ervaren van de opeenvolging van dag en nacht en van verschillende dagen (van maandagochtend tot vrijdagavond) helpt hen om zich bewust te worden van deze ritmes [22](#page=22). * * * ## Veelgemaakte fouten om te vermijden * Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens * Let op formules en belangrijke definities * Oefen met de voorbeelden in elke sectie * Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Tijdsbeleving | Het subjectieve ervaren van tijd, waarbij de waarneming van tijdsduur wordt beïnvloed door factoren zoals emoties, interesse of de aard van de activiteit. Dit staat tegenover objectieve tijdsmeting. | | Cyclische voorstelling van tijd | Een manier om tijd weer te geven als een terugkerend ritme, zoals de opeenvolging van dag en nacht, de dagen van de week, of de seizoenen. Dit benadrukt het herhalende karakter van tijd. | | Lineaire voorstelling van tijd | Een weergave van tijd als een voortschrijdende lijn, waarop unieke gebeurtenissen chronologisch worden geplaatst. Dit wordt vaak gebruikt voor historische tijdlijnen. | | Tijdsinterval | De afstand tussen twee specifieke tijdstippen of gebeurtenissen. Dit concept helpt bij het structureren en meten van temporaliteit. | | Tijdsduur | De lengte van de periode dat iets duurt. Dit kan zowel subjectief als objectief worden ervaren en gemeten. | | Tijdstip | Het specifieke moment waarop een bepaalde gebeurtenis plaatsvindt of een toestand begint of eindigt. | | Opeenvolging | De chronologische of logische volgorde waarin gebeurtenissen of handelingen elkaar opvolgen. Dit is een fundamentele bouwsteen voor het begrip van tijd. | | Historisch tijdsbesef | Het vermogen om abstract te kunnen omgaan met tijd in de context van het verleden. Dit omvat het begrijpen van tijdsaanduidingen, tijdvakken en de chronologische ordening van historische feiten. | | Historisch bewustzijn | Het besef van de blijvende en veranderende aspecten in het menselijk samenleven door de tijd heen. Het omvat inzicht in hoe de tijd het leven van mensen beïnvloedt. | | Erfgoededucatie | Een vorm van educatie die cultureel erfgoed gebruikt als doel of middel, met als doel het ontwikkelen van aandacht en belangstelling voor het erfgoed en een positieve houding ten opzichte van het behoud ervan. | | Weer | De toestand van de atmosfeer op een specifieke plaats en gedurende een korte periode, gekenmerkt door factoren zoals temperatuur, bewolking, wind en neerslag. | | Klimaat | De gemiddelde toestand van de atmosfeer over een groot gebied en een lange periode, doorgaans gebaseerd op waarnemingen van minimaal 35 jaar. | | Klimaatverandering | Een significante en langdurige verandering in de gemiddelde weerspatronen die het klimaat van een regio of de aarde als geheel bepalen, vaak toegeschreven aan menselijke activiteiten. | | Duurzame ontwikkeling | Een ontwikkelingsmodel dat voorziet in de behoeften van de huidige generatie zonder de mogelijkheden van toekomstige generaties in gevaar te brengen, gericht op het evenwicht tussen mens, milieu en economie. | | Duurzame Ontwikkelingsdoelen (SDG's) | Een reeks van 17 doelen, vastgesteld door de Verenigde Naties in de Agenda 2030, die wereldwijd gericht zijn op het creëren van een duurzamere maatschappij op economisch, sociaal en ecologisch vlak. | | Weervoorspelling | Het proces van het voorspellen van de toekomstige toestand van het weer, gebaseerd op meteorologische waarnemingen, analyses van weerkaarten en computermodellen. | | Weerwaarneming | Het systematisch registreren en analyseren van atmosferische verschijnselen, zoals temperatuur, luchtdruk, bewolking, neerslag en wind, met behulp van meetinstrumenten en zintuigen. | | Fronten (meteorologie) | Grensgebieden tussen verschillende luchtmassa's met uiteenlopende eigenschappen zoals temperatuur en vochtigheid, die vaak weersveranderingen veroorzaken (bv. koufront, warmtefront). | | Ruimte | Dat gedeelte van de omgeving dat door grenzen wordt bepaald en waarin men zich kan bevinden of bewegen. Dit kan concreet (werkelijke ruimte) of voorgesteld (afgebeelde, verkleinde, of abstracte ruimte) zijn. | | Ruimtelijke oriëntatie | De vaardigheid om zich in de ruimte te oriënteren, inclusief het begrijpen van plaats, richting en afstand ten opzichte van zichzelf en objecten in de omgeving. | | Lichaamsoriëntatie | Het proces waarbij het eigen lichaam wordt gebruikt als primair referentiepunt om ruimtelijke begrippen te ervaren en te begrijpen (subject-subject relatie). | | Subject-object relatie | Een ruimtelijke relatie waarbij een voorwerp of locatie wordt beschreven ten opzichte van het eigen lichaam (het subject), met het subject als referentiepunt. | | Object-object relatie | Een ruimtelijke relatie waarbij de positie, afstand of richting van een voorwerp wordt bepaald ten opzichte van een ander voorwerp, dat als referentiepunt dient (geocentrisch referentiesysteem). | | Topografie | De studie van de kenmerken van de aarde en haar oppervlak, inclusief de beschrijving van landschappen, reliëfvormen en menselijke infrastructuur. | | Verkeersopvoeding | Het proces van het aanleren van kennis, vaardigheden en attitudes die nodig zijn voor veilig en verantwoord gedrag in het verkeer, aangepast aan de ontwikkelingsfase van het kind. | | Motorische vaardigheid | De bekwaamheid om bewegingen van het lichaam te coördineren en te beheersen, wat essentieel is voor deelname aan verkeerssituaties. | | Ruimte- en tijdsperceptie | Het vermogen om ruimte en tijd correct te structureren en te interpreteren, wat cruciaal is voor het nemen van beslissingen in verkeerssituaties. | | Burgerschapszin | Het geheel van waarden, kennis en vaardigheden die een individu in staat stellen om actief en verantwoord deel te nemen aan de samenleving. | | Gender | Het sociale en culturele construct van mannelijkheid en vrouwelijkheid, inclusief de bijbehorende ideeën, verwachtingen en normen. Dit staat los van het biologische geslacht. | | Seksesterotype | Vereenvoudigde en vaak overdreven ideeën over de kenmerken en gedragingen die typisch zijn voor mannen en vrouwen, wat kan leiden tot beperkingen in keuzes en kansen. | | Gezin | Een sociale eenheid bestaande uit individuen die een verwantschapsband delen, zoals ouders en hun kinderen, en die samen een huishouden vormen. Er zijn diverse gezinsvormen mogelijk. | | Huidskleur | De natuurlijke pigmentatie van de huid, die varieert tussen individuen en kan worden beïnvloed door genetische, geografische en omgevingsfactoren. | | Cultuur | Een breed begrip dat verwijst naar gedeelde gewoonten, tradities, waarden, normen, geloofssystemen, taal en gedragingen van een groep mensen, die van generatie op generatie worden doorgegeven. | | Handicap | Een lichamelijke, zintuiglijke, verstandelijke of psychische beperking die de normale ontwikkeling of deelname aan de maatschappij kan belemmeren. | | Participatie | Het recht en de mogelijkheid van kinderen om hun mening te geven, deel te nemen aan besluitvorming en invloed uit te oefenen op zaken die hen aangaan. | | Feit | Een uitspraak of gebeurtenis die objectief waarneembaar, meetbaar of bewijsbaar is en die niet afhankelijk is van persoonlijke opvattingen of interpretaties. | | Mening | Een persoonlijke opvatting, oordeel of standpunt over iets, dat subjectief is en kan variëren tussen individuen. | | Vooroordeel | Een mening die niet gebaseerd is op feiten of bewijs, maar op stereotypen of vooropgezette ideeën, en die vaak negatief of discriminerend van aard is. |

# Tijd en periodisering van de geschiedenis Het indelen van de geschiedenis in verschillende periodes helpt om het verloop van de menselijke ontwikkeling te begrijpen en te analyseren. ## 1. Tijd en periodisering van de geschiedenis ### 1.1 De historische periodes De geschiedenis wordt opgedeeld in verschillende periodes om een gestructureerd overzicht te bieden. Deze indeling helpt bij het bestuderen van de evolutie van samenlevingen, culturen, politieke systemen en technologische ontwikkelingen. * **Prehistorie:** Begint met het ontstaan van de eerste mensachtigen (3 tot 5 miljoen jaar geleden) en eindigt rond 10.000 v.C. met de Neolithische Revolutie. Gedurende deze periode leefde de mens van jacht en verzamelen, ontwikkelde hij het gebruik van werktuigen en leerde hij vuur te maken. Vroege mensensoorten omvatten *Australopithecus*, *Homo habilis*, *Homo erectus* en *Homo sapiens*. De bewoning was nomadisch. * **Oudheid:** Loopt van ongeveer 3500 v.C. (eenmaking van Egypte en ontstaan schrift) tot ongeveer 500 n.C. (val van het West-Romeinse Rijk). Dit domein omvat: * **Oude Nabije Oosten:** Kenmerkend voor deze periode zijn de beschavingen van Mesopotamië (met de Tigris en Eufraat) en Egypte (met de Nijl). Belangrijke ontwikkelingen waren de landbouw, de opkomst van steden, de uitvinding van het schrift (spijkerschrift en hiërogliefen), het wiel en de bouwkunst. De tijdrekening met een basisgetal van 12 en de maankalender zijn eveneens van Soemerische oorsprong. In Egypte bouwde men piramides als grafmonumenten voor farao's. * **Klassieke Oudheid:** Dit omvat de Griekse en Romeinse beschavingen. * **Griekse beschaving:** Begon met de Minoïsche en Myceense beschavingen. Door de bergachtige aard van Griekenland en de vele eilanden, ontwikkelde de zeehandel zich sterk. Dit leidde tot de vorming van onafhankelijke stadstaten (poleis), waarvan Athene (democratie) en Sparta de belangrijkste waren. Griekse denkers, zoals natuurfilosofen, verklaarden de wereld met verstand en logica. De Griekse cultuur werd later verspreid door Alexander de Grote. * **Romeinse beschaving:** Groeide uit tot een wereldrijk met een sterk leger, een goed georganiseerd bestuur en gemeenschappelijke wetten. De aanleg van heirbanen vergemakkelijkte handel en communicatie, wat leidde tot de *Pax Romana*. Het Romeinse Rijk werd in 395 n.C. opgesplitst in het West- en Oost-Romeinse Rijk. Het Latijn vormt de basis voor veel Europese talen. Het Christendom, dat zich vanaf de 1e eeuw n.C. verspreidde, werd uiteindelijk staatsgodsdienst. Het West-Romeinse Rijk viel in 476 n.C., wat het begin van de Middeleeuwen markeerde. * **Middeleeuwen:** Lopen van ongeveer 500 n.C. tot 1500 n.C. (ontdekkingsreizen). Na de val van het West-Romeinse Rijk werd Europa onveilig door volksverhuizingen en invallen. Het feodale systeem ontstond, waarbij grond (het feodum) werd uitgeleend in ruil voor loyaliteit en dienstverlening. De kerk behield veel macht. Vanaf de 11e eeuw was er een heropbloei van steden, handel en bevolkingsgroei, mede dankzij verbeterde landbouwtechnieken zoals het drieslagstelsel en de uitvinding van de zwaardere ploeg en efficiëntere molens. Binnen de steden ontstonden ambachten en gilden. * **Vroegmoderne Tijd:** Loopt van ongeveer 1500 n.C. tot 1800 n.C. (Franse en Industriële Revolutie). Na de val van Constantinopel in 1453 kwamen oude kennis en ideeën terug naar Europa (Renaissance). Nieuwe navigatie-instrumenten en de zoektocht naar handelsroutes leidden tot grote ontdekkingen door reizigers zoals Columbus en Vasco da Gama. Europese landen koloniseerden gebieden in Afrika, Amerika en Azië. Spanje werd een machtige handelsnatie. Rivaliteit tussen Europese staten zoals Frankrijk, Engeland en Spanje kenmerkte deze periode. De Reformatie, met hervormers als Maarten Luther en Johannes Calvijn, leidde tot de opkomst van protestantse kerken. De Amerikaanse Revolutie en de Franse Revolutie vonden plaats aan het einde van deze periode, met ideeën als vrijheid, gelijkheid en broederschap. * **Moderne Tijd:** Loopt van ongeveer 1800 n.C. tot 1945 (einde Tweede Wereldoorlog). * **Industriële Revolutie:** Begonnen in Groot-Brittannië in de tweede helft van de 18e eeuw, breidde zich uit naar andere Europese landen. De uitvinding van de stoommachine door James Watt zorgde voor een enorme toename van de productie. Bevolkingsgroei en urbanisatie waren belangrijke gevolgen. Slechte arbeids- en leefomstandigheden en kinderarbeid waren de keerzijde. * **Eerste Wereldoorlog (1914-1918/1919):** Ontstond door internationale spanningen en bondgenootschappen. De moord op Aartshertog Frans-Ferdinand was de directe aanleiding. Kenmerkend was de opmars van Duitsland, gevolgd door een lange stellingenoorlog in loopgraven. Gevolgen waren de verandering van de Europese kaart, de opkomst van nieuwe grootmachten en de oprichting van de Volkenbond. * **Tweede Wereldoorlog (1939-1945):** Kwam voort uit de onvrede na WO I en de opkomst van totalitaire regimes zoals nazi-Duitsland onder Hitler en fascistisch Italië onder Mussolini. De Duitse inval in Polen was de directe aanleiding. De oorlog werd gekenmerkt door Blitzkrieg, de strijd tussen Asmogendheden en Geallieerden, en eindigde met de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki. * **Hedendaagse Tijd:** Begint vanaf 1945 tot heden. Na WO II werden de Verenigde Naties opgericht om vrede en veiligheid te bevorderen. Europa begon zich stap voor stap te verenigen (EU). De Koude Oorlog tussen het westblok (VS) en het oostblok (Rusland) domineerde de politieke wereld, eindigend met de val van het communisme. De periode vanaf 1980 wordt soms ook wel de periode van informatietechnologie genoemd, na de val van het communisme en de ontwikkelingen in de Koude Oorlog. ### 1.2 Kenmerken van de periodes Elke periode wordt gekenmerkt door een eigen "tijdsgeest", een specifieke manier van denken en leven die de samenleving bepaalt. Deze kenmerken worden geanalyseerd aan de hand van vier grote domeinen: * **Economisch domein:** Hoe goederen worden verworven en verdeeld. * **Politiek domein:** Wie de macht heeft en hoe deze wordt uitgeoefend. * **Sociaal domein:** Hoe mensen samenleven. * **Cultureel domein:** Hoe mensen hun leven zin geven, zich uiten en kennis vergaren. Dit domein kent subdomeinen zoals levensbeschouwing en godsdienst, taal en expressie, kunst, wetenschap en techniek, onderwijs en vorming, sport en vrije tijd. ### 1.3 Tijdlijnen en Overzichten De volgende tabellen geven een overzicht van de indeling in periodes en de belangrijkste gebeurtenissen en ontwikkelingen. | Periode | Tijdsgrenzen | Belangrijke Kenmerken | | :---------------- | :------------------------------------ | :----------------------------------------------------------------------------------------- | | Prehistorie | tot ca. 3500 v.Chr. | Ontstaan mens, jagen en verzamelen, werktuigen, vuur, nomadisch leven, Neolithische Revolutie | | Oudheid | ca. 3500 v.Chr. tot ca. 500 n.Chr. | Egypte, Mesopotamië, Griekenland, Rome, schrift, stadstaten, democratie, imperium, Christendom | | Middeleeuwen | ca. 500 tot ca. 1500 n.Chr. | Feodalisme, opkomst steden, handel, kerkelijke macht, kruistochten | | Vroegmoderne Tijd | ca. 1500 tot ca. 1800 n.Chr. | Ontdekkingsreizen, kolonisatie, Renaissance, Reformatie, revoluties, globalisering | | Moderne Tijd | ca. 1800 tot ca. 1945 n.Chr. | Industriële Revolutie, nationalisme, wereldoorlogen | | Hedendaagse Tijd | Vanaf ca. 1945 n.Chr. | Koude Oorlog, dekolonisatie, globalisering, informatietechnologie, EU, VN | #### 1.3.1 Menselijke evolutie en Prehistorie | Mensensoort | Kenmerken | | :-------------------- | :------------------------------------------ | | *Australopithecus* | Zuidelijke mensaap (oudste mensachtige) | | *Homo habilis* | Handige mens (gebruikte stenen werktuigen) | | *Homo erectus* | Rechtop lopende mens (gebruikte vuur) | | *Homo sapiens* | Wetende mens (verstandige mens) | | *Homo sapiens sapiens*| Moderne mens | * **Prehistorische bewoning:** Tijdelijke hutten van takken en dierenhuiden, rondtrekkend (nomadisch), kleine groepjes. * **Neolithische bewoning:** Permanente huizen van leem, hout en stro, vast op één plek (sedentair), grotere dorpen en gemeenschappen. #### 1.3.2 Beschavingen van de Oudheid | Naam beschaving | Situering in tijd | Belangrijke kenmerken | | :------------- | :---------------------------- | :-------------------------------------------------------------------- | | Minoïsche | Rond 2000 v.Chr. op Kreta | Vroege beschaving in de Egeïsche Zee | | Myceense | Rond 1600 v.Chr. op Grieks vasteland | Invloedrijk in Griekenland, ging ten onder door invasies | | Soemerisch | Mesopotamië (ca. 5000-500 v.Chr.)| Spijkerschrift, wiel, irrigatie, ziggoerats, steden | | Egyptisch | langs de Nijl (ca. 3000-30 v.Chr.)| hiëroglyfen, farao's, piramides, vruchtbare grond door Nijl overstroming | | Grieks | (ca. 500-400 v.Chr.) | Stadstaten (polis), democratie (Athene), filosofie, wetenschap | | Romeins | (ca. 1e eeuw v.Chr.-1e eeuw n.Chr.)| Wereldrijk, heirbanen, rechtssysteem, Latijn, verspreiding Christendom | #### 1.3.3 Middeleeuwen en de Feodale Maatschappij * **Factoren voor de heropleving van steden:** * Veiligheid: een veiligere samenleving bevorderde de heropleving van stedelijke nederzettingen. * Handel: de heropleving van de handel leidde tot de stichting van nieuwe steden. * **Technische vernieuwingen in de Middeleeuwen en Vroegmoderne Tijd:** * Karveel: verbeterde scheepsbouw voor lange reizen. * Kompas: maakte navigatie op volle zee mogelijk. * Astrolabe: positiebepaling op zee met behulp van sterren. * Drukpers en kaarten: verspreiding van aardekennis. #### 1.3.4 Ontdekkingsreizen en de Vroegmoderne Tijd | Ontdekkingsreiziger | Jaar van belangrijk moment | Belangrijkste prestatie | | :------------------ | :------------------------- | :------------------------------------------------------------- | | Hendrik de Zeevaarder | 1ste helft 15e eeuw | Stimuleerde Portugese ontdekkingsreizen langs de Afrikaanse kust | | Christopher Columbus| 1492 | Ontdekte Amerika (in de veronderstelling in Indië te zijn) | | Magellaan & Elcano | 1519-1521 | Eerste reis om de wereld | | Vasco da Gama | 1497-1499 | Vond zeeroute naar Indië langs Afrika | * **Verdrag van Tordesillas (1494):** Verdeelde de wereld tussen Portugal (oosten) en Spanje (westen). Andere mogendheden zoals Engeland, Frankrijk en Nederland mengden zich later in de handel. #### 1.3.5 Europese Staten en Religieuze Verdeeldheid * **Grote Europese koninkrijken in de 16e eeuw:** * Frankrijk: geregeerd door Frans I (Dynastie Valois). * Engeland: geregeerd door Hendrik VIII (Dynastie Tudor). * Spanje: geregeerd door Karel V (Dynastie Habsburg). * **Reformatie:** Gevolg van kritiek op misbruiken en wangedrag binnen de Katholieke Kerk. Belangrijke hervormers waren Maarten Luther (Lutheranisme) en Johannes Calvijn (Calvinisme). Dit leidde tot de opkomst van protestantse kerken. De Katholieke Kerk reageerde met de Inquisitie. #### 1.3.6 Revoluties en Oorlogen * **Amerikaanse Revolutie (18e eeuw):** De 13 Britse kolonies in Noord-Amerika verklaarden zich onafhankelijk in 1776. Belastingheffing, met name op thee in 1773, leidde tot protest. George Washington werd de eerste president van de VS. * **Franse Revolutie (18e eeuw):** Begon in 1789, beïnvloed door de ideeën van de Verlichting (vrijheid, gelijkheid, broederschap). De Val van de Bastille symboliseerde de machtsovername door het volk. Napoleon Bonaparte greep later de macht. * **Industriële Revolutie (2e helft 18e eeuw - einde 19e eeuw):** Begon in Groot-Brittannië met de stoommachine, leidend tot massaproductie, urbanisatie en sociale misstanden. * **Eerste Wereldoorlog (1914-1918/1919):** Veroorzaakt door internationale spanningen en bondgenootschappen. De moord op Aartshertog Frans-Ferdinand was de directe aanleiding. Gekenmerkt door bliksembewapening en loopgravenoorlog. * **Tweede Wereldoorlog (1939-1945):** Voortgekomen uit de onvrede na WO I en de opkomst van totalitaire regimes. De Duitse inval in Polen was de aanleiding. Gekenmerkt door Blitzkrieg en de strijd tussen Asmogendheden en Geallieerden. #### 1.3.7 De Koude Oorlog * **Periode:** ca. 1948 tot 1989. * **Oorzaak:** Spanningen tussen het westblok (geleid door de VS, met een democratisch-kapitalistisch systeem) en het oostblok (geleid door de Sovjet-Unie, met een communistisch systeem). * **Kenmerk:** Geen directe oorlog tussen de grootmachten, maar een wapenwedloop en ideologische strijd. * **Gevolg:** Politieke en militaire spanningen wereldwijd, met proxy-oorlogen. Eindigde met de val van het communisme. > **Tip:** Het bestuderen van de geschiedenis met behulp van deze periodisering helpt om verbanden te leggen tussen gebeurtenissen en om de evolutie van de mensheid beter te begrijpen. Let op de overgangen tussen periodes, deze zijn vaak geleidelijk en worden bepaald door belangrijke veranderingen in economie, politiek en cultuur. --- # Ontwikkeling van beschavingen en culturen Dit thema behandelt de opkomst en ontwikkeling van diverse oude beschavingen en culturen, zoals Mesopotamië, Egypte, Griekenland en Rome, inclusief hun maatschappelijke, politieke en culturele kenmerken. ### 2.1 De menswording en de eerste mensgroepen De periode van de eerste mensachtigen op aarde strekt zich uit van drie tot vijf miljoen jaar geleden, tot de Neolithische Revolutie rond 10.000 v.C. De mens verspreidde zich vanuit Afrika naar Azië, Europa en Amerika. De menselijke evolutie wordt gekenmerkt door veranderingen in schedelvorm, hersengrootte, gebit, skelet (rechtop lopen) en het gebruik van werktuigen. Vroege menselijke gemeenschappen leefden van jacht en voedselverzameling, waarbij mannen jaagden en vrouwen vruchten en planten verzamelden. ### 2.2 De Neolithische Revolutie De Neolithische Revolutie, die zich situeert tussen circa 8000 v.C. en 3000 v.C., markeert een ingrijpende verandering in de menselijke levenswijze, met name de ontwikkeling van landbouw. Deze revolutie ontstond in de Vruchtbare Sikkel, gelegen in het huidige Irak, Syrië en Turkije, en verspreidde zich later naar Europa, Azië en Afrika. Na de laatste ijstijd begon de mens granen te verzamelen en te telen, en ontdekte hij dat dieren gedomesticeerd konden worden voor veeteelt. Domesticatie omvat het tam maken van wilde dieren en het telen van planten voor menselijk gebruik, zoals melk, vlees en granen. Bewoningspatronen veranderden drastisch; huizen werden niet langer uitsluitend van dierenhuiden gemaakt, maar ook van hout, leem en stro. De mens ging permanent op één plaats wonen (sedentair leven). Naast landbouw werd aardewerk vervaardigd voor voedselopslag, en met de ontwikkeling van brons, een legering van koper en tin, ontstonden sterkere werktuigen dan die van steen of koper alleen. > **Tip:** De Neolithische Revolutie wordt beschouwd als een van de meest fundamentele transformaties in de menselijke geschiedenis, omdat het de basis legde voor permanente nederzettingen en de ontwikkeling van complexere samenlevingen. ### 2.3 Mesopotamië: het tweestromenland Mesopotamië, gelegen in het huidige Irak tussen de rivieren Tigris en Eufraat, was een van de eerste centra van beschaving, bloeiend van circa 5000 v.C. tot 500 v.C. De vruchtbare gronden, gevoed door de jaarlijkse overstromingen van de rivieren, maakten landbouw mogelijk. De ontwikkeling van irrigatiekanalen en de uitvinding van de houten ploeg verbeterden de oogsten aanzienlijk. De Soemerische gemeenschap ontwikkelde stedelijke centra met lemen huizen, vaak rond een tempelcomplex, de ziggoerat, dat ook diende als voorraadschuur. De noodzaak om handelsactiviteiten en voorraden bij te houden leidde tot de ontwikkeling van een schrift, het spijkerschrift, op kleitabletten. Belangrijke uitvindingen die aan de Soemeriërs worden toegeschreven zijn onder meer het wiel (voor wagens en pottenbakkersschijven), baksteen, gewelfbogen in de bouwkunst, de maankalender en een tijdrekening gebaseerd op het getal 12. ### 2.4 De Egyptische cultuur en beschaving De Egyptische beschaving ontwikkelde zich langs de Nijl in Noord-Afrika, van circa 3000 v.C. tot 30 v.C. De jaarlijkse overstromingen van de Nijl zorgden voor een vruchtbare sliblaag, essentieel voor landbouw. Het hiëroglyfenschrift, ook wel de taal van de goden genoemd, werd op papyrus geschreven. De farao was de absolute heerser van Egypte. De piramides dienden als monumentale graftombes voor de farao's, met als doel hun overgang naar het hiernamaals te verzekeren. De bouw van deze piramides werd uitgevoerd door gespecialiseerde ambachtslieden, boeren en slaven. Natron werd gebruikt voor het conserveren van lichamen (mummificatie). ### 2.5 De Griekse beschaving De Griekse beschaving, die bloeide van circa 500 v.C. tot 400 v.C. in de klassieke oudheid, ontstond uit de Minoïsche (rond 2000 v.C.) en Myceense (rond 1600 v.C.) beschavingen, die ten onder gingen door invallen van Zeevolkeren. Griekenland, met zijn bergachtige terrein en vele eilanden, leunde sterk op de zee voor voedsel, handel en contacten met andere gebieden. De samenleving was georganiseerd in onafhankelijke stadstaten, of poleis, met elk een eigen bestuur, leger en wetten. Athene en Sparta waren de twee belangrijkste poleis. Athene ontwikkelde de democratie, een regeringsvorm waarbij het volk (demos) macht had (kratie), hoewel het stemrecht beperkt was tot een kleine groep vrije, mannelijke burgers. Griekse natuurfilosofen probeerden de natuur en het heelal te verklaren door middel van verstand en logische redenering. > **Voorbeeld:** Het concept van de democratie, zoals ontwikkeld in Athene, heeft de politieke systemen van latere beschavingen diepgaand beïnvloed. ### 2.6 De Romeinse beschaving De Romeinse beschaving, die zich uitbreidde van de 1e eeuw v.C. tot de 1e eeuw n.C. in de klassieke oudheid, transformeerde van een stadstaat tot een uitgestrekt rijk dat zich uitstrekte van Groot-Brittannië tot Noord-Afrika en van de Atlantische Oceaan tot de Eufraat. De stichting van Rome wordt gedateerd op 21 april 753 v.C. De aanleg van heirbanen (wegen) faciliteerde snelle troepenverplaatsingen, bestuurlijke communicatie en handel, wat bijdroeg aan de stabiliteit en de Pax Romana (Romeinse vrede). Het Romeinse Rijk kon standhouden dankzij een goed georganiseerd bestuur, een sterk leger en gemeenschappelijke wetten. In 395 n.C. werd het rijk opgesplitst in het West-Romeinse Rijk (met Latijn als taal) en het Oost-Romeinse Rijk (met Grieks als taal). Het West-Romeinse Rijk viel in 476 n.C., terwijl het Oost-Romeinse Rijk, met Constantinopel als nieuwe hoofdstad, standhield tot 1453 n.C. ### 2.7 Ontstaan en verspreiding van het Christendom Het Christendom ontstond in de 1e eeuw n.C. in Palestina, met Jezus van Nazareth als centrale figuur. Jezus predikte een leer van gelijkheid voor God, naastenliefde, barmhartigheid en de mogelijkheid tot vergeving van zonden door geloof in hem. Hij beloofde eeuwig leven in een hemels paradijs aan zijn volgelingen. Factoren die bijdroegen aan de verspreiding van het Christendom waren de eenheid van het Romeinse Rijk, de ruime verkeersmogelijkheden, de relatieve verdraagzaamheid binnen de Romeinse samenleving en de aantrekkingskracht van de levensvorm van de eerste christelijke gemeenschappen. Hoewel christenen aanvankelijk vervolgd werden, kreeg het geloof in 313 n.C. officieel bestaansrecht met het Edict van Milaan. In 380 n.C. werd het Christendom de staatsgodsdienst van het Romeinse Rijk, met name om eenheid te bewaren in een uiteenvallend rijk. Monniken speelden een rol in het ontginnen van land en ontwikkelden modellandbouw. ### 2.8 De Germaanse volksverhuizingen Tussen de 4e en 5e eeuw n.C., aan het einde van de klassieke oudheid en het begin van de middeleeuwen, vonden de Germaanse volksverhuizingen plaats. Germaanse volkeren trokken vanuit Midden- en Noord-Europa, vaak op de vlucht voor de Hunnen, op zoek naar veiligheid, vruchtbare grond en rijkdom. Deze migraties leidden tot aanzienlijke veranderingen in Europa. Het Frankische volk slaagde erin het belangrijkste Germaanse rijk te stichten. Koning Clovis van de Franken bekeerde zich tot het Christendom, wat zijn rijk versterkte en de steun van de kerk verzekerde. Karel de Grote wordt beschouwd als "vader van Europa" omdat hij West-Europa verenigde en in 800 n.C. tot keizer werd gekroond, wat de basis legde voor toekomstige Europese eenheid. ### 2.9 De Islam en zijn betekenis voor het Westen De Islam ontstond in de 7e eeuw n.C. op het Arabisch schiereiland, met de profeet Mohammed als centrale figuur. Rond 570 n.C. werd Mohammed geboren in Mekka, destijds een welvarend handels- en religieus centrum. In 610 n.C. begon hij met de verkondiging van de Islam, een monotheïstische religie gebaseerd op overgave aan de wil van Allah. De leer van Mohammed berust op de vijf zuilen van de Islam: geloofsbelijdenis, gebed, armoedebelasting, vasten en de bedevaart naar Mekka. De Islamitische expansie bracht het rijk tot aan de Atlantische Oceaan en de Indische Oceaan. De Arabische expansie werd echter gestopt in het westen door de Franken onder Karel Martel bij Poitiers in 732 n.C. en in het oosten door het Byzantijnse Rijk. > **Voorbeeld:** De Arabische expansie vormde een directe confrontatie met het Europese machtsblok, wat de grenzen van beide invloedssferen bepaalde en latere culturele en politieke interacties sterk beïnvloedde. ### 2.10 De feodale maatschappij in West-Europa Na de val van het West-Romeinse Rijk (476 n.C.) en tijdens de Germaanse volksverhuizingen, ontstond er onveiligheid in Europa. Handel viel stil, en ruilhandel werd de norm. In de 8e eeuw n.C. nam de onveiligheid verder toe door invallen van de Noormannen (Vikingen), Arabieren en Magyaren. Als reactie hierop ontstond het feodale systeem, waarbij koningen land (het feodum of leen) uitleenden aan edelen in ruil voor loyaliteit en militaire dienstverlening. Dit leidde tot de opkomst van vele kleine, regionale machtscentra. De kerk behield een sterke invloed en werkte vaak samen met de koningen. ### 2.11 De heropbloei van de steden in Europa Vanaf de 11e eeuw n.C. begon Europa economisch te heropleven, wat leidde tot de heropbloei van steden. Verbeterde landbouwtechnieken, zoals het drieslagstelsel, een zwaardere ploeg en het gebruik van wind- en watermolens, zorgden voor meer voedsel en een bevolkingsgroei. Dit stimuleerde handel en de ontwikkeling van ambachten. Middeleeuwse steden kenmerkten zich door dicht op elkaar gebouwde huizen, smalle, vaak onverharde straten en een gebrek aan hygiëne, wat de verspreiding van ziekten zoals de pest bevorderde. Ambachten en gilden regelden de productie, opleiding en handel binnen de steden, en steden verkregen steeds meer macht en privileges. ### 2.12 Aanzet tot de ontdekkingsreizen De periode vanaf de 15e eeuw n.C. markeert het begin van de ontdekkingsreizen, gedreven door economische motieven (handel, met name in specerijen) en een drang naar verkenning en avontuur. Technische vernieuwingen, zoals het vaste roer, verbeterde de scheepsbouw en navigatie, wat langere reizen over open zee mogelijk maakte. De ontwikkeling van schepen zoals de karveel, met meerdere masten en een efficiënter zeilplan, was cruciaal. Spanje en Portugal namen het voortouw in deze ontdekkingsreizen, gemotiveerd door economisch gewin, de zoektocht naar nieuwe handelsroutes, de verspreiding van het Christendom, politieke macht en prestige, en pure nieuwsgierigheid. De hoge prijs van specerijen in Europa, zoals peper, gaf aanleiding tot de uitdrukking "peperduur". > **Tip:** De opkomst van de karveel betekende een technologische doorbraak die de reikwijdte van Europese ontdekkingsreizen drastisch vergrootte. ### 2.13 Spanje en Portugal verdeelden de wereld In de 15e en 16e eeuw n.C. verdeelden Spanje en Portugal de ontdekte wereld onderling middels het Verdrag van Tordesillas (1494). Portugal kreeg het oosten en Spanje het westen toegewezen. Belangrijke ontdekkingsreizigers uit deze periode waren onder meer Christoffel Columbus, die Amerika ontdekte maar dacht in Indië te zijn aanbeland, en Vasco da Gama, die de zeeweg naar Indië rond Afrika vond. Andere noemenswaardige figuren zijn Ferdinand Magellaan, die de eerste reis om de wereld voltooide, en Hernán Cortés, die het Azteekse rijk veroverde. Tegen het einde van de 16e eeuw mengden andere Europese mogendheden, zoals Engeland, Frankrijk en Nederland, zich in de wereldhandel, wat leidde tot de doorbraak van het Spaanse en Portugese monopolie. ### 2.14 Christoffel Columbus en de ontdekking van Amerika Christoffel Columbus, geboren rond 1451 in Genua, Italië, werd door zijn vader opgeleid tot matroos en verdiepte zich in aardrijkskunde. Na een verblijf in Lissabon, waar hij in aanraking kwam met de geavanceerde Portugese scheepvaart, begon hij te geloven dat er land in het westen lag. Koning Jan II van Portugal weigerde zijn plannen te financieren, maar koning Ferdinand V en koningin Isabella van Castilië verleenden de benodigde steun. Columbus vertrok in 1492 vanuit Palos, Spanje, met drie schepen: de Santa Maria, de Niña en de Pinta. Op 12 oktober 1492 bereikte hij land, wat hij beschouwde als Azië. Hij maakte in totaal vier reizen naar de Nieuwe Wereld en bracht onbekende planten, dieren, goud en enkele inheemse volkeren mee naar Spanje. ### 2.15 De gevolgen van de ontdekkingsreizen De ontdekkingsreizen vanaf de 15e tot de 18e eeuw n.C. hadden verreikende gevolgen. Enerzijds verbeterde de kennis van de aarde, nam het contact tussen culturen toe, kwamen er nieuwe gewassen, ontstonden er nieuwe handelscentra en nam de rijkdom van sommige Europese landen toe. Anderzijds leidde dit tot Europese kolonisatie, culturele overheersing, de uitroeiing en slavernij van inheemse bevolkingen, en de import van Afrikaanse slaven, wat resulteerde in de trans-Atlantische driehoekshandel. Spaanse, Franse, Engelse en Portugese kolonies werden gesticht in Amerika. Miljoenen Afrikanen werden onder dwang naar Amerika vervoerd onder gruwelijke omstandigheden, waarbij velen stierven door honger, ziektes en mishandeling. De slaven werden tewerkgesteld op plantages en boerderijen, vaak onder toezicht van slavendrijvers. > **Voorbeeld:** De introductie van nieuwe gewassen, zoals de aardappel en de maïs, vanuit Amerika naar Europa had een significante impact op de Europese landbouw en voedselvoorziening. ### 2.16 Tegenstellingen binnen en tussen Europese staten In de 16e en 17e eeuw n.C. werd Europa gekenmerkt door rivaliteit tussen grote koninkrijken zoals Frankrijk, Engeland en Spanje. Deze rivaliteit was gebaseerd op territoriale claims en religieuze verdeeldheid. Hendrik VIII van Engeland voerde een evenwichtspolitiek om te voorkomen dat Frankrijk of het Habsburgse Rijk te dominant werden. De Reformatie, geïnitieerd door Maarten Luther en Johannes Calvijn, leidde tot een diepe crisis binnen het Christendom. Misbruiken binnen de Kerk, zoals de verkoop van kerkelijke ambten en wangedrag van geestelijken, ondermijnden het vertrouwen. De verspreiding van nieuwe leerstellingen werd versterkt door de boekdrukkunst. De Katholieke Kerk reageerde met contrareformatie, waaronder het opstellen van een catechismus, meer godsdienstonderricht en de inquisitie om ketters op te sporen. ### 2.17 De Amerikaanse Revolutie In de 18e eeuw n.C. kwamen de dertien Engelse kolonies in Noord-Amerika in opstand tegen Groot-Brittannië. Na de Zevenjarige Oorlog (1763), waarin Groot-Brittannië veel Franse kolonies verwierf, verhoogde het Britse parlement de belastingen op de kolonies om de oorlogskosten te dekken, met name de theebelasting van 1773, die leidde tot de Boston Tea Party. De economie van de kolonies was sterk gebaseerd op overzeese handel. De Onafhankelijkheidsverklaring, opgesteld op 4 juli 1776, stelde dat alle mensen gelijke rechten hebben op vrijheid, leven en het streven naar geluk. De Amerikaanse Revolutie resulteerde in de oprichting van de Verenigde Staten van Amerika, met George Washington als eerste president. ### 2.18 De Franse Revolutie De Franse Revolutie, die plaatsvond in de 18e eeuw n.C., was sterk beïnvloed door de ideeën van de Verlichting, zoals "Durf je verstand te gebruiken!". Filosofen als Montesquieu (scheiding der machten) en Rousseau (gelijkheid, volkssoevereiniteit) legden de basis voor de revolutionaire idealen van vrijheid, gelijkheid en broederschap. Voorafgaand aan de revolutie werd Frankrijk geregeerd door koningen met absolute macht (absolutisme), gesteund door de adel en geestelijkheid die privileges genoten. De val van de Bastille in 1789 symboliseerde de overwinning van het volk op de koninklijke willekeur. De revolutie leidde tot de opstelling van de Verklaring van de Rechten van de Mens, de invoering van een grondwet in 1791 en de uitroeping van een republiek in 1792. Na een periode van terreur greep Napoleon Bonaparte de macht. ### 2.19 De Industriële Revolutie De Industriële Revolutie, die begon in de tweede helft van de 18e eeuw in Groot-Brittannië en zich later verspreidde naar België, Frankrijk en Duitsland, markeert een fundamentele verschuiving van handarbeid naar machinale productie. De uitvinding en verbetering van de stoommachine, met name door James Watt, speelden hierin een cruciale rol. Dit leidde tot een snellere en efficiëntere productie van goederen. De bevolkingsgroei, mede dankzij verbeterde hygiëne, nieuwe gewassen (aardappel, maïs) en vaccinaties, zorgde voor een grotere vraag naar producten, wat de industrialisatie verder stimuleerde. Britse kolonies leverden grondstoffen en afzetmarkten voor de geïndustrialiseerde landen. De keerzijde van de Industriële Revolutie waren de slechte arbeids- en leefomstandigheden voor arbeiders en wijdverbreide kinderarbeid. ### 2.20 De Eerste Wereldoorlog De Eerste Wereldoorlog, van circa 1914 tot 1918-1919, werd ingeluid door de moord op Aartshertog Frans-Ferdinand van Oostenrijk-Hongarije. De oorlog kende twee hoofdfasen: het Duitse bliksemoffensief door België naar Frankrijk, en de daaropvolgende stellingenoorlog in de loopgraven. De oorlog veranderde de kaart van Europa drastisch; het Russische, Duitse en Oostenrijks-Hongaarse keizerrijk verdwenen, en nieuwe grootmachten, zoals de VS, kregen meer invloed. Duitsland werd zwaar gestraft met oorlogsschadevergoedingen, en de Volkenbond werd opgericht in 1919. ### 2.21 De Tweede Wereldoorlog De Tweede Wereldoorlog (circa 1939-1945) ontstond deels uit de onvrede in Duitsland na het Verdrag van Versailles aan het einde van WOI. De annexatie van Polen door Duitsland op 1 september 1939 wordt gezien als de aanleiding tot het conflict. De aanval op Pearl Harbor door Japan op 7 december 1941 bracht de VS in de oorlog. De oorlog werd gekenmerkt door snelle Duitse veroveringen met de Blitzkrieg-tactiek en later door de geallieerde tegenoffensieven, waaronder D-Day op 6 juni 1944, dat leidde tot de bevrijding van Europa. De oorlog eindigde met de inzet van atoombommen op Hiroshima en Nagasaki. Na WOII werd de Verenigde Naties (VN) opgericht als opvolger van de Volkenbond. De periode na 1945 werd gedomineerd door de Koude Oorlog, een periode van spanningen tussen het westerse blok (geleid door de VS) en het oostblok (geleid door de Sovjet-Unie), die zich uitte in dreigingen en een wapenwedloop in plaats van directe militaire confrontatie. Deze periode eindigde met de val van het communisme. | Periode | Belangrijke gebeurtenissen | | :-------------------- | :---------------------------------------------------------------- | | Prehistorie | Tot 3500 v.Chr.: ontstaan mens, Neolithische Revolutie | | Oude Nabije Oosten | Egypte en Mesopotamië, ontwikkeling stad, schrift, wiel | | Klassieke Oudheid | Griekse en Romeinse beschavingen, democratie, Romeinse recht | | Middeleeuwen | Val West-Romeinse Rijk, feodalisme, heropbloei van steden, kruistochten | | Vroegmoderne Tijd | Ontdekkingsreizen, Renaissance, Reformatie, kolonisatie | | Moderne Tijd | Industriële Revolutie, Amerikaanse en Franse Revoluties, WO I & II | | Hedendaagse Tijd | Vanaf 1945: Koude Oorlog, dekolonisatie, globalisering, EU | **Menselijke evolutie:** | Naam species | Kenmerken | | :------------------- | :-------------------------------------------------------- | | Australopithecus | Zuidelijke mensaap (oudste mensachtige) | | Homo habilis | Handige mens (gebruikte stenen werktuigen) | | Homo erectus | Rechtop lopende mens (gebruikte vuur) | | Homo sapiens | Wetende mens (verstandige mens) | | Homo sapiens sapiens | Moderne mens | **Verandering in bewoning:** | Prehistorische bewoning | Neolithische bewoning | | :---------------------- | :---------------------------------------------------- | | Tijdelijke hutten | Permanente huizen (leem, hout, stro) | | Rondtrekkend (nomadisch)| Vast op 1 plaats (sedentair) | | Kleine groepjes | Grotere dorpen en gemeenschappen | **Oude beschavingen:** | Naam beschaving | Situering in tijd | | :-------------- | :---------------------------------- | | Minoïsch | Rond 2000 v.C. (Kreta) | | Myceens | Rond 1600 v.C. (Grieks vasteland) | **Factoren voor de heropbloei van steden:** | Factor | Voordeel | | :--------- | :------------------------------------------------- | | Veiligheid | Veiligere samenleving, heropleving stedelijke nederzettingen | | Handel | Heropleving van handel, stichting van nieuwe steden | **Technische vernieuwingen in ontdekkingsreizen:** | Technische vernieuwing | Vooruitgang | | :--------------------- | :-------------------------------------------------- | | Karveel | Verbeterde scheepsbouw voor lange reizen | | Kompas | Navigatie op volle zee mogelijk | | Astrolabium | Positiebepaling op zee met behulp van sterren | | Drukpers & kaarten | Verspreiding van aardekennis | **Belangrijke ontdekkingsreizigers en periodes:** | Ontdekkingsreiziger/Periode | Jaartal/Periode | | :-------------------------- | :------------------- | | Hendrik de Zeevaarder | Eerste helft 15e eeuw | | Christoffel Columbus | 1492 | | Magellaan & Elcano | 1519-1521 | | Vasco da Gama | 1497-1499 | **Grote Europese koninkrijken (16e-17e eeuw):** | Koninkrijk | Regerende vorst | Dynastie | | :--------- | :------------- | :------- | | Frankrijk | Frans I | Valois | | Engeland | Hendrik VIII | Tudor | | Spanje | Karel V | Habsburg | **Eerste Wereldoorlog (1914-1918):** | Oorlogvoerende partij | Voornaamste landen | | :-------------------- | :------------------------------ | | Centralen | Duitsland, Oostenrijk-Hongarije | | Geallieerden | Frankrijk, Engeland, Rusland, VS | **Tweede Wereldoorlog (1939-1945):** | Oorlogvoerende partij | Voornaamste landen | | :-------------------- | :---------------------------------- | | Asmogendheden | Duitsland, Italië, Japan | | Geallieerden | Engeland, Frankrijk, VS, Sovjet-Unie | **Na WOII:** | Overwinnaar/Macht | Samenlevingsmodel | | :--------------------- | :-------------------- | | Verenigde Staten | Democratie (Westblok) | | Rusland (Sovjet-Unie) | Communisme (Oostblok) | --- # De ontdekkingsreizen en hun impact De periode van de ontdekkingsreizen markeert een cruciale fase in de wereldgeschiedenis, gekenmerkt door een drang naar exploratie, economische expansie en culturele uitwisseling met verreikende gevolgen. ### 3.1 Aanzet tot de ontdekkingsreizen #### 3.1.1 Motieven voor zeevaart De aantrekkingskracht van de zee in de 15e en 16e eeuw was veelzijdig: * **Handel:** De zee was een essentiële route voor handel en economische ontwikkeling. * **Verkenning:** De zee bood kansen voor ontdekking en avontuur. #### 3.1.2 Technische vernieuwingen in de scheepsbouw Voor de 15e eeuw beperkte de zeevaart zich voornamelijk tot kustvaart en rivier- en binnenwatervaart. Belangrijke technische vernieuwingen maakten de oversteek van oceanen mogelijk: * **Vast roer:** Maakte het mogelijk om de juiste route aan te houden. * **Karveel:** Een nieuw scheepsmodel dat voortkwam uit de bevindingen van de Zuid-Europese galei (snel, met roeiriemen en driehoekige zeilen) en de Noord-Europese kogge (hoog, met één mast en vierkant zeil). De karveel was snelzeilend, had een achterstevenroer, overnaadse huidbeplanking, drie masten met zowel vierkante als driehoekige zeilen, en was beter geschikt voor de oceaan. #### 3.1.3 Belang van specerijen Specerijen waren in de 15e eeuw van grote economische waarde en werden gebruikt voor: * Het kruiden van spijzen, met name vlees. * Het verbergen van de mindere kwaliteit van vlees. * Als bewaarmiddel. * In de bereiding van medicijnen. De hoge prijs van peper en andere specerijen in die tijd leidde tot de uitdrukking "peperduur". #### 3.1.4 Europese machten aan het roer Spanje en Portugal namen aanvankelijk het voortouw in de ontdekkingsreizen. De motieven die hen hiertoe aanzetten waren: * **Economische winst:** Handel in specerijen. * **Zoektocht naar nieuwe handelsroutes:** Om Aziatische producten sneller en directer te verkrijgen. * **Verspreiding van het Christendom:** Het zendingsideaal speelde een rol. * **Politieke macht en prestige:** Het vergroten van invloed en aanzien. * **Drang naar avontuur en kennis:** De nieuwsgierigheid naar de onbekende wereld. #### 3.1.5 Belangrijke ontdekkingsreizigers en hun prestaties Verschillende ontdekkingsreizigers speelden een sleutelrol: * **Henrik de Zeevaarder:** Actief in de eerste helft van de 15e eeuw, bevorderde de Portugese exploratie. * **Bartolomeu Diaz:** Voer rond de zuidelijke kaap van Afrika. * **Vasco da Gama:** Vond de zeeweg naar Indië langs het Oosten. * **Christoffel Columbus:** Ontdekte Amerika in 1492, hoewel hij dacht dat hij Indië had bereikt. Hij maakte in totaal vier reizen naar de Nieuwe Wereld. * **Ferdinand Magellaan en Juan Sebastián Elcano:** Ondernamen de eerste reis om de wereld, voltooid tussen 1519 en 1521. * **Vasco Núñez de Balboa:** Doorstak de landengte van Panama en bereikte de Stille Oceaan. * **Giovanni Caboto (John Cabot):** Verkende de oostkust van Noord-Amerika. * **Jacques Cartier:** Voer de Sint-Laurensstroom op in Noord-Amerika. * **Pedro Álvares Cabral:** Ontdekte toevallig Brazilië op weg naar Indië. * **Hernán Cortés:** Veroverde het gebied van de Azteken. * **Francisco Pizarro:** Veroverde het gebied van de Inca's. ### 3.2 Spanje en Portugal verdeelden de wereld #### 3.2.1 Het Verdrag van Tordesillas Het Verdrag van Tordesillas, gesloten in 1494, verdeelde de nieuw ontdekte wereld tussen Portugal en Spanje. Portugal kreeg de gebieden ten oosten van een afgebakende lijn, terwijl Spanje de gebieden ten westen ervan kreeg. Paus Alexander VI speelde een rol bij deze verdeling. #### 3.2.2 Concurrentie van andere Europese mogendheden Eind 16e eeuw begonnen andere Europese mogendheden, zoals Engeland, Frankrijk en de Nederlanders (Hollanders), zich te mengen in de handel met het Oosten. Dit doorbrak het monopolie van Spanje en Portugal. Kapers, gesteund door vorsten zoals koningin Elizabeth I van Engeland, plunderden regelmatig Spaanse en Portugese schepen. De rivaliteit culmineerde in militaire conflicten, zoals de nederlaag van de Spaanse Armada in het Kanaal tegen de Engels-Hollandse vloot. #### 3.2.3 Verovering van het Azteken- en Incarijk * **Cortés en de Azteken:** Hernán Cortés veroverde het Aztekenrijk in Mexico. * **Pizarro en de Inca's:** Francisco Pizarro veroverde het Incarijk in Peru. Hij wist de Inca-leider Atahualpa gevangen te nemen en, ondanks een enorme losprijs in goud en zilver, ter dood te brengen. ### 3.3 De gevolgen van de ontdekkingsreizen De ontdekkingsreizen hadden diepgaande en blijvende gevolgen voor zowel Europa als de gekoloniseerde gebieden. #### 3.3.1 Positieve gevolgen voor Europa * **Verbeterde kennis van de aarde:** Cartografie en geografische kennis namen enorm toe. * **Meer contact tussen culturen:** Uitwisseling van ideeën, technologieën en producten. * **Nieuwe gewassen:** Introductie van producten zoals aardappelen, maïs, tomaten en tabak in Europa, wat leidde tot voedselzekerheid en bevolkingsgroei. * **Opkomst van handelscentra:** Steden als Lissabon, Sevilla, Antwerpen en Amsterdam werden belangrijke centra van wereldhandel. * **Toegenomen rijkdom voor sommige landen:** Vooral Spanje en Portugal profiteerden aanvankelijk van de rijkdommen uit de koloniën. #### 3.3.2 Negatieve gevolgen voor de gekoloniseerde gebieden * **Europese kolonisatie en culturele overheersing:** Europese machten vestigden kolonies en legden hun politieke, economische en culturele systemen op. * **Uitroeiing en slavernij van inheemse bevolking:** Miljoenen inheemse Amerikanen kwamen om door geweld, ziekten en dwangarbeid. * **Import van Afrikaanse slaven:** Om het tekort aan arbeidskrachten op de plantages op te vangen, werden miljoenen Afrikanen tot slaaf gemaakt en naar Amerika verscheept. * **Driehoekshandel:** Een systeem van handel dat Europa, Afrika en Amerika met elkaar verbond, waarbij ruwe materialen vanuit Amerika naar Europa gingen, goederen (inclusief wapens) vanuit Europa naar Afrika werden verscheept om slaven te kopen, en de slaven vervolgens naar Amerika werden gebracht. #### 3.3.3 De trans-Atlantische slavenhandel * **De reis:** Afrikanen moesten lange afstanden afleggen, vaak in ijzeren kragen en kettingen. Vele stierven van honger en ziektes tijdens het transport naar de kust. * **De handel:** Europese slavenhandelaars kochten voornamelijk jonge mannen en vrouwen, waarbij ouderen, zieken en gewonden werden afgewezen. * **De slavernij:** Slavenschepen waren overvol, vies en benauwd. Gevangenen zaten vastgeketend in kleine ruimtes, zonder sanitaire voorzieningen. Gebrek aan voedsel, water en de uitbraak van ziektes eisten veel slachtoffers. Mishandeling was aan de orde van de dag. * **Arbeid in de koloniën:** Slaven werden tewerkgesteld op grote rijst- en suikerplantages, waar ze lange dagen moesten werken onder toezicht van slavendrijvers met zwepen. De meesten waren landarbeiders, maar sommigen werkten als huisbediende of vakman. > **Tip:** De ontdekkingsreizen en de daaruit voortvloeiende kolonisatie brachten immense rijkdom naar Europa, maar dit ging ten koste van onnoemelijk veel leed voor de inheemse bevolkingen en de tot slaaf gemaakte Afrikanen. Begrijp de dualiteit van deze periode. #### 3.3.4 Verspreiding van ziekten De ontdekkingsreizen leidden ook tot de verspreiding van ziekten. Europese ziekten zoals pokken en mazelen, waarvoor de inheemse bevolking van Amerika geen immuniteit had, veroorzaakten catastrofale epidemieën. Omgekeerd brachten ze mogelijk ook ziekten naar Europa. > **Voorbeeld:** Dysenterie (een darminfectie met diarree) en pokken (een besmettelijke virale ziekte) waren voorbeelden van ziekten die een grote impact hadden. ### 3.4 Impact op de wereldkaart en politiek De ontdekkingsreizen leidden tot een ingrijpende verandering op de wereldkaart en de politieke verhoudingen: * **Europese dominantie:** Europese machten stichtten kolonies in Amerika, Afrika en Azië, wat leidde tot eeuwenlange Europese overheersing. * **Nieuwe handelsnetwerken:** De wereldhandel breidde zich enorm uit en nieuwe handelsroutes werden gevestigd. * **Rivaliteit tussen Europese staten:** De strijd om koloniën en handelsmacht leidde tot talloze conflicten tussen Europese mogendheden in de 16e en 17e eeuw, zoals de rivaliteit tussen Spanje en Frankrijk, en later tussen Engeland, Frankrijk en Nederland. ### 3.5 Verbinding met andere historische periodes De ontdekkingsreizen luiden de Vroegmoderne Tijd in, een periode die gekenmerkt wordt door globalisering, economische groei en ingrijpende maatschappelijke veranderingen. De gevolgen van de ontdekkingsreizen zijn direct verbonden met latere historische gebeurtenissen zoals de Industriële Revolutie, de Amerikaanse en Franse Revoluties, en de wereldwijde koloniale rijken. --- # Revoluties en mondiale conflicten Hier is de samenvatting voor "Revoluties en mondiale conflicten": ## 4. Revoluties en mondiale conflicten Dit onderwerp verkent de ingrijpende revolutionaire periodes en grote mondiale conflicten die de moderne wereld hebben gevormd, van de politieke en industriële revoluties tot de wereldoorlogen en de Koude Oorlog. ### 4.1 De Amerikaanse Revolutie De Amerikaanse Revolutie, die plaatsvond in de 18e eeuw, was een cruciaal keerpunt in de geschiedenis. De dertien Engelse kolonies in Noord-Amerika, economisch sterk door handel en slavenarbeid, kwamen in opstand tegen de Britse belastingen, met name de theebelasting van 1773. De Onafhankelijkheidsverklaring op 4 juli 1776, met haar nadruk op gelijke rechten, vrijheid, leven en het streven naar geluk, vormde de ideologische basis voor de nieuwe natie. De Verenigde Staten werden onafhankelijk in 1776, met George Washington als eerste president. Deze revolutie was mede een gevolg van de Zevenjarige Oorlog, die in 1763 eindigde met een Britse overwinning op Frankrijk. ### 4.2 De Franse Revolutie De Franse Revolutie, eveneens in de 18e eeuw, werd ingegeven door de ideeën van de Verlichting, zoals vrijheid, gelijkheid en broederschap. Voorafgaand aan de revolutie werd Frankrijk geregeerd onder een absolutistisch regime, waarbij de adel en geestelijkheid privileges genoten. De val van de Bastille, een symbool van koninklijke willekeur, markeerde een belangrijke overwinning voor het volk. Tijdens de revolutie werd de Verklaring van de Rechten van de Mens opgesteld, en in 1791 kreeg Frankrijk een grondwet, gevolgd door de oprichting van een Republiek in 1792. Na een periode van Terreur nam Napoleon Bonaparte de macht over, veroverde een groot deel van Europa en werd uiteindelijk in 1815 verslagen bij Waterloo. ### 4.3 De Industriële Revolutie De Industriële Revolutie, die begon in Groot-Brittannië in de tweede helft van de 18e eeuw en zich verspreidde naar landen als België, Frankrijk en Duitsland, transformeerde de productiewijze drastisch. Aanvankelijk gebruikte men natuurlijke energiebronnen zoals spierkracht, wind en water. De uitvinding van de stoommachine door Thomas Newcomen en de verbeterde versie van James Watt maakten mechanische energie mogelijk, wat leidde tot snellere en efficiëntere productie. De bevolkingsgroei, mede dankzij verbeterde hygiëne en nieuwe gewassen, stimuleerde de vraag naar productie. De keerzijde van deze revolutie waren slechte arbeids- en leefomstandigheden en wijdverbreide kinderarbeid. ### 4.4 De Eerste Wereldoorlog De Eerste Wereldoorlog (1914-1918) werd uitgelokt door de moord op Aartshertog Frans-Ferdinand op 28 juni 1914. De oorlog kende twee hoofdfasen: het Duitse bliksemoffensief en de daaropvolgende langdurige stellingenoorlog in loopgraven. Nederland, Spanje, Zwitserland en Scandinavië bleven neutraal. Belangrijke gevolgen van de oorlog waren de veranderde kaart van Europa met het verdwijnen van grote keizerrijken, de opkomst van nieuwe grootmachten zoals de VS, en zware straffen voor Duitsland. In 1919 werd de Volkenbond opgericht. ### 4.5 De Tweede Wereldoorlog en de Koude Oorlog De Tweede Wereldoorlog (1939-1945) begon met de Duitse inval in Polen. De aanleiding voor de deelname van de VS was de aanval op Pearl Harbor. Duitsland, Italië en Japan vormden de asmogendheden, tegenover de geallieerden zoals Groot-Brittannië, Frankrijk, de VS, China en de Sovjet-Unie. Belangrijke keerpunten waren de slag bij Midway, de strijd om Stalingrad en de landing in Normandië (D-day). De oorlog eindigde met het gebruik van atoombommen op Hiroshima en Nagasaki. Na de oorlog werd de Verenigde Naties (VN) opgericht, als opvolger van de falende Volkenbond. De periode na 1945 werd gekenmerkt door de Koude Oorlog, een ideologische strijd tussen het westblok (VS) en het oostblok (Sovjet-Unie, China), die niet uitmondde in directe oorlog, maar wel in dreigingen en een wapenwedloop. De Koude Oorlog eindigde met de val van het communisme. > **Tip:** De periodisering in de geschiedenis is een hulpmiddel; de overgangen tussen periodes zijn vaak geleidelijk en overlappen elkaar. Het is belangrijk om de belangrijkste kenmerken van elke periode te kennen. > **Tip:** Bij mondiale conflicten is het essentieel om de oorzaken, het verloop (belangrijke veldslagen/strategieën) en de gevolgen (politieke, economische, sociale veranderingen) te analyseren. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Neolithische Revolutie | Een ingrijpende verandering in de prehistorie, rond 8000 v.C. tot 3000 v.C., waarbij de mens overstapte van een nomadisch bestaan van jacht en verzamelen naar een sedentaire levensstijl door de ontwikkeling van landbouw en veeteelt (domesticatie). | | Domesticatie | Het proces waarbij wilde dieren tam worden gemaakt en planten worden gecultiveerd om nuttig te zijn voor de mens, zoals voor melk, vlees, wol of voedselproductie. | | Spijkerschrift | Een van de oudste bekende schriftsystemen, oorspronkelijk ontwikkeld door de Soemeriërs in Mesopotamië, waarbij tekens werden ingedrukt in kleitabletten met een griffel. | | Hiëroglyfen | Het schrift van de oude Egyptenaren, bestaande uit een systeem van beeldsymbolen dat zowel lettergrepen als hele woorden kon voorstellen, gebruikt op monumenten, papyrus en grafschriften. | | Polis (Stadstaat) | Een onafhankelijke gemeenschap in het oude Griekenland, bestaande uit een stad met het omliggende platteland, met een eigen bestuur, wetten en leger, zoals Athene en Sparta. | | Democratie | Een regeringsvorm waarbij de macht bij het volk ligt, direct of indirect via gekozen vertegenwoordigers. In Athene was dit een vroege vorm waarbij alleen vrije mannelijke burgers stemrecht hadden. | | Pax Romana | Een periode van relatieve vrede en stabiliteit in het Romeinse Rijk, die duurde van ongeveer 27 v.C. tot 180 n.C., mogelijk gemaakt door een sterk leger, goed georganiseerd bestuur en gemeenschappelijke wetten. | | Feodum (Leen) | Een stuk grond dat door een heer (leenheer) werd toegekend aan een vazal (leenman) in ruil voor loyaliteit, militaire dienst en andere diensten. Dit vormde de basis van het leenstelsel. | | Gilden | Organisaties van ambachtslieden of handelaren in middeleeuwse steden die regels opstelden voor productie, opleiding, prijzen en lidmaatschap, om de kwaliteit en concurrentie te beheersen. | | Karveel | Een type schip dat ontwikkeld werd in de 15e eeuw en essentieel was voor de ontdekkingsreizen, vanwege zijn snelheid, wendbaarheid en vermogen om lange oceaanreizen te maken. Het combineerde kenmerken van eerdere scheepsmodellen. | | Verdrag van Tordesillas | Een verdrag uit 1494, gesloten tussen Spanje en Portugal, met bemiddeling van de paus, dat de niet-Europese wereld verdeelde in twee invloedssferen voor kolonisatie en verkenning. | | Onafhankelijkheidsverklaring | Een formeel document waarin een kolonie of staat haar soevereiniteit en onafhankelijkheid verklaart ten opzichte van een heersende macht. De Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring stelt beginselen van gelijkheid en het recht op verandering van regering. | | Verlichting | Een intellectuele en culturele beweging in de 18e eeuw die nadruk legde op rede, wetenschap en individuele rechten, en die leidde tot kritiek op absolutisme en traditionele autoriteit, met denkers als Montesquieu en Rousseau. | | Industriële Revolutie | Een periode van grote technologische en economische veranderingen, beginnend in Groot-Brittannië in de late 18e eeuw, gekenmerkt door de overgang van handarbeid naar gemechaniseerde productie, met de uitvinding van de stoommachine als cruciaal element. | | Koude Oorlog | Een periode van geopolitieke spanning tussen het Westen (onder leiding van de VS) en het Oostblok (onder leiding van de Sovjet-Unie) van ongeveer 1947 tot 1991, gekenmerkt door ideologische strijd, wapenwedloop en proxy-conflicten, maar zonder directe grootschalige militaire confrontatie tussen de supermachten. |

# Africa in World History: From Prehistory to the Present This study guide provides a comprehensive overview of Africa's history, exploring its diverse environments, rich cultural heritage, and complex interactions with the global stage, from its origins as the cradle of humanity to its modern challenges and triumphs. ## Physical Context of African History: Geography and Environment Africa's geography and environment have profoundly shaped its history and its connections with the wider world. While not deterministic, these factors influenced human choices, opportunities, and interactions. The continent's immense size and diverse climates—ranging from glaciers and deserts to rainforests and grasslands—mean there is no single "African environment." ### Key Geographical Features * **Africa's immense size** contributes to its significant geographical and climatic diversity. * **The Sahara Desert:** Historically wetter than today, it once supported lakes, grasslands, and early agricultural developments. * **The Savannah:** Spanning most of sub-Saharan Africa, this region of grass and trees has been a major center of African history due to its fertile and human-friendly conditions. * **Rainforest Zone:** Dense tropical forests in West and Central Africa (e.g., the Congo Basin) present agricultural challenges but have been shaped by human activity. * **Southern Africa (Cape Region):** Features a small Mediterranean climate zone supporting diverse crops. * **Climate Symmetry:** Due to its equatorial position, Africa exhibits climatic zone repetition north and south of the equator. ### Challenges of the African Environment * **Poor Soils:** Ancient, leached, and nutrient-poor soils are common due to the continent's geological age and constant warmth causing rapid decomposition, necessitating intensive farming practices. Volcanic highlands offered more fertile conditions. * **Uneven Rainfall:** Rainfall is often cyclical and concentrated into short seasons, making agriculture unpredictable. The Intertropical Convergence Zone (ITCZ) drives these seasonal shifts. * **Disease Environment (Human Diseases):** Long human habitation has led to the evolution of virulent diseases like malaria (particularly *Plasmodium falciparum*) and yellow fever, which have historically impacted populations and outsiders differently. * **Animal Diseases (Trypanosomiasis/Sleeping Sickness):** Transmitted by the tsetse fly, this disease affected humans and livestock, limiting the use of cattle and horses and impacting transport and resources. > **Tip:** Understanding the interplay between Africa's diverse environments and its human populations is crucial for grasping the continent's historical development. Environmental constraints and opportunities consistently influenced settlement patterns, economic activities, and interactions. ## Controversies in African History and Early Human Development The transition from foraging to farming societies, early human migrations, and the reconstruction of prehistoric pasts are subjects of ongoing scholarly debate. ### Foraging and Early Farming Societies * **Foragers vs. Early Farmers:** Foragers often enjoyed superior nutrition and lower disease burdens, while early farmers faced malnutrition and parasite infestations. Violence patterns remain debated, with some evidence suggesting fewer casualties among foragers. * **Tempo of Agricultural Revolution:** Scholars dispute whether the shift to agriculture was a rapid "Neolithic leap" or a gradual, region-specific process. ### Reconstructing Africa's Early Human Past * **Archaeological Evidence:** The study of material remains like tools, bones, and artifacts, dated using various methods, provides insights into early human life. * **Linguistic Evidence:** By inferring relationships among languages and assuming they descend from common ancestors, scholars can reconstruct ancient cultural traits. The method of glottochronology, though now viewed skeptically, attempts to date linguistic divergence. * **Joseph Greenberg's Contributions:** His classification of African languages laid a foundation for linking linguistic patterns to prehistoric population movements and interpreting the archaeological record. ### Original African Language Families and Migrations * **Khoisan:** Possibly the world's oldest language family, featuring click sounds, likely originated in northeast Africa and spread south. Speakers practiced mobile foraging in arid zones. * **Niger-Congo:** Later dominant in West and southern Africa, speakers focused on gathering wild yams and palm nuts. * **Afro-Asiatic:** Once inhabited a greener Sahara, pioneers of grass-seed gathering that predated agriculture. Semitic peoples are descendants. * **Nilo-Saharan:** Occupied wetter regions of central and northeast Africa, developing an "aquatic tradition" of fishing and hunting. They may have been the first to master boats and leave Africa. > **Tip:** Maps visualizing ecological zones and language family distributions are invaluable for understanding the spatial relationship between environment, subsistence modes, and early human adaptations. ### The African Environment and the First Modern Humans Modern research confirms Africa as the birthplace of behaviorally modern humans, who developed crucial social and cognitive innovations, including language, which likely originated there. These early Africans adapted to diverse environments and climate changes, eventually spreading beyond the continent. ## The Bantu Expansion The Bantu Expansion signifies the dispersal of Bantu languages and people from their ancestral homeland in the Grassfields region of Nigeria and Cameroon. This process, occurring between approximately 5,000 and 1,500 years ago, introduced significant cultural and technological changes, including pottery, stone tools, farming, and metallurgy, across much of Central, Eastern, and Southern Africa. Climate-induced changes in West Central Africa around 2,500 years ago may have accelerated this expansion. ## Early Christianity in Africa Contrary to popular belief, Christianity has ancient roots in Africa, with early communities in North Africa, the Nile Valley, and the Horn of Africa being among the first Christians globally. ### Spread of Christianity in Africa * **North Africa and Egypt:** The foundation of Alexandria by St. Mark around 41 CE established a vibrant Coptic community that engaged in missionary activity along the Mediterranean coast and into the interior. Alexandria became a hub for theological ideas. * **Western Nile Region:** Christianity offered an alternative identity and a form of resistance against Roman oppression and taxation. * **Aksumite Kingdom (Horn of Africa):** King Ezana's baptism around 320-350 CE anchored Christianity in the region and linked it to the Byzantine world. Trade routes facilitated the spread of liturgical texts and clergy. ### African Contributions to Early Christian Thought * **Theological Scholarship:** African Christians shaped early Christian theology through figures like Origen and Tertullian, and the articulation of rigorous apologetic frameworks. * **Monasticism:** The origins of organized communal monasticism can be traced to the Egyptian desert, with St. Anthony's ascetic model inspiring practices that spread throughout the Mediterranean. * **Ecumenical Councils:** African bishops and theologians participated in defining Christian orthodoxy at councils like Nicaea, Ephesus, and Chalcedon. * **Biblical Translations:** The Coptic version of the New Testament and the Ge'ez liturgy in Ethiopia made scripture accessible in local languages. ### Decline of African Christianity After the 7th-century Islamic expansion, Christianity in North Africa and Nubia experienced a prolonged decline due to military conquest, economic pressures, and the erosion of state-supported church structures. While Coptic communities in Egypt survived, they became a minority. Nubian Christian kingdoms eventually disappeared by the 14th century. Ethiopia's Solomonic monarchy, however, maintained a continuous Christian tradition. > **Tip:** Understanding the influence of early African Christians on shaping Christian doctrine and institutions is vital; Africa was not merely a recipient but a foundational contributor. ## Voices from African History: The Kebra Negast This medieval Ethiopian chronicle claims the Solomonic dynasty's descent from King Solomon and the Queen of Sheba, justifying royal authority and linking Ethiopian rulers to biblical tradition. It emphasizes the Ark of the Covenant's presence in Ethiopia, reinforcing its status as a Christian bastion. ## Islam in North and West Africa Islam's arrival in Africa, beginning soon after the Prophet Muhammad's death, transformed North and West Africa, integrating the regions into the *Dar al-Islam* (abode of peace) and fostering strong cultural and economic ties with the broader Islamic world. ### Origins of Islam Islam originated in 7th-century Arabia with the Prophet Muhammad, emphasizing monotheism, social justice, and submission to Allah. The Hijra (migration to Medina in 622 CE) marked the beginning of the Islamic calendar. ### Islam in North Africa * **Arab Conquests:** Muslim armies expanded across the Maghreb between the 7th and 8th centuries. * **Berber Conversion:** Gradual conversion occurred through trade links, intermarriage, and the appeal of Islam's universal message, often blending with local customs. * **Centers of Scholarship:** Urban centers like Kairouan, Cairo, and Fez became hubs of Islamic scholarship and Arabic culture. * **Berber Dynasties:** The Almoravids and Almohads expanded Islam southward into the Sahel and westward into al-Andalus (Spain). * **Cultural and Economic Impact:** Arabic became the language of administration and religion. A unified trans-Saharan trade network linked North and West Africa, with Muslim merchants acting as cultural intermediaries. > **Tip:** Islamization in Africa was a dynamic process of adaptation and interaction, not a simple imposition of Arab culture. Berber agency played a significant role in shaping North Africa's Islamic identity. ### Islam in Kanem-Bornu and Hausaland Islam reached these central Sudanese states through trans-Saharan trade. Rulers converted, integrating Islamic law and scholarship, while local traditions persisted. This led to a blend of commerce, politics, and faith, creating a durable cultural synthesis. ### African Traditional Religions and Conversion Conversion to Islam was often a gradual process of syncretism, blending Islamic beliefs with indigenous traditions like ancestor veneration and belief in spiritual forces. Conversion was frequently elite-driven, with rulers and traders adopting Islam for social, political, and economic advantages. ### The Africanization of Islam Islam became distinctly African through adaptation rather than replacement. Local customs, languages, rituals, and architectural styles were integrated, creating regional variations of the faith. Sufi brotherhoods further localized Islam through mysticism and devotional practices. * **Cultural Integration:** African festivals, music, and oral traditions were woven into Islamic celebrations. * **Local Languages:** Islamic teachings were translated or expressed in Swahili, Hausa, Wolof, and other African languages. * **Social and Political Integration:** Islamic leadership often linked to traditional authority, and Sharia blended with customary law. * **Religious and Spiritual Integration:** Syncretism, retention of ancestor veneration, and the reverence of local marabouts as spiritual leaders. * **Economic and Educational Integration:** Islamic education was adapted locally, and trade networks spread Islam peacefully. * **Linguistic and Intellectual Adaptation:** African scholars produced works blending Islamic theology with African concerns (e.g., Ahmed Baba of Timbuktu), and the Arabic script was adapted to write African languages (Ajami writing system). ## East Africa and the Advent of Islam: The Swahili Civilization The Swahili civilization emerged on the East African coast from a blend of local African development and Indian Ocean trade, driven by the monsoon wind system that enabled predictable maritime voyages. ### The Monsoons Seasonal winds that dictated maritime trade routes in the Indian Ocean, allowing for efficient round-trip voyages and fostering long stays in foreign ports, which promoted cultural contact and settlement. ### Swahili Origins The Swahili people, meaning "people of the coast," are descendants of indigenous Bantu-speaking communities who engaged in early Indian Ocean trade. Archaeological evidence and texts like the *Periplus of the Erythraean Sea* indicate their participation in trade networks long before Islam's arrival. ### Islam and the Emergence of the Swahili The adoption of Islam from the 8th and 9th centuries transformed coastal settlements into Muslim trading towns with stone buildings and mosques. This marked a major social shift, defining Swahili identity and distinguishing them from the interior. By 1000 CE, Swahili society was urban, Islamic, and cosmopolitan. ### The Notion of Primitive, Wild, Exotic, and Broken Africa These sections critique Western stereotypes that misrepresent Africa as static, uncivilized, wild, exotic, or solely defined by conflict and despair. These notions distort history and ignore Africa's dynamism, urbanism, modern economies, and global connections. > **Tip:** Recognize that popular media and historical narratives often perpetuate simplified and distorted images of Africa. The reality is a complex tapestry of tradition, modernity, and continuous change. ### Life in the Early Swahili Towns (750-1000) Early Swahili towns were vibrant trade centers connected to both regional hinterlands and distant Indian Ocean markets. They produced local goods, imported foreign items, and developed complex political and social structures based on kinship and status. ### The High Point of Swahili Civilization (1000-1500) Fueled by an expanding Indian Ocean trade network, Swahili towns became impressive urban centers with monumental architecture. New gold fields in south-central Africa significantly boosted Swahili wealth, with merchants acting as intermediaries. Arab and Persian migrants assimilated into Swahili society, introducing new practices of Islam. ### Urban Transformation Between the 8th and 10th centuries, Swahili coastal settlements underwent significant changes. Growing gold exports attracted Arab and Persian merchants, leading to urban growth, the emergence of a wealthy patrician class, and the adoption of Islamic institutions. Architecturally, coral-stone houses and mosques with lime-mortared walls became characteristic, displaying imported luxury goods and signaling participation in the global trade network. * **Economic Boom from Gold Trade:** Gold from Great Zimbabwe, exported through Sofala, attracted merchants and spurred urban growth. * **Patrician-Driven City-States:** Elite families minted coins, built public buildings, and organized alliances to protect trade routes. * **Islamic Cultural Integration:** Sharifian families settled on the coast, reinforcing Muslim identity. * **Coral-Stone Architecture:** Durable multi-room dwellings and mosques were constructed from local materials. * **Luxury Imports and Display:** Patrician homes showcased imported goods like Chinese porcelain and Persian ceramics. * **Urban Layout and Social Segregation:** Cities developed distinct quarters for elites and commoners. * **Craft Specialization and Hinterland Links:** Local production complemented long-distance trade, connecting coastal markets to interior economies. * **Intermediary Networks:** Arab and Persian merchants facilitated trade between the hinterland and the coast. > **Example:** The Shanga lion, a bronze statue with Indian artistic conventions, demonstrates how Swahili artisans incorporated foreign influences and raw materials into local art objects, reflecting the cosmopolitan character of Swahili urban centers. ### Economic Transformation The Swahili coast's economy evolved from a local exchange system to a diversified, long-distance commercial network. The gold trade, expansion of the slave trade, and export of valuable commodities like timber fueled this transformation, with Kilwa serving as a major trade hub. ### Slavery in Africa and the Plantation Complex Slavery existed in Africa before the Atlantic slave trade, though its extent and nature are debated. African forms of slavery were often more fluid than the chattel slavery of the New World. The plantation system, originating in the Mediterranean, was adapted in the Americas, driving the demand for enslaved African labor. #### The Birth of the Plantation Complex This system, combining agriculture and industry, originated in the eastern Mediterranean and became essential for sugar production due to the brutal and dangerous nature of plantation work. As Ottoman expansion cut off eastern slave markets, Europeans turned to West Africa for labor. #### New Sea Routes and the Atlantic System Portuguese exploration opened new sea routes and expanded the plantation system westward. The development of efficient navigation and the demand for labor for sugar plantations led to the establishment of the transatlantic slave trade. African states, while resisting large-scale slave raids, engaged in trade, exchanging goods for enslaved people. The *El Mina* fortress on the Gold Coast became a significant trading post. #### The Plantation System in the New World Brazil emerged as a major sugar producer, fueling a massive demand for enslaved African labor. This system, spreading to the Caribbean, bound the Atlantic world through the cycle of sugar profits and human suffering. #### Race and Slavery in the New World Africans became the primary source of enslaved labor not due to inherent racial prejudice but for economic and practical reasons, including their relative resistance to tropical diseases and familiarity with tropical agriculture. Native Americans proved unsuitable due to disease and resistance, while Europeans faced similar health issues and had legal protections. * **Why Indians?** Initially present, militarily weaker, and viewed through a lens of religious conversion. * **Why not Indians?** Decimated by disease, unfamiliar with European crops, prone to escape, and difficult to train. * **Why Europeans?** Indentured servitude was common, but they were unfamiliar with tropical crops, had legal protections, and were susceptible to tropical diseases. * **Why Africans?** Possessed relevant environmental knowledge, agricultural and technical skills, and greater disease resistance, making them more "suitable" for plantation labor, though their acquisition was more difficult and expensive. #### The Nature of the Slave Trade The transatlantic slave trade was a brutal commodity system. The **Middle Passage** involved horrific conditions, disease, and violence during the sea voyage, despite enslaved Africans' continuous resistance. * **Shipboard Conditions:** Overcrowded, unsanitary holds, chaining of captives, inadequate food and water, and rapid spread of disease. * **The Human Toll:** High mortality rates among both captives and crew due to disease, starvation, storms, and violence. Uprisings and suicide were responses to extreme suffering. * **Justifications of the Slave Trade:** Religious claims of offering salvation and racial ideologies portraying Africans as unintelligent and needing European guidance were used to rationalize the trade. > **Tip:** The "gun-slave cycle" describes a feedback loop where the demand for slaves fueled conflict and militarization, leading to more captives, while the availability of firearms enabled African rulers to capture more slaves. ### Voices from African History: Equiano’s Description of the Middle Passage Olaudah Equiano's narrative provides a firsthand account of the horrific conditions, extreme cruelty, and dehumanization experienced by enslaved Africans during the transatlantic voyage. ### Diasporic Africans Back in Africa – Routes of Return Some enslaved Africans returned to Africa, particularly to West and West Central Africa from Brazil, forming active trade networks. Freed African Americans were resettled in Sierra Leone and Liberia, influencing local societies and strengthening Atlantic cultural links. ## West and West-Central Africa, 1500-1880 This era witnessed significant transformations driven by European contact and the intensifying transatlantic slave trade. ### The Setting: West and West-Central Africa Prior to European Contact In the 15th century, coastal populations were relatively small, with dense forests and challenging environmental conditions limiting intensive farming. However, valuable forest products and regional trade networks linked these areas to the savannah and North Africa. Population growth and improved farming supported the rise of states like Kongo. ### First Impressions and Early Relations Initial contacts between Portuguese sailors and West African societies were largely diplomatic and peaceful. While early slave raids occurred, African military resistance pushed the Portuguese toward regular trade. Initial encounters did not significantly involve racial prejudice; both sides recognized organized societies and shared some cultural and religious ideas. Trade, diplomacy, and the pursuit of Christianity characterized early relations. ### Africa Transformed? Africa and the Atlantic Slave Trade European demand for enslaved labor surged in the 17th century, directly linked to plantation expansion in the Americas. Debates continue regarding African agency versus victimization in supplying captives, with scholars highlighting pressures from the changing global economy and the strategic choices of African rulers. * **African Agency:** African rulers and traders actively shaped the trade, controlling prices and transaction locations. They used trade goods like firearms, cloth, and cowrie shells to gain wealth, status, and political influence. * **The Role of Firearms:** The introduction of firearms between 1600 and 1850 fueled conflict and intensified slave trading, leading to the "gun-slave cycle." * **Social Impacts:** Gender imbalances resulted from the export of more men, shifting labor roles and consolidating polygamous systems. > **Example:** The kings of Benin sometimes required European traders to purchase political prisoners before engaging in other trade, illustrating how African rulers integrated the slave trade into their political strategies. ### Regional Developments in the Era of the Slave Trade * **Central Africa (Kongo and Ndongo):** Kongo allied with the Portuguese for access to goods and military support, but this led to internal conflict and increased slave exports. Ndongo, under Princess Njinga, resisted Portuguese encroachment through strategic alliances and military action. Kongo eventually disintegrated due to Portuguese intervention and civil war. * **West Africa (Benin, Dahomey, Oyo, and Asante):** Experienced regional shifts in supplier importance. Benin, a strong centralized state, initially limited its involvement in the slave trade. Dahomey leveraged trade profits for firearms and military expansion. Oyo, a savannah state, relied on cavalry and absorbed captives for local use. Asante centralized authority and controlled vast territories, retaining many slaves for local industries. The Bight of Biafra, lacking centralized states, saw exports rise through decentralized "canoe houses." > **Tip:** Comparing regional developments reveals diverse African responses to the slave trade, ranging from state centralization and profit accumulation to resistance and eventual disintegration. ### The End of the Slave Trade and the Rise of "Legitimate" Trade By the early 19th century, economic shifts in Europe led to the abolition of the transatlantic slave trade. Demand shifted to goods like palm oil, gum arabic, and peanuts. This "legitimate trade" encouraged more peaceful commerce, though African economic actors adapted quickly, with elites often consolidating wealth. New communities like the Krio in Sierra Leone emerged from freed or recaptured Africans. ## Colonialism and African Resistance The late 19th century witnessed the rapid colonization of Africa by European powers, facilitated by technological advancements and often justified by ideologies of civilizing missions. ### Europe's Industrial Transformation and Africa Industrial technologies, including steamships, telegraphs, and more advanced firearms, enabled European penetration of Africa's interior. Quinine reduced the risk of tropical diseases for Europeans, earning West Africa the moniker "white man's grave." ### Weapons and Colonialism The development of repeating rifles, breechloaders, and machine guns gave European forces a decisive military advantage over African armies, which often relied on older muskets. This imbalance reshaped colonial expansion and led to overwhelming defeats for many African states. ### The Great Transformation Between 1850 and 1900, industrial weaponry and transport enabled European powers to conquer vast territories in Africa, Asia, and Oceania. This rapid expansion was driven by technological superiority rather than inherent European strength. ### The Limits of Resistance European control was consolidated not only through military might but also due to the absence of a unified African response. African identity was not widespread, leading to varied reactions and even African participation in colonial armies. ### The Colonization of a Continent Colonialization patterns varied: some arose from long-standing commercial ties (Gold Coast), others from deliberate conquest with little prior economic interest (Belgian Congo), and some were influenced by settler presence (Kenya, South Africa). #### The Expansion of the Gold Coast Colony This process involved centuries of European involvement, shifting from initial forts for trade to direct territorial control, driven by factors like the abolition of the slave trade and Asante's declining revenue. Technological advantages, alongside Asante resilience, shaped the outcome. #### Creating the Belgian Congo Unlike other regions, Belgium had no prior commercial interest in the Congo. King Leopold II personally owned the Congo Free State, focusing on extracting profits from ivory and later rubber through forced labor and brutal administration. This led to widespread atrocities and international outcry, eventually resulting in Belgian government takeover. #### Ethiopia: Where European Imperialism Failed Ethiopia stands as a significant exception to European conquest. Its mountainous terrain, strong Christian church, hereditary nobility, and adoption of modern weaponry enabled it to resist Italian invasion at the Battle of Adwa in 1896, preserving its independence. ### African Colonization in Global Perspective By 1900, nearly all of Africa was under European control. This paralleled European imperialism in Asia and Oceania, driven by technological superiority. Ethiopia and Thailand uniquely resisted colonization through diplomacy and strategic compromise. ## Economic Change in Modern Africa: Forced Integration into the World System Over the past 130 years, Africa has been increasingly integrated into the global economy, driven by colonial policies and global market demands. ### The Cash Crop Revolution Colonial governments and independent African states promoted cash cropping to generate revenue and acquire foreign exchange. While predating colonialism, this practice intensified during the colonial era, often forcing Africans into market-oriented agriculture. ### Colonial Transportation Networks The construction of railways, ports, and steamship systems by colonial powers was primarily motivated by facilitating the export of raw materials and cash crops to metropoles, often at the expense of local trade needs. Taxation policies compelled Africans into cash economies. ### Cocoa Farming in Ghana Cocoa farming in Ghana illustrates a successful transition to cash cropping, largely driven by local initiative and prior experience with cash crops. This led to Ghana becoming a leading cocoa producer, generating wealth but also creating social tensions related to labor demands. ### Cotton and Groundnuts in Nigeria Colonial authorities in Nigeria attempted to establish cotton and groundnut economies. While cotton faced market resistance, groundnuts became a successful cash crop, demonstrating how local knowledge and market preferences could influence colonial economic policies. ### Africans as Wage Laborers Colonial powers struggled to secure labor, resorting to forced labor, taxation to compel cash-seeking, and imported workers. European settler farms, industries, and mines became major employers, shaping African engagement in the wage economy. ### Slavery and Labor in Zanzibar Slavery was formally abolished late in Zanzibar's colonial period, but former slaves remained tied to their owners as squatters. Mainland laborers were recruited for demanding tasks, and colonial authorities intervened to supply labor to European settlers, reflecting the complex interplay of economic and political pressures. ## Political Change in the Era of Decolonization and Independence The end of World War II accelerated decolonization across Africa, leading to the establishment of new, independent states facing significant internal and external challenges. ### The Era of Decolonization Weakened European powers and rising African nationalist sentiments, inspired by global liberation movements and wartime experiences, led to the dismantling of colonial empires. Britain and France adopted "middle ground" approaches, expanding limited African participation in governance. ### The Rise of African Nationalist Movements Post-war reforms proved insufficient, fueling mass political parties and organized anticolonial action. Leaders like Kwame Nkrumah mobilized populations through strikes and protests, achieving significant victories in Ghana. Nationalist success often correlated with areas where British indirect rule had been weaker. > **Example:** Kwame Nkrumah's Convention People's Party (CPP) won decisive elections in the Gold Coast (Ghana) in 1951, leading to his release from prison and eventual leadership of an autonomous government. ### Decolonization in the Settler States and Portuguese Africa Settler colonies like Algeria, Kenya, Southern Rhodesia, and South Africa faced violent resistance from white settlers determined to maintain power. Portuguese colonies also experienced prolonged armed struggles. Independence in these regions often involved protracted conflict and significant human costs. ### After Colonialism: Independence ... or into Dependence? Newly independent African states focused on political sovereignty, economic development, and national unity. Projects like the Volta River dam in Ghana and *Ujamaa* villages in Tanzania aimed to foster progress and national identity. Pan-Africanism, championed by leaders like Nkrumah, sought continental unity to compete globally. #### Pan-Africanism This movement aimed to unify African countries and people of African descent worldwide, emphasizing solidarity, cooperation, and collective self-determination. It inspired global diaspora movements and fostered mutual influence between African independence struggles and the U.S. Civil Rights Movement. ### The Challenges of Independence High expectations following independence were met with disillusionment due to rising expenses, limited capacity, ethnic divisions, and Cold War interference. Conflicts like the Congo Crisis and the Nigerian Civil War highlighted the fragility of new states. #### The Congo Crisis The secession of Katanga province, political infighting, and Cold War interference exemplified the challenges faced by the newly independent Democratic Republic of the Congo. Patrice Lumumba's assassination and Mobutu's rise to power underscored the impact of internal divisions and external pressures. ### Political Change in Independent Africa: Innovation or Regression? Many African leaders questioned multiparty systems, favoring one-party rule or military regimes to foster national unity and development. However, these systems often led to authoritarianism, corruption, and political instability, with military coups becoming common. ## Contemporary Africa The late 20th and early 21st centuries have seen Africa grappling with economic crises, democratization movements, persistent conflicts, and the devastating impact of the HIV/AIDS pandemic. ### The End of the Cold War and Political Change in Africa The collapse of the Soviet Union reduced foreign support for dictatorships, paving the way for democratization in many African countries. The end of apartheid in South Africa marked a significant transition to a nonracial government. ### The End of Apartheid South Africa transitioned from white minority rule to a multiparty, nonracial democracy through negotiations and elections, with Nelson Mandela becoming the first democratically elected president. However, economic and social challenges, including persistent inequality, remained. ### Conflict and Collapsed States in the Post-Cold War Era The withdrawal of superpower support exposed weak governance in many African states, leading to civil wars and state collapse in countries like Liberia, Somalia, and Zaire. International interventions produced mixed results. > **Example:** The Rwandan genocide in 1994, stemming from long-standing ethnic tensions exacerbated by colonial policies, resulted in the deaths of over half a million people, highlighting the failure of international intervention. ### The Rwandan Genocide and the “African World War” The genocide in Rwanda, triggered by ethnic conflict and political instability, led to mass killings and regional destabilization, contributing to a multinational conflict in the Democratic Republic of the Congo, often referred to as the "African World War." ### Genocide in Sudan? Sudan has experienced prolonged civil wars and ongoing conflict, particularly in Darfur, where ethnic divisions and government responses have led to accusations of ethnic cleansing and genocide, with limited international intervention. ### Globalization and Development in Contemporary Africa African states have increasingly embraced liberalization and globalization, aiming to attract foreign investment and participate in global markets. However, challenges remain regarding trade barriers, agricultural subsidies in developed countries, and the concentration of wealth. ### The HIV Pandemic and Africa Africa, particularly southern Africa, has been disproportionately affected by the HIV/AIDS pandemic. While the spread has been driven by multiple factors, successful interventions in countries like Uganda and Senegal demonstrate the effectiveness of public health campaigns, leadership engagement, and access to treatment. > **Tip:** Despite widespread challenges, Africa is also a continent of resilience, innovation, and growing agency, with African-led solutions and regional cooperation shaping its future. ### African Solutions Since the 1990s, African states have emphasized internal responsibility for development, recognizing the role of corruption and ineffective governance as obstacles. Interstate relations are evolving, with the African Union promoting legal authority for intervention in cases of war crimes and genocide, and planning for an African Peacekeeping Force. ## Contemporary Africa in Global Perspective: Looking Back, Looking Ahead Africa faces a paradox of global engagement and marginalization. While progress in democratization and regional cooperation is evident, economic challenges, persistent conflicts, and limited global representation persist. Understanding Africa's complex history, its agency in global developments, and its ongoing struggles for improved lives and self-determination is crucial for a nuanced perspective beyond simplistic stereotypes. --- ## Common mistakes to avoid * **Trivializing African history:** Assuming Africa has a history separate from or less complex than other regions. * **Generalizing Africa:** Treating the continent as a monolith, ignoring its immense diversity in environments, cultures, and historical trajectories. * **Stereotyping:** Relying on simplistic or negative portrayals of Africa as "primitive," "wild," "exotic," or "broken," without acknowledging its modernity, dynamism, and global connections. * **Ignoring African agency:** Underestimating the role of African individuals and societies in shaping their own histories, whether through trade, resistance, or adaptation. * **Overemphasizing external influences:** Attributing all progress or change solely to external actors like colonizers or traders, neglecting indigenous innovations and responses. * **Confusing correlation with causation:** Assuming that the presence of certain factors (like cash crops or colonial rule) automatically led to specific outcomes, without considering local contexts and agency. * **Ignoring the complexities of the slave trade:** Viewing it solely as a one-sided European imposition, rather than a system involving African participation, agency, and internal dynamics. * **Underestimating the impact of environmental factors:** Failing to recognize how geography and climate have consistently shaped African societies and their interactions. * **Misinterpreting the "Scramble for Africa":** Assuming it was a unified, pre-planned European endeavor rather than a complex, competitive process driven by varied motivations. * **Overlooking the diversity of colonial rule:** Failing to distinguish between different colonial administrative styles (direct vs. indirect rule, settler colonies) and their varied impacts. * **Focusing only on crises:** Neglecting Africa's resilience, creativity, and ongoing efforts toward progress and self-determination.

# Glossary | Term | Definition | |---|---| | Afro-Asiatic languages | One of Africa's four original language families, historically associated with regions of the greener Sahara, and credited with pioneering grass-seed gathering that predated early agriculture. Speakers of these languages included the Semitic peoples. | | Bantu Expansion | The dispersal of Bantu languages and Bantu-speaking people from a homeland in the Grassfields region of modern-day Nigeria and Cameroon. This migration, occurring between approximately 5,000 and 1,500 years ago, introduced new languages, pottery making, stone tool use, farming, and metallurgy across Central, Eastern, and Southern Africa. | | Cartaz system | A Portuguese system implemented in the Indian Ocean trade that required ships to purchase passes, enabling Portugal to levy taxes and engage in sanctioned plunder, thereby attempting to control maritime trade. | | Cash cropping | An agricultural system focused on cultivating a single crop, such as cotton or cocoa, for sale in domestic or international markets rather than for household consumption. This strategy often requires a developed economic infrastructure for transport, credit, and markets. | | Charter companies | European entities, such as the British Royal Niger Company or Leopold's Congo Free State, used in the late nineteenth and early twentieth centuries to expand colonial territories in Africa with minimal public investment. These companies often employed brutal tactics and proved largely ineffective in establishing stable governance. | | Direct Rule | A colonial administration strategy where European officers held all governmental positions, establishing a clear chain of command and uniform regulations across a colony. African participation was typically limited to subordinate roles. | | Djenné Mosque | A 14th-century mosque located in Sahelian Africa, built by an Andalusian architect who adapted his knowledge to West African materials. It exemplifies the architectural style found across desert-edge West Africa and serves as a symbol of both Africa's past and its connection to Islamic culture. | | Dyula merchants | Traders from the Niger region who moved goods such as gold and kola nuts toward the savannah, exchanging them for salt and copper. They were instrumental in long-distance trade networks in West Africa. | | Évolués | Culturally Europeanized Africans in French colonies who, under the policy of assimilation, could potentially be granted French citizenship and political rights. However, this status was rarely achieved by the vast majority of Africans. | | Foragers | Early human groups who obtained sustenance by exploiting diverse African ecosystems through hunting, fishing, and gathering wild plants. Their mobile lifestyle and broad dietary breadth are linked to relatively low rates of malnutrition and parasitic disease compared to early farmers. | | Grains (millet and sorghum) | Staple cereal crops that flourished in the savannah regions of West and West-Central Africa. While important food sources, they did not thrive as well in the wet coastal belts. | | Indirect Rule | A British colonial administration strategy that utilized existing African structures of authority and administrators to govern, aiming to minimize administrative costs and maintain colonial authority while allowing some local autonomy. | | Indigenat code | A legal framework established by French colonial authorities, particularly in 1904, which subjected Africans who did not assimilate to summary punishment without due process, in contrast to the rights granted to "évolués." | | Intertropical Convergence Zone (ITCZ) | A meteorological phenomenon that causes seasonal rain shifts in Africa by moving north and south annually, making rainfall patterns cyclical and concentrated into short rainy seasons, impacting agricultural predictability. | | Jihads | Islamic reform movements and campaigns, particularly prominent in the 18th and 19th centuries in West Africa, led by figures like Usman dan Fodio. These movements emphasized adherence to Islamic law, protection of Muslims, and the establishment of Islamic states. | | Kebra Negast | A medieval Ethiopian chronicle that claims the Solomonic dynasty of Ethiopian royalty descends from King Solomon of Israel and the Queen of Sheba. It serves to justify royal authority and link Ethiopian rulers to biblical legitimacy. | | Khoisan | The collective term for the original inhabitants of southern Africa, comprising the Khoikhoi (pastoralists) and the San (mobile foragers). Their ethnic boundaries were fluid, and they were significantly impacted by European settlement. | | Lingua franca | A common language used by people whose native languages are different. Swahili became a significant lingua franca in East Africa due to its spread inland and coastal connections. | | Mahdism | A religious revival movement in Sudan led by Muhammad Ahmad, who declared himself the Mahdi in 1881. His followers fought Anglo-Egyptian troops, capturing Khartoum in 1885, and established a state that persisted until British reconquest in 1898. | | Mfecane | A phenomenon described by European writers as widespread warfare and chaos in southern Africa during the early nineteenth century, often attributed to Shaka Zulu's campaigns. Later scholarship questions the scale and causes, suggesting droughts and population pressures also contributed. | | Monsoons | Seasonal winds in the Indian Ocean that blow in opposite directions at different times of the year, enabling predictable navigation and facilitating long-distance maritime trade between East Africa, Arabia, India, and beyond. | | Neo-Europes | Regions where European settlers established communities that replicated European-style societies, including crops, livestock, towns, and governance systems, as seen in parts of North America and South Africa. | | Nilo-Saharan languages | One of Africa's four original language families, speakers of which occupied wetter regions of central and northeastern Africa. They are associated with developing an "aquatic tradition" of fishing and hunting, possibly making them the first to master boats and leave Africa. | | Niger-Congo languages | One of Africa's four original language families, later dominant in West and Southern Africa. Speakers focused on gathering wild yams and palm nuts. | | Pan-Africanism | A political and social movement advocating for the unity and solidarity of African countries and people of African descent worldwide, aiming to resist colonialism, neocolonialism, and racial oppression, and to promote economic and political development. | | Plasmodium falciparum | A specific and particularly deadly strain of malaria, widespread in Africa, posing a significant threat, especially to children. | | Proto-Bantu | The reconstructed ancestral language of the Bantu language family, studied through comparative linguistics to understand the origins and spread of Bantu speakers. | | Qur’an | Islam's sacred text, compiled from the divine revelations received by the Prophet Muhammad. | | Ramifications | The consequences or effects of an action or event. In this context, the repercussions of colonial rule and the slave trade on African societies. | | Sahel | The semi-arid transitional zone between the Sahara Desert and the Sudanian savanna in West Africa. | | Sharia | Islamic law, which became integrated into the legal and administrative systems of North African Islamic centers. | | Solomonic dynasty | A legendary lineage of Ethiopian emperors claiming descent from King Solomon of Israel and the Queen of Sheba, as chronicled in the Kebra Negast, used to legitimize royal authority. | | Structural Adjustment Programs (SAPs) | Economic reforms imposed by the International Monetary Fund and World Bank on African nations as conditions for loans, often involving currency devaluation, privatization, and cuts to social services. | | Swahili civilization | A maritime culture that emerged on the East African coast from a blend of local African development and Indian Ocean trade. It was characterized by Muslim merchant city-states valuing commerce and urbanism. | | Syncretism | The blending of different religious or cultural beliefs and practices. In Africa, this often involved the integration of indigenous traditions with Islam or Christianity. | | Tsetse fly | An insect that transmits trypanosomiasis (sleeping sickness) to both humans and livestock across wide regions of Africa, significantly limiting the use of cattle and horses and impacting transportation and resources. | | Transhumance | The seasonal movement of livestock between pastures, a practice characteristic of the Khoikhoi pastoralists in southern Africa. | | Treaties (colonial) | Agreements made between European colonial powers and African rulers, often used to legitimize territorial claims and establish administrative control. | | Trinitarian creed | The Christian doctrine that God is one God in three co-equal, co-eternal persons: the Father, the Son, and the Holy Spirit. African theologians played a role in defining this creed at ecumenical councils. | | Ujamaa | A socialist philosophy promoted by Tanzanian President Julius Nyerere, emphasizing communalism and kinship as the basis for development and social organization, drawing on traditional African communal traditions. | | Umayyad Caliphate | An early Islamic caliphate that expanded Muslim rule across the Middle East and North Africa, including the conquest of the Maghreb region in the 7th and 8th centuries. | | Union of African States | A proposed political entity advocated by Kwame Nkrumah and the Casablanca Group, aiming for rapid African unity, including economic integration, a common currency, and a unified foreign policy. | | Voortrekkers | Dutch-speaking settlers (Boers) who migrated from the Cape Colony into the interior of Southern Africa in the 1830s, seeking new lands and autonomy from British rule. | | White man's grave | A historical nickname for West Africa, reflecting the high mortality rates among Europeans due to tropical diseases like malaria and yellow fever before the widespread availability of quinine. | | World War I (in Africa) | A period when European powers mobilized African soldiers and resources for combat roles within Africa and on European battlefields, leading to significant disruption and casualties for African populations and sparking new demands for political participation. |