History Theory In Psychology

# Concetti fondamentali dell'apprendimento L'apprendimento, definito come l'acquisizione di conoscenza attraverso lo studio e l'esperienza che porta a un cambiamento comportamentale o cognitivo, è un concetto centrale nel marketing e nella pubblicità [1](#page=1). ### 1.1 Definizione e natura dell'apprendimento L'apprendimento scientifico si riferisce a un cambiamento nel comportamento in risposta a un'esperienza ripetuta con una situazione, escludendo cambiamenti dovuti a tendenze innate, maturazione o stati temporanei. Questo cambiamento può manifestarsi a livello comportamentale o cognitivo, con potenziali effetti a lungo termine sulla struttura cerebrale. Il processo può essere consapevole, come nello studio intenzionale, o inconsapevole, come nell'apprendimento per osservazione. L'apprendimento implica un cambiamento permanente caratterizzato dall'esperienza diretta o indiretta con stimoli esterni [1](#page=1). > **Tip:** Nel marketing, una comunicazione efficace mira a far apprendere ai consumatori il valore di un brand o di un prodotto, modificando potenzialmente i loro comportamenti d'acquisto. Affinché il cambiamento sia duraturo, l'esperienza del prodotto deve essere coerente con le aspettative create dalla comunicazione [1](#page=1). Tutti i comportamenti di consumo sono appresi, poiché gli esseri umani non nascono con istinti o risposte riflesse legate al consumo. Comprendere come le persone apprendono e applicano tali conoscenze è fondamentale [1](#page=1). ### 1.2 Tipologie di apprendimento L'apprendimento può essere categorizzato in diverse forme: * **Apprendimento diretto e intenzionale:** Implica un processo consapevole, in cui l'attenzione è diretta verso uno stimolo specifico con l'obiettivo esplicito di apprendere [1](#page=1). * **Apprendimento incidentale e implicito:** Si verifica quando si apprende qualcosa d'altro mentre ci si concentra su uno stimolo primario; avviene in modo inconsapevole e senza una volontà specifica di apprendere. Questo tipo di apprendimento è considerato molto potente nell'influenzare i consumatori [1](#page=1). * **Apprendimento indiretto per osservazione:** Deriva dalle conseguenze delle azioni altrui e include l'apprendimento sociale e l'imitazione di modelli comportamentali osservati nell'ambiente [1](#page=1). ### 1.3 Scuole di pensiero sull'apprendimento Lo studio dell'apprendimento in psicologia si articola attraverso diverse scuole di pensiero: * **Comportamentismo:** Si focalizza esclusivamente sul comportamento osservabile, considerando la mente come una "black box" inaccessibile alla scienza. L'apprendimento è visto come una modifica del comportamento dovuta all'esperienza. Questa prospettiva è ritenuta valida sia per gli esseri umani che per gli animali, postulando principi universali di funzionamento [1](#page=1) [2](#page=2). * **Cognitivismo:** Nato in risposta al comportamentismo, pone enfasi sui processi cognitivi interni. Sostiene che l'individuo è attivo nel suo apprendimento e che i processi mentali (ciò che accade nella mente) sono cruciali per comprenderlo. L'apprendimento non necessariamente sfocia in un comportamento osservabile, ma può implicare l'immagazzinamento di informazioni nel cervello [2](#page=2). ### 1.4 Teorie sull'apprendimento Le teorie sull'apprendimento si dividono principalmente in due filoni: * **Teorie associative:** Includono il condizionamento classico e il condizionamento operante, focalizzandosi sul rapporto stimolo-risposta [2](#page=2). * **Teorie cognitive:** Si concentrano sull'insight e sull'apprendimento legato ai processi di problem solving [2](#page=2). Le teorie comportamentali, come il condizionamento classico, operante e il modeling, riconoscono il feedback ricevuto a seguito di un comportamento come fattore determinante nell'apprendimento. Le persone diventano consapevoli delle conseguenze delle proprie azioni, comprendendo concetti come punizione, rinforzo positivo o negativo ed estinzione [2](#page=2). #### 1.4.1 Condizionamento classico Il condizionamento classico, attribuito a Ivan Pavlov, è una teoria associativa in cui uno stimolo precedentemente neutro acquisisce la capacità di produrre una risposta precedentemente evocata da un altro stimolo, attraverso l'associazione ripetuta. Pavlov scoprì questo principio studiando la digestione degli animali [2](#page=2). > **Example:** Pavlov osservò che i cani iniziavano a salivare non solo in presenza di cibo (stimolo incondizionato), ma anche alla vista del suo assistente che portava il cibo o al suono di un campanello associato alla somministrazione del cibo (stimolo condizionato). Quest'ultima associazione portava allo sviluppo di una risposta condizionata (salivazione) simile alla risposta incondizionata [2](#page=2). --- # Teorie dell'apprendimento: condizionamento classico e operante Le teorie dell'apprendimento analizzano come gli organismi acquisiscono nuove conoscenze e comportamenti, distinguendosi principalmente in teorie associative (condizionamento classico e operante) e teorie cognitive. Le teorie comportamentali, tra cui il condizionamento classico e operante, sottolineano il ruolo del feedback e delle conseguenze dei comportamenti [2](#page=2). ### 2.1 Il condizionamento classico di Pavlov Il condizionamento classico, teorizzato da Ivan Pavlov, è una teoria associativa che spiega come uno stimolo precedentemente neutro acquisisca la capacità di evocare una risposta che originariamente era prodotta da un altro stimolo, attraverso un'associazione ripetuta [2](#page=2) [3](#page=3). #### 2.1.1 Principi fondamentali del condizionamento classico * **Stimolo incondizionato (SI):** Uno stimolo che evoca una reazione spontanea e automatica senza necessità di apprendimento. Nell'esperimento di Pavlov, il cibo era lo SI che provocava salivazione nei cani [3](#page=3). * **Risposta incondizionata (RI):** La reazione naturale e innata evocata da uno stimolo incondizionato. La salivazione del cane in risposta al cibo era la RI [3](#page=3). * **Stimolo neutro (SN):** Uno stimolo che inizialmente non produce una reazione costante in un organismo. La campanella, prima dell'associazione, era uno SN [3](#page=3). * **Stimolo condizionato (SC):** Uno stimolo inizialmente neutro che, dopo essere stato associato ripetutamente a uno stimolo incondizionato, acquisisce la capacità di evocare una risposta. La campanella, dopo essere stata associata al cibo, divenne uno SC [3](#page=3). * **Risposta condizionata (RC):** Una risposta che assomiglia alla risposta incondizionata, ma è evocata da uno stimolo condizionato dopo il processo di apprendimento. La salivazione del cane al suono della campanella era la RC [3](#page=3). Il processo di condizionamento avviene quando lo SI (cibo) viene associato a uno SN (campanella). Dopo ripetute associazioni, lo SN diventa SC, capace di elicitare la stessa risposta (salivazione) che prima era provocata solo dallo SI. Pavlov osservò che i cani iniziavano a salivare già alla vista del cibo o alla comparsa della persona che glielo portava, dimostrando che lo stimolo (visivo o umano) era diventato condizionato [3](#page=3). > **Tip:** Il condizionamento classico si basa sull'apprendimento di associazioni tra stimoli, portando a risposte automatiche e involontarie. #### 2.1.2 Principi che governano il condizionamento classico Pavlov identificò cinque principi chiave che regolano il condizionamento classico: * **Principio di acquisizione:** La fase iniziale dell'apprendimento in cui la forza dell'associazione tra SI e SC aumenta gradualmente attraverso ripetute associazioni. L'associazione è più rapida se lo stimolo incondizionato è forte e se i due stimoli sono presentati insieme o in stretta successione [3](#page=3). * **Principio di estinzione:** Se lo SC viene presentato ripetutamente senza lo SI, la RC diminuisce gradualmente. L'estinzione non cancella l'apprendimento originale ma crea una nuova associazione inibitoria [3](#page=3). * **Recupero spontaneo:** La ricomparsa inaspettata di una RC estinta dopo un periodo di pausa, dimostrando la persistenza delle associazioni apprese [3](#page=3). * **Generalizzazione dello stimolo:** La tendenza a produrre una RC in presenza di stimoli simili allo SC originale. Ad esempio, il suono di campanelle simili a quella originale può evocare la salivazione [3](#page=3). * **Discriminazione dello stimolo:** La capacità di distinguere tra lo SC specifico e altri stimoli simili, rispondendo selettivamente solo allo SC originale. Questo permette risposte più accurate e specifiche [4](#page=4). #### 2.1.3 Esperimento del Piccolo Albert L'esperimento condotto da Watson e Rayner con il "Piccolo Albert" dimostrò che anche emozioni complesse, come la paura, potevano essere apprese attraverso il condizionamento classico [4](#page=4). * **Fase iniziale:** Albert non mostrava paura verso animali o rumori [4](#page=4). * **Fase di associazione:** Un ratto bianco venne associato a un forte rumore metallico, generando paura in Albert [4](#page=4). * **Reazione di Albert:** Successivamente, Albert manifestava paura al solo vedere il ratto, e questa paura si generalizzò anche ad altri stimoli simili, come un cane, un peluche e una maschera [4](#page=4). Questo esperimento dimostrò il condizionamento delle emozioni, l'origine delle paure attraverso il condizionamento classico (contrastando le teorie psicoanalitiche dell'epoca) e l'universalità dei principi di condizionamento anche negli esseri umani [4](#page=4). #### 2.1.4 Basi neurobiologiche del condizionamento classico Le tecniche di neuromarketing hanno identificato i correlati neurali del condizionamento classico, mostrando che specifiche oscillazioni cerebrali accompagnano l'acquisizione e l'estinzione della paura [4](#page=4): * **Amigdala:** Centro della risposta emotiva condizionata [4](#page=4). * **Corteccia prefrontale:** Coinvolta nel controllo esecutivo e nell'estinzione; la sua attività diminuisce durante il processo di estinzione [4](#page=4). * **Ippocampo:** Fondamentale per il consolidamento delle memorie associative [4](#page=4). * **Oscillazioni gamma:** Si sincronizzano durante l'apprendimento, indicando la cooperazione tra diverse aree cerebrali [4](#page=4). #### 2.1.5 Applicazioni nel marketing Il condizionamento classico trova numerose applicazioni nel marketing per creare associazioni positive tra prodotti e marchi [5](#page=5): * **Associazione di immagini positive:** Ripetizione pubblicitaria di immagini gradevoli associate a prodotti [5](#page=5). * **Uso di testimonial:** Sfruttamento dell'identificazione con personaggi noti e del trasferimento dei loro attributi positivi [5](#page=5). * **Condizionamento emotivo:** Creazione di legami tra brand e stati d'animo positivi [5](#page=5). * **Brand equity:** Costruzione di un valore percepito e riconoscibilità del marchio attraverso associazioni emotive [5](#page=5). * **Generalizzazione strategica:** Utilizzo di strategie come il family branding (es. Mulino Bianco), product line extension (es. Barilla con sughi) o il licensing di marchi affermati per estendere il valore associato a un brand a nuovi prodotti. Anche il "lookalike packaging" sfrutta la somiglianza con marchi noti [5](#page=5). * **Strategie di comunicazione pubblicitaria:** La frequenza delle associazioni, la regola delle 3 esposizioni, la creazione di product awareness, slogan efficaci e tormentoni pubblicitari mirano a facilitare il ricordo e creare associazioni positive [5](#page=5). Il processo di associazione in pubblicità non è infinito; la mancanza di feedback o la presentazione dello SC senza lo SI porta all'estinzione della risposta appresa [5](#page=5). #### 2.1.6 Limiti del condizionamento classico * **Mancanza di intenzionalità:** Si basa su risposte automatiche e involontarie, trascurando l'aspetto intenzionale del comportamento umano [6](#page=6). * **Passività del soggetto:** L'organismo è visto come un ricevitore passivo di stimoli, senza capacità di influenzare attivamente l'ambiente [6](#page=6). * **Semplicità dell'associazione:** Il modello spiega solo associazioni dirette stimolo-risposta, non comportamenti complessi [6](#page=6). ### 2.2 Il condizionamento operante di Thorndike e Skinner Il condizionamento operante rappresenta un'evoluzione nella comprensione dell'apprendimento, focalizzandosi sull'associazione tra una risposta e le sue conseguenze. È un apprendimento in cui le conseguenze di un comportamento volontario determinano la probabilità che tale comportamento si ripeta. L'individuo opera attivamente sull'ambiente per produrre cambiamenti [6](#page=6). #### 2.2.1 La legge dell'effetto di Thorndike Edward Thorndike postulò che l'apprendimento avviene tramite una connessione stimolo-risposta, ma solo se la risposta produce un effetto soddisfacente per l'organismo. Al contrario, effetti spiacevoli indeboliscono la connessione e portano all'estinzione della risposta [6](#page=6). > **Tip:** La legge dell'effetto afferma che i comportamenti seguiti da conseguenze piacevoli tendono a ripetersi, mentre quelli seguiti da conseguenze spiacevoli hanno minore probabilità di ripetersi. Nei suoi esperimenti con gatti affamati in "puzzle box", Thorndike osservò che i gatti, attraverso prove ed errori, imparavano l'azione corretta (es. tirare una leva) per ottenere cibo, riducendo progressivamente il tempo necessario. Il comportamento corretto veniva associato al risultato positivo (ottenere cibo), portando a un apprendimento per prove ed errori [6](#page=6) [7](#page=7). #### 2.2.2 Distinzioni di Skinner B.F. Skinner affinò la teoria distinguendo tra: * **Comportamenti rispondenti:** Risposte automatiche a stimoli specifici, derivanti da riflessi innati o dal condizionamento classico (SC+SI) [7](#page=7). * **Comportamenti operanti:** Risposte emesse spontaneamente dall'organismo, la cui frequenza aumenta o diminuisce in funzione del rinforzo ricevuto. Questi comportamenti hanno un impatto sull'ambiente [7](#page=7). #### 2.2.3 Modellamento e comportamento superstizioso * **Modellamento (Shaping):** L'apprendimento che deriva dal rinforzo di approssimazioni successive a un comportamento finale desiderato [7](#page=7). * **Comportamento superstizioso:** Si verifica quando due eventi sono correlati temporalmente ma non causalmente, portando l'individuo a credere che un comportamento causi una conseguenza desiderata, quando in realtà gli eventi sono casuali. Questo principio spiega alcuni comportamenti di consumo apparentemente irrazionali [7](#page=7). #### 2.2.4 Rinforzo e Punizione Questi due meccanismi sono fondamentali nel condizionamento operante per modellare i comportamenti attraverso le loro conseguenze [7](#page=7): * **Rinforzo:** Uno stimolo o evento che aumenta la probabilità che si verifichi nuovamente il comportamento che lo ha determinato [7](#page=7). * **Punizione:** Uno stimolo o evento che riduce la probabilità che si verifichi nuovamente il comportamento che lo ha determinato [7](#page=7). ##### 2.2.4.1 Tipologie di rinforzo e punizione | Stimolo presentato | Aumenta probabilità di comportamento | Diminuisce probabilità di comportamento | | :----------------- | :--------------------------------- | :------------------------------------ | | **Presentato** | Rinforzo positivo (piacevole) | Punizione positiva (spiacevole) | | **Eliminato** | Rinforzo negativo (spiacevole) | Punizione negativa (piacevole) | * **Estinzione:** L'assenza di feedback porta alla diminuzione della forza della risposta. Questo può spiegare la riduzione del comportamento di consumo se un prodotto non riceve attenzioni [8](#page=8). * Il rinforzo è generalmente più efficace della punizione nell'apprendimento, ma le ricompense esterne possono minare la soddisfazione intrinseca [8](#page=8). ##### 2.2.4.2 Schemi di rinforzo * **Rinforzo continuo:** Ad ogni risposta corrisponde un rinforzatore. Porta a un'acquisizione rapida [8](#page=8). * **Rinforzo intermittente:** Solo una parte dei comportamenti è seguita da un rinforzatore. È più resistente all'estinzione. Si suddivide in [8](#page=8): * **Modelli a intervalli:** Il rinforzatore è legato al tempo [8](#page=8). * **Intervalli fissi:** Rinforzo dopo un intervallo di tempo prestabilito. Il comportamento si intensifica prima della ricompensa [8](#page=8). * **Intervalli variabili:** Il momento della ricompensa è incerto, mantenendo alto il comportamento [8](#page=8). * **Modelli a rapporto:** Il rinforzo segue un comportamento in base a una determinata frequenza [8](#page=8). * **Rapporti fissi:** Rinforzo dopo un numero prestabilito di comportamenti corretti (es. carte fedeltà) [8](#page=8). * **Rapporti variabili:** Il numero di comportamenti necessari per la ricompensa è incerto (es. slot machine) [8](#page=8). #### 2.2.5 Basi neurobiologiche dell'apprendimento operante Il cervello possiede circuiti specifici per l'apprendimento tramite rinforzo [9](#page=9): * **Striato ventrale (Nucleo accumbens):** Si attiva in relazione alla scelta e all'anticipazione di una ricompensa, associato al piacere [9](#page=9). * **Striato dorsale:** Coinvolto nel mantenimento e nell'immagazzinamento in memoria delle informazioni sulla ricompensa e nel consolidamento dei pattern comportamentali [9](#page=9). * **Amigdala:** Fondamentale per l'apprendimento di reazioni emotive, sia in caso di rinforzo che di punizione [9](#page=9). Il processo di apprendimento operante può essere inconscio. Il **circuito della ricompensa**, che coinvolge i gangli della base e la zona pre-frontale, è sensibile al rinforzo e alle ricompense, influenzando i neuroni che producono dopamina. La dopamina agisce sul sistema nervoso, aumentando la motivazione e il piacere, e collega il sistema del "wanting" (anticipazione del piacere) al sistema del "liking" (fruizione del piacere) [9](#page=9). --- # Apprendimento per imitazione e basi neurobiologiche L'apprendimento per imitazione, noto anche come apprendimento sociale, è una strategia di acquisizione di comportamenti basata sull'osservazione e la riproduzione delle azioni altrui, con profonde basi neurobiologiche legate ai neuroni specchio e all'interazione tra emozioni e decisioni [10](#page=10) [11](#page=11) [30](#page=30) [31](#page=31). ### 3.1 L'apprendimento per imitazione e la teoria dell'apprendimento sociale L'apprendimento per imitazione si basa sull'osservazione degli stimoli offerti da altre persone. L'individuo osserva le azioni di un modello e le ricompense che questo riceve, le quali fungono da rinforzo indiretto per il comportamento osservato. Questo concetto è centrale nella teoria dell'apprendimento sociale sviluppata da Albert Bandura, la quale postula che gli esseri umani tendono a imitare i modelli sociali, acquisendo comportamenti attraverso l'osservazione e l'imitazione [10](#page=10). * **Rinforzo vicariante:** L'apprendimento avviene grazie agli effetti di un rinforzo vicariante; osservare qualcuno essere premiato o lodato per un comportamento può incoraggiare l'imitazione, mentre osservare punizioni può indurre il comportamento opposto [10](#page=10). * **Teoria del modellamento:** Questa teoria spiega come la comunicazione di massa influenzi i comportamenti degli spettatori. Alcuni studi suggeriscono che la visione prolungata di immagini violente possa portare a desensibilizzazione, giustificazione o persino imitazione di tali comportamenti, come descritto dalla teoria della disinibizione. Quest'ultima teoria ipotizza che la visione di violenza possa ridurre il livello di ansia e diminuire l'empatia verso le vittime, generando un "effetto emulativo" [10](#page=10). L'apprendimento per imitazione non è un processo primariamente consapevole o razionale [10](#page=10). > **Tip:** Il modeling integra l'esperienza diretta con esperienze indirette mediate dall'osservazione delle conseguenze del comportamento altrui. ### 3.2 I neuroni specchio e le loro funzioni L'apprendimento per imitazione è strettamente legato a un particolare funzionamento cerebrale che coinvolge i neuroni specchio [10](#page=10). * **Definizione:** I neuroni specchio sono una popolazione di neuroni visuo-motori identificati in primati, uccelli e umani. Si attivano sia durante l'esecuzione di un'azione sia durante l'osservazione della stessa azione compiuta da altri [10](#page=10). * **Funzione di rispecchiamento neuronale:** Questi neuroni permettono di spiegare fisiologicamente la capacità di relazionarsi con gli altri, attivandosi in modo simile sia nell'esecutore che nell'osservatore dell'azione. L'uomo "ripercorrerebbe" mentalmente l'azione osservata, potenzialmente imitandola e comprendendone il significato [10](#page=10). * **Comprensione di azioni ed emozioni:** Il sistema mirror facilita la comprensione delle azioni altrui. Esperimenti di neuroimaging hanno dimostrato che circuiti cerebrali comuni si attivano sia quando si percepiscono sensazioni o emozioni in prima persona, sia quando si osservano altri provarle. Questo suggerisce che osservare disgusto o dolore inneschi nel cervello l'attivazione del medesimo substrato neuronale legato alla percezione diretta di tali stati [10](#page=10) [11](#page=11). * **Implicazioni:** I neuroni specchio sono coinvolti in molte funzioni complesse, tra cui la comprensione delle azioni e delle emozioni altrui, l'empatia, il linguaggio e l'imitazione. Queste capacità possono essere utili in contesti di negoziazione e vendita (neuroselling), dove l'uso di specifici movimenti corporei ed espressioni facciali può facilitare l'attivazione di schemi comportamentali favorevoli all'acquisto [11](#page=11). ### 3.3 Basi neurobiologiche delle decisioni e il ruolo delle emozioni Il cervello umano è un organo estremamente potente, sebbene si sia radicata la credenza popolare che ne venga utilizzata solo una minima parte (circa il 10%). In realtà, utilizziamo il 100% del nostro cervello. La materia bianca connette la materia grigia, dove risiedono i neuroni alla base dei processi mentali. Nonostante costituisca solo il 2% del peso corporeo, il cervello consuma circa il 20% dell'energia totale del corpo, con un consumo energetico elevato anche a riposo [11](#page=11). #### 3.3.1 L'anticipazione della decisione e il libero arbitrio Gli esperimenti di Benjamin Libet hanno rivelato che l'attività cerebrale precede la consapevolezza della decisione di agire. Nello specifico, si osserva un'attività nella corteccia motoria (potenziale di prontezza motoria) circa 550 millisecondi prima di un movimento, mentre la consapevolezza della decisione emerge solo circa 200 millisecondi prima. Questa scoperta ha aperto un dibattito sul libero arbitrio, suggerendo che le nostre scelte siano influenzate da processi automatici e inconsapevoli oltre che dalla volontà cosciente [30](#page=30). #### 3.3.2 Processi di elaborazione implicita e pregiudizio La pubblicità può sfruttare i meccanismi di elaborazione implicita, ovvero processi mentali automatici che avvengono senza consapevolezza. Un annuncio può evocare una risposta emotiva automatica che viene associata inconsciamente al marchio, portando nel tempo il marchio stesso a suscitare la stessa emozione positiva. Questo fenomeno è noto come condizionamento associativo subconscio [30](#page=30). Il pregiudizio, inteso non solo nelle relazioni sociali ma anche nella valutazione di prodotti e brand, è un altro processo importante che influenza le nostre reazioni automatiche agli stimoli. Studi indicano che l'amigdala, una struttura cerebrale deputata all'elaborazione delle emozioni, gioca un ruolo chiave. Ad esempio, l'amigdala mostra una maggiore attivazione di fronte a volti appartenenti a gruppi etnici diversi dal proprio (outgroup) rispetto a quelli del proprio gruppo (ingroup). Tuttavia, è importante sottolineare che l'amigdala non è la causa diretta del pregiudizio, ma partecipa a un insieme complesso di processi automatici e controllati dove l'amigdala segnala la differenza, ma il resto del cervello gestisce la reazione finale [30](#page=30). #### 3.3.3 Emozioni e decisioni Le emozioni non sono solo esperienze soggettive, ma influenzano direttamente le nostre decisioni, sia immediate che a lungo termine [30](#page=30) [31](#page=31). * **Stimoli emotivi positivi:** Stimoli come cibo, affetto, sesso o droghe attivano aree cerebrali legate al piacere, spingendoci a ripetere i comportamenti associati. Studi indicano che la corteccia prefrontale dorso-laterale sinistra si attiva con stimoli piacevoli. Altri studi evidenziano il ruolo della corteccia orbito-frontale (piacere) e della corteccia cingolata anteriore e mediale orbito-frontale (dispiacere) [30](#page=30) [31](#page=31). * **Principali aree cerebrali coinvolte nelle decisioni:** 1. **Amigdala:** Valuta la valenza emotiva (positiva o negativa) di uno stimolo [31](#page=31). 2. **Striato:** Determina le risposte di "avvicinamento" (approccio) o "allontanamento" (evitamento) [31](#page=31). 3. **Corteccia prefrontale:** Prende la decisione finale, organizza il comportamento, agisce in modo coerente, collega emozioni e comportamenti e mantiene la memoria a breve termine. Un danneggiamento della corteccia prefrontale può portare a impulsività e incapacità di prendere decisioni razionali, poiché le emozioni non vengono integrate efficacemente [31](#page=31). #### 3.3.4 Applicazione nella comunicazione Le emozioni modificano la percezione dei messaggi. Ad esempio, cambiare poche parole nella descrizione di un profumo può alterare la percezione olfattiva, poiché il cervello attiva aree legate al piacere e all'emozione in modo diverso [31](#page=31). | Area della corteccia prefrontale | Funzione principale | | :-------------------------------- | :------------------------------------------------------------------------------------------- | | Orbito-frontale | Valuta piacere, bellezza e valore positivo degli stimoli (legata all'amigdala). | [31](#page=31). | Ventro-mediale | Pianifica azioni, controlla l'impulsività e permette un comportamento sociale equilibrato. | [31](#page=31). | Dorsolaterale | Organizza il comportamento e la memoria di lavoro, utilizzando informazioni emotive. | [31](#page=31). | Mediale | Collegata all'empatia e comprende: Corteccia cingolata anteriore (valuta le emozioni) e Corteccia cingolata dorsale (prevede le ricompense e le conseguenze emotive). | [31](#page=31). > **Tip:** In sintesi, le emozioni guidano i comportamenti e le decisioni, spesso in modo inconsapevole, influenzando profondamente la nostra interazione e ricezione dei messaggi. ### 3.4 Cenni storici sulla localizzazione cerebrale delle funzioni Storicamente, la sede del pensiero è stata a lungo attribuita al cuore (Egizi, Maya). Solo nel VI secolo a.C., Alcmeone di Crotone iniziò a riflettere sulla sede delle sensazioni nel cervello, scoprendo il collegamento nervoso tra occhio e cervello e venendo considerato il padre delle neuroscienze. Successivamente, Ippocrate, tramite la scuola di Kos, propose una rudimentale mappatura del cervello e associò cause cerebrali all'epilessia. Platone, Ippocrate e Alcmeone concordarono nell'attribuire al cervello la gestione di sensazioni e pensieri [32](#page=32). La visione cardiocentrica di Galeno fu messa in discussione da Cartesio, che postulò che gli stimoli corporei arrivassero al cervello, da cui si originava la reazione. Jan Swammerdam confutò il modello idraulico cartesiano con esperimenti sui muscoli di rana, dimostrando che il cervello, e non il sistema circolatorio, è responsabile della contrazione muscolare. Robert Whitt scoprì la correlazione tra dilatazione pupillare e attività cerebrale. Luigi Galvani dimostrò che l'attività muscolare è legata all'attivazione elettrica, teoria supportata anche da Alessandro Volta [32](#page=32) [33](#page=33). ### 3.5 Lateralizzazione cerebrale e specializzazione funzionale Nel XIX secolo, si ipotizzava che il cervello fosse come un muscolo, sviluppabile in aree specifiche. L'afasia di Broca (incapacità nella produzione linguistica) e l'afasia di Wernicke (produzione fluente ma problemi di comprensione) portarono a una migliore comprensione delle aree cerebrali deputate al linguaggio (zone temporali sinistre). Studi sui traumi cranici, come quelli di George Riddoch sui soldati, hanno evidenziato la complessità della visione, coinvolgente più parti cerebrali, alcune delle quali in modo consapevole [33](#page=33). * **Integrazione emisferica:** Ciò che si trova nel campo visivo sinistro viene processato nella parte destra del cervello e viceversa. L'emisfero sinistro è specializzato nell'elaborazione del linguaggio, delle parole e della lettura, mentre l'emisfero destro è specializzato nell'elaborazione di immagini, oggetti e paesaggi. Posizionare immagini nella parte sinistra di una presentazione può migliorare la comprensione del messaggio, poiché la parte destra del cervello, più predisposta all'elaborazione visiva, le recepirà più efficacemente. Le immagini vengono elaborate più velocemente dall'emisfero sinistro e le parole dall'emisfero destro [34](#page=34) [35](#page=35). * **Effetto del posizionamento:** Il nostro cervello preferisce oggetti posizionati alla propria destra (es. posizionare posate a destra) poiché tendiamo a usare la mano destra per interagire con essi [34](#page=34). * **Simmetria e asimmetria:** I due emisferi cerebrali sono generalmente simmetrici nelle funzioni sensoriali e motorie, ma vi sono differenze nelle aree associative. Nell'uomo, aree associative dell'emisfero sinistro sono specializzate per il linguaggio, mentre quelle analoghe nell'emisfero destro sono dedicate all'analisi non verbale e visivo-spaziale delle informazioni [35](#page=35). --- # Atteggiamenti: definizione, misurazione e modelli Questo capitolo esplora il concetto di atteggiamento, analizzando le sue diverse definizioni, le componenti che lo strutturano, le teorie che ne spiegano la formazione e le metodologie di misurazione, distinguendo tra approcci espliciti e impliciti. ### 4.1 Definizione di atteggiamento Un atteggiamento può essere definito come un giudizio permanente, positivo o negativo, verso un oggetto sociale, una persona, un oggetto circostante o un concetto. Si tratta di una rappresentazione cognitiva, un insieme organizzato di informazioni memorizzate, che riassume una valutazione su un oggetto di atteggiamento. Non è direttamente osservabile, ma è relativamente permanente nel tempo e trasversale alle situazioni. Gli atteggiamenti implicano un certo grado di astrazione e generalizzazione, hanno una relazione significativa con il comportamento e una rilevanza sociale. Possono variare in intensità, con quelli più forti che sono più resistenti al cambiamento [12](#page=12) [13](#page=13). **Approcci teorici alla definizione:** * **Approccio Comportamentista (Hovland):** Definisce gli atteggiamenti come predisposizioni a rispondere a una classe di stimoli mediante determinate classi di risposte, focalizzandosi sul legame diretto tra atteggiamenti e comportamenti osservabili, sull'apprendimento e sulle risposte concrete [12](#page=12). * **Approccio Cognitivista (Cacioppo):** Riferisce il termine atteggiamento a un sentimento generale e durevole, positivo o negativo, verso una persona, cosa o argomento, ponendo enfasi sul ruolo delle cognizioni, credenze e percezioni. La teoria dell'elaborazione dell'informazione è centrale, valutando e integrando credenze centrali e periferiche [12](#page=12). * **Approccio Cognitivista (Ajzen):** Descrive l'atteggiamento come una valutazione di un oggetto psicologico catturato da dimensioni bipolari come buono-cattivo, dannoso-benefico [12](#page=12). * **Definizione di Fazio:** Considera l'atteggiamento una rappresentazione cognitiva con affermazioni più o meno favorevoli verso un oggetto [13](#page=13). * **Definizione di Allport:** L'atteggiamento è una tendenza psicologica espressa valutando un'entità con un certo grado di favore o sfavore. Rappresenta disposizioni dinamiche che influenzano i processi di valutazione e può essere positiva, negativa o neutra su un continuum [13](#page=13). * **Integrazione libro:** L'atteggiamento è uno stato mentale organizzato dall'esperienza, capace di influenzare le risposte dell'individuo [13](#page=13). * **Thomas e Znaniecki:** Definiscono l'atteggiamento come un processo della coscienza individuale che determina le risposte affettive e potenziali di un individuo nel suo ambiente sociale, con due aspetti: processi psicologici e direzione verso qualcosa [13](#page=13). > **Tip:** Gli atteggiamenti sono costrutti mentali fondamentali per comprendere le valutazioni, le preferenze e le reazioni dei consumatori, influenzando decisioni di acquisto, fidelizzazione, reazioni pubblicitarie e adozione di nuove tecnologie [14](#page=14). ### 4.2 Componenti dell'atteggiamento Diversi modelli descrivono la struttura degli atteggiamenti: * **Modello a una componente (Thurstone):** L'atteggiamento è un sentimento o una valutazione verso un oggetto, persona o evento. Misurato tramite scale attitudinali per il grado di valutazione positiva o negativa [14](#page=14). * **Modello a due componenti (Bagozzi e Birnkrant):** L'atteggiamento è una condizione mentale che influenza il comportamento e ha un effetto generalizzato e persistente sui giudizi valutativi. È inosservabile esternamente se non tramite le sue conseguenze comportamentali [14](#page=14). * **Modello Tripartito:** Sostiene che un atteggiamento è composto da tre elementi: * **Componente Affettiva:** Riguarda i sentimenti e le reazioni emotive verso l'oggetto di atteggiamento. Non è la sensazione in sé, ma l'informazione sulla sensazione provata [15](#page=15). > **Example:** Il disgusto verso il fumo è un'emozione che si conserva mentalmente [15](#page=15). * **Componente Comportamentale:** Si riferisce alle azioni e ai comportamenti messi in atto riguardo l'oggetto di atteggiamento, ovvero la tendenza a comportarsi in un certo modo [15](#page=15). * **Componente Cognitiva:** Riguarda le conoscenze e le credenze sull'oggetto di atteggiamento, inclusa la convinzione che un'affermazione sia vera o falsa [15](#page=15). > **Tip:** Gli atteggiamenti possono essere sbilanciati nelle varie componenti. Ad esempio, in un fumatore, la componente affettiva e comportamentale verso il fumo può essere più forte della componente cognitiva che riconosce i danni alla salute [15](#page=15). Gli atteggiamenti possono essere classificati in: * **Espliciti:** Consapevoli, accessibili e utilizzabili per la verbalizzazione [15](#page=15). * **Impliciti:** Valutazioni automatiche, spesso inconsapevoli, difficili da verbalizzare [15](#page=15). ### 4.3 Rapporto tra atteggiamenti e comportamenti La relazione tra atteggiamenti e comportamenti è complessa e non sempre diretta. La ricerca di Richard LaPiere ha dimostrato che le opinioni negative espresse nei confronti di una coppia cinese non trovavano riscontro nel comportamento degli albergatori e ristoratori intervistati, mostrando una discrepanza tra atteggiamento dichiarato e comportamento agito. Altri studi evidenziano il "paradosso della troppa scelta", dove un numero elevato di opzioni porta a rinvii o all'inazione. I consumatori sono visti più come "razionalizzatori puri", capaci di giustificare ciò che hanno vissuto emotivamente [15](#page=15) [16](#page=16). **Inversione del rapporto atteggiamento-comportamento:** Studi recenti, supportati dal neuromarketing, suggeriscono che a volte è l'azione concreta (provare un prodotto) a portare a un cambiamento di idea. La pubblicità può influenzare senza necessariamente cambiare atteggiamenti consapevoli, rafforzando sensazioni positive o ricordi piacevoli. Il comportamento può quindi influenzare e migliorare l'atteggiamento, invertendo il modello tradizionale [16](#page=16). **Cambiamento degli atteggiamenti e modifiche cerebrali:** Il cambiamento delle circostanze può modificare le associazioni tra stimoli e valore emotivo, portando a un'inversione di atteggiamento. Gli atteggiamenti possono essere radicati (automatici) o flessibili (facili da cambiare). A livello cerebrale, i gangli della base e la corteccia orbitofrontale (OFC) aggiornano le informazioni sulla ricompensa. L'OFC, se non riesce a risolvere l'ambivalenza, porta a un atteggiamento più stabile e consapevole (atteggiamento elaborato). La corteccia cingolata anteriore (ACC) gestisce i conflitti e favorisce la riorganizzazione cognitiva [16](#page=16). ### 4.4 Modelli teorici del rapporto tra atteggiamenti e comportamenti Diverse teorie spiegano come si formano gli atteggiamenti e influenzano il comportamento: * **Teoria dell'Azione Ragionata (TRA) (Fishbein e Ajzen, 1983):** Sostiene che l'intenzione comportamentale, che motiva l'azione, è determinata dall'atteggiamento verso il comportamento e dalla norma soggettiva [19](#page=19). * **Atteggiamento verso il comportamento:** È formato dalle credenze che il comportamento abbia conseguenze importanti e dalla valutazione di tali conseguenze. La formula è: Atteggiamento = $\sum (\text{credenze individuali verso un comportamento} \times \text{importanza soggettiva attribuita a tali credi})$ [19](#page=19) [20](#page=20). > **Example:** Credere che bere succhi di frutta non zuccherati faccia dimagrire e dare importanza al dimagrimento porta a un atteggiamento positivo [20](#page=20). * **Norma Soggettiva:** Riflette la percezione di ciò che gli "altri importanti" pensano si dovrebbe fare. È composta da credenze normative (approvazione/disapprovazione degli altri) e dalla motivazione a conformarsi [20](#page=20). > **Example:** Se il partner approva il risparmio energetico e si è motivati a compiacerlo, si avverte pressione sociale per risparmiare energia [20](#page=20). L'intenzione comportamentale è la conseguenza di questi due fattori [20](#page=20). * **Teoria del Comportamento Pianificato (TCP):** Estende la TRA introducendo il "senso di controllo comportamentale" (autoefficacia), ovvero la percezione di essere capaci di mettere in atto un comportamento. Questo senso di controllo influenza sia l'intenzione che il comportamento stesso [20](#page=20). > **Tip:** Le teorie TRA e TCP sono ampiamente usate per promuovere comportamenti salutari, dato che la percezione di controllo sul proprio comportamento è cruciale per la sua attuazione [20](#page=20). ### 4.5 Funzioni degli atteggiamenti Gli atteggiamenti svolgono diverse funzioni: * **Funzione Cognitiva:** Aiutano a comprendere il mondo, organizzando le convinzioni riguardo oggetti o attività [21](#page=21). * **Funzione Espressiva dei Valori:** Permettono di esprimere l'immagine di sé desiderata e l'appartenenza a gruppi sociali [21](#page=21). * **Funzione Utilitaristica:** Guidano verso beni e servizi gratificanti e allontanano da quelli non gratificanti, basandosi sui principi del condizionamento operante [21](#page=21). * **Funzione Ego-difensiva:** Difendono l'ego e l'immagine di sé, mantenendo coerenza tra atteggiamenti, credenze e comportamenti. Questa funzione influenza il processamento delle informazioni (confirmation bias), la resistenza al cambiamento e la giustificazione post-decisionale (riduzione della dissonanza cognitiva) [21](#page=21). **Teoria della Dissonanza Cognitiva (Festinger):** Descrive uno stato spiacevole che si verifica quando si compie un'azione in contrasto con i propri pensieri, atteggiamenti o credenze. Per risolvere questa tensione, si può [21](#page=21): * Aggiungere informazioni a supporto del comportamento [22](#page=22). * Eliminare informazioni contrastanti [22](#page=22). * Cambiare le proprie informazioni per accettare tesi contrarie [22](#page=22). **Teoria del Giudizio Sociale (Sherif e Hovland):** Gli atteggiamenti preesistenti funzionano da standard per adattare nuove informazioni. Questo porta all'**effetto assimilazione** (quando un messaggio è ritenuto importante e personalmente interessante) e all'**effetto contrasto** (quando il messaggio non è ritenuto rilevante). Il messaggio persuasivo deve catturare l'attenzione, essere capito, accettato come vero e importante, e fornire uno stimolo concreto all'azione [22](#page=22). > **Tip:** Il marketing dovrebbe mirare a stimolare l'effetto assimilazione enfatizzando elementi sovrapponibili agli atteggiamenti pregressi del target, o tramite tecniche di priming. La mera esposizione può facilitare questo processo [22](#page=22) [23](#page=23). ### 4.6 Misurazione degli atteggiamenti La misurazione degli atteggiamenti può essere effettuata tramite metodi diretti (espliciti) e indiretti (impliciti). #### 4.6.1 Metodi di misurazione espliciti: questionari e teorie multiattributo * **Teorie Multiattributo:** Per misurare gli atteggiamenti verso un prodotto tramite questionario, si analizzano attributi significativi, credenze salienti, la relazione tra oggetto e credenze, e la valutazione soggettiva dell'importanza degli attributi. L'atteggiamento generale si calcola come la somma dei prodotti della valutazione per la probabilità di possesso dell'attributo [17](#page=17). L'atteggiamento è dato dalla somma dei prodotti della valutazione per la probabilità di possesso dell'attributo: $$ \text{Atteggiamento} = \sum (\text{Valutazione dell'attributo} \times \text{Intensità della convinzione sull'attributo}) $$ * **Teoria Aspettativa-Valore (Fishbein, Eccles & Wigfield):** La motivazione all'azione è data dall'aspettativa (probabilità di successo del comportamento) e dal valore (importanza soggettiva del risultato) [17](#page=17). * **Aspettativa:** Convinzione soggettiva sulla probabilità che un comportamento porti al risultato desiderato [17](#page=17). * **Valore:** Importanza soggettiva o attrattiva attribuita al risultato del comportamento [17](#page=17). La motivazione è proporzionale al prodotto tra aspettativa e valore [17](#page=17). > **Tip:** La comunicazione persuasiva deve essere specifica riguardo all'obiettivo, focalizzandosi sugli attributi fondamentali del prodotto [18](#page=18). * **Specificità del Messaggio:** La discrepanza tra la generalità delle misure di atteggiamento e la specificità dei comportamenti può ridurre la capacità predittiva. L'esperimento di Davidson e Jaccard ha dimostrato che atteggiamenti specifici sono migliori predittori di comportamenti specifici rispetto agli atteggiamenti generali. L'oggetto dell'atteggiamento e il comportamento devono essere sullo stesso livello di specificità [19](#page=19). **Strumenti di misurazione esplicita:** * **Risposte libere e narrative:** Domande aperte come "cosa ne pensi di questo brand?" [26](#page=26). * **Scale di accordo e disaccordo (Scala Likert):** Valutano il grado di accordo o disaccordo con affermazioni specifiche su una scala graduata [26](#page=26). > **Example:** "La mia famiglia dovrebbe eliminare la carne dalla dieta" con una scala da "totale disaccordo" a "pieno accordo" [26](#page=26). * **Intenzioni comportamentali dichiarate:** Domande sulla probabilità di attuare un certo comportamento [26](#page=26). * **Differenziale Semantico:** Utilizza scale bipolari di aggettivi (buono-cattivo, attivo-passivo) per valutare un oggetto cognitivo. Gli aggettivi si raggruppano in cluster di valutazione, attività e potenza [26](#page=26). L'assunto è che il soggetto sia consapevole del proprio atteggiamento e intenzionato a riferirlo correttamente, ma è soggetto a bias come l'autistic bias e il propagandistic bias (desiderabilità sociale) [26](#page=26). > **Tip:** La formulazione delle domande in un questionario è cruciale, poiché piccole variazioni possono produrre differenze significative nelle risposte [27](#page=27). **Problematiche nei resoconti verbali:** * **Bias di Disponibilità:** Si dà maggiore peso a informazioni facilmente accessibili e ricordabili, trascurando quelle meno evidenti [27](#page=27). * **Effetti di Sequenza:** L'ordine delle domande può influenzare l'accessibilità delle informazioni [27](#page=27). * **Effetto di Contesto Emotivo:** L'umore momentaneo può alterare la valutazione della propria vita [27](#page=27). * **Desiderabilità Sociale:** I partecipanti tendono a fornire risposte socialmente accettabili per paura di giudizi negativi o per mantenere una reputazione desiderabile [27](#page=27). #### 4.6.2 Misurazione degli atteggiamenti impliciti Gli atteggiamenti impliciti sono valutazioni automatiche, inconsapevoli e difficilmente accessibili tramite introspezione, ma che influenzano profondamente comportamenti e decisioni [23](#page=23) [25](#page=25). **Metodi di misurazione implicita:** * **Osservazione Comportamentale:** Misura comportamenti espliciti (firmare petizioni), non verbali (distanza fisica, espressioni facciali) e tramite tecniche innovative come le "lost letters". L'assunto è una relazione diretta tra atteggiamento interno e comportamento manifestato [28](#page=28). * **Test di Associazione Implicita (IAT):** Misura la forza dell'associazione tra concetti e attributi attraverso i tempi di reazione. Una maggiore velocità nell'associare concetti simili indica un atteggiamento implicito più forte. Si basa su procedure di categorizzazione sequenziali che confrontano le velocità di risposta in compiti con associazioni coerenti o incongruenti [23](#page=23) [25](#page=25). > **Example:** Un IAT potrebbe rivelare un atteggiamento implicito razzista anche in persone che non attuano comportamenti discriminatori espliciti [26](#page=26). * **Elettromiografia Facciale (Petty e Cacioppo, 1981):** Misura i micromovimenti dei muscoli facciali tramite elettrodi, poiché reagiscono a stimoli esterni in modo incontrollabile [25](#page=25). * **Misure Fisiologiche Storiche:** Includono il pletismografo, l'idrosfigmografo e il pneumografo, utilizzati per rilevare risposte fisiologiche associate a emozioni o menzogne. La macchina della verità e il poligrafo integrano diverse misurazioni [24](#page=24). * **Accessibilità dell'atteggiamento:** Misurata tramite la rapidità nel richiamare memorie associate a un oggetto, indicando la forza dell'associazione oggetto-atteggiamento. È influenzata dall'esperienza accumulata [25](#page=25). * **Effetto Stroop:** Un meccanismo neuropsicologico in cui il conflitto tra l'identificazione del colore e la lettura automatica della parola genera tempi di reazione più lenti [25](#page=25). > **Tip:** Le misure implicite sono cruciali perché gli atteggiamenti inconsci sfuggono alle misurazioni classiche e influenzano profondamente il comportamento. Il progresso delle neuroscienze e della comunicazione ha evidenziato l'esistenza di processi consapevoli (Sistema 2) e inconsapevoli (Sistema 1) [25](#page=25) [29](#page=29). --- ## Errori comuni da evitare - Rivedete tutti gli argomenti accuratamente prima degli esami - Prestate attenzione alle formule e definizioni chiave - Praticate con gli esempi forniti in ogni sezione - Non memorizzate senza comprendere i concetti sottostanti

| Termine | Definizione | |------|------------| | Apprendimento | Processo che porta a un cambiamento duraturo nel comportamento o nelle conoscenze a seguito dell'esperienza. Può essere spontaneo o intenzionale, diretto o indiretto. | | Comportamentismo | Scuola di pensiero psicologica che si focalizza sul comportamento osservabile, considerando i processi mentali interni come una \"scatola nera\" non direttamente accessibile alla scienza. | | Cognitivismo | Approccio psicologico che enfatizza l'importanza dei processi cognitivi (pensiero, memoria, percezione) nello studio del comportamento umano, considerando l'individuo come un elaboratore attivo di informazioni. | | Condizionamento classico | Teoria dell'apprendimento associativo, sviluppata da Pavlov, in cui uno stimolo precedentemente neutro acquisisce la capacità di evocare una risposta automatica attraverso l'associazione ripetuta con uno stimolo incondizionato. | | Stimolo incondizionato (SI) | Uno stimolo che produce naturalmente una risposta in un organismo, senza necessità di apprendimento (es. cibo). | | Risposta incondizionata (RI) | La risposta spontanea e automatica prodotta da uno stimolo incondizionato (es. salivazione al cibo). | | Stimolo condizionato (SC) | Uno stimolo inizialmente neutro che, dopo essere stato associato ripetutamente a uno stimolo incondizionato, diventa capace di evocare una risposta condizionata. | | Risposta condizionata (RC) | Una risposta simile alla risposta incondizionata, ma evocata da uno stimolo condizionato dopo il processo di apprendimento. | | Estinzione | Processo in cui una risposta condizionata diminuisce o scompare gradualmente a causa della mancata presentazione dello stimolo incondizionato insieme allo stimolo condizionato. | | Generalizzazione dello stimolo | Fenomeno per cui uno stimolo simile allo stimolo condizionato originale è in grado di evocare la stessa risposta condizionata. | | Discriminazione dello stimolo | Capacità di distinguere tra uno specifico stimolo condizionato e altri stimoli simili, rispondendo solo in maniera selettiva allo stimolo condizionato originale. | | Condizionamento operante | Teoria dell'apprendimento, associata a Thorndike e Skinner, in cui la probabilità che un comportamento volontario si ripeta è determinata dalle sue conseguenze (rinforzo o punizione). | | Legge dell'effetto | Principio del condizionamento operante secondo cui i comportamenti seguiti da conseguenze piacevoli tendono a essere ripetuti, mentre quelli seguiti da conseguenze spiacevoli tendono a diminuire. | | Rinforzo | Uno stimolo o evento che aumenta la probabilità che un comportamento si ripeta in futuro. Può essere positivo (aggiunta di qualcosa di piacevole) o negativo (rimozione di qualcosa di spiacevole). | | Punizione | Uno stimolo o evento che diminuisce la probabilità che un comportamento si ripeta in futuro. Può essere positiva (aggiunta di qualcosa di spiacevole) o negativa (rimozione di qualcosa di piacevole). | | Modelling (Apprendimento sociale) | Teoria di Albert Bandura secondo cui l'apprendimento avviene attraverso l'osservazione, l'imitazione e il rinforzo vicariante (vedendo altri essere premiati o puniti). | | Neuroni specchio | Una classe di neuroni che si attivano sia quando un individuo compie un'azione sia quando osserva la stessa azione compiuta da altri, facilitando la comprensione e l'imitazione. | | Atteggiamento | Una disposizione psicologica valutativa, relativamente stabile, verso un oggetto sociale, persona, cosa o concetto. Può essere positivo, negativo o neutro. | | Teoria dell'azione ragionata | Modello che postula che l'intenzione comportamentale, e quindi il comportamento, è determinata dall'atteggiamento verso il comportamento e dalla norma soggettiva. | | Norma soggettiva | La percezione di una persona riguardo a ciò che le persone significative per lei pensano che dovrebbe fare in una determinata situazione, unita alla motivazione a conformarsi a tali aspettative. | | Teoria del comportamento pianificato | Estensione della teoria dell'azione ragionata che include il "senso di controllo" o auto-efficacia come fattore che influenza l'intenzione e il comportamento, ritenendo che l'individuo abbia la capacità di attuare il comportamento. | | Dissonanza cognitiva | Uno stato spiacevole di tensione psicologica che si verifica quando una persona mantiene contemporaneamente credenze, atteggiamenti o comportamenti incoerenti tra loro. La persona cerca di ridurre questa dissonanza modificando uno degli elementi. | | Atteggiamenti impliciti | Valutazioni, sentimenti o credenze automatiche e inconsapevoli verso un oggetto, persona o gruppo, che possono influenzare il comportamento anche senza la consapevolezza dell'individuo. | | Atteggiamenti espliciti | Valutazioni, sentimenti o credenze verso un oggetto, persona o gruppo di cui l'individuo è consapevole e che può verbalizzare facilmente. | | IAT (Implicit Association Test) | Un test che misura gli atteggiamenti impliciti misurando la velocità di reazione nell'associare concetti (es. gruppi sociali) a attributi (es. positivi/negativi). Una maggiore facilità nell'associare certi concetti suggerisce un atteggiamento implicito. | | Resoconti verbali | Metodologie dirette di misurazione degli atteggiamenti che si basano sulla verbalizzazione da parte dell'individuo dei propri sentimenti, credenze e intenzioni (es. questionari, scale Likert). | | Osservazione comportamentale | Metodologia di misurazione degli atteggiamenti che si basa sull'osservazione diretta dei comportamenti manifesti o non verbali di un individuo. | | Sistema 1 (Pensiero Veloce) | Processi mentali automatici, rapidi, intuitivi e poco faticosi che guidano gran parte delle nostre decisioni quotidiane. | | Sistema 2 (Pensiero Lento) | Processi mentali deliberativi, lenti, seriali e faticosi che richiedono attenzione e sforzo cognitivo, utilizzati per compiti complessi o inattesi. | | Amigdala | Struttura cerebrale fondamentale per l'elaborazione delle emozioni, in particolare quelle associate alla paura e alle risposte di valutazione rapida degli stimoli. | | Corteccia prefrontale | Regione cerebrale anteriore responsabile delle funzioni esecutive superiori, come la pianificazione, il processo decisionale, il controllo degli impulsi e la regolazione emotiva. | | Striato | Struttura cerebrale profonda coinvolta nel sistema di ricompensa, nell'apprendimento basato sul rinforzo e nel controllo motorio. | | Dopamina | Neurotrasmettitore chiave coinvolto nei circuiti cerebrali della ricompensa, della motivazione e del piacere, essenziale nell'apprendimento operante. |

# Définition et nature de la psychologie La psychologie est une discipline scientifique qui étudie le comportement humain et les processus mentaux, en utilisant des méthodes rigoureuses pour explorer une vaste gamme de phénomènes [1](#page=1). ### 1.1 La psychologie comme étude scientifique du comportement et des processus mentaux La définition fondamentale de la psychologie repose sur deux piliers essentiels: sa dimension scientifique et la nature de son objet d'étude [1](#page=1). #### 1.1.1 Dimension scientifique La psychologie se distingue par son engagement envers la rigueur méthodologique. Elle s'appuie sur des méthodes d'investigation systématiques, vérifiables et objectivables, allant au-delà des simples anecdotes ou des intuitions personnelles. Les connaissances acquises en psychologie sont le fruit d'outils méthodologiques, statistiques et expérimentaux. Ce caractère scientifique est enseigné tout au long du cursus, incluant des statistiques, des méthodes quantitatives et qualitatives, la psychologie expérimentale et les neurosciences [1](#page=1) [3](#page=3). #### 1.1.2 Dimension de l'objet d'étude L'objet d'étude de la psychologie se décline en deux catégories principales [1](#page=1): * **Comportements:** Ce sont les actions observables et mesurables [14](#page=14) [1](#page=1) [2](#page=2). * **Processus mentaux:** Ces phénomènes internes, tels que la pensée, les émotions, les perceptions, la mémoire, le raisonnement et les croyances, ne sont pas directement observables. Leur étude nécessite des outils indirects comme les tests, les questionnaires, les mesures physiologiques ou les observations indirectes [1](#page=1) [3](#page=3). > **Tip:** Il est crucial de comprendre que les processus mentaux, bien qu'invisibles, sont inférés à partir d'indices observables tels que les comportements, les réponses verbales, les erreurs dans des tâches spécifiques, ou les réactions physiologiques. La psychologie développe des outils méthodologiques pour transformer ces indices en informations fiables sur les mécanismes internes [14](#page=14). ### 1.2 La diversité des thèmes et des approches en psychologie La psychologie aborde une multitude de sujets extrêmement variés, allant des assuétudes et de la gestion du stress à l'intelligence, l'apprentissage, la perception des couleurs, l'homoparentalité ou la régulation émotionnelle. Cette grande diversité explique la spécialisation progressive des psychologues, car chaque thématique peut requérir des outils et des modèles conceptuels spécifiques [1](#page=1) [2](#page=2). > **Tip:** Bien que diversifiés, tous les objets d'étude en psychologie partagent un dénominateur commun: ils concernent des phénomènes comportementaux ou mentaux [2](#page=2). #### 1.2.1 Exemples illustrant la diversité des objets d'étude * **L'addiction et les drogues:** L'étude de l'addiction peut porter sur les aspects comportementaux (fréquence, contexte, compulsions), biologiques (effets sur le système nerveux), cognitifs et émotionnels (ruminations, anxiété, biais cognitifs), les facteurs de risque, ainsi que les processus de prévention et d'intervention. Les questions de recherche peuvent porter sur la caractérisation des comportements addictifs, les facteurs favorisant la consommation, ou les mécanismes neurobiologiques des substances psychotropes [2](#page=2). * **L'intelligence:** L'étude de l'intelligence peut interroger la validité et la portée des tests de quotient intellectuel (QI) ] [2](#page=2). * **Le stress et le burn-out:** La recherche peut chercher à identifier les facteurs favorisant le burn-out [2](#page=2). #### 1.2.2 Diversité des questions et des objectifs La psychologie s'intéresse à une grande variété de phénomènes, permettant la formulation de différents types de questions scientifiques et professionnelles. Ces questions peuvent viser à [4](#page=4): * Définir un phénomène [4](#page=4). * Expliquer un phénomène [4](#page=4). * Prédire un phénomène [4](#page=4). * Intervenir sur un phénomène [4](#page=4). ### 1.3 Origines et construction de la discipline psychologique Historiquement, la psychologie trouve ses racines dans la philosophie, la médecine et la physiologie. Au fil du temps, elle s'est progressivement détachée de la philosophie pour devenir une discipline autonome, se dotant de méthodes scientifiques propres et développant ses concepts, modèles et objets d'étude [3](#page=3). ### 1.4 Processus mentaux et états internes Les états mentaux englobent la cognition (pensée, raisonnement, mémoire), les émotions, les perceptions, ainsi que les troubles psychologiques comme la dépression. Ces processus mentaux sont influencés par deux ordres d'états internes [3](#page=3): 1. **États internes biologiques:** Ils incluent le rôle des neurotransmetteurs, les dysfonctionnements neuroanatomiques et les interactions cerveau-comportement. C'est pourquoi le cursus universitaire inclut des cours fondamentaux en bases biologiques et en neurosciences [3](#page=3) [4](#page=4). 2. **États internes psychologiques:** Ils se manifestent par les modes de raisonnement, les biais cognitifs et les idées automatiques (par exemple, les ruminations dépressives) . La psychologie cognitive est donc également essentielle pour comprendre ces aspects [4](#page=4). ### 1.5 Spécialisations professionnelles du psychologue Face à la grande diversité des phénomènes étudiés, la profession de psychologue s'est fortement spécialisée. Bien que tous les psychologues partagent un socle commun de méthodes et de connaissances fondamentales, leurs pratiques professionnelles diffèrent considérablement selon leur domaine de spécialisation. Parmi les spécialisations, on retrouve les psychologues cliniciens (orientation majoritaire), les chercheurs en neurosciences ou en psychologie expérimentale, les psychologues du travail, les psychologues scolaires, les psychologues sociaux, les psychologues de la santé, et les neuropsychologues [14](#page=14) [4](#page=4). > **Tip:** Il est important de noter que pour diagnostiquer une pathologie, comme un trouble de la mémoire, il est indispensable de comprendre le fonctionnement normal de cette faculté, incluant ses capacités, ses mécanismes et ses limites. C'est pourquoi les programmes universitaires combinent des cours sur le fonctionnement normal (psychologie cognitive, expérimentale) avec des cours appliqués sur les déviations (psychopathologie cognitive, neuropsychologie) ] [14](#page=14). --- # Les quatre objectifs de la psychologie La psychologie, en tant que discipline scientifique, poursuit quatre objectifs fondamentaux et interdépendants pour étudier les comportements et les processus mentaux: décrire, expliquer, prédire et intervenir [12](#page=12) [6](#page=6). ### 2.1 Description : « Quoi ? » La description vise à caractériser un phénomène de manière rigoureuse et systématique. Elle implique [6](#page=6) [8](#page=8): * L'utilisation d'un vocabulaire précis et scientifique [6](#page=6). * L'identification des comportements et des processus mentaux pertinents [6](#page=6). * La classification et la différenciation claires des manifestations observables [6](#page=6). Cette étape est la pierre angulaire de toute démarche scientifique en psychologie, car elle conditionne la possibilité d'une explication ou d'une intervention. Les méthodes adaptées à cet objectif incluent l'étude de cas, l'observation systématique et l'enquête. L'observation peut se dérouler en milieu naturel ou en laboratoire, être structurée ou non, et l'observateur peut être participant ou non-participant [21](#page=21) [25](#page=25) [6](#page=6) [8](#page=8). > **Exemple:** Décrire la violence dans les stades de football implique d'identifier précisément les types d'agressions (physiques, verbales, sociales), les contextes (tribunes, entrées, sorties) et les moments (avant, pendant, après le match), incluant la quantification, la localisation et la catégorisation des comportements violents [7](#page=7). ### 2.2 Explication : « Pourquoi ? » et « Comment ? » L'explication cherche à identifier les causes et les mécanismes sous-jacents à un phénomène observé. Elle répond aux questions « Pourquoi? » et « Comment? » en déterminant [6](#page=6): * Les facteurs déclenchants ou causaux [6](#page=6). * Les mécanismes psychologiques impliqués [6](#page=6). * Les conditions qui conduisent au phénomène [6](#page=6). Cette étape peut mener à la formulation de modèles ou de théories. La méthode expérimentale est particulièrement adaptée pour établir des liens de causalité [21](#page=21) [34](#page=34) [6](#page=6). > **Exemple:** Pour la violence dans les stades, l'explication cherche les causes telles que la pression du groupe, les rivalités entre équipes, la consommation d'alcool, la désindividuation ou les effets de foule, qui sont des mécanismes psychologiques bien documentés [7](#page=7). ### 2.3 Prédiction : « Que va-t-il se passer ? » La prédiction consiste à anticiper des événements futurs en se basant sur la compréhension des mécanismes. Elle permet de [11](#page=11) [7](#page=7): * Identifier des signaux avant-coureurs [7](#page=7). * Anticiper les comportements futurs [7](#page=7). * Prédire le risque d'apparition ou d'aggravation d'un phénomène [11](#page=11) [7](#page=7). La prédiction repose nécessairement sur les étapes de description et d'explication préalables. Les études corrélationnelles sont particulièrement utiles pour la prédiction, car elles mesurent les relations statistiques entre différentes variables. Il est important de noter que la prédiction en psychologie est de nature probabiliste et non absolue [11](#page=11) [12](#page=12) [34](#page=34) [7](#page=7). > **Exemple:** Grâce aux données collectées sur la violence dans les stades, il est possible de repérer les situations qui risquent d'y conduire et d'anticiper les moments ou contextes les plus sensibles. D'autres exemples incluent la prédiction d'épisodes dépressifs à partir de facteurs connus, ou de comportements agressifs dans des contextes précis [11](#page=11) [8](#page=8). ### 2.4 Intervention : « Comment agir ? » L'intervention représente souvent l'objectif ultime, visant à modifier ou améliorer un phénomène. Elle implique [7](#page=7): * La prévention d'un comportement problématique [11](#page=11) [7](#page=7). * La réduction d'un symptôme [7](#page=7). * L'accompagnement d'un individu [11](#page=11) [7](#page=7). * La mise en place de programmes d'intervention ou d'amélioration [11](#page=11) [7](#page=7). L'efficacité d'une intervention dépend directement de la qualité des étapes précédentes: description, explication et prédiction [11](#page=11) [7](#page=7). > **Exemple:** Pour la violence dans les stades, les connaissances acquises permettent d'améliorer la sécurité, de développer des stratégies de prévention, de sensibiliser les supporters et de mettre en place des dispositifs d'encadrement. D'autres exemples incluent les psychothérapies, les programmes de prévention des addictions, ou les aménagements organisationnels [12](#page=12) [8](#page=8). ### 2.5 L'interdépendance des objectifs Les quatre objectifs de la psychologie forment un enchaînement logique où chaque étape est le fondement de la suivante [12](#page=12). * Sans description précise, aucune explication n'est possible [6](#page=6) [8](#page=8). * Sans explication des mécanismes, aucune prédiction fiable ne peut être établie [12](#page=12). * Sans capacité de prédire, une intervention pertinente est difficile à concevoir [11](#page=11) [12](#page=12). La psychologie est une science complexe en raison de la nature multifactorielle, dynamique et à plusieurs niveaux d'analyse des phénomènes étudiés. L'acronyme EPI (Explication, Prédiction, Intervention) est parfois utilisé, soulignant l'importance de la description comme base indispensable [12](#page=12) [8](#page=8). > **Tip:** La recherche fondamentale vise à comprendre les mécanismes, tandis que la recherche appliquée cherche à trouver des solutions concrètes, mais les deux sont liées et indispensables. La méthodologie de recherche est cruciale pour neutraliser les biais cognitifs et assurer la rigueur scientifique [21](#page=21) [34](#page=34). --- # Les méthodes de recherche en psychologie La psychologie, en tant que science, s'appuie sur des méthodes de recherche rigoureuses pour décrire, expliquer, prédire et intervenir sur les phénomènes psychologiques. Ces méthodes permettent de dépasser les intuitions et les expériences personnelles pour fonder la connaissance sur des données objectives et analysées statistiquement. La méthodologie de recherche est essentielle pour éviter les biais cognitifs, tels que le biais de confirmation, et garantir la validité scientifique des conclusions [12](#page=12) [15](#page=15) [16](#page=16) [21](#page=21) [3](#page=3). ### 3.1 Principes fondamentaux de la recherche en psychologie La psychologie moderne se distingue des approches philosophiques par son adoption de la méthode scientifique. Cela implique une démarche basée sur la collecte systématique de données, l'analyse objective de faits observables, l'utilisation d'instruments d'observation structurés, l'expérimentation, et la formulation ainsi que la mise à l'épreuve d'hypothèses. Les théories psychologiques fournissent un cadre conceptuel pour organiser les observations, identifier les mécanismes sous-jacents, générer des prédictions testables et orienter le développement de méthodes et d'interventions. La science psychologique est cumulative, avec des théories qui évoluent continuellement grâce à la recherche empirique [15](#page=15) [16](#page=16). > **Tip:** Le psychologue ne se base jamais uniquement sur des témoignages ou des impressions personnelles. L'importance de la méthodologie scientifique est soulignée dès le début de la formation pour éviter les écueils liés aux croyances initiales et aux biais cognitifs [21](#page=21) [3](#page=3). ### 3.2 Les objectifs de la psychologie et leur lien avec les méthodes de recherche Les quatre objectifs de la psychologie - décrire, expliquer, prédire et intervenir - forment un enchaînement logique où chaque étape repose sur la précédente [12](#page=12). * **Décrire:** Examiner et rapporter les comportements et les phénomènes tels qu'ils se présentent. Les méthodes telles que l'étude de cas, l'observation systématique et l'enquête sont utilisées à cette fin [21](#page=21). * **Prédire:** Anticiper l'apparition de certains comportements ou phénomènes à partir d'indices observables. Les méthodes corrélationnelles sont particulièrement utiles pour la prédiction, en identifiant des relations statistiques entre variables [12](#page=12) [21](#page=21). * **Expliquer:** Identifier les relations causales entre les variables, c'est-à-dire comprendre pourquoi un phénomène se produit. La méthode expérimentale est la principale approche pour établir la causalité [21](#page=21). * **Intervenir:** Appliquer les connaissances acquises pour modifier ou améliorer des situations. Cette étape repose sur la compréhension et la prédiction des phénomènes [12](#page=12). ### 3.3 Les différentes méthodes de recherche en psychologie Les méthodes de recherche sont choisies en fonction des objectifs spécifiques de la recherche [21](#page=21). #### 3.3.1 L'observation L'observation consiste à examiner des comportements. Elle peut varier selon le lieu, la structure et le rôle de l'observateur [25](#page=25). * **Lieu :** * **Observation naturelle:** Comportements observés dans l'environnement habituel de production. Elle garantit une bonne validité écologique et permet de recueillir des conduites authentiques et spontanées. L'exemple de Jane Goodall observant les chimpanzés en milieu naturel illustre son intérêt [22](#page=22). * **Observation en laboratoire:** Comportements observés dans un environnement contrôlé. Elle permet de mieux isoler les phénomènes mais peut entraîner une perte d'authenticité. L'expérience de Milgram sur l'obéissance à l'autorité en est un exemple. Les méthodes naturelle et en laboratoire sont complémentaires [23](#page=23). * **Structure :** * **Observation non structurée:** L'observateur se rend sur le terrain sans protocole préétabli et note librement ce qu'il observe. Elle est utile lorsque le phénomène est mal connu et permet de repérer des unités comportementales pertinentes [24](#page=24). * **Observation systématique:** Repose sur un protocole rigoureux avec des définitions précises des comportements, une grille codifiée et des critères temporels. Elle produit des données quantitatives analysables statistiquement. L'évaluation des comportements d'enseignants face à des enfants présentant des troubles du comportement est un exemple [24](#page=24). * **Rôle de l'observateur :** * **Observation non-participante:** L'observateur n'interagit pas avec les sujets et tente d'être discret [24](#page=24). * **Observation participante:** L'observateur s'intègre au groupe observé et interagit avec les participants. Elle permet d'accéder à des phénomènes psychosociaux complexes. Un psychologue accompagnant une équipe de police en mission en est un exemple [25](#page=25). > **Tip:** L'observation naturelle offre une grande authenticité mais est difficile à contrôler, tandis que l'observation en laboratoire permet un contrôle accru au détriment potentiel de l'authenticité [23](#page=23). #### 3.3.2 L'étude de cas L'étude de cas est une méthode descriptive qui consiste à examiner en détail une personne, un phénomène ou une situation rare. Elle vise à comprendre en profondeur un cas singulier en tenant compte de ses caractéristiques personnelles, familiales, émotionnelles et scolaires. Elle est essentielle dans la phase exploratoire ou pour analyser des configurations cliniques complexes. Pour le TDAH chez un enfant de 9 ans, une étude de cas peut impliquer des entretiens avec l'enfant et ses parents, des observations directes et l'utilisation d'outils standardisés pour objectiver les symptômes [22](#page=22) [26](#page=26) [28](#page=28). > **Tip:** La principale limite de l'étude de cas est l'impossibilité de généraliser les résultats à l'ensemble d'une population, car un cas individuel reflète une configuration unique de facteurs. Cependant, elle est utile pour formuler des hypothèses et orienter d'autres recherches [28](#page=28). #### 3.3.3 Les études corrélationnelles Les études corrélationnelles visent à identifier des relations statistiques entre différentes variables, sans manipulation de celles-ci, et ont une finalité prédictive. Elles ne démontrent jamais de causalité, mais identifient un lien potentiel [29](#page=29). * **Participants et recueil des données:** Reposent sur un échantillon plus large que l'étude de cas. Les données sont recueillies via des questionnaires (par exemple, sur les habitudes alimentaires) et des outils standardisés pour évaluer les variables d'intérêt (par exemple, la sévérité des symptômes du TDAH) [29](#page=29). * **Variables mesurées:** Deux variables principales sont évaluées, sans qu'aucune ne soit manipulée [30](#page=30). * **Analyse statistique et corrélation:** Les données sont analysées pour déterminer l'existence d'une corrélation. Une corrélation positive signifie que l'augmentation d'une variable est associée à l'augmentation de l'autre [30](#page=30). > **Exemple médiatique:** La confusion fréquente entre corrélation et causalité est illustrée par les liens rapportés entre la consommation de paracétamol durant la grossesse et les troubles du spectre autistique. Il est crucial de se rappeler que la corrélation n'implique pas la causalité [30](#page=30). #### 3.3.4 Les études expérimentales Pour démontrer un lien causal, il est indispensable de recourir à une étude expérimentale, qui implique la manipulation d'une variable indépendante pour observer son effet sur une variable dépendante [31](#page=31). * **Sélection et répartition aléatoire:** Les participants sont recrutés et répartis aléatoirement en un groupe expérimental (qui reçoit le traitement) et un groupe contrôle (qui reçoit un placebo) [31](#page=31). * **Le double aveugle:** L'étude est menée en double aveugle: ni les participants ni les évaluateurs ne savent qui reçoit le traitement réel. Ceci permet d'éviter les attentes et les biais d'interprétation [31](#page=31) [33](#page=33). * **Manipulation de la variable indépendante (VI):** La VI est le facteur manipulé (par exemple, un médicament) [31](#page=31). * **Mesure de la variable dépendante (VD):** La VD est le comportement ou le phénomène mesuré, qui est censé être influencé par la VI (par exemple, la sévérité des symptômes) [31](#page=31). * **Plan expérimental:** Un protocole rigoureux contrôle les facteurs externes susceptibles d'influencer la VD. Un plan factoriel mixte peut inclure un facteur inter-sujets (type de traitement) et un facteur intra-sujets (mesures répétées au fil du temps) [32](#page=32). > **Tip:** Pour établir une causalité, trois conditions doivent être réunies: le contrôle des biais et variables confondantes, la manipulation rigoureuse de la VI, et la mesure fiable de la VD [32](#page=32). ### 3.4 Récapitulatif méthodologique Les types de recherche se distinguent par leur visée scientifique : * **Expérimentale:** Visée explicative, teste des liens de causalité [34](#page=34). * **Descriptive:** Visée descriptive, comprend un phénomène sans manipulation [34](#page=34). * **Corrélationnelle:** Visée prédictive, identifie des associations statistiques [34](#page=34). Les méthodes possibles incluent l'observation (naturelle ou en laboratoire, structurée ou non), l'enquête, l'étude de cas et la manipulation expérimentale. Les outils de recueil des données varient selon la méthode et peuvent inclure des tests psychométriques, des entretiens, des questionnaires et des outils biologiques [34](#page=34). > **Tip:** La recherche fondamentale vise à comprendre les mécanismes d'un phénomène, tandis que la recherche appliquée cherche à résoudre des problèmes concrets et à développer des interventions. Les deux sont indispensables et peuvent s'alimenter mutuellement [34](#page=34). --- # Recherche fondamentale et appliquée La distinction entre recherche fondamentale et recherche appliquée est cruciale pour comprendre comment les connaissances scientifiques évoluent et comment elles sont mises à profit pour résoudre des problèmes concrets [34](#page=34). ### 4.1 La recherche fondamentale : explorer les mécanismes La recherche fondamentale vise principalement à approfondir la compréhension des mécanismes sous-jacents à un phénomène, sans objectif d'application immédiate. Son but est d'expliquer le "comment" et le "pourquoi" des processus, même si leur utilité pratique n'est pas immédiatement évidente [34](#page=34) [36](#page=36). #### 4.1.1 L'exemple de l'apprentissage associatif L'apprentissage associatif, illustré par les travaux de Pavlov sur le conditionnement classique et ceux de Skinner sur le conditionnement opérant, sert d'exemple archétypal de la recherche fondamentale [34](#page=34). * **Conditionnement pavlovien:** Pavlov a observé que la présentation d'un stimulus neutre (une cloche) juste avant un stimulus inconditionnel (la nourriture) entraînait, après répétition, une réponse conditionnelle (salivation) au seul son de la cloche. Les chercheurs ont ainsi exploré divers paramètres pour comprendre les conditions de formation, de renforcement et d'extinction de ces associations [35](#page=35). * **Extension à d'autres réponses:** Au-delà de la salivation, la recherche fondamentale s'est penchée sur la possibilité de conditionner des réponses plus complexes, telles que les réactions émotionnelles comme la peur. Des expériences, aujourd'hui considérées comme problématiques sur le plan éthique, ont démontré qu'une réponse de peur pouvait être conditionnée en associant un stimulus neutre à un stimulus effrayant, et qu'elle pouvait être diminuée par extinction. Ces études visaient à élucider les mécanismes de l'apprentissage émotionnel [35](#page=35). > **Tip:** La recherche fondamentale, bien que dépourvue d'objectif d'application directe, pose les bases indispensables aux avancées futures dans des domaines appliqués. ### 4.2 La recherche appliquée : résoudre des problèmes concrets La recherche appliquée utilise les connaissances issues de la recherche fondamentale pour aborder et résoudre des problèmes pratiques dans divers domaines tels que la clinique, le social ou l'éducation [35](#page=35). #### 4.2.1 L'exemple des phobies Le traitement des phobies constitue un exemple classique de recherche appliquée. Les principes d'extinction dérivés du conditionnement pavlovien sont mis en œuvre en psychologie clinique pour aider les personnes souffrant de phobies. Par exemple, une thérapie d'exposition progressive et sécurisée à l'objet de la phobie (comme une image d'araignée) permet de réduire la peur. Cette approche repose directement sur la compréhension fondamentale du conditionnement et sur les principes expérimentaux d'extinction [35](#page=35) [36](#page=36). > **Example:** L'utilisation de la désensibilisation systématique pour traiter une phobie des hauteurs est un exemple de recherche appliquée, appliquant les découvertes sur l'apprentissage et l'extinction à un problème thérapeutique réel. ### 4.3 L'indispensabilité mutuelle de la recherche fondamentale et appliquée La recherche fondamentale et la recherche appliquée sont toutes deux essentielles et interdépendantes. La recherche fondamentale découvre des mécanismes dont l'utilité peut n'être reconnue que bien plus tard, tandis que la recherche appliquée capitalise sur ces découvertes pour améliorer la santé et résoudre des problèmes concrets [36](#page=36). Le débat sur le financement de la recherche fondamentale par rapport à la recherche appliquée, souvent soulevé en période de restrictions budgétaires, trouve une réponse claire dans la communauté scientifique: les deux sont indispensables et ne peuvent être sacrifiées l'une au profit de l'autre [36](#page=36). ### 4.4 Le cycle de la démarche scientifique Quelle que soit sa nature (fondamentale ou appliquée), la démarche scientifique suit un cycle rigoureux qui débute par une recherche documentaire approfondie. Cette étape préliminaire permet de s'assurer de la pertinence de la question de recherche, de vérifier qu'elle n'a pas déjà été traitée et d'éviter le gaspillage de temps et de ressources [36](#page=36). --- # La méthode scientifique et la distinction avec le pseudo-scientifique La psychologie moderne se distingue des approches philosophiques ou intuitives par son adhésion rigoureuse à la méthode scientifique, qui repose sur la collecte et l'analyse objectives de données empiriques pour tester des hypothèses et valider des modèles théoriques [15](#page=15). ### 5.1 Les fondements de la méthode scientifique en psychologie Historiquement, la psychologie s'est émancipée de la philosophie grâce à l'adoption de méthodes empiriques. Ces méthodes incluent [15](#page=15): * La collecte systématique de données [15](#page=15). * L'analyse objective de faits observables [15](#page=15). * L'utilisation d'instruments d'observation structurés [15](#page=15). * L'expérimentation [15](#page=15). * La formulation et la mise à l'épreuve d'hypothèses [15](#page=15). Contrairement au "psychologue de comptoir" qui s'appuie sur l'expérience personnelle, la psychologie scientifique repose sur des modèles théoriques, des observations rigoureuses, des analyses statistiques et des protocoles expérimentaux. Le processus scientifique implique la formulation d'hypothèses issues d'une théorie, la collecte de données pour les tester, et la possibilité de falsifier ou confirmer ces hypothèses, menant à l'adaptation ou à l'abandon des théories qui ne sont pas soutenues par les données. La psychologie est ainsi une science cumulative, où les théories évoluent grâce à la recherche empirique [15](#page=15). > **Tip:** L'adoption de paradigmes variés (cognitifs, comportementaux, longitudinaux, corrélationnels, cliniques, neuropsychologiques) et le choix des méthodes déterminent la validité des conclusions [17](#page=17). ### 5.2 L'exigence de preuves en psychologie clinique : L'Evidence-Based Practice La pratique clinique en psychologie ne se limite pas aux laboratoires académiques et doit impérativement s'appuyer sur des méthodes validées, standardisées et dont l'efficacité a été démontrée par des recherches rigoureuses. Ceci est essentiel pour traiter des troubles comme la dépression, l'anxiété ou les traumatismes, en utilisant des interventions évaluées empiriquement, comparées à des groupes contrôle, et dont la réduction des symptômes est démontrée. Il s'agit d'établir un lien de causalité entre la technique thérapeutique et l'amélioration clinique [17](#page=17). L'Evidence-Based Practice (EBP) est un concept clé qui renforce la rigueur scientifique en clinique, reposant sur la meilleure recherche disponible, l'expertise clinique du praticien et les caractéristiques/préférences du patient [17](#page=17). ### 5.3 Psychologie scientifique versus affirmations pseudo-scientifiques Les affirmations pseudo-scientifiques se caractérisent par leur simplification, leur généralité, leur manque de fondement dans des données objectives, leur incohérence entre les sources, et leur soutien par l'intuition, l'expérience personnelle ou l'opinion populaire. Elles posent des problèmes majeurs en conduisant à des erreurs d'interprétation, des injustices, des diagnostics erronés et une sur-simplification de phénomènes complexes [17](#page=17) [18](#page=18). #### 5.3.1 L'exemple du "cycle de la violence" L'affirmation selon laquelle les enfants battus deviendront des parents maltraitants est une croyance répandue et intuitivement cohérente, mais scientifiquement fausse dans la majorité des cas. Pour examiner scientifiquement cette hypothèse, une étude requiert [17](#page=17): * L'étude d'une grande cohorte de parents [18](#page=18). * La documentation de leur expérience d'enfance (maltraitance ou absence) [18](#page=18). * La documentation de leur comportement parental actuel [18](#page=18). * Une analyse statistique de la relation entre ces variables [18](#page=18). Les résultats empiriques montrent systématiquement que la majorité des victimes de maltraitance ne deviennent pas maltraitantes. L'expérience de maltraitance est un facteur de risque, mais pas un déterminisme, la relation étant modérée par de nombreux facteurs comme la résilience, le soutien social, la santé mentale et le contexte socio-économique. Ces faits contredisent l'affirmation pseudo-scientifique [18](#page=18). > **Example:** La croyance intuitive du "cycle de la violence" suggère que les enfants victimes de maltraitance deviendront presque inévitablement des parents maltraitants. Cependant, la démarche scientifique, en étudiant une large cohorte et en analysant statistiquement les données, révèle que la majorité des victimes ne deviennent pas maltraitantes, contestant cette idée simpliste [19](#page=19) [20](#page=20). #### 5.3.2 Le rôle du psychologue face à la recherche Le rôle du psychologue est de produire, comprendre et utiliser la recherche scientifique. Cela implique d'identifier des questions complexes, d'éviter les réponses simplistes, de collecter des données fiables et d'interpréter les résultats avec nuance. Les psychologues doivent savoir accéder à la littérature scientifique via les bases de données académiques et les outils de recherche spécialisés, en appliquant des critères de qualité méthodologique. La progression des connaissances repose sur le cumul de travaux indépendants, la confrontation des données et l'évolution continue des modèles théoriques [18](#page=18) [19](#page=19). ### 5.4 Les preuves empiriques : le fondement de la psychologie scientifique Les preuves empiriques sont des données collectées sur le terrain, dans un échantillon réel de participants, et analysées statistiquement. Elles s'opposent aux croyances, aux impressions subjectives ou aux généralisations hâtives. La lecture d'un article scientifique typique inclut les hypothèses testées, la méthodologie, les résultats principaux et la conclusion, assurant transparence, reproductibilité et rigueur [20](#page=20) [21](#page=21). > **Tip:** Pour éviter les biais cognitifs, notamment le biais de confirmation (accepter ou rejeter des résultats selon leur conformité aux croyances initiales), la recherche en psychologie impose des procédures standardisées, des outils statistiques adaptés, des protocoles contrôlés et la prise en compte des biais dans la construction de l'étude. C'est pourquoi l'enseignement des méthodes scientifiques est crucial [21](#page=21). #### 5.4.1 Les biais cognitifs et leur neutralisation Les biais cognitifs influencent nos jugements, interprétations et attentes. La démarche scientifique vise à les neutraliser grâce à la systématicité du protocole, l'analyse objective des données, la reproductibilité des études et l'évaluation par les pairs. La recherche protège ainsi le psychologue contre les interprétations erronées et les conclusions infondées [21](#page=21). #### 5.4.2 Les méthodes de recherche en psychologie Les méthodes de recherche sont choisies en fonction des objectifs : 1. **Décrire un phénomène :** * Étude de cas [21](#page=21) [22](#page=22). * Observation systématique [21](#page=21) [22](#page=22). * Enquête [21](#page=21). 2. **Prédire :** * Méthodes corrélationnelles [21](#page=21). * Certaines méthodes expérimentales [21](#page=21). 3. **Expliquer (identifier des relations causales) :** * Méthode expérimentale [21](#page=21). L'étude de cas permet d'examiner en détail une personne, un phénomène ou une situation rare, de comprendre des configurations cliniques complexes, d'analyser les effets d'une nouvelle approche thérapeutique, d'identifier des associations inhabituelles de symptômes, et de documenter des événements inattendus. Elle est essentielle dans la phase exploratoire ou quand les phénomènes sont rares ou peu connus [22](#page=22). L'observation naturelle consiste à examiner des comportements dans leur environnement habituel sans intervention, afin de recueillir des conduites authentiques et spontanées, garantissant une meilleure validité écologique des données [22](#page=22). En conclusion, la psychologie est une discipline scientifique dont la spécificité réside dans sa méthodologie empirique, son analyse statistique, la confrontation des théories aux données, la prudence interprétative, la recherche de causalité par des protocoles rigoureux, et l'usage de pratiques cliniques validées scientifiquement. La complexité des phénomènes humains exige des réponses nuancées et factuelles, à l'opposé des raccourcis pseudo-scientifiques [19](#page=19). --- ## Erreurs courantes à éviter - Révisez tous les sujets en profondeur avant les examens - Portez attention aux formules et définitions clés - Pratiquez avec les exemples fournis dans chaque section - Ne mémorisez pas sans comprendre les concepts sous-jacents

| Term | Definition | |------|------------| | Psychologie | Discipline scientifique qui étudie de manière systématique les comportements observables et les processus mentaux non directement observables, afin de les décrire, expliquer, prédire et intervenir. | | Comportement | Ensemble des actions et réactions observables d'un individu ou d'un organisme, qu'elles soient externes et directement mesurables ou internes et inférées à partir d'indices. | | Processus mentaux | Ensemble des activités internes qui se déroulent dans l'esprit d'un individu, incluant la pensée, la cognition, les émotions, les perceptions, la mémoire et la motivation. | | Méthode scientifique | Ensemble de règles et de procédures rigoureuses utilisées pour acquérir des connaissances objectives et fiables, basées sur l'observation systématique, la formulation d'hypothèses et la vérification empirique. | | Observation systématique | Méthode de recherche qui consiste à observer des comportements selon un protocole prédéfini, avec des définitions précises des comportements à observer et des critères de mesure standardisés. | | Enquête et questionnaires | Méthodes de collecte de données qui impliquent de poser des questions à un échantillon de personnes, souvent par le biais de questionnaires, pour recueillir des informations sur leurs attitudes, opinions ou comportements. | | Expérimentation | Méthode de recherche où le chercheur manipule une ou plusieurs variables indépendantes pour observer leur effet sur une variable dépendante, tout en contrôlant les autres facteurs pouvant influencer le résultat. | | Mesures physiologiques | Techniques utilisées pour enregistrer et quantifier des activités biologiques liées aux processus mentaux, telles que l'activité cérébrale (EEG, IRMf), le rythme cardiaque ou la réponse galvanique de la peau. | | Analyses statistiques | Ensemble des techniques mathématiques utilisées pour organiser, résumer, analyser et interpréter des données quantitatives issues de la recherche, permettant de tirer des conclusions significatives. | | Recherches qualitatives | Approches de recherche qui explorent la profondeur et la complexité des phénomènes humains à travers des données non numériques, telles que des entretiens, des récits ou des analyses de contenu, visant à comprendre les significations et les expériences. | | Cognition | Ensemble des processus mentaux qui permettent à un individu d'acquérir, de traiter, de stocker et d'utiliser des informations, incluant la perception, la mémoire, le raisonnement, le langage et la résolution de problèmes. | | Émotions | Expériences subjectives complexes impliquant des changements physiologiques, comportementaux et cognitifs, qui résultent de l'interaction entre un individu et son environnement. | | Neurotransmetteurs | Substances chimiques qui transmettent des signaux entre les neurones dans le système nerveux, jouant un rôle crucial dans la régulation de l'humeur, de la cognition et du comportement. | | Biais cognitifs | Erreurs systématiques de pensée qui influencent le jugement et la prise de décision, souvent inconscientes, telles que le biais de confirmation ou l'heuristique de disponibilité. | | Addiction | Trouble chronique et récurrent caractérisé par la recherche compulsive de substances ou de comportements, malgré des conséquences néfastes sur la santé et le fonctionnement social. | | Facteurs de risque | Conditions ou caractéristiques qui augmentent la probabilité qu'un individu développe un problème de santé ou un comportement problématique, sans pour autant le déterminer de manière absolue. | | Prévention | Ensemble des mesures visant à empêcher l'apparition de problèmes de santé ou de comportements indésirables, en agissant sur les facteurs de risque et en promouvant les facteurs protecteurs. | | Intervention | Action entreprise pour modifier une situation existante, qu'il s'agisse de traiter un trouble, de résoudre un problème ou d'améliorer un aspect du fonctionnement individuel ou collectif. | | Décrire | Premier objectif de la psychologie scientifique, consistant à observer et à cataloguer rigoureusement les comportements et les processus mentaux, en utilisant un vocabulaire précis et des classifications claires. | | Expliquer | Deuxième objectif de la psychologie scientifique, visant à identifier les causes, les mécanismes et les conditions qui mènent à un phénomène donné, souvent à travers la formulation de théories. | | Prédire | Troisième objectif de la psychologie scientifique, qui consiste à anticiper la probabilité d'occurrence ou l'évolution future d'un phénomène, en se basant sur les connaissances acquises lors des étapes de description et d'explication. | | Intervenir | Quatrième objectif de la psychologie scientifique, qui vise à agir sur un phénomène pour le modifier, que ce soit par la prévention, le traitement, l'accompagnement ou l'amélioration, en s'appuyant sur les connaissances scientifiques acquises. | | Étude de cas | Méthode de recherche descriptive qui examine en profondeur un individu, un groupe, un événement ou une situation singulière afin de comprendre ses caractéristiques spécifiques et son fonctionnement, sans viser à généraliser les résultats. | | Études corrélationnelles | Méthodes de recherche qui examinent l'existence et la force des relations statistiques entre deux ou plusieurs variables, sans manipuler ces variables, permettant d'établir des prédictions mais pas de causalité. | | Méthode expérimentale | Méthode de recherche qui implique la manipulation d'une variable indépendante pour observer son effet sur une variable dépendante, dans des conditions contrôlées, afin d'établir des relations de causalité. | | Variable indépendante (VI) | Variable manipulée par le chercheur dans une étude expérimentale pour observer ses effets potentiels sur une autre variable. | | Variable dépendante (VD) | Variable mesurée dans une étude expérimentale pour évaluer l'effet de la manipulation de la variable indépendante. | | Double aveugle | Procédure dans une étude expérimentale où ni les participants ni les chercheurs ne savent qui reçoit le traitement actif et qui reçoit le placebo, afin de minimiser les biais d'attente et d'interprétation. | | Recherche fondamentale | Recherche scientifique dont l'objectif principal est d'accroître les connaissances théoriques sur les mécanismes fondamentaux d'un phénomène, sans viser une application immédiate. | | Recherche appliquée | Recherche scientifique qui utilise les connaissances issues de la recherche fondamentale pour résoudre des problèmes concrets dans des domaines tels que la clinique, l'éducation ou la société. | | Hypothèse | Affirmation provisoire ou proposition testable qui établit une relation supposée entre des variables et qui est formulée avant la conduite d'une recherche empirique. | | Preuves empiriques | Données collectées sur le terrain, dans un échantillon réel de participants, et analysées statistiquement, servant de fondement à la psychologie scientifique et s'opposant aux croyances ou intuitions. | | Pseudo-scientifique | Affirmation, théorie ou pratique qui prétend être scientifique mais qui manque de fondement empirique, de rigueur méthodologique ou de falsifiabilité, souvent en s'appuyant sur l'intuition ou des anecdotes. | | DSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) | Manuel de référence publié par l'American Psychiatric Association, qui classe et décrit les troubles mentaux, fournissant des critères diagnostiques standardisés pour la description et le diagnostic. | | TDAH (Trouble du Déficit de l'Attention avec ou sans Hyperactivité) | Trouble neurodéveloppemental caractérisé par des difficultés d'attention, une hyperactivité et/ou une impulsivité, qui peuvent affecter le fonctionnement quotidien de l'individu. | | Étude de cas | Méthode de recherche descriptive qui examine en profondeur un individu, un groupe, un événement ou une situation singulière afin de comprendre ses caractéristiques spécifiques et son fonctionnement, sans viser à généraliser les résultats. | | Observation naturelle | Méthode d'observation qui consiste à examiner des comportements directement dans leur environnement habituel, sans intervention du chercheur, dans le but de recueillir des conduites authentiques et spontanées. | | Validité écologique | Degré auquel les conclusions d'une étude reflètent la réalité du monde naturel ou de la vie quotidienne des participants. | | Comté d'éthique | Organisme chargé d'évaluer et d'approuver les protocoles de recherche impliquant des êtres humains ou des animaux, afin de garantir le respect des principes éthiques et la protection des participants. | | Consentement éclairé | Processus par lequel un participant potentiel à une recherche est pleinement informé des objectifs, des procédures, des risques et des bénéfices potentiels de l'étude, et donne son accord volontaire pour y participer. | | Anonymisation | Procédure visant à garantir qu'il est impossible d'identifier les participants à une recherche à partir des données collectées, protégeant ainsi leur vie privée. | | Observation non-participante | Forme d'observation où le chercheur observe sans interagir avec les sujets étudiés, afin de minimiser son influence sur leurs comportements. | | Observation participante | Forme d'observation où le chercheur s'intègre au groupe observé et interagit avec les participants, afin d'accéder à des phénomènes psychosociaux complexes. | | Conditionnement pavlovien (classique) | Type d'apprentissage associatif où un stimulus neutre est associé à un stimulus qui provoque naturellement une réponse, de sorte que le stimulus neutre finit par déclencher la réponse à lui seul. | | Conditionnement opérant | Type d'apprentissage associatif où le comportement est modifié par ses conséquences : les comportements suivis de renforcements sont plus susceptibles de se reproduire, tandis que ceux suivis de punitions sont moins susceptibles. | | Extinction | Processus par lequel une réponse apprise disparaît progressivement lorsque le stimulus conditionné est présenté sans le stimulus inconditionnel (dans le conditionnement classique) ou lorsque le comportement n'est plus suivi de sa conséquence habituelle (dans le conditionnement opérant). | | Psychologie clinique | Branche de la psychologie qui se concentre sur l'évaluation, le diagnostic, le traitement et la prévention des troubles mentaux et des problèmes psychologiques. | | Phobies | Troubles anxieux caractérisés par une peur intense et irrationnelle d'un objet, d'une situation ou d'une activité spécifique, entraînant une évitement marqué. | | Pratique basée sur les preuves (Evidence-Based Practice - EBP) | Approche de la pratique professionnelle qui intègre la meilleure recherche disponible, l'expertise clinique du praticien et les caractéristiques et préférences du patient pour prendre des décisions concernant les soins. | | Biais de confirmation | Tendance à rechercher, interpréter et favoriser les informations qui confirment ses propres croyances préexistantes, tout en ignorant ou en minimisant les informations qui les contredisent. | | Protocole | Ensemble détaillé des procédures et des directives à suivre pour mener une recherche scientifique, une expérience ou une intervention clinique. | | Validité | Degré auquel un instrument de mesure ou une étude mesure réellement ce qu'elle prétend mesurer (validité interne pour l'étude, validité de construit pour l'instrument). | | Fiabilité | Degré auquel un instrument de mesure produit des résultats constants et reproductibles lorsqu'il est utilisé de manière répétée dans des conditions similaires. | | Placebo | Substance inactive ou procédure qui n'a pas d'effet thérapeutique direct, mais qui peut produire un effet bénéfique en raison des attentes du patient (effet placebo). | | Variable | Tout facteur ou caractéristique qui peut varier ou prendre différentes valeurs dans une étude. | | Corrélation | Relation statistique entre deux variables qui indique la tendance de ces variables à varier ensemble, mais ne prouve pas de lien de causalité. | | Causalité | Relation entre une cause et son effet, où le changement dans une variable (cause) entraîne directement un changement dans une autre variable (effet). | | Stratégies de prévention | Actions planifiées visant à réduire l'incidence ou la prévalence de problèmes de santé ou de comportements indésirables dans une population. | | Prise en charge clinique | Ensemble des actions thérapeutiques et de soutien mises en œuvre pour traiter les symptômes, améliorer le fonctionnement et le bien-être d'une personne souffrant de troubles psychologiques. | | Fonctionnement normal | État d'un individu qui se situe dans la gamme typique des capacités et des comportements attendus pour son âge, son sexe et son contexte culturel, sans présenter de dysfonctionnement significatif. | | Fonctionnement pathologique | État d'un individu caractérisé par des déviations significatives par rapport au fonctionnement normal, entraînant une détresse ou une altération des capacités fonctionnelles. | | Psychopathologie | Étude des troubles mentaux, de leurs origines, de leurs manifestations et de leur évolution. | | Neuropsychologie | Branche de la psychologie qui étudie la relation entre la structure et la fonction du cerveau et les processus mentaux et comportementaux. | | Psychologie du développement | Branche de la psychologie qui étudie les changements psychologiques qui se produisent tout au long de la vie d'une personne, de la naissance à la mort. | | Empirique | Basé sur l'observation et l'expérience plutôt que sur la théorie ou la spéculation. | | Validation empirique | Processus de vérification d'une théorie ou d'une hypothèse par le biais de données collectées par l'observation ou l'expérimentation. | | Modèle théorique | Représentation simplifiée d'un phénomène complexe qui vise à expliquer son fonctionnement et à permettre des prédictions. | | Falsification | Principe selon lequel une théorie scientifique doit pouvoir être réfutée par des observations ou des expériences pour être considérée comme valide. | | Cumulative | Se dit d'une science dont les connaissances s'accumulent et se construisent sur les découvertes antérieures. | | Variables confondantes | Facteurs externes qui peuvent influencer à la fois la variable indépendante et la variable dépendante, rendant difficile l'établissement d'un lien de causalité. | | Variables parasites | Facteurs indésirables qui peuvent affecter les résultats d'une expérience et biaiser les conclusions. | | Plan factoriel mixte | Plan expérimental qui combine des facteurs inter-sujets (où différents participants sont exposés à différents niveaux d'une variable) et des facteurs intra-sujets (où les mêmes participants sont mesurés à plusieurs reprises). | | Réplication | Reprise d'une étude par d'autres chercheurs pour vérifier si les résultats obtenus sont similaires, ce qui renforce la fiabilité des conclusions. | | Cycle de la violence | Concept populaire suggérant que les enfants victimes de maltraitance deviennent à leur tour des parents maltraitants, une idée largement remise en question par la recherche scientifique. | | Cohorte | Groupe de personnes partageant une caractéristique commune (par exemple, nées la même année) qui sont suivies sur une période de temps donnée pour étudier l'incidence de certains événements ou facteurs. | | Tableau croisé | Tableau statistique qui affiche la distribution conjointe de deux ou plusieurs variables catégorielles, permettant d'analyser les relations entre elles. | | Déterminisme | Idée selon laquelle un événement ou un comportement est entièrement déterminé par des causes antérieures, sans possibilité de libre arbitre. | | Résilience | Capacité d'un individu à s'adapter positivement et à se rétablir face à des adversités, des traumatismes, des menaces ou des sources de stress importantes. | | Soutien social | Aide émotionnelle, informationnelle ou matérielle fournie par d'autres personnes, qui contribue au bien-être et à l'adaptation d'un individu. | | Contexte socio-économique | Ensemble des facteurs liés au statut social et à la situation économique d'un individu ou d'un groupe, qui peuvent influencer sa santé, son comportement et ses opportunités. | | Biais d'expérimentateur | Influence involontaire qu'un expérimentateur peut exercer sur les résultats d'une étude par ses attentes, ses comportements ou ses interactions avec les participants. | | Biais d'attente | Tendance des participants à modifier leur comportement ou leurs réponses en fonction de ce qu'ils anticipent ou de ce qu'ils pensent que l'expérimentateur attend d'eux. | | Intervention psychothérapeutique | Ensemble des techniques et des approches utilisées par un psychologue pour aider une personne à surmonter des difficultés psychologiques, à réduire sa souffrance ou à améliorer son fonctionnement. | | TCC (Thérapies Comportementales et Cognitives) | Approche psychothérapeutique qui se concentre sur l'identification et la modification des pensées et des comportements dysfonctionnels. | | Thérapies motivationnelles | Approche psychothérapeutique visant à aider les individus à explorer et à résoudre leurs ambivalences concernant le changement de comportement. | | Théories | Ensemble d'énoncés et de propositions qui expliquent un phénomène, permettant de le décrire, de le comprendre et d'en faire des prédictions. | | Modèles | Représentations conceptuelles simplifiées de phénomènes complexes, utilisées pour organiser les connaissances et guider la recherche. | | Validation empirique | Processus de confirmation ou de réfutation d'une théorie ou d'une hypothèse par le biais de données issues de l'observation ou de l'expérimentation. | | Falsifiable | Capacité d'une théorie à être réfutée par des preuves empiriques. | | Approches longitudinales | Études qui suivent les mêmes individus sur une période de temps prolongée afin d'observer les changements et les développements. | | Approches corrélationnelles | Études qui examinent les relations statistiques entre différentes variables sans manipulation expérimentale. | | Approches cliniques | Études axées sur l'évaluation, le diagnostic et le traitement des troubles psychologiques et des problèmes de santé mentale. | | Approches neuropsychologiques | Études qui explorent la relation entre le cerveau et le comportement. | | Psychologie du travail | Domaine de la psychologie qui applique les principes psychologiques au lieu de travail pour améliorer la productivité, la satisfaction et le bien-être des employés. | | Psychologie de la santé | Domaine de la psychologie qui se concentre sur la promotion de la santé, la prévention des maladies et le traitement des maladies. | | Apprentissage associatif | Processus par lequel des éléments d'information sont liés les uns aux autres. | | Conditionnement | Processus d'apprentissage par lequel une association est formée entre un stimulus et une réponse. | | Skinner | Psychologue américain influent, connu pour ses travaux sur le conditionnement opérant et son influence sur la psychologie comportementaliste. | | Pavlov | Physiologiste russe, lauréat du prix Nobel, célèbre pour ses expériences sur le conditionnement classique chez le chien. | | Stimulus | Événement ou facteur qui provoque une réaction. | | Réponse | Réaction à un stimulus. | | Extinction | Processus par lequel un comportement appris disparaît progressivement lorsque le renforcement est retiré. | | Phobies | Peurs irrationnelles et intenses d'objets ou de situations spécifiques. | | Conditionnement pavlovien | Type d'apprentissage associatif où un stimulus neutre est associé à un stimulus inconditionnel, entraînant une réponse conditionnée. | | Conditionnement opérant | Type d'apprentissage associatif où la probabilité d'un comportement est modifiée par ses conséquences (renforcement ou punition). | | Recherche fondamentale | Recherche scientifique menée dans le but d'accroître la connaissance, sans objectif d'application immédiat. | | Recherche appliquée | Recherche scientifique menée dans le but de résoudre des problèmes pratiques. | | Recherche documentaire | Processus de recherche d'informations et de connaissances sur un sujet donné à travers diverses sources écrites ou électroniques. | | Hypothèse vérifiable | Hypothèse qui peut être testée et validée ou invalidée par des méthodes scientifiques. | | Opérationnalisation | Processus qui consiste à définir les variables d'une étude en termes mesurables et observables. | | Groupe traité | Groupe de participants dans une étude expérimentale qui reçoit le traitement actif étudié. | | Groupe placebo | Groupe de participants dans une étude expérimentale qui reçoit une substance inactive (placebo) au lieu du traitement actif. | | Stratégie expérimentale | Conception et planification d'une expérience pour tester une hypothèse scientifique. | | Validité et fiabilité | Critères essentiels pour évaluer la qualité d'une mesure ou d'une étude. La validité concerne ce qui est mesuré, la fiabilité concerne la constance des mesures. | | Travaux pratiques | Activités d'apprentissage expérimental visant à appliquer les concepts théoriques et les méthodes de recherche étudiés. | | Travail de fin d'études | Projet de recherche indépendant mené par un étudiant dans le cadre de sa formation universitaire. | | Recherche corrélationnelle | Étude qui examine les relations statistiques entre deux ou plusieurs variables sans manipulation expérimentale. | | Recherche descriptive | Étude qui vise à décrire un phénomène tel qu'il existe dans la réalité, sans manipulation de variables. | | Recherche explicative | Étude qui vise à identifier les causes et les mécanismes d'un phénomène. | | Outils de recueil des données | Instruments ou techniques utilisés pour collecter des informations lors d'une recherche (par exemple, questionnaires, entretiens, observations). | | Tests et échelles psychométriques | Outils standardisés conçus pour mesurer des traits psychologiques ou des symptômes de manière quantitative. | | Entretiens | Méthode de recueil de données qui implique une conversation structurée ou semi-structurée entre un chercheur et un participant. | | Observations | Méthode de recueil de données qui consiste à observer et à enregistrer systématiquement des comportements ou des événements. | | Questionnaires | Ensemble de questions écrites utilisées pour recueillir des informations auprès d'un grand nombre de personnes. | | Outils biologiques | Techniques d'imagerie cérébrale (comme le PET-scan) ou autres mesures physiologiques utilisées pour étudier les bases biologiques des processus mentaux et comportementaux. | | Apprentissages associatifs | Processus d'apprentissage impliquant la formation de liens entre différents éléments d'information. | | Conditionnements | Processus d'apprentissage par association, tels que le conditionnement classique et le conditionnement opérant. | | TDAH | Trouble du Déficit de l'Attention avec ou sans Hyperactivité. | | Étude de cas | Méthode de recherche descriptive axée sur l'analyse approfondie d'un individu, d'un groupe ou d'une situation spécifique. | | Symptômes | Manifestations observables ou subjectives d'un trouble ou d'une maladie. | | Inattention | Difficulté à maintenir l'attention sur une tâche ou un sujet. | | Impulsivité | Tendance à agir rapidement et sans réflexion préalable, souvent avec des conséquences négatives. | | Régulation | Capacité à contrôler ses émotions, ses comportements et ses pensées. | | Stratégies parentales | Manières dont les parents interagissent avec leurs enfants et gèrent leur éducation. | | Stratégies scolaires | Méthodes et approches utilisées par les enseignants et le système scolaire pour faciliter l'apprentissage et la gestion des élèves. | | Recommandations pratiques | Conseils concrets et applicables destinés à aider les individus ou les groupes à améliorer une situation ou à résoudre un problème. | | Généraliser | Étendre les conclusions d'une étude menée sur un échantillon à une population plus large. | | Hypothèses | Affirmations provisoires et testables sur la relation entre des variables. | | Pistes d'intervention individualisées | Actions thérapeutiques ou de soutien adaptées aux besoins spécifiques de chaque individu. | | Association statistique | Relation entre deux variables qui ne prouve pas de lien de causalité. | | Édulcorants alimentaires | Substances utilisées pour sucrer les aliments et les boissons, souvent sans apport calorique significatif. | | Sévérité des symptômes | Intensité des manifestations d'un trouble ou d'une maladie. | | Échantillon | Sous-groupe de la population qui est sélectionné pour participer à une étude de recherche. | | Diagnostic avéré | Condition médicale ou psychologique confirmée par une évaluation professionnelle. | | Habitudes alimentaires | Modèles de consommation d'aliments et de boissons d'un individu. | | Questionnaire | Ensemble de questions écrites utilisées pour recueillir des informations. | | Variables | Facteurs ou caractéristiques qui peuvent varier. | | Corrélation | Relation statistique entre deux variables. | | Nuage de points | Représentation graphique de la relation entre deux variables où chaque point représente une paire de valeurs. | | Corrélation positive | Relation entre deux variables où elles varient dans le même sens : lorsque l'une augmente, l'autre a tendance à augmenter également. | | Droite de régression ascendante | Ligne droite qui représente la tendance d'une corrélation positive dans un nuage de points. | | Causalité | Relation entre une cause et son effet. | | Paracétamol | Médicament analgésique et antipyrétique couramment utilisé. | | Autisme | Trouble neurodéveloppemental caractérisé par des difficultés dans les interactions sociales et la communication, ainsi que par des comportements restreints et répétitifs. | | Failles méthodologiques | Erreurs ou lacunes dans la conception ou la mise en œuvre d'une étude de recherche qui peuvent compromettre la validité des résultats. | | Réplication | Répétition d'une étude pour vérifier la reproductibilité des résultats. | | Médicament | Substance utilisée pour traiter une maladie ou soulager des symptômes. | | Placebo | Substance inactive qui peut produire un effet bénéfique en raison des attentes du patient. | | Double randomisation | Affectation aléatoire des participants à des groupes de traitement et de contrôle. | | Protocole contrôlé | Procédure expérimentale conçue pour minimiser l'influence des variables externes sur les résultats. | | Effet placebo | Amélioration des symptômes d'un patient due à ses attentes positives concernant un traitement, même si celui-ci est inactif. | | Débriefing | Discussion avec les participants après une étude expérimentale pour leur expliquer les objectifs de la recherche et ce qu'ils ont reçu (médicament ou placebo). | | Analyse statistique | Utilisation de méthodes mathématiques pour interpréter les données de recherche. | | Significatif | Se dit d'un résultat de recherche qui est statistiquement peu susceptible d'être dû au hasard. | | Diagrammes | Représentations graphiques des données. | | Tendances visuelles | Patterns apparents dans les données présentées graphiquement. | | Régime alimentaire | Ensemble des aliments consommés par une personne. | | Manifestations | Apparences ou signes d'une condition ou d'un phénomène. | | Configuration unique | Combinaison spécifique de facteurs qui caractérise une situation individuelle. | | Échantillon représentatif | Échantillon qui reflète fidèlement les caractéristiques de la population dont il est issu. | | Lois générales | Principes ou règles qui s'appliquent à l'ensemble d'un phénomène ou d'une population. | | Études corrélationnelles | Études qui examinent les relations statistiques entre différentes variables sans manipulation expérimentale. | | Manipulation expérimentale | Action délibérée du chercheur pour modifier une variable afin d'observer son effet. | | Outils de recueil des données | Instruments ou techniques utilisés pour collecter des informations lors d'une recherche. | | Tests et échelles psychométriques | Outils standardisés pour mesurer des traits psychologiques ou des symptômes. | | Entretiens | Conversations structurées ou semi-structurées pour recueillir des informations. | | Observations | Enregistrement systématique de comportements ou d'événements. | | Questionnaires | Ensemble de questions écrites pour recueillir des informations. | | Outils biologiques | Techniques d'imagerie cérébrale ou autres mesures physiologiques. | | Apprentissages associatifs | Processus d'apprentissage impliquant la formation de liens entre des éléments d'information. | | Conditionnements | Processus d'apprentissage par association. | | Conditionnement pavlovien | Type d'apprentissage associatif où un stimulus neutre est associé à un stimulus inconditionnel. | | Conditionnement opérant | Type d'apprentissage associatif où un comportement est modifié par ses conséquences. | | Skinner | Psychologue américain, connu pour ses travaux sur le conditionnement opérant. | | Pavlov | Physiologiste russe, célèbre pour ses expériences sur le conditionnement classique. | | Stimulus | Événement qui provoque une réaction. | | Réponse | Réaction à un stimulus. | | Extinction | Processus par lequel une réponse apprise disparaît. | | Phobies | Peurs irrationnelles d'objets ou de situations spécifiques. | | Psychologie clinique | Domaine de la psychologie axé sur l'évaluation, le diagnostic et le traitement des troubles mentaux. | | Recherche fondamentale | Recherche menée dans le but d'accroître les connaissances théoriques. | | Recherche appliquée | Recherche menée dans le but de résoudre des problèmes pratiques. | | Recherche documentaire | Processus de recherche d'informations sur un sujet donné. | | Hypothèse vérifiable | Hypothèse qui peut être testée et confirmée ou infirmée par des méthodes scientifiques. | | Opérationnalisation | Définition des variables en termes mesurables et observables. | | Groupe traité | Groupe de participants recevant le traitement actif dans une étude expérimentale. | | Groupe placebo | Groupe de participants recevant un traitement inactif (placebo). | | Stratégie expérimentale | Conception d'une expérience pour tester une hypothèse. | | Validité et fiabilité | Critères d'évaluation de la qualité d'une mesure ou d'une étude. | | Travaux pratiques | Activités d'apprentissage expérimental. | | Travail de fin d'études | Projet de recherche indépendant mené par un étudiant. | | Recherche corrélationnelle | Étude qui examine les relations statistiques entre variables sans manipulation. | | Recherche descriptive | Étude qui vise à décrire un phénomène. | | Recherche explicative | Étude qui vise à identifier les causes et les mécanismes. | | Outils de recueil des données | Instruments utilisés pour collecter des informations. | | Tests et échelles psychométriques | Outils standardisés pour mesurer des traits psychologiques. | | Entretiens | Conversations pour recueillir des informations. | | Observations | Enregistrement de comportements ou d'événements. | | Questionnaires | Ensemble de questions écrites pour recueillir des informations. | | Outils biologiques | Techniques d'imagerie cérébrale ou mesures physiologiques. |

# Introduction à la psychologie et ses objectifs La psychologie, en tant que science, étudie de manière rigoureuse les comportements observables et les processus mentaux internes, influencés par des facteurs biologiques et environnementaux, dans le but de les décrire, d'expliquer leurs causes, de prédire leur manifestation et d'intervenir pour améliorer le bien-être [1](#page=1). ### 1.1 Définition et objets d'étude de la psychologie La psychologie est définie comme l'étude scientifique des comportements et des processus mentaux. Elle se distingue de la connaissance commune, qui repose sur des croyances, des intuitions et des influences émotionnelles, par son recours systématique à la méthode scientifique [1](#page=1) [2](#page=2). * **Comportements:** Il s'agit des manifestations visibles d'un organisme vivant, telles que sourire ou dormir [1](#page=1). * **Processus mentaux (cognition):** Ils englobent les activités mentales permettant d'acquérir et de manipuler des connaissances, incluant la pensée, la mémoire, l'intelligence et le raisonnement. Ces processus sont influencés par les états internes (biologiques et psychologiques) et l'environnement [1](#page=1) [2](#page=2). > **Tip:** Le terme "psychologie" dérive du grec "psy" (âme, esprit) et "logie" (discours, étude) [1](#page=1). ### 1.2 Les quatre objectifs de la psychologie Les psychologues poursuivent quatre objectifs principaux, souvent résumés par l'acronyme DEPI : 1. **Description:** Consiste à identifier, nommer et classer les comportements et les processus mentaux de manière objective et rigoureuse, en accumulant des données et en dressant un inventaire des manifestations du phénomène étudié. Il est généralement plus aisé de décrire les comportements observables que les processus mentaux. Cet objectif est fondamental pour la recherche fondamentale en psychologie [1](#page=1). 2. **Explication:** Vise à identifier les causes des phénomènes et à établir des liens de causalité pour comprendre le "pourquoi" et le "comment". Cela implique de connaître les conditions qui, lorsqu'elles sont réunies, reproduisent un comportement et d'élaborer des théories psychologiques. Plusieurs théories peuvent coexister pour expliquer un même phénomène [1](#page=1) [2](#page=2). 3. **Prédiction:** Permet d'anticiper l'apparition de certains comportements en repérant les signes avant-coureurs et en établissant des corrélations entre les phénomènes. Les prédictions s'appuient sur les explications antérieures et peuvent guider les interventions cliniques [2](#page=2). 4. **Intervention:** Consiste à mettre en place des actions ciblées pour limiter les risques, réduire les débordements ou favoriser le bien-être. Une intervention efficace requiert une description précise des comportements et une explication claire des causes. Cet objectif correspond à la recherche appliquée ou clinique. Les interventions peuvent porter sur la prévention, la sensibilisation ou la prise en charge clinique [2](#page=2). ### 1.3 Distinction entre psychologie et sens commun La psychologie se distingue du sens commun par son approche scientifique. Alors que le sens commun repose sur des intuitions, des anecdotes et des croyances personnelles, la psychologie utilise des méthodes de recherche rigoureuses pour développer des connaissances basées sur des faits mesurables et observables. Les psychologues doivent formuler des hypothèses vérifiables et s'appuyer sur des données empiriques plutôt que sur des généralisations hâtives ou des opinions personnelles [1](#page=1) [2](#page=2) [3](#page=3). > **Tip:** Une connaissance approximative des méthodes de recherche peut conduire à des biais cognitifs, où les conclusions sont jugées en fonction de leurs alignements avec les attentes personnelles plutôt que sur leur validité scientifique [2](#page=2). ### 1.4 L'importance de la méthode scientifique La méthode scientifique est le fondement de la psychologie en tant que science. Elle garantit que les connaissances acquises sont fiables et reproductibles, permettant aux observateurs de parvenir aux mêmes conclusions indépendamment de leurs points de vue initiaux. Les méthodes scientifiques permettent de comprendre des faits de manière objective et de développer des connaissances statistiques par le biais de recherches appropriées, conduisant à la pratique basée sur des preuves ("Evidence Based Practice") [1](#page=1) [2](#page=2). Les étapes caractéristiques de la démarche scientifique en psychologie incluent : 1. Se documenter et poser des questions pertinentes [4](#page=4). 2. Formuler des hypothèses vérifiables [4](#page=4). 3. Choisir une méthode de recherche et collecter des données [4](#page=4). 4. Confirmer ou infirmer l'hypothèse par la recherche [4](#page=4). 5. Analyser les résultats par des personnes compétentes [4](#page=4). 6. Élaborer une théorie [4](#page=4). Ce cycle peut ensuite recommencer, favorisant ainsi l'avancement des connaissances [4](#page=4). > **Exemple:** L'apprentissage associatif, où un chien apprend à associer le son d'une cloche à une récompense alimentaire, illustre la recherche fondamentale visant à expliquer les mécanismes d'apprentissage. L'application de ces principes peut mener à des interventions, comme l'élimination d'une réponse émotionnelle de peur face à un stimulus particulier [4](#page=4). ### 1.5 Diversité des méthodes de recherche Plusieurs méthodes de recherche sont employées en psychologie pour répondre à des questions spécifiques : * **L'étude de cas:** Un examen détaillé et approfondi d'un phénomène lié à une entité sociale (par exemple, un patient). Elle est utile pour étudier des phénomènes rares et vise l'objectif de description [3](#page=3). * **L'observation systématique:** Description des comportements en laboratoire ou en milieu naturel à l'aide d'une grille préétablie. Elle peut être réalisée dans un cadre naturel (comportements authentiques, mais non contrôlés) ou en laboratoire (contrôlé, mais situation artificielle). L'observation peut être structurée ou non structurée, participante ou non participante [3](#page=3). * **L'enquête:** Recueil de réponses à des questions prédéterminées auprès d'un échantillon représentatif de la population, permettant d'obtenir des informations standardisées. Elle peut parfois permettre de prédire des relations entre phénomènes [3](#page=3) [4](#page=4). * **Les études corrélationnelles:** Calcul statistique (coefficient de corrélation) qui établit un lien entre deux variables sans que le chercheur puisse les imposer. Elles permettent d'atteindre l'objectif de prédiction, mais ne prouvent pas la causalité [4](#page=4). * **La méthode expérimentale:** La seule méthode permettant d'établir des liens de causalité entre deux variables. Le chercheur manipule la variable indépendante (VI) pour observer son effet sur la variable dépendante (VD), tout en contrôlant les biais potentiels. Les explications causales issues de cette méthode peuvent mener à des recherches appliquées et des interventions [4](#page=4). > **Exemple:** Une étude corrélative cherchant à établir un lien entre la consommation d'édulcorants et les symptômes du TDAH peut montrer une relation, mais ne peut pas prouver que la consommation d'édulcorants cause l'aggravation du TDAH [4](#page=4). ### 1.6 Distinction entre psychologues et autres professionnels Les psychologues ne sont pas uniquement des thérapeutes traitant des problèmes de détresse psychologique. La thérapie n'est qu'une spécialité de leur travail, et ils sont soumis à un code de déontologie professionnel qui garantit le professionnalisme et protège les patients [1](#page=1). --- # Méthodes de recherche en psychologie La psychologie emploie diverses méthodes pour étudier ses phénomènes, allant de l'étude approfondie de cas individuels à l'expérimentation contrôlée, chacune répondant à des objectifs spécifiques de description, de prédiction et d'explication [3](#page=3). ### 2.1 L'étude de cas L'étude de cas consiste en un examen détaillé et approfondi d'un phénomène lié à une entité sociale spécifique, comme l'état de santé d'un patient. Cette méthode permet d'obtenir une compréhension exhaustive d'un individu ou d'une situation, incluant son histoire personnelle, son traitement, ses relations sociales et son évolution. Elle est particulièrement utile pour étudier des phénomènes psychologiques rares, pour lesquels les connaissances sont limitées, ou pour explorer de nouvelles approches thérapeutiques. L'étude de cas vise le premier objectif de la psychologie: la description. Elle peut découvrir des éléments peu connus et inclut souvent des données qualitatives (narratives, vécus) et quantitatives (scores d'échelles). Cependant, les facteurs non contrôlés peuvent biaiser les données, et il n'est généralement pas possible de généraliser les conclusions issues de ces études [3](#page=3). > **Tip:** L'étude de cas est précieuse pour générer des hypothèses, mais ces dernières doivent être vérifiées par d'autres méthodes de recherche plus robustes [3](#page=3). ### 2.2 L'observation systématique L'observation systématique consiste à décrire les comportements de personnes ou d'animaux, soit en laboratoire, soit en milieu naturel, à l'aide d'une grille préétablie. Son objectif principal est la description des phénomènes, mais elle peut aussi permettre de prédire certains comportements sans pour autant établir de lien de causalité [3](#page=3). #### 2.2.1 Lieux d'observation * **Observation naturelle:** Elle permet d'observer des comportements authentiques et spontanés dans des situations réelles, avec ou sans interaction du chercheur. L'inconvénient est l'imprévisibilité de ce qui sera observé et la potentielle influence de facteurs non contrôlés qui peuvent biaiser les données [3](#page=3). * **Observation en laboratoire:** Le laboratoire offre un environnement plus contrôlé, permettant une description optimale des observations. Cependant, il s'agit d'une situation artificielle, et les comportements observés peuvent être influencés par le cadre lui-même, soulevant un débat quant à sa validité écologique par rapport à l'observation naturelle [3](#page=3). #### 2.2.2 Types d'observation * **Observation non structurée:** Le chercheur se rend sur le terrain sans but précis ni préparation préalable, avec une connaissance globale du sujet mais sans savoir comment ou quand commencer l'observation. Il n'y a pas d'attentes particulières [3](#page=3). * **Observation systématique:** Le chercheur sait exactement quoi faire, avec un but précis et une approche descriptive plus poussée. Il s'attend à observer certains types de réactions [3](#page=3). #### 2.2.3 Rôle de l'observateur * **Observation non participante:** L'observateur tente de se faire oublier, reste discret et n'intervient pas dans le comportement des sujets [3](#page=3). * **Observation participante:** Le chercheur s'intègre avec les sujets. Bien que les sujets soient conscients de sa présence et de son rôle d'observateur, le chercheur doit veiller à ne pas perturber le fonctionnement normal du groupe [3](#page=3). > **Tip:** Les participants ont tendance à modifier leur comportement lorsqu'ils savent qu'ils sont observés. Le chercheur doit donc veiller à ce que l'échantillon soit représentatif pour obtenir un portrait juste et complet [3](#page=3). ### 2.3 L'enquête L'enquête vise à recueillir des réponses à des questions prédéterminées auprès d'un échantillon représentatif de la population. Elle permet d'obtenir des informations standardisées qui dressent un portrait exhaustif d'un phénomène précis. Les enquêtes peuvent également parfois aider à prédire la relation entre les phénomènes étudiés [4](#page=4). ### 2.4 Les études corrélationnelles Les études corrélationnelles impliquent un calcul statistique, le coefficient de corrélation, qui établit un lien entre deux variables sans que le chercheur puisse les imposer aux participants. Ce coefficient indique la force et le sens de la relation, permettant ainsi d'atteindre l'objectif de prédiction en psychologie. Ces études peuvent aider à s'interroger sur des liens possibles entre variables et à illustrer les données à l'aide de graphiques. Par exemple, on peut sélectionner un échantillon d'enfants atteints de TDAH, les interroger sur leur consommation d'édulcorants (première variable) et mesurer leurs symptômes avec une échelle standardisée (deuxième variable). L'analyse des données permet de comparer ces mesures [4](#page=4). > **Attention:** Il est crucial de comprendre que les corrélations peuvent suggérer des liens, mais elles ne prouvent pas la causalité. Par exemple, une corrélation entre la consommation d'édulcorants et les symptômes du TDAH ne signifie pas que les édulcorants aggravent le TDAH [4](#page=4). ### 2.5 La méthode expérimentale La méthode expérimentale est la seule qui permet d'établir des liens de causalité entre deux variables. Les explications causales obtenues peuvent mener à des recherches appliquées ou cliniques visant à apporter des changements favorables aux individus. Dans cette méthode, le chercheur manipule la variable indépendante (VI), présumée cause du comportement étudié, pour observer son effet sur la variable dépendante (VD). Pour s'assurer que la VI est bien la cause de la modification de la VD, le chercheur doit contrôler un maximum de biais potentiels. C'est pourquoi cette méthode est souvent réalisée en laboratoire, où les éléments extérieurs perturbateurs peuvent être mieux gérés [4](#page=4). #### 2.5.1 Application de la démarche scientifique * **Recherche fondamentale:** Elle vise à expliquer comment certains apprentissages ont lieu, comme l'apprentissage associatif où un chien apprend à associer le son d'une cloche à la nourriture [4](#page=4). * **Recherche appliquée:** Elle peut servir à intervenir dans la réalité, par exemple, en cherchant à éliminer une réponse émotionnelle de peur face à un stimulus particulier [4](#page=4). #### 2.5.2 Étapes de la démarche scientifique 1. Se documenter pour s'assurer de la pertinence de la recherche et formuler des questions appropriées [4](#page=4). 2. Formuler des hypothèses vérifiables [4](#page=4). 3. Choisir une méthode de recherche et collecter les données [4](#page=4). 4. Confirmer l'hypothèse en réexaminant la question de départ [4](#page=4). 5. Analyser les résultats par des personnes compétentes [4](#page=4). 6. Élaborer une théorie, qui peut ensuite servir de point de départ à un nouveau cycle de recherche [4](#page=4). > **Tip:** L'histoire de la psychologie montre que, jusqu'au milieu du 19ème siècle, les questions psychologiques étaient abordées par des érudits et philosophes à travers des anecdotes et des cas particuliers, menant à des observations variées, comme celle d'Hippocrate reliant le cerveau aux émotions [4](#page=4). --- # Histoire et approches de la psychologie Ce sujet retrace la naissance de la psychologie en tant que discipline scientifique et présente ses principales approches théoriques [5](#page=5). ### 3.1 Genèse de la psychologie scientifique La psychologie trouve ses racines dans la philosophie, avec des penseurs comme Hippocrate qui postulait le cerveau comme siège des émotions. Les stoïciens soulignaient déjà l'importance de l'interprétation des événements dans la genèse des émotions. Aristote, quant à lui, proposait une conception du cerveau comme radiateur et associait la mémoire à la taille de l'individu, instaurant ainsi le débat entre l'inné et l'acquis [5](#page=5). Parallèlement, la physiologie s'intéressait au fonctionnement du système nerveux et la psychophysique explorait la relation entre stimulation et perception. L'année 1879 marque un tournant avec la création à Leipzig du premier laboratoire de psychologie par Wilhelm Wundt, qui étudiait la sensation, la perception, le temps de réaction et l'attention, reconnaissant la psychologie comme discipline autonome. Wundt utilisait une introspection dirigée pour étudier l'expérience consciente de manière scientifique [5](#page=5). Cependant, c'est avec John Watson que la psychologie s'affirme véritablement comme une science. Watson a énoncé trois principes fondamentaux [5](#page=5): * **Objet:** Le comportement observable, rejetant l'étude de la pensée jugée trop difficilement accessible [5](#page=5). * **Méthode:** L'observation, en opposition à l'introspection [5](#page=5). * **But:** Prédire et contrôler le comportement [5](#page=5). Cette nouvelle approche visait à améliorer la compréhension, la prédiction et le contrôle du comportement [5](#page=5). ### 3.2 Les principales approches théoriques en psychologie L'évolution de la psychologie a donné naissance à plusieurs approches théoriques distinctes [5](#page=5): #### 3.2.1 Approche biologique Apparue à la fin du XIXe siècle, l'approche biologique cherche à expliquer les comportements, les cognitions et les émotions par des facteurs biologiques, notamment le fonctionnement du système nerveux central. Les progrès techniques, tels que l'ingénierie génétique et l'imagerie cérébrale (PET-scan), ont grandement facilité l'investigation des zones cérébrales impliquées dans les activités mentales et les neurosciences cognitives. Cette approche met en évidence l'interaction entre les niveaux génétiques/physiologiques et les niveaux psychologiques, où le fonctionnement biologique influence la personnalité. Les recherches actuelles explorent également le rôle des neurotransmetteurs et l'épigénétique, qui montre comment l'environnement peut modifier l'expression des gènes [6](#page=6). **Critiques de l'approche biologique :** * **Réductionnisme:** Tendance à attribuer des comportements complexes à un seul facteur, comme un gène spécifique [6](#page=6). * **Corrélation vs. causalité:** Il est crucial de distinguer les corrélations observées d'une relation de cause à effet [6](#page=6). * **Déresponsabilisation:** Risque de réduire la contribution du patient à sa propre guérison [6](#page=6). #### 3.2.2 Approche psychodynamique Développée à la fin du XIXe siècle, cette approche, largement influencée par Sigmund Freud, postule que des forces psychologiques inconscientes et innées façonnent le comportement. L'inconscient, selon cette théorie, contient des pulsions de vie (sexualité, nutrition, attachement, création) visant le développement personnel et le plaisir d'apprendre, ainsi que des pulsions de mort (agressivité, destructivité). Les traumatismes de l'enfance joueraient un rôle crucial dans la formation de la personnalité à l'âge adulte, les émotions refoulées étant gérées par des mécanismes de défense [6](#page=6) [7](#page=7). La structure de la personnalité est décrite selon trois instances : * **Le Ça:** Partie innée du psychisme, régie par le principe de plaisir et cherchant la réduction immédiate des tensions [7](#page=7). * **Le Moi:** Se développe dès la première année, représentant la vision consciente de soi. Il distingue le désir de la réalité et cherche des exutoires acceptables aux tensions [7](#page=7). * **Le Surmoi:** Se développe plus tard, représentant la conscience morale, intégrant les règles parentales et les normes sociales [7](#page=7). La santé mentale est alors considérée comme l'équilibre entre ces trois instances [7](#page=7). #### 3.2.3 Approche comportementale Émergée au début du XXe siècle, cette approche, portée par des figures comme Watson et Skinner, considère la psychologie comme une science objective se concentrant uniquement sur les comportements observables et mesurables. La vie mentale est vue comme une "boîte noire", inaccessible à l'étude scientifique. L'apprentissage est central, et la personnalité est entièrement façonnée par l'environnement [7](#page=7). Les concepts clés du behaviorisme incluent : * **Stimuli:** Signaux de l'environnement provoquant des comportements [7](#page=7). * **Réponses:** Comportements observables [7](#page=7). Le schéma S → R (Stimulus-Réponse) illustre l'idée que le contrôle de l'environnement permet le contrôle du comportement. Pour le sujet animal, le behaviorisme le considère comme un modèle simplifié de l'homme [7](#page=7). **Évaluation de l'approche behavioriste :** * **Points forts:** Permet la vérification empirique des hypothèses et le développement de théories sur l'apprentissage basées sur des données observables. Les méthodes se modernisent avec les neurosciences comportementales [7](#page=7). * **Limites:** Son radicalisme peut être critiqué, notamment l'excès d'expérience sortant du cadre S → R [7](#page=7). ##### 3.2.3.1 Théorie sociale cognitive (Albert Bandura) Albert Bandura, un néo-behavioriste canadien, a enrichi cette approche en intégrant l'apprentissage par observation (modelage). La théorie sociale cognitive explique que la personnalité résulte de l'influence mutuelle entre l'environnement, le mode de penser de l'individu (cognitions) et ses comportements. Bandura introduit le concept de "sentiment d'efficacité personnelle", la perception de ses propres capacités à influencer les circonstances de sa vie pour obtenir du succès. Ce sentiment est influencé par les réactions de l'entourage [8](#page=8). **Évaluation de la théorie sociale cognitive :** * **Points forts:** Met l'accent sur l'interaction complexe entre cognitions, comportements et environnement, permettant de définir des concepts mesurables pour la recherche scientifique [8](#page=8). * **Limites:** Peut ignorer les aspects inconscients et émotionnels de la personnalité [8](#page=8). #### 3.2.4 Approche humaniste Apparue au milieu du XXe siècle, l'approche humaniste met l'accent sur le libre arbitre, les émotions et la conscience de soi. Carl Rogers et Abraham Maslow en sont des figures emblématiques. Les humanistes critiquent le pessimisme de la psychanalyse, qui se concentrait sur les personnes malades, et le caractère mécanique du behaviorisme. Pour eux, l'homme possède la liberté d'échapper aux déterminismes [8](#page=8). Concepts clés : * **Auto-actualisation (Maslow):** L'individu a un besoin inné de développer son plein potentiel, d'exprimer sa personnalité et de se fier à ses sentiments pour s'orienter vers la santé mentale [8](#page=8). * **Considération positive inconditionnelle (Rogers):** Les enfants ont besoin d'être acceptés inconditionnellement par leur entourage pour exprimer leur véritable personnalité. Cependant, il est aussi nécessaire d'enseigner certaines règles et de distinguer la valeur d'une personne de celle de ses conduites [8](#page=8). #### 3.2.5 Approche cognitiviste Développée dans les années 1950, cette approche s'intéresse aux cognitions, c'est-à-dire aux interprétations, perceptions, souvenirs et croyances [8](#page=8). #### 3.2.6 Approche systémique Apparue dans les années 1960-1970, l'approche systémique considère que l'humain est intrinsèquement lié à plusieurs systèmes, le plus important étant la famille, qui façonne la personnalité. Les comportements et processus mentaux ne peuvent être prédits à partir d'une seule cause, mais résultent de l'interaction complexe au sein de ces systèmes. Les systèmes, y compris familiaux, tendent à s'autoréguler pour atteindre une homéostasie (stabilité), ce qui peut rendre les changements difficiles. Les crises sont vues comme nécessaires au changement [5](#page=5) [6](#page=6). **Critiques de l'approche systémique :** * Bien qu'utile dans les milieux d'intervention, elle est parfois critiquée pour accorder trop d'importance à la famille, négligeant d'autres facteurs systémiques tels que les conditions socio-économiques ou les politiques gouvernementales [6](#page=6). > **Tip :** Il est crucial de bien distinguer les différentes approches et de comprendre leurs contributions spécifiques à l'étude du comportement humain. Les critiques formulées envers chaque approche aident à apprécier la complexité du champ de la psychologie. > **Tip :** N'oubliez pas que les dates de développement des approches sont indicatives et que certaines idées continuent d'évoluer et d'interagir. --- # Intelligence, pensée et troubles psychologiques Ce sujet explore les différentes facettes de l'intelligence, de sa mesure par des tests psychométriques à ses conceptions multiples, en passant par les fonctions exécutives et les biais cognitifs, ainsi que l'étude, la classification et les approches thérapeutiques des troubles psychologiques. ## 4. L'intelligence, la pensée et les troubles psychologiques ### 4.1 La mesure de l'intelligence L'intelligence est définie comme un ensemble d'habiletés cognitives permettant de comprendre l'environnement. La psychométrie est le courant de recherche dédié à la mesure de ces habiletés mentales, ayant conduit à l'invention du quotient intellectuel (QI) et des tests d'intelligence [9](#page=9). Francis Galton fut le premier à tenter de mesurer l'intelligence, en se concentrant sur la vitesse du traitement de l'information. Alfred Binet et Théodore Simon développèrent ensuite des tests pour détecter les enfants prometteurs parmi ceux issus de milieux défavorisés, mesurant des habiletés comme la mémoire et le raisonnement mathématique. Ils postulèrent l'existence d'un "facteur g" (intelligence générale) unique, une idée aujourd'hui contestée. Le résultat du test Binet-Simon, l'âge mental, est considéré comme l'ancêtre du QI, où un QI de 100 représente une performance normale [9](#page=9). Les tests de Wechsler, les plus couramment utilisés, introduisent la courbe normale dans la mesure des QI et évaluent le facteur g à travers des sous-tests verbaux (mathématiques et langage) et non-verbaux (spatiaux). Un score Wechsler inclut donc un QI verbal, un QI non-verbal et un QI global [10](#page=10). La valeur scientifique des tests psychométriques repose sur trois critères : 1. **Standardisation**: Utilisation constante du test [10](#page=10). 2. **Fidélité/Stabilité**: Constance des résultats dans le temps [10](#page=10). 3. **Validité**: Capacité du test à prédire des comportements [10](#page=10). Cependant, l'usage des tests d'intelligence a diminué depuis les années 1970 en raison de leurs limites de validité et de dérives interprétatives. L'eugénisme, une doctrine du 20ème siècle justifiant l'exclusion sociale par la biologie, a également marqué l'histoire de ces tests [10](#page=10). Des recherches ont mis en évidence l'influence des facteurs psychologiques et environnementaux, notamment la **menace du stéréotype**, qui peut démotiver les individus et agir comme une prophétie autoréalisatrice. Les tests sont également ancrés dans un contexte culturel, ce qui désavantage les minorités culturelles. L'"effet Flynn" témoigne de l'augmentation constante des QI moyens au 20ème siècle, corrélée à l'augmentation de la scolarisation et à la familiarité avec les épreuves scolaires. Les tests sont considérés comme des épreuves artificielles ne reflétant pas la réalité [10](#page=10). Malgré ces limites, les tests de QI restent utiles pour évaluer certains aspects du fonctionnement cognitif, notamment pour les troubles d'apprentissage ou neurologiques. La ressemblance des performances entre individus d'hérédité similaire peut s'expliquer par la similarité des milieux culturels. Un environnement stimulant est crucial pour le développement des habiletés intellectuelles, incluant la variété des stimulations, l'exposition culturelle et le soutien affectif. La stimulation précoce améliore les performances aux tests chez les enfants défavorisés [10](#page=10) [11](#page=11). La **déficience intellectuelle** est un déficit des habiletés cognitives, pouvant avoir une cause génétique (ex: trisomie 21) mais fortement influencée par l'environnement (consommation de substances par la mère, manque d'oxygène à la naissance, environnement social et affectif durant l'enfance). Un environnement stimulant et un soutien contribuent à améliorer les habiletés et l'autonomie. Le **haut potentiel** concerne des habiletés cognitives supérieures à la moyenne, nécessitant des stimulations pour s'actualiser. L'enrichissement de l'éducation est un enjeu social bénéfique à toute la société. Le **syndrome savant** illustre que des individus doués peuvent présenter des déficiences dans certaines habiletés malgré des talents exceptionnels, remettant en question l'unité de l'intelligence. Curieusement, le cerveau des personnes douées travaille moins que celui des personnes moins douées, mais de manière plus efficace [11](#page=11). ### 4.2 L'intelligence au-delà des tests Jean Piaget a observé que l'intelligence se développe à travers des stades distincts de pensée. Robert Sternberg propose trois dimensions de l'intelligence pour s'adapter à l'environnement [11](#page=11): 1. **Analytique**: Capacités d'abstraction et de logique, menant à une **pensée convergente** dirigée vers une solution unique. Elle est évaluée par des tests d'intelligence ou scolaires [11](#page=11) [12](#page=12). 2. **Créative**: Capacité à inventer ou transformer la réalité, reposant sur l'**intuition** et la **pensée divergente** qui imagine des solutions nouvelles. Évaluée par des tâches ouvertes, rédaction, dessin [11](#page=11) [12](#page=12). 3. **Pratique**: Capacité d'adaptation aux situations réelles, impliquant la maîtrise des émotions et des habiletés interpersonnelles, ainsi que la connaissance de règles tacites. Évaluée par la résolution de problèmes personnels et pratiques [11](#page=11) [12](#page=12). Plusieurs habiletés échappent à ce modèle, comme les aptitudes manuelles pour la dimension pratique. Howard Gardner élargit encore la conception de l'intelligence en proposant une série de facultés distinctes, bien que cette approche soit critiquée pour diluer la définition de l'intelligence [12](#page=12). L'**intelligence émotionnelle** est définie comme l'aptitude à percevoir, exprimer, intégrer et réguler les émotions. Elle repose sur cinq aptitudes: conscience de soi, maîtrise de soi, motivation, empathie et aptitudes sociales. Les personnes avec un quotient émotionnel élevé jouissent d'une plus grande popularité et d'un leadership plus fort [12](#page=12). ### 4.3 La pensée : les fonctions exécutives et les biais cognitifs Les **fonctions exécutives**, étudiées par les neuroscientifiques, sont principalement le fait du cortex associatif et intègrent les données sensorielles pour réfléchir et planifier les mouvements. Elles comprennent [12](#page=12): 1. **Flexibilité cognitive**: Capacité de concentration, de sélection de l'information pertinente et de changement volontaire de tâche ou de cible attentionnelle. Elle permet de coordonner l'information sensorielle et les mouvements (ex: marcher sans heurter les autres) [13](#page=13). 2. **Mémoire de travail**: Fonction qui coordonne l'information traitée et l'information utile rappelée, permettant de comprendre les données sensorielles et d'adopter un comportement adapté. Le multitâche excessif nuit à l'efficacité des fonctions exécutives et peut mener à un traitement superficiel [13](#page=13). 3. **Contrôle inhibiteur**: Résistance aux distractions, aux impulsions et gestion des émotions. Il s'agit de contrer les automatismes et les vieilles habitudes. L'inhibition des interférences émotives rejoint les habiletés de l'intelligence émotionnelle et de la dimension pratique de Sternberg [13](#page=13). Les **biais cognitifs** résultent de l'utilisation de "raccourcis" par un système de pensée rapide et quasi inconscient, nécessaire pour fonctionner efficacement mais entraînant des erreurs de jugement. Le système rapide s'appuie sur des automatismes pour économiser les ressources attentionnelles. Il existe environ 250 biais cognitifs, induits par des contraintes telles que la surcharge d'information, le manque de cohérence, la nécessité de décider rapidement et les limites de la mémoire. Ces biais expliquent des décisions irrationnelles et la résistance au changement [13](#page=13) [14](#page=14). ### 4.4 L'étude des troubles psychologiques Les psychologues visent à identifier et expliquer les troubles psychologiques, en utilisant le **Manuel diagnostique et statistique des troubles mentaux (DSM)** comme classification principale [14](#page=14). Identifier la normalité est complexe, car la normalité et l'anormalité forment un continuum. Quatre critères sont généralement utilisés pour identifier l'anormalité [14](#page=14): 1. **Déviance**: Différence par rapport aux normes sociales, culturelles et temporelles [14](#page=14). 2. **Dysfonction**: Incapacité à mener une vie quotidienne adéquate (hygiène, travail, relations) ou à penser clairement [14](#page=14). 3. **Détresse**: Souffrance psychologique intense (tristesse, angoisse, idées suicidaires) se manifestant par des gestes (ex: mutilation) [14](#page=14). 4. **Danger**: Mise en danger de soi ou d'autrui (ex: violence, toxicomanie) [14](#page=14). Aucun critère n'est suffisant seul, et le diagnostic comporte une part de subjectivité et d'interprétation sociale et culturelle [14](#page=14). Les explications des troubles ont évolué: des conceptions religieuses (possession démoniaque) au 18ème siècle, à une approche médicale reconnaissant la souffrance psychologique comme une souffrance physique nécessitant des soins. Philippe Pinel a promu une vision médicale. Thomas Szasz critique le modèle médical, arguant qu'il déresponsabilise l'individu. Le modèle **biopsychosocial** est aujourd'hui privilégié, intégrant les facteurs biologiques et psychosociaux, bien que les causes exactes des troubles restent inconnues. Des gènes spécifiques peuvent augmenter le risque de certains troubles (ex: schizophrénie, autisme) [14](#page=14) [15](#page=15). La classification du DSM répertorie les troubles psychologiques, offrant des avantages comme une communication facilitée entre professionnels et un vocabulaire commun pour la recherche. Cependant, il présente des inconvénients: augmentation des diagnostics, pression des industries pharmaceutiques, biais culturels, risque de stigmatisation (prophétie autoréalisatrice) et impact négatif sur la vie sociale et professionnelle des personnes diagnostiquées. Certains experts estiment que le DSM manque de validité scientifique en l'absence de critères absolus et de causes connues [15](#page=15). ### 4.5 Les psychothérapies Il existe plusieurs types de psychothérapies, sans qu'aucune ne soit universellement plus efficace [15](#page=15). 1. **Thérapies psychodynamiques**: Expliquent les troubles par des forces inconscientes. L'objectif est de faire émerger l'inconscient, les traumatismes refoulés et les conflits internes (ça, moi, surmoi). La **psychanalyse** utilise l'**association libre** (technique du divan) pour analyser les contenus manifestes et latents des rêves. Les approches psychodynamiques analytiques modernes sont moins rigides, le thérapeute étant plus directif et le client n'étant pas obligé de s'allonger [15](#page=15) [16](#page=16). 2. **Thérapies humanistes**: Visent à favoriser le développement personnel et l'actualisation du potentiel de l'individu, en partant du principe que l'humain est naturellement porté à la santé et à l'épanouissement. Le psychologue Carl Rogers met l'accent sur l'expérience émotionnelle subjective du client et adopte trois attitudes [16](#page=16): * **Considération positive inconditionnelle**: Reconnaître une valeur intrinsèque à chaque client [16](#page=16). * **Compréhension empathique**: Percevoir le monde du point de vue du client, en reformulant ses idées et reflétant ses sentiments [16](#page=16). * **Authenticité**: Le thérapeute partage ses propres sentiments et pensées lorsqu'ils sont pertinents. Le but est d'établir un climat de confiance pour que le client reprenne contact avec sa nature fondamentalement bonne [16](#page=16). 3. **Thérapies cognitives-comportementales (TCC)**: Combinent le behaviorisme et la psychologie cognitive, considérant les troubles comme acquis. L'objectif est un apprentissage comportemental et cognitif menant à un meilleur équilibre mental, comparable à une reprogrammation des processus mentaux [16](#page=16). * **Aspect comportemental**: Se concentre sur les comportements problématiques et utilise les principes de conditionnement classique et opérant (ex: contre-conditionnement, désensibilisation systématique, façonnement). La **désensibilisation systématique** expose le client progressivement à des stimuli anxiogènes tout en induisant une relaxation profonde [16](#page=16). * **Aspect cognitif**: Soutient que des pensées inadéquates engendrent des comportements et émotions problématiques (thérapeutes comme Albert Ellis et Aaron Beck) [16](#page=16). * **TCC axées sur l'acceptation**: L'accent est mis sur l'acceptation, une vie orientée vers les valeurs, les émotions et les relations. Les thérapies d'acceptation et d'engagement (ACT) et la thérapie dialectique comportementale (TCD) en sont des exemples. L'ACT utilise des principes de pleine conscience pour accepter les pensées sans jugement et s'en dissocier. La flexibilité psychologique est la capacité à être conscient du moment présent et à ajuster ses comportements en accord avec ses valeurs. La TCD est utilisée pour les troubles de la personnalité limite et vise une gestion émotionnelle adéquate, ainsi que l'enseignement de la présence attentive [17](#page=17). 4. **Thérapies systémiques**: Considèrent la personne en souffrance comme partie d'un système dysfonctionnel dont elle est le signe le plus évident. Elles prennent en compte le contexte culturel et relationnel. Elles ont donné lieu à la thérapie familiale et à la thérapie brève. L'analyse des interactions familiales vise à rétablir une communication claire. Les causes des difficultés sont multiples et interreliées, les influences étant circulaires. Le concept de **double contrainte** (messages contradictoires) est analysé. Les thérapies brèves s'effectuent en un maximum de dix séances autour d'un objectif concret, en évitant les abstractions et en visant des buts réalistes [17](#page=17) [18](#page=18). --- ## Erreurs courantes à éviter - Révisez tous les sujets en profondeur avant les examens - Portez attention aux formules et définitions clés - Pratiquez avec les exemples fournis dans chaque section - Ne mémorisez pas sans comprendre les concepts sous-jacents

| Term | Definition | |------|------------| | Cognition | Ensemble des processus mentaux permettant d'acquérir, de traiter et d'utiliser des connaissances, tels que la perception, la mémoire, le langage, le raisonnement et la résolution de problèmes. | | Comportement | Ensemble des actions et réactions observables d'un organisme vivant en réponse à des stimuli internes ou externes, incluant les mouvements, les expressions faciales ou les réponses physiologiques. | | Méthode scientifique | Démarche rigoureuse basée sur l'observation systématique, la formulation d'hypothèses, l'expérimentation et l'analyse objective des données pour développer des connaissances fiables et vérifiables. | | Code de déontologie | Ensemble des règles éthiques et des principes professionnels qui régissent la pratique d'une profession, garantissant la protection des clients et le professionnalisme des praticiens. | | Recherche fondamentale | Recherche dont le but principal est d'accroître la connaissance théorique sur les principes fondamentaux du comportement et des processus mentaux, sans application pratique immédiate. | | Recherche appliquée | Recherche dont le but est de résoudre des problèmes pratiques spécifiques ou d'améliorer des situations existantes, en utilisant les connaissances acquises par la recherche fondamentale. | | Étude de cas | Méthode de recherche qui consiste en un examen détaillé et approfondi d'un phénomène ou d'un individu unique, souvent utilisé pour étudier des cas rares ou complexes. | | Observation systématique | Méthode de recherche consistant à observer et enregistrer des comportements de manière organisée et objective, souvent à l'aide d'une grille préétablie, en milieu naturel ou en laboratoire. | | Enquête | Méthode de recherche visant à recueillir des informations auprès d'un échantillon représentatif d'une population par le biais de questionnaires ou d'entretiens, pour obtenir des données standardisées. | | Études corrélationnelles | Méthode de recherche qui examine la relation statistique entre deux ou plusieurs variables, sans toutefois établir de lien de causalité direct. | | Méthode expérimentale | Méthode de recherche qui permet d'établir des liens de causalité en manipulant une variable indépendante (VI) pour observer son effet sur une variable dépendante (VD), tout en contrôlant les variables parasites. | | Facteur g (intelligence générale) | Concept théorisé par Spearman suggérant l'existence d'une capacité mentale générale unique sous-tendant toutes les habiletés cognitives spécifiques. | | Standardisation | Processus d'uniformisation des procédures de passation et de cotation d'un test afin que les résultats soient comparables entre différentes personnes et dans différentes conditions. | | Fidélité (stabilité) | Critère d'évaluation d'un test psychométrique indiquant la constance et la fiabilité de ses mesures dans le temps ; un test fidèle donne des résultats similaires lors de passations répétées. | | Validité | Critère d'évaluation d'un test psychométrique qui mesure dans quelle mesure le test évalue réellement ce qu'il est censé mesurer et sa capacité à prédire des comportements pertinents. | | Eugénisme | Doctrine sociale et politique du début du 20e siècle prônant l'amélioration de la qualité génétique de la population humaine par la sélection artificielle, souvent associée à des idées discriminatoires. | | Effet Flynn | Phénomène observé d'augmentation progressive des scores de QI moyens au fil du 20e siècle dans de nombreuses populations, possiblement lié à l'amélioration de l'éducation et des conditions de vie. | | Déficience intellectuelle | État caractérisé par un déficit significatif des habiletés cognitives et du comportement adaptatif, débutant avant l'âge adulte et pouvant avoir des causes génétiques ou environnementales. | | Haut potentiel | Désigne des habiletés cognitives supérieures à la moyenne, se manifestant par une intelligence ou des talents exceptionnels dans un ou plusieurs domaines. | | Syndrome savant | Condition rare caractérisée par des talents exceptionnels dans des domaines spécifiques (comme le calcul mental ou la mémoire photographique) coexistant avec des déficiences dans d'autres aspects cognitifs ou sociaux. | | Pensée convergente | Type de pensée qui vise à trouver une seule solution correcte à un problème bien défini, souvent utilisé dans les tests d'intelligence analytique. | | Pensée divergente | Type de pensée qui explore de multiples solutions possibles à un problème, favorisant la créativité et l'innovation. | | Intelligence émotionnelle | Capacité à percevoir, comprendre, gérer et utiliser les émotions de manière efficace chez soi et chez les autres, contribuant à l'adaptation sociale et au bien-être. | | Fonctions exécutives | Ensemble de processus cognitifs de haut niveau qui régulent et contrôlent le comportement, incluant la planification, la mémoire de travail, la flexibilité cognitive et le contrôle inhibiteur. | | Biais cognitif | Tendance systématique à dévier de la rationalité ou du jugement objectif dans la prise de décision ou l'interprétation de l'information, souvent due à des raccourcis mentaux ou des schémas de pensée automatiques. | | Manuel diagnostique et statistique des troubles mentaux (DSM) | Classification standardisée des troubles psychologiques utilisée par les professionnels de la santé mentale pour diagnostiquer et communiquer sur les affections psychiques. | | Déviance | Critère d'anormalité se référant à des pensées, émotions ou comportements qui s'écartent des normes sociales et culturelles acceptées par la majorité. | | Dysfonction | Critère d'anormalité indiquant que les pensées, émotions ou comportements empêchent la personne de fonctionner adéquatement dans sa vie quotidienne. | | Détresse | Critère d'anormalité où les pensées, émotions ou comportements entraînent une souffrance psychologique significative pour l'individu. | | Danger | Critère d'anormalité où les pensées, émotions ou comportements représentent un risque pour la sécurité de la personne elle-même ou pour celle des autres. | | Psychodynamique | Approche théorique qui met l'accent sur l'influence des forces psychologiques inconscientes, des conflits internes et des expériences passées, notamment infantiles, sur le comportement et la personnalité. | | Association libre | Technique psychanalytique où le patient est encouragé à exprimer librement toutes les pensées, images ou sentiments qui lui viennent à l'esprit, sans censure ni jugement. | | Thérapies humanistes | Approche thérapeutique qui met l'accent sur le potentiel de croissance, le libre arbitre, l'expérience subjective et l'actualisation de soi de l'individu. | | Considération positive inconditionnelle | Attitude d'acceptation et de valorisation totale de la personne, indépendamment de ses actions ou de ses pensées, favorisant son développement personnel. | | Compréhension empathique | Capacité du thérapeute à percevoir et à comprendre le monde du patient à travers son cadre de référence, en reflétant ses sentiments et ses pensées. | | Thérapies cognitives-comportementales (TCC) | Approche thérapeutique combinant les principes du behaviorisme et de la psychologie cognitive pour modifier les pensées et les comportements dysfonctionnels à l'origine des troubles psychologiques. | | Contre-conditionnement | Technique thérapeutique comportementale visant à remplacer une réponse inappropriée par une réponse plus adaptée en associant un stimulus à une nouvelle réponse. | | Désensibilisation systématique | Technique TCC utilisée pour traiter les phobies et l'anxiété, consistant à exposer progressivement le patient à des stimuli anxiogènes tout en lui apprenant des techniques de relaxation. | | Façonnement (shaping) | Principe du conditionnement opérant où le comportement cible est renforcé par des approximations successives, permettant d'acquérir des comportements complexes. | | Thérapies d'acceptation et d'engagement (ACT) | Approche thérapeutique issue des TCC qui met l'accent sur l'acceptation des pensées et émotions difficiles, la clarification des valeurs personnelles et l'engagement dans des actions alignées avec ces valeurs. | | Pleine conscience | État de conscience qui résulte du fait de porter son attention intentionnellement, dans le moment présent, sans jugement, sur l'expérience éphémère de la réalité telle qu'elle se dégage moment après moment. | | Flexibilité psychologique | Capacité à être pleinement conscient du moment présent et à ajuster ses comportements en fonction de ce que la situation permet, afin d'agir en accord avec ses valeurs. | | Thérapie comportementale dialectique (TCD) | Approche thérapeutique conçue pour traiter les troubles de la personnalité limite, axée sur la gestion des émotions, la pleine conscience, l'acceptation et les relations interpersonnelles. | | Thérapies systémiques | Approche thérapeutique qui considère que les problèmes d'un individu sont liés au système relationnel et familial dans lequel il évolue, visant à modifier les interactions au sein du système. | | Double contrainte | Situation de communication où une personne reçoit des messages contradictoires qui rendent impossible une réponse adéquate, créant une confusion et une tension psychologique. |

# De oorsprong en ontwikkeling van de psychologie als wetenschap Dit gedeelte van de studiehandleiding behandelt de oorsprong en ontwikkeling van de psychologie als wetenschap, inclusief de definitie van psychologie, het onderscheid met leken- en pseudopsychologie, en de historische context die de wetenschappelijke studie van de menselijke geest mogelijk maakte. ## 1. De oorsprong en ontwikkeling van de psychologie als wetenschap ### 1.1 Definitie van psychologie Psychologie is de wetenschap van het gedrag en de mentale processen. Het bestudeert zowel het externe gedrag als de interne, mentale processen die aan dat gedrag ten grondslag liggen. Gedragsevidentie wordt gebruikt om deze mentale processen te begrijpen. #### 1.1.1 Wat psychologie niet is * **Lekenpsychologie (volkspsychologie):** Gevoed door gezond verstand, intuïtie en algemene aannames over menselijk gedrag ("iedereen weet toch dat..."). Het is vaak speculatief en niet wetenschappelijk onderbouwd. * **Pseudopsychologie:** Niet-onderbouwde psychologische aannames die zich voordoen als wetenschappelijke waarheid. Voorbeelden hiervan zijn grafologie (persoonlijkheid afleiden uit handschrift) en kleurenprofielen. #### 1.1.2 De essentie van psychologie Het externe gedrag van een persoon wordt bestudeerd, en de gedragsevidentie die hieruit voortkomt, wordt gebruikt om de mentale processen die aan dat gedrag ten grondslag liggen, te begrijpen. Bijvoorbeeld, hoewel intelligentie als mentaal proces niet direct gemeten kan worden, kan men op basis van gedragsevidentie aannames doen over iemands intelligentie. ### 1.2 Ontwikkelingen die de psychologie mogelijk gemaakt hebben De uitspraak "Psychologie heeft een lang verleden maar een korte geschiedenis" vat de ontwikkeling goed samen. Het lange verleden ligt in de filosofie, waar men zich al eeuwenlang bezighield met nadenken over de menselijke geest. De officiële start van de psychologie als wetenschap wordt echter gedateerd in 1879, met de oprichting van het eerste psychologische laboratorium door Wilhelm Wundt en zijn eerste onderzoeksexperimenten. De late start van de psychologie als wetenschap kan verklaard worden door de noodzaak van een verandering in het mensbeeld: van een immateriële ziel naar een object dat wetenschappelijk bestudeerd kon worden. #### 1.2.1 Filosofische wortels * **Oud-Griekse filosofen (ca. 500-400 v.C.):** * **Plato en dualisme:** Plato stelde dat de mens het enige wezen was dat het universum en zijn eigen rol daarin kon begrijpen via de rede. Kennis werd gezien als een product van rede, goddelijke ingeving of intuïtie. * **Middeleeuwen (tot 15e eeuw):** De nadruk lag op theologische interpretaties van de mens, waarbij kennis werd verkregen vanuit geloof en rede. * **Wetenschappelijke revolutie (16e eeuw):** * Deze periode bracht een revolutie teweeg in het denken, waarbij oude wijsheden in twijfel werden getrokken. De katalysator was de heliocentrische theorie van Copernicus. * Nieuwe kennis ontstond door de Reformatie, de boekdrukkunst, ontdekkingsreizen en contact met Arabische en Chinese geleerden. * Modern wetenschappelijk denken stelde dat kennis voortkomt uit wetenschappelijk onderzoek, gebaseerd op observatie en experimenten. * **Rationalisme (17e eeuw):** * **René Descartes:** Stelde dat waarheid enkel via de rede achterhaald kon worden (Cogito ergo sum: "Ik denk, dus ik ben"). * **Dualisme:** Descartes onderscheidde lichaam en geest, waarbij het lichaam als een machine werd beschouwd en de geest niet wetenschappelijk kon worden onderzocht. Kennis werd gezien als een product van aangeboren ideeën en via de rede afgeleide inzichten. Dit leidde tot het *mind-body problem*. * **Nativisme:** Gedeeltelijk aangeboren kennis. * **Empirisme (17e-18e eeuw):** * **Hobbes, Locke, Hume:** Stelden dat kennis voortkomt uit zintuiglijke ervaringen. De geest werd gezien als een *tabula rasa* (onbeschreven blad). * Kennis ontstaat door observatie en associatie. #### 1.2.2 Belangrijke 19e-eeuwse ontwikkelingen * **Natuur vs. Opvoeding (Nature vs. Nurture):** De discussie of eigenschappen worden bepaald door aanleg (nature) of omgevingsfactoren (nurture) werd steeds belangrijker. * **Evolutietheorie (Darwin):** * De "survival of the fittest" en succesvolle voortplanting van aangepaste kenmerken maakten duidelijk dat de mens een product van evolutie is. * Dit opende de deur voor wetenschappelijk onderzoek naar menselijk gedrag, geïnspireerd door dieronderzoek. De maatschappij werd hierdoor meer ontvankelijk voor het bestuderen van de menselijke geest als wetenschappelijk studieobject. ### 1.3 De beginjaren van de psychologie: psychologische scholen De vroege psychologie werd gekenmerkt door verschillende stromingen of scholen, die elk een eigen focus en methoden hadden. #### 1.3.1 Structuralisme * **Grondleggers:** Wilhelm Wundt, Edward Titchener. * **Doel:** Het ontleden van het bewustzijn in de elementaire deeltjes of bouwstenen waaruit het menselijk bewustzijn bestaat. * **Methode:** **Introspectie**. Onderzoekers keken naar hun eigen bewustzijn door objectief en nauwkeurig te rapporteren over gevoelens, gedachten en herinneringen. Bijvoorbeeld, bij het tikken van een metronoom werd gerapporteerd: "ik ervaar een gevoel van spanning". * **Kritiek:** De introspectieve methode is subjectief en onbetrouwbaar. Resultaten zijn niet altijd reproduceerbaar en kunnen variëren tussen personen en over tijd. Bovendien gaat het uit van een volledig bewustzijn, wat niet het geval is. Het praktische nut van het structuralisme was beperkt. #### 1.3.2 Functionaliteit * **Grondleggers:** William James, John Dewey. * **Focus:** De functie van het bewustzijn. Hoe helpt het bewustzijn het individu om zich aan te passen aan zijn omgeving? * **Inspiratie:** Geïnspireerd door de evolutietheorie, keken functionalisten naar het 'waarom' van het bewustzijn. * **Concept "Stream of Consciousness" (William James):** Het bewustzijn is geen statische structuur, maar een continue stroom van gedachten en gevoelens die constant verandert, net als een rivier. Dit stond haaks op het atomistische structuralisme. * **Maatschappelijk Nut:** Onderzoek naar hoe de mens optimaal kan functioneren in zijn omgeving, bijvoorbeeld hoe intelligentie kan worden verbeterd door aanpassingen in de omgeving. #### 1.3.3 Gestaltpsychologie * **Grondleggers:** Max Wertheimer, Kurt Koffka, Wolfgang Köhler. * **Focus:** De perceptie, omdat perceptie het gedrag stuurt. * **Kernidee:** Het geheel is meer dan de som der delen (*Gestalt* betekent 'vorm' of 'geheel'). Het opdelen van waarneming in deelelementen, zoals het structuralisme deed, werd als zinloos beschouwd. * **Ondersteuning:** Visuele illusies, zoals de Hering-illusie en Zöllner-illusie, werden gebruikt om aan te tonen dat de waarneming van een geheel anders is dan de waarneming van de individuele delen. De totale configuratie is cruciaal. #### 1.3.4 Psychoanalyse * **Grondlegger:** Sigmund Freud. * **Focus:** Onbewuste processen en drijfveren die ons gedrag sturen. * **Therapie:** Genezing werd bereikt door inzicht te krijgen in onbewuste processen. * **Voorbeeld:** De casus van 'Kleine Hans', die een fobie had voor paarden, werd geïnterpreteerd als een uiting van angst voor zijn vader. #### 1.3.5 Behaviorisme * **Inspiratie:** Positivisme en de wetenschappelijke methode. * **Kernidee:** Psychologie moet zich richten op observeerbaar gedrag, omdat dit objectief gemeten kan worden. Mentale processen werden gezien als een "black box" (stimulus-respons, S-R psychologie). * **Focus:** Gedrag wordt verklaard aan de hand van leerprincipes en omgeving (nurture). * **Bekende uitspraak (Watson):** "Geef mij een stuk of twaalf gezonde baby's en een door mij bepaalde wereld om ze in groot te brengen en ik garandeer u dat ik elk ervan kan trainen om welke specialist dan ook te worden... ongeacht hun talenten, neigingen, vermogens, roepingen, en het ras van hun voorouders." ### 1.4 Hedendaagse psychologie Hedendaagse psychologie is een breed veld dat de mentale processen achter gedrag onderzoekt. De traditionele psychologische scholen bestaan niet meer als afzonderlijke entiteiten, maar hun ideeën zijn geïntegreerd in moderne benaderingen (bijv. psychoanalyse in psychodynamische therapie, behaviorisme in gedragstherapie). * **Biopsychosociale benadering:** Gedrag wordt geanalyseerd vanuit biologische, psychologische en sociale factoren. Bijvoorbeeld, depressie kan worden begrepen door een combinatie van erfelijkheid (biologisch), laag zelfbeeld (psychologisch) en sociale isolatie (sociaal). * **Verschillende deelgebieden:** Psychologie kent vele deelgebieden voor zowel onderzoek als praktijk. * **Psycholoog:** Vereist een masterdiploma psychologie. Werkt met gezond en abnormaal gedrag. * **Psychotherapeut:** Vereist aanvullende opleiding (2-4 jaar) na een masterdiploma. * **Klinisch psycholoog/orthopedagoog:** Specialist in psychische stoornissen. * **Arts/psychiater:** Medisch diploma met specialisatie in psychiatrie. Kan medicatie voorschrijven. ### 1.5 De wetenschappelijke methode in de psychologie De psychologie steunt op empirie, wat betekent dat kennis wordt verkregen door observatie en experimenten. #### 1.5.1 De onderzoekscyclus 1. **Theorie:** Een voorlopige verklaring gebaseerd op observaties. 2. **Observatie/Onderzoeksvraag:** Een specifieke vraag die voortkomt uit de theorie. Bijvoorbeeld: "Maakt suiker kinderen hyperactief?" 3. **Hypothese:** Een concrete, toetsbare voorspelling die gebaseerd is op de onderzoeksvraag en bestaande wetenschappelijke kennis. Dit vereist **operationalisatie**: het vertalen van abstracte concepten naar concrete, meetbare handelingen. 4. **Onderzoek:** Het uitvoeren van experimenten of observaties om de hypothese te toetsen. 5. **Analyse en evaluatie:** De resultaten worden geanalyseerd en de hypothese wordt ondersteund, verworpen of verfijnd. 6. **Theorievorming:** Meerdere studies en ondersteunende hypotheses kunnen leiden tot een omvattende theorie. Een goede theorie is **falsifieerbaar**, wat betekent dat er bewijs mogelijk is dat de theorie ontkracht. #### 1.5.2 Onderzoeksmethoden * **Beschrijvend onderzoek:** * **Naturalistische observatie:** Gedrag observeren in de natuurlijke omgeving. Nadeel: reactief gedrag. * **Survey:** Vragenlijsten, peilingen en interviews. Voordeel: grote hoeveelheid data in korte tijd. Nadeel: sociale wenselijkheid, perceptie vs. realiteit. * **Gevalstudies:** Intensief onderzoek naar één persoon of casus. * **Correlationeel onderzoek:** * Onderzoekt de samenhang tussen twee variabelen. De **correlatiecoëfficiënt** geeft de sterkte en richting van dit verband aan. * **Belangrijk:** Correlatie impliceert geen causaal verband. Er kan een derde, verstorende variabele een rol spelen. * **Experimenteel onderzoek:** * De **enige methode** die causale verbanden kan aantonen. * Manipulatie van de **onafhankelijke variabele** om het effect op de **afhankelijke variabele** te meten. * **Random toewijzing** aan een experimentele groep (behandeling) of controlegroep (geen/placebobehandeling). * **Controlevariabelen** worden constant gehouden om storende factoren te minimaliseren. * Nadelen: kan artificieel zijn en niet alle variabelen kunnen experimenteel worden onderzocht. #### 1.5.3 Validiteit en ethiek * **Validiteit:** * **Interne validiteit:** Mate waarin een studie causale conclusies kan ondersteunen. * **Externe validiteit:** Mate waarin resultaten generaliseerbaar zijn naar andere populaties of situaties. * Vaak is er een negatieve correlatie tussen interne en externe validiteit. * **Ethiek bij onderzoek:** * **Minimumschade:** Geen nadeel toebrengen aan proefpersonen. * **Geïnformeerde toestemming (informed consent):** Proefpersonen moeten volledig geïnformeerd zijn over het onderzoek en vrijwillig deelnemen. * **Vertrouwelijkheid en anonimiteit:** Gegevens moeten vertrouwelijk worden behandeld. * **Debriefing:** Na het onderzoek worden proefpersonen geïnformeerd over het ware doel van het onderzoek. #### 1.5.4 Praktijk-wetenschapper Psychologen zijn praktijk-wetenschappers die evidence-based handelen. Dit betekent dat zij hun klinische beslissingen baseren op wetenschappelijk bewijs, kritisch omgaan met informatie en fouten tegen wetenschappelijk denken kunnen herkennen. *** Dit deel van de studiehandleiding behandelt de **oorsprong en ontwikkeling van de psychologie als wetenschap**, inclusief de definitie van psychologie, het onderscheid met leken- en pseudopsychologie, en de historische context die de wetenschappelijke studie van de menselijke geest mogelijk maakte. --- # Conditionering en leerprincipes Dit onderdeel onderzoekt de fundamentele leerprincipes van klassieke en operante conditionering, inclusief de mechanismen, toepassingen en beperkingen van deze leerprocessen. Ook observerend leren wordt besproken. Leren wordt gedefinieerd als een relatief permanente verandering van gedrag of kennis ten gevolge van ervaring. ### 2.1 Klassieke conditionering Klassieke conditionering, geïnitieerd door Ivan Pavlov, beschrijft hoe een neutrale stimulus (NS) die herhaaldelijk samen met een ongeconditioneerde stimulus (OS) wordt aangeboden, na verloop van tijd zelf een geconditioneerde respons (CR) kan oproepen. De OS lokt van nature een ongeconditioneerde respons (OR) uit. **Kernconcepten van klassieke conditionering:** * **Verwerving (acquisition):** Het proces waarbij een associatie tussen de CS en OS wordt geleerd. Dit vereist vaak meerdere aanbiedingen van de CS-OS koppeling, tenzij de OS erg intens is. * **Stimulusgeneralisatie (generalization):** De neiging om de geleerde respons te vertonen bij stimuli die lijken op de oorspronkelijke CS. * **Stimulusdiscriminatie (discrimination):** Het leren om te reageren op specifieke stimuli en niet op gelijksoortige, maar niet identieke stimuli. * **Extinctie (extinction):** De verzwakking of uitdoving van de CR wanneer de CS herhaaldelijk wordt aangeboden zonder de OS. * **Spontaan herstel (spontaneous recovery):** Het plotselinge, maar verzwakte, terugkeren van een uitgedoofde CR na een periode van rust. **Toepassingen en beperkingen:** * **Fobieën:** Klassieke conditionering verklaart hoe angsten (fobieën) kunnen ontstaan. Het experiment met "Little Albert" demonstreert hoe een neutrale stimulus (witte rat) door koppeling aan een OS (hard geluid) een CR (angst) kan oproepen. * **Exposuretherapie:** Huidige therapieën maken gebruik van principes als geleidelijke blootstelling (exposure) en contraconditionering (bv. Mary Cover Jones met Little Peter en konijnen) om fobieën te behandelen. * **Contiguïteit:** Hoewel behavioristen aanvankelijk contiguïteit (gelijktijdigheid of nabijheid van stimuli) als cruciaal beschouwden, is dit niet altijd noodzakelijk (bv. smaakaversie, waarbij de OS uren na de CS optreedt) en ook niet voldoende (bv. blokkering, waarbij een reeds geleerde associatie het leren van een nieuwe belet). * **Biologische predispositie:** Leerprocessen zijn niet puur mechanisch. Biologische factoren (nature) spelen een rol in welke associaties gemakkelijker worden aangeleerd, zoals aangetoond in het "bright noisy water experiment" van Garcia en Koelling. Dit gaat in tegen het zuivere nurture-perspectief van behavioristen. * **Mentale processen:** Concepten als blokkering suggereren de rol van mentale representaties en verwachtingen, wat indruist tegen de "black box" benadering van behavioristen. ### 2.2 Operante conditionering Operante conditionering, voornamelijk bestudeerd door Edward Thorndike en B.F. Skinner, stelt dat de kans op het zich herhalen van gedrag afhangt van de gevolgen van dat gedrag. Gedrag dat leidt tot bevredigende gevolgen (bekrachtiging) zal vaker voorkomen, terwijl gedrag dat leidt tot onbevredigende gevolgen (straf) minder vaak zal voorkomen. **Kernconcepten van operante conditionering:** * **Bekrachtiging (reinforcement):** Een gevolg dat de kans op het optreden van het gedrag vergroot. * **Positieve bekrachtiging (+R):** Het toedienen van een aangename stimulus (bv. voedsel). * **Negatieve bekrachtiging (-R):** Het wegnemen van een onaangename stimulus (bv. stoppen van een shock). * **Straf (punishment):** Een gevolg dat de kans op het optreden van het gedrag verlaagt. * **Positieve straf (+P):** Het toedienen van een onaangename stimulus (bv. een correctie). * **Negatieve straf (-P):** Het wegnemen van een aangename stimulus (bv. privileges afnemen). * **Shaping (gedragsmodellering):** Het gradueel vormen van een gewenst gedrag door successieve benaderingen te bekrachtigen. * **Extinctie:** Operant gedrag verzwakt wanneer de bekrachtiger niet langer wordt toegediend. * **Stimulusgeneralisatie en -discriminatie:** Het gedrag wordt veralgemeend naar gelijksoortige stimuli of wordt specifiek gecontroleerd door bepaalde stimuli. * **Primaire en secundaire bekrachtiger:** Primaire bekrachtigers zijn biologisch noodzakelijk (bv. voedsel), secundaire bekrachtigers zijn aangeleerd (bv. geld). * **Continue vs. Partiële bekrachtiging:** Continue bekrachtiging leert gedrag snel aan, maar maakt het ook vatbaarder voor extinctie. Partiële (intermitterende) bekrachtiging leidt tot langzamere verwerving, maar gedrag is resistenter tegen extinctie. **Partiële bekrachtigingsschema's:** * **Vast ratio (VR):** Bekrachtiging na een vast aantal responsen. * **Variabel ratio (VI):** Bekrachtiging na een variabel aantal responsen. * **Vast interval (FI):** Bekrachtiging na een vaste tijdsperiode. * **Variabel interval (VI):** Bekrachtiging na een variabele tijdsperiode. > **Tip:** Partiële bekrachtigingsschema's, met name variabele schema's, leiden tot gedrag dat het meest resistent is tegen extinctie. **Straf:** Skinner stelde dat bekrachtiging effectiever is dan straf, omdat straf enkel aangeeft wat niet gewenst is, maar niet wat wel gewenst is. Straf kan bovendien leiden tot ongewenste neveneffecten zoals agressie en vermijding. Effectieve straf vereist intensiteit, onmiddellijkheid, consistentie, geen associatie met positieve bekrachtiging, en mag niet leiden tot ontsnapping of vermijding. **Aangeleerde hulpeloosheid (Learned Helplessness):** Martin Seligman beschreef aangeleerde hulpeloosheid als het aanleren van apathisch gedrag doordat men leert dat men geen controle heeft over stresserende gebeurtenissen. Dit is aangetoond in dier- en mensstudies, en wordt gezien als een mogelijke verklaring voor depressieve symptomen. ### 2.3 Observerend leren Observerend leren, ook wel sociaal leren genoemd, is het verwerven van kennis en gedrag door de observatie en imitatie van anderen (modellen). **Factoren die observerend leren beïnvloeden:** * **Gevolgen voor het model:** Gedrag van modellen dat bekrachtigd wordt, wordt vaker geïmiteerd dan gedrag dat bestraft wordt. * **Status van het model:** Gedrag van modellen met een hoge status (ouders, leerkrachten, beroemdheden) wordt vaker geïmiteerd. **Het Bobo-doll experiment (Bandura, 1965):** Dit experiment demonstreerde dat kinderen die een model zagen dat agressief gedrag vertoonde ten opzichte van een Bobo-doll, zelf ook meer agressief gedrag vertoonden, vooral als het model beloond werd. **Toepassingen:** Observerend leren wordt gebruikt bij de behandeling van angst, bijvoorbeeld door therapeutische modellen die laten zien dat bepaalde angstopwekkende situaties niet leiden tot negatieve gevolgen. --- # Emotie en motivatie Hier is een gedetailleerd studieoverzicht over Emotie en Motivatie, gebaseerd op de verstrekte tekst. ## 3. Emotie en motivatie Dit gedeelte behandelt de samenstellende delen van emoties, diverse emotietheorieën, de lichamelijke en expressieve aspecten van emoties, en de factoren die menselijke motivatie bepalen, inclusief verschillende motivatietheorieën en prestatiemotivatie. ### 3.1 Emotie Emoties zijn complexe psychologische toestanden die gepaard gaan met subjectieve ervaringen, fysiologische reacties en gedragsmatige uitingen, vaak als reactie op een stimulus of situatie. #### 3.1.1 Componenten van emotie Emoties bestaan uit de volgende drie hoofdcomponenten: * **Evaluatie van de stimulus:** Dit is de subjectieve beoordeling die een individu maakt van een emotieopwekkende prikkel, zoals een situatie, persoon of voorwerp. De interpretatie van de stimulus bepaalt mede de daaropvolgende emotionele reactie. * **Respons:** Dit omvat de fysiologische reacties die optreden, zoals een verhoogde hartslag of transpiratie, de gezichtsuitdrukking die de emotie weerspiegelt, en ander gedrag dat uit de emotie voortkomt. * **Subjectieve ervaring:** Dit is het innerlijke, gevoelsmatige aspect van de emotie – hoe de persoon de emotie daadwerkelijk beleeft. #### 3.1.2 Emotietheorieën Verschillende theorieën proberen te verklaren hoe deze componenten samenwerken en hoe emoties ontstaan. ##### 3.1.2.1 James-Lange theorie Deze theorie, ontwikkeld aan het einde van de 19e eeuw, stelt dat emotionele prikkels een reflexmatige lichamelijke reactie uitlokken. De hersenen interpreteren deze lichamelijke reacties vervolgens als een specifieke emotie. De kerngedachte is: we voelen een emotie *omdat* ons lichaam reageert, niet andersom. Hoewel de lichamelijke reactie emoties versterkt, is deze niet strikt noodzakelijk voor het beleven van emoties, zoals blijkt uit onderzoek bij patiënten met ruggenmergletsels die emoties nog wel, zij het minder intens, beleven. ##### 3.1.2.2 Cannon-Bard theorie Deze theorie, uit het begin van de 20e eeuw, stelt dat de lichamelijke reactie en de subjectieve emotionele ervaring twee onafhankelijke routes zijn die gelijktijdig vanuit de thalamus naar de hersenschors lopen. De stimulus activeert zowel de lichamelijke reactie als het emotionele gevoel tegelijkertijd. ##### 3.1.2.3 Cognitieve appraisal theorie (Lazarus) Ontwikkeld in de jaren '60-'70, stelt deze theorie dat de cognitieve beoordeling van een prikkel voorafgaat aan zowel de lichamelijke reactie als de subjectieve emotionele ervaring. De manier waarop we een situatie interpreteren, bepaalt dus onze emotie. Bijvoorbeeld, een persoon die een slang ziet, maar het is in werkelijkheid een tak, zal anders reageren afhankelijk van hoe de situatie wordt beoordeeld. ##### 3.1.2.4 Het emotionele brein (Amygdala) De amygdala, een belangrijk deel van het emotionele brein, speelt een cruciale rol bij verschillende negatieve emoties, met name angst. Er worden twee verwerkingsroutes onderscheiden: * **Low road:** Een onbewuste, onwillekeurige en snelle subcorticale route voor emotionele verwerking. * **High road:** Een bewuste, gecontroleerde en tragere corticale route voor emotionele verwerking. Onderzoek suggereert dat specifieke emoties niet altijd in volledig afzonderlijke hersennetwerken te lokaliseren zijn, maar dat de mate van activiteit in onderdelen kan verschillen per emotie. #### 3.1.3 De lichamelijke componenten van emoties De lichamelijke componenten van emoties worden vaak gekenmerkt door dimensies zoals valentie (aangenaamheid) en opwinding of arousal (intensiteit van de fysiologische respons). Deze arousal wordt gemeten aan de hand van de activatie van het sympathisch zenuwstelsel (vecht-of-vluchtreactie). De leugendetector (polytest) is gebaseerd op het idee dat liegen een verhoogde activiteit van het sympathisch zenuwstelsel veroorzaakt, gemeten via hartslag, bloeddruk, ademhaling en huidgeleiding. De betrouwbaarheid hiervan is echter beperkt. #### 3.1.4 Emotionele expressie Darwin stelde dat emotionele expressie universeel is (nature), wat later werd ondersteund door onderzoek van Ekman met basisemoties zoals blijdschap, verdriet, woede, angst, verrassing en walging/minachting. Deze basisemoties worden wereldwijd op vergelijkbare wijze herkend. De gezichtsspieren spelen een cruciale rol bij deze expressies. De "facial feedback hypothese" suggereert dat de eigen gelaatsuitdrukking onze emotionele beleving kan beïnvloeden; een vrolijk gezicht kan leiden tot positievere gevoelens. Culturele uitingsregels (nurture) bepalen echter hoe en wanneer emoties worden geuit. Hoewel basisemoties spontaan worden geuit, kunnen deze uitdrukkingen sociaal worden aangepast. Complexe emoties, zoals trots of schuld, zijn meer aangeleerd en vertonen grotere verschillen tussen individuen en culturen. ### 3.2 Motivatie Motivatie verwijst naar de factoren die ertoe leiden dat een individu zich op een bepaalde manier gedraagt, en beantwoordt de vraag "Waarom stel ik dit gedrag?" of "Wat zijn mijn drijfveren?". #### 3.2.1 Motivatie theorieën Verschillende theorieën verklaren motivatie: ##### 3.2.1.1 Behoefte theorieën * **Homeostase:** Organismen streven naar een stabiele, interne toestand. Behoeften zorgen voor een drijfveer om dit evenwicht te herstellen. * **Drifttheorie (Hull):** Behoeften leiden tot driften (spanningsgevoelens) die aanzetten tot gedrag om aan de behoefte te voldoen. * **Instincttheorie:** Gedrag wordt primair bepaald door onvrijwillige instincten gericht op overleven. * **Opwindingstheorie:** Motivatie wordt gestuurd door het nastreven van een optimale arousalbalans (Wet van Yerkes-Dodson), waarbij te weinig of te veel arousal nadelig is voor prestaties. * **Behoeftepiramide van Maslow:** Stelt een hiërarchie van behoeften voor, waarbij lagere behoeften eerst bevredigd moeten worden alvorens hogere behoeften relevant worden. Moderne opvattingen zien behoeften echter meer als naast elkaar bestaand. Behoefte theorieën verklaren biologische behoeften goed, maar zijn minder sterk in het verklaren van motivatie voor niet-levensnoodzakelijke activiteiten en leggen de nadruk op stabiliteit en huidig functioneren. ##### 3.2.1.2 Doel theorieën Motivatie wordt hierbij bepaald door het bereiken van een specifiek doel, een mentale voorstelling van een gewenste eindtoestand. Deze visie is toekomstgericht. * **Intrinsieke en extrinsieke motivatie:** * **Intrinsieke motivatie:** Plezier en voldoening halen uit de activiteit zelf. * **Extrinsieke motivatie:** De activiteit uitvoeren om een extern doel te bereiken (bv. loonsverhoging). * **Goal-setting theory (Locke & Latham):** Benadrukt het belang van SMART-doelen (Specifiek, Meetbaar, Aanvaardbaar, Realistisch, Tijdsgebonden) voor effectieve prestatiemotivatie. ##### 3.2.1.3 Conflicterende motieven Individuen ervaren vaak conflicten tussen korte- en lange-termijn motieven. Zelfcontrole en het vermogen om bevrediging uit te stellen (delayed gratification, zoals in het marshmallow-experiment) zijn cruciaal voor het bereiken van langetermijndoelen. #### 3.2.2 Prestatiemotivatie Prestatiemotivatie is de wens om iets te bereiken, succes te hebben en uit te blinken, zowel in eigen ogen als in die van anderen. * **Taakmotivatie:** Gericht op het volbrengen van de taak zelf, vaak gedreven door interesse. * **Egodoelen:** Gericht op het maken van een goede indruk. Dit kan positief zijn (willen bij de beste horen) of negatief (niet als dom worden gezien, ook wel faalangst genoemd). * **Perfectionisme en zelf-handicappen:** Negatieve egodoelen kunnen leiden tot perfectionisme of tot zelf-sabotage (zelf-handicappen) om externe excuses te hebben bij falen. ### 3.3 Emotie en motivatie in de hedendaagse psychologie Hoewel de klassieke emotie- en motivatietheorieën nog steeds relevant zijn, wordt er in de hedendaagse psychologie steeds meer nadruk gelegd op de interactie tussen biologische, psychologische en sociale factoren (biopsychosociaal model). Ook de rol van cognitieve processen, zoals interpretatie en verwachtingen, wordt verder onderzocht in relatie tot zowel emotie als motivatie. ### 3.4 Persoonlijkheidstheorieën (Kort overzicht uit context) Hoewel dit gedeelte de focus legt op emotie en motivatie, worden in de verdere hoofdstukken ook verschillende persoonlijkheidstheorieën besproken die deels de basis vormen voor hoe individuen emoties beleven en zich laten motiveren. Klassieke visies zoals psychoanalyse, humanistische psychologie, behaviorisme en cognitieve psychologie worden besproken, naast de meer dimensionele trekbenadering (zoals de Big Five). De specifieke kenmerken van individuele persoonlijkheden beïnvloeden hoe emoties worden geuit en welke doelen men nastreeft. --- # Persoonlijkheid: theorieën, metingen en stoornissen Hier is een uitgebreide samenvatting voor het onderwerp "Persoonlijkheid: theorieën, metingen en stoornissen", gebaseerd op de verstrekte documentinhoud en met naleving van alle opmaakvereisten. ## 4. Persoonlijkheid: theorieën, metingen en stoornissen Dit deel van de studie verkent de diverse theoretische benaderingen van persoonlijkheid, de methoden voor het meten ervan en de kenmerken van persoonlijkheidsstoornissen. ### 4.1 Persoonlijkheidstheorieën Persoonlijkheidstheorieën proberen te verklaren hoe persoonlijkheid zich ontwikkelt en hoe individuen van elkaar verschillen. Vroege theorieën worden vaak ingedeeld in klassieke benaderingen zoals de psychoanalyse, humanistische psychologie en het behaviorisme met cognitieve psychologie, hoewel deze vandaag de dag zelden nog als volledige persoonlijkheidstheorieën worden gebruikt, blijven hun concepten relevant. #### 4.1.1 Psychoanalyse Sigmund Freud stelde dat onbewuste verlangens en conflicten uit het verleden onze persoonlijkheid sterk bepalen. Hij onderscheidde drie niveaus van bewustzijn: * **Bewuste:** Waar we ons op dit moment bewust van zijn. * **Voorbewuste:** Informatie die we gemakkelijk in het bewustzijn kunnen brengen. * **Onbewuste:** Driften, verlangens en conflicten die we actief wegduwen en die de persoonlijkheid sturen. Freud identificeerde ook drie structurele componenten van de persoonlijkheid: * **Id (Es):** Het primitieve, onbewuste deel dat werkt volgens het lustprincipe, gericht op onmiddellijke bevrediging en pijnvermijding. * **Ego (Ich):** Het rationele, grotendeels bewuste deel dat zich ontwikkelt rond 1-2 jaar en werkt volgens het realiteitsprincipe. * **Superego (Überich):** Ontwikkelt zich rond 4-5 jaar en bevat normen en waarden, werkend volgens het moraliteitsprincipe. Het bestaat uit het ego-ideaal (beeld van het ideale zelf) en het geweten (normen en waarden). De persoonlijkheidsontwikkeling volgens Freud is bepaald in de vroege kindertijd en verloopt via vijf psychoseksuele stadia, die afhankelijk zijn van de bevrediging van de libido: * **Oraal (0-18m):** Gericht op de mond (zuigen, bijten). Fixatie kan leiden tot een orale persoonlijkheid (receptief of agressief). * **Anaal (1-2j):** Gericht op de anus, gerelateerd aan zindelijkheidstraining. Fixatie kan leiden tot een anale persoonlijkheid (retentief of expulsief). * **Fallisch (3-6j):** Gericht op de genitaliën, gekenmerkt door het Oedipuscomplex (jongens) en het Elektracomplex (meisjes). Identificatie met de ouder van hetzelfde geslacht is cruciaal voor de ontwikkeling van het superego. Fixatie kan leiden tot een fallische persoonlijkheid. * **Latentie (±6j tot puberteit):** Seksuele impulsen zijn minder actief; focus ligt op leerprocessen en vriendschappen. * **Genitaal (puberteit):** Gericht op de genitaliën; volwassen seksualiteit. Psychoanalytische therapie beoogt onbewuste conflicten in het bewustzijn te brengen via technieken als vrije associatie, droomanalyse en interpretatie van afweermechanismen. Projectieve testen zoals de Rorschachtest en TAT worden gebruikt, maar hun betrouwbaarheid en validiteit zijn vaak onvoldoende aangetoond. #### 4.1.2 Humanistische psychologie Benadrukt zelfactualisatie als drijvende kracht achter gedrag. Belangrijke vertegenwoordigers zijn Rogers en Maslow. De fenomenologische realiteit, de bewuste subjectieve interpretatie van de werkelijkheid, bepaalt gedrag. Congruentie tussen het actuele zelf en het ideale zelf is cruciaal voor gezonde ontwikkeling en zelfactualisatie. Incongruentie kan leiden tot psychische problemen. Humanistische therapie focust op positieve aanvaarding, actief luisteren en empathie. #### 4.1.3 Behaviorisme en cognitieve psychologie * **Behaviorisme:** Radicale behavioristen zien persoonlijkheid niet als een intrinsiek iets, maar als het resultaat van een unieke conditioneringsgeschiedenis. Persoonlijkheidsproblemen worden gezien als "verkeerd" aangeleerd gedrag. * **Cognitieve psychologie:** Benadrukt de rol van gedachten, zoals in de sociaal-cognitieve visie (Bandura & Mischel). Dit model ziet interacties tussen gedrag, cognities en de omgeving. De locus of control (Rotter) is hierbij relevant: de overtuiging of men controle heeft over gebeurtenissen (intern) of dat externe factoren alles bepalen (extern). Deze benaderingen hebben de nadruk gelegd op ervaringen en cognities, maar onderschatten soms het belang van stabiele persoonlijkheidstrekken. #### 4.1.4 Trekbenadering In tegenstelling tot persoonlijkheidstypen (categorisch), beschrijft de trekbenadering persoonlijkheid dimensioneel. Iedereen wordt beschreven aan de hand van een beperkt aantal persoonlijkheidskenmerken (trekken), waarbij individuen meer of minder van een bepaalde trek bezitten. * **Voorlopers:** Allport, Cattell en Eysenck droegen bij aan de ontwikkeling van deze benadering door trekken te identificeren en te analyseren. * **De Big Five:** De meest geaccepteerde en wetenschappelijk onderbouwde trekbenadering. Deze benoemt vijf brede persoonlijkheidsfactoren (OCEAN): 1. **Openheid voor ervaringen:** Nieuwsgierigheid, creativiteit, interesse in nieuwe ideeën. 2. **Consciëntieusheid:** Georganiseerd, verantwoordelijk, doelgericht. 3. **Extraversie:** Sociaal, energiek, assertief, positieve emoties. 4. **Aangenaamheid (Agreeableness):** Coöperatief, vertrouwend, meelevend. 5. **Emotionele stabiliteit / Neuroticisme:** Gevoelig voor stress, angst, stemmingswisselingen (lage score) vs. emotioneel stabiel, kalm (hoge score). Deze factoren worden gemeten met zelfrapportage vragenlijsten, zoals de NEO Personality Inventory. Ze bieden een beschrijving van persoonlijkheidskenmerken, maar verklaren niet altijd de onderliggende oorzaak. ### 4.2 Meting van persoonlijkheid De Big Five is momenteel de meest gebruikte en wetenschappelijk gevalideerde benadering voor het meten van persoonlijkheid. Zelfrapportage vragenlijsten zijn hierbij het primaire instrument. #### 4.2.1 De Big Five metingen Vragenlijsten zoals de NEO Personality Inventory (bv. NEO PI-3 met 240 vragen) meten de vijf factoren op een continuüm. Betrouwbaarheid (consistentie van metingen) en validiteit (meet de test wat hij beweert te meten) zijn hierbij van groot belang. #### 4.2.2 Myers-Briggs Type Indicator (MBTI) Gebaseerd op de theorie van Jung, identificeert de MBTI 16 persoonlijkheidstypen. Hoewel populair, wordt deze benadering door wetenschappers als minder rigoureus beschouwd vanwege de categorische aard (types sluiten elkaar uit) en het gebrek aan robuuste wetenschappelijke ondersteuning. #### 4.2.3 Andere benaderingen * **Persoonlijkheidstypes:** Oudere theorieën, zoals de typologie van Sheldon (endomorf, ectomorf, mesomorf), worden niet langer als wetenschappelijk geldig beschouwd vanwege het gebrek aan correlatie tussen lichaamsbouw en persoonlijkheid. * **Impliciete persoonlijkheidstheorieën:** Verwijzen naar de onbewuste aannames die mensen hebben over hoe persoonlijkheidskenmerken samenhangen. ### 4.3 Persoonlijkheidsstoornissen Persoonlijkheidsstoornissen worden gekenmerkt door een onaangepast, star en duurzaam patroon van gedachten, gevoelens en gedragingen dat leidt tot lijden en een significante daling in sociaal en arbeid gerelateerd functioneren. De classificatie van mentale stoornissen, waaronder persoonlijkheidsstoornissen, gebeurt voornamelijk aan de hand van de DSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders). #### 4.3.1 Classificatie en kenmerken De DSM-5 beschrijft 10 specifieke persoonlijkheidsstoornissen, ingedeeld in drie clusters: * **Cluster A (vreemd/excentriek):** * Paranoïde persoonlijkheidsstoornis: Wantrouwen en achterdocht jegens anderen. * Schizoïde persoonlijkheidsstoornis: Loskoppeling van sociale relaties, beperkte emotionele expressie. * Schizotypische persoonlijkheidsstoornis: Ernstige sociale en interpersoonlijke beperkingen, cognitieve en perceptuele vervormingen. * **Cluster B (dramatisch/emotioneel/onvoorspelbaar):** * Antisociale persoonlijkheidsstoornis: Schending van rechten van anderen, gebrek aan empathie. * Borderline persoonlijkheidsstoornis: Instabiliteit in relaties, zelfbeeld en affecten; impulsiviteit. * Histrionische persoonlijkheidsstoornis: Overmatige emotionaliteit en aandachtzoekend gedrag. * Narcistische persoonlijkheidsstoornis: Gevoel van grandiositeit, behoefte aan bewondering, gebrek aan empathie. * **Cluster C (angstig/vrezend):** * Ontwijkende persoonlijkheidsstoornis: Gevoel van ontoereikendheid, overgevoeligheid voor kritiek. * Afhankelijke persoonlijkheidsstoornis: Behoefte om verzorgd te worden, angst om verlaten te worden. * Obsessief-compulsieve persoonlijkheidsstoornis: Overmatige bezorgdheid met orde, perfectie en controle. #### 4.3.2 Oorzaken en behandeling De etiologie van persoonlijkheidsstoornissen is complex en wordt vaak verklaard door het **biopsychosociale model**, dat rekening houdt met: * **Biologische factoren:** Genetische predisposities, hersenstructuur en neurotransmitters. * **Psychologische factoren:** Cognitieve denkpatronen, copingstijlen, vroege ervaringen en leergeschiedenis. * **Sociale factoren:** Omgevingsinvloeden, relaties en sociaaleconomische status. Het **diathese-stress model** suggereert dat een onderliggende kwetsbaarheid (diathese) in interactie met stressvolle omstandigheden (stress) kan leiden tot de ontwikkeling van een stoornis. Behandeling omvat vaak psychotherapie, zoals cognitieve gedragstherapie (CGT) of psychodynamische therapie, gericht op het veranderen van maladaptieve gedachten, gevoelens en gedragingen. Medicatie kan ter ondersteuning worden ingezet, met name voor comorbiditeiten. **Tip:** Persoonlijkheidsstoornissen zijn duurzaam en beïnvloeden veel aspecten van iemands leven. Ze zijn anders dan tijdelijke emotionele problemen. **Voorbeeld:** Een persoon met een antisociale persoonlijkheidsstoornis kan herhaaldelijk wetten overtreden en weinig empathie tonen voor de gevolgen van zijn daden, wat leidt tot problemen met justitie en relaties. --- # Waarneming en de interpretatie van stimuli Dit gedeelte gaat over hoe we de wereld om ons heen waarnemen, van de basisgewaarwording tot de complexe interpretatie, en de processen die hierbij betrokken zijn. ## 5. Waarneming en de interpretatie van stimuli ### 5.1 Gewaarwording versus waarneming **Gewaarwording** (sensatie) verwijst naar de initiële stimulatie van onze zintuigen, waarbij nog geen betekenis wordt toegekend aan de ontvangen informatie. Het is het directe fysiologische proces waarbij zintuigcellen worden geactiveerd. **Waarneming** (perceptie) is het actieve proces waarbij de hersenen de gewaarwordingen organiseren, interpreteren en begrijpen, en er betekenis aan toekennen. Waarneming is een reconstructie van de werkelijkheid, beïnvloed door eerdere ervaringen, kennis en verwachtingen. ### 5.2 Het actieve en interpreterende karakter van waarneming Onze hersenen zijn constant bezig met het construeren van een betekenisvolle interpretatie van de wereld. Dit proces is niet passief; het is een actieve reconstructie die gebaseerd is op een heuristisch interpretatieproces. De hersenen gebruiken waarschijnlijkheidsberekeningen en maken een "meest waarschijnlijke" reconstructie van de stimulus. Dit verklaart waarom we soms visuele illusies ervaren: wanneer de "veronderstellingen" van onze hersenen in het visuele systeem niet kloppen met de werkelijkheid, ontstaat er een verkeerde berekening. ### 5.3 Perceptuele constantie Perceptuele constantie verwijst naar het fenomeen waarbij we objecten als constant waarnemen ondanks continue veranderingen in de visuele input. Dit omvat: * **Grootteconstantie:** We nemen de grootte van een object als constant waar, zelfs als de grootte van het beeld op onze retina verandert door de afstand. * **Vormconstantie:** De waargenomen vorm van een object blijft hetzelfde, zelfs als de vorm van het beeld op onze retina verandert (bijvoorbeeld een open of dichte deur). * **Kleurconstantie:** We nemen de kleur van een object als constant waar, ondanks variaties in de verlichting. ### 5.4 Diepteaanwijzingen Diepteaanwijzingen helpen onze hersenen om een driedimensionale wereld te reconstrueren uit het tweedimensionale beeld dat op de retina valt. Deze aanwijzingen kunnen binoculair (met twee ogen) of monoculair (met één oog) zijn. * **Binoculaire diepteaanwijzingen:** * **Binoculaire dispariteit:** Het verschil tussen de beelden die de linker- en rechteroog opvangen. Hoe groter dit verschil, hoe dichterbij het object. * **Convergentie:** De mate waarin de ogen naar binnen draaien om op een object te focussen. Hoe meer de ogen naar binnen draaien, hoe dichterbij het object. * **Monoculaire diepteaanwijzingen:** * **Grootte van het beeld:** Dichtbijgelegen objecten lijken groter dan veraf gelegen objecten. * **Textuurgradiënt:** Fijnere texturen lijken verder weg. * **Lineair perspectief:** Parallelle lijnen lijken naar elkaar toe te lopen in de verte. * **Interpositie:** Een object dat een ander object overlapt, wordt als dichterbij waargenomen. * **Bewegingsparallax:** Dichtbijgelegen objecten lijken sneller te bewegen dan veraf gelegen objecten wanneer de waarnemer beweegt. ### 5.5 Visuele illusies Visuele illusies ontstaan wanneer de heuristische methoden van onze hersenen, die normaal gesproken efficiënt zijn in het interpreteren van visuele informatie, worden misleid. Dit kan leiden tot waarnemingen die niet overeenkomen met de fysieke realiteit. > **Tip:** Visuele illusies zijn krachtige demonstraties van hoe onze hersenen actief de werkelijkheid construeren en niet simpelweg een passieve weergave van de wereld registreren. ### 5.6 Verwerking van informatie: bottom-up en top-down De verwerking van sensorische informatie kan op twee manieren plaatsvinden: * **Bottom-up verwerking:** De waarneming wordt gestuurd door de kenmerken van de stimuli uit de omgeving. Informatie wordt van de zintuigen naar de hersenen gestuurd. Dit is de basis voor gewaarwordingen. * **Primaire schets:** Een vereenvoudigde weergave van de receptorinput, waarbij overgangen in helderheid worden gedetecteerd om randen te bepalen. * **Perceptuele organisatie:** Elementen uit de primaire schets worden gegroepeerd op basis van principes zoals figuur-achtergrond scheiding en groeperingsprincipes, wat resulteert in een 2,5D schets. * **Patroon- en objectherkenning:** De 3D-representatie van het object wordt vergeleken met mentale representaties (zoals geons of templates) in het geheugen. * **Top-down verwerking:** De waarneming wordt gestuurd door onze bestaande kennis, verwachtingen, herinneringen en context. Informatie wordt van de hersenen naar de zintuigen gestuurd (in de zin van verwachtingen die de interpretatie beïnvloeden). * **Context:** Een vertrouwde context kan de herkenning van objecten verbeteren. Moderne theorieën, zoals het interactieve model van Marr, suggereren dat waarneming het resultaat is van een voortdurende wisselwerking tussen bottom-up en top-down processen. #### 5.6.1 Computational theory of Marr David Marr stelde een computationeel model voor waarneming voor, bestaande uit drie stadia: 1. **Primaire schets (primal sketch):** Een vroege, ruwe representatie van de visuele input, gericht op het detecteren van overgangen in helderheid om randen en basisvormen te identificeren. 2. **Perceptuele organisatie (2,5D sketch):** Het organiseren van de elementen uit de primaire schets tot een representatie die diepte-informatie bevat, maar nog steeds vanuit het gezichtspunt van de waarnemer is. 3. **Patroon- en objectherkenning (3D model representation):** Het herkennen van objecten door deze te vergelijken met opgeslagen mentale representaties, resulterend in een gezichtspuntonafhankelijk 3D-model. Dit omvat het herkennen van objecten op basis van kenmerken (zoals geons in Biederman's Recognition-by-Components theorie) of het vergelijken met templates. > **Voorbeeld:** Het herkennen van een stoel kan gebeuren door het identificeren van de belangrijkste onderdelen (geons): poten, zitting, rugleuning. Zelfs vanuit een ander gezichtspunt blijft de stoel herkenbaar als een stoel. --- # Aandacht, bewustzijn en slaap Aandacht, bewustzijn en slaap onderzoeken de mechanismen waarmee we informatie selecteren en verwerken, onze subjectieve ervaring van de wereld, en de cycli en functies van slaap. ### 6.1 Aandacht Aandacht is het proces waarmee we informatie selecteren uit de vele prikkels die we continu waarnemen. Omdat onze aandachtscapaciteit beperkt is, moeten we selecteren welke informatie we verwerken. #### 6.1.1 Selectieve aandacht Selectieve aandacht verwijst naar het proces waarbij we één boodschap selecteren voor bewuste verwerking en andere boodschappen negeren. * **Kenmerkzoeken (Feature search):** Dit type zoektocht is gebaseerd op één distinctief kenmerk. Het "pop-out" effect treedt hier op, wat betekent dat het doelwit direct opvalt en de zoektocht automatisch en snel verloopt, onafhankelijk van het aantal afleiders. * **Conjunctiezoeken (Conjunction search):** Hierbij is een combinatie van kenmerken nodig om het doelwit te identificeren. Dit proces vereist aandacht en wordt moeilijker naarmate het aantal afleiders toeneemt. > **Tip:** Het verschil tussen kenmerk- en conjunctiezoeken illustreert hoe onze aandachtscapaciteit werkt: het verwerken van één enkel kenmerk kost weinig tot geen aandacht, terwijl het integreren van meerdere kenmerken wel actieve aandacht vereist. * **Feature Integration Theory (Treisman & Gelade):** Deze theorie stelt dat er twee stadia zijn in visuele aandacht: * **Pre-attentief stadium:** Kenmerken worden automatisch en afzonderlijk verwerkt. * **Attentief stadium:** Aandacht fungeert als een "lijm" die de losse objectkenmerken integreert tot een coherent geheel. * **Ingebeelde conjuncties:** Als objecten te kort worden aangeboden, kunnen kenmerken verkeerd geïntegreerd worden, wat leidt tot fouten in de waarneming. #### 6.1.2 Verdeelde aandacht Verdeelde aandacht betreft het vermogen om onze aandacht over meerdere taken te verdelen. Het brein heeft echter beperkingen in zijn aandachtsverwerkingscapaciteit. * **Multitasking is een illusie:** Wat we ervaren als multitasking is in feite een snelle afwisseling tussen taken, wat gepaard gaat met "taakwisselkosten" – een vermindering van efficiëntie en nauwkeurigheid bij elke taak. * **Factoren die taakcombinatie beïnvloeden:** * **Taaktype:** Het combineren van taken die verschillende zintuigen of modaliteiten aanspreken (bv. luisteren naar muziek en lezen) is makkelijker dan taken die dezelfde modaliteit gebruiken (bv. twee gesprekken tegelijk volgen). * **Mate van automatisatie:** Taken die zo geautomatiseerd zijn dat ze weinig tot geen aandacht vergen, kunnen makkelijker gecombineerd worden met andere taken. Dit verklaart waarom een ervaren vrachtwagenchauffeur mogelijk beter om kan gaan met telefoongesprekken tijdens het rijden dan een beginnende bestuurder. * **Strooptaak:** Dit experiment toont de interferentie tussen geautomatiseerde en gecontroleerde processen. Het lezen van kleurwoorden (automatisch proces) wordt belemmerd wanneer het woord een andere kleur aangeeft dan de kleuraanduiding zelf (bv. het woord "blauw" geschreven in rode inkt). Dit illustreert de dominantie van geautomatiseerde processen. * **Automatische vs. Gecontroleerde processen:** * **Automatisch:** Vereist geen aandacht, is snel en moeilijk te onderbreken. * **Gecontroleerd:** Vereist aandacht, is traag en makkelijk te onderbreken. ### 6.2 Bewustzijn Bewustzijn omvat de gedachten, herinneringen, emoties en omgevingsprikkels waar we op een bepaald moment besef van hebben. Het roept ook vragen op over vrije wil en de invloed van subliminale prikkels op ons gedrag. #### 6.2.1 Subliminale perceptie Subliminale perceptie verwijst naar waarneming van prikkels onder de drempel van bewuste herkenning. * **Priming-experimenten:** Blootstelling aan een stimulus (de "prime") kan de reactie op een daaropvolgende stimulus (de "target") beïnvloeden, zelfs als de prime subliminaal wordt aangeboden. * **Affectieve priming:** Subliminale primes kunnen de evaluatie van daaropvolgende prikkels beïnvloeden. * **Semantische priming:** Subliminale primes die semantisch gerelateerd zijn aan de target, kunnen de reactietijd op de target verkorten. * **Reclame-effecten:** Ondanks populaire ideeën, is er geen wetenschappelijk bewijs dat subliminale reclame (zoals het vermeende "cola-experiment") ons koopgedrag significant kan veranderen in het dagelijks leven. De effecten zijn voornamelijk beperkt tot gecontroleerde laboratoriumomstandigheden. ### 6.3 Slaap Slaap is een natuurlijk voorkomende, cyclische toestand van verminderd bewustzijn en activiteit, die essentieel is voor herstel en welzijn. #### 6.3.1 Circadiaans ritme * **Interne klok:** Ons slaap-waakritme wordt gereguleerd door een circadiaans ritme van ongeveer 24 uur, dat wordt aangestuurd door de nucleus suprachiasmaticus in de hypothalamus. * **EEG (Elektro-encefalografie):** Hersensignalen worden gemeten om de verschillende slaapstadia te identificeren. #### 6.3.2 Slaapstadia De slaapcyclus bestaat uit verschillende stadia, gekenmerkt door specifieke hersenactiviteit: * **Inslaapfase (N1):** Lichte slaap, de overgang van wakker zijn naar slapen. * **Lichte slaap (N2):** Hersengolven worden trager, met af en toe "slaapspoeltjes". * **Diepe slaap (N3):** Zeer langzame hersengolven (delta-golven), essentieel voor fysiek herstel. * **REM-slaap (Rapid Eye Movement):** Gekenmerkt door snelle oogbewegingen, levendige dromen, en spierverlamming. Dit stadium is belangrijk voor cognitieve functies en emotionele verwerking. #### 6.3.3 Theorieën over slaap * **Herstel en consolidatie:** Slaap is noodzakelijk voor het herstellen van fysieke en mentale functies, en voor het consolideren van herinneringen. * **Activatiesynthesetheorie:** Deze theorie stelt dat de hersenen (met name de hersenstam) willekeurige elektrische signalen genereren tijdens de slaap, die de cortex vervolgens probeert te interpreteren en er betekenis aan geeft, wat leidt tot dromen. #### 6.3.4 Hypnose * **Geïnduceerde toestand:** Hypnose is een kunstmatig opgewekte toestand van verhoogde vatbaarheid voor suggesties, vaak bereikt door gerichte aandacht en ontspanning. * **Suggestibiliteit en geheugen:** Hoewel hypnose de suggestibiliteit kan verhogen, is er geen bewijs dat het de geheugencapaciteit verbetert. Integendeel, het kan leiden tot de vorming van valse herinneringen. --- # Intelligentie: metingen en theorieën Oké, hier is de studiehandleiding voor "Intelligentie: metingen en theorieën", gebaseerd op de verstrekte documentinhoud, met nauwgezette naleving van alle opmaak- en inhoudelijke richtlijnen. ## 7. Intelligentie: metingen en theorieën Dit deel biedt een diepgaand overzicht van de definitie, meting en theoretische modellen van analytische, praktische en sociaal-emotionele intelligentie, inclusief de psychometrische grondbeginselen van intelligentietests en de evolutie van de concepten. ### 7.1 Analytische intelligentie: definitie en meting Analytische intelligentie wordt gedefinieerd als het geheel van verstandelijke vermogens die nodig zijn voor abstract, logisch en consistent redeneren, wat cruciaal is voor schoolse en professionele prestaties. De meting ervan is echter complex. #### 7.1.1 De eerste intelligentietests en het IQ De ontwikkeling van de eerste empirisch onderbouwde intelligentietests begon in Frankrijk met Binet en Simon in 1905, met als doel het opsporen van leerachterstand. Het **intelligentiequotiënt (IQ)** werd later geïntroduceerd door Stern in 1912, met de formule: $$ \text{IQ} = \frac{\text{Mentale Leeftijd (ML)}}{\text{Chronologische Leeftijd (CL)}} \times 100 $$ Deze formule bleek echter minder bruikbaar voor volwassenen, omdat cognitieve volwassenheid een plateau bereikt, wat bij volwassenen met een hogere leeftijd tot onrealistisch lage IQ-scores zou leiden. #### 7.1.2 Moderne intelligentietests: de WISC en Raven Progressive Matrices Moderne tests zoals de WISC (Wechsler Intelligence Scale for Children) en WAIS (Wechsler Adult Intelligence Scale) meten intelligentie via verschillende subtests die uiteenlopende cognitieve vaardigheden beoordelen. De WISC-V, bijvoorbeeld, bevat subtests zoals 'Overeenkomsten' (verbaal begrip), 'Cijfers nazeggen' (werkgeheugen) en 'Blokpatronen' (ruimtelijk begrip). De **Raven Progressive Matrices** bieden een niet-verbale intelligentietest, wat een belangrijk alternatief is voor individuen met verbale beperkingen, of wanneer de testomgeving cultureel of sociaal anders is. #### 7.1.3 Psychometrische benadering van intelligentiemeting De psychometrische benadering beschouwt een intelligentietest als een objectief meetinstrument voor psychische kwaliteiten. Drie essentiële vereisten voor een goede psychometrische test zijn: * **Normsteekproef:** Een representatieve steekproef (minimaal 1000 personen van dezelfde leeftijdsgroep) is noodzakelijk om IQ-scores te kunnen vergelijken met die van leeftijdsgenoten. Een IQ-score wordt geplaatst ten opzichte van een gemiddelde (M) en standaarddeviatie (SD). * **Betrouwbaarheid:** De consistentie van de meting. Dit wordt geëvalueerd via test-hertest betrouwbaarheid, split-half betrouwbaarheid en paralleltestbetrouwbaarheid. Een correlatiecoëfficiënt van .90 wordt als zeer hoog beschouwd. * **Validiteit (Geldigheid):** De mate waarin de test meet wat hij beweert te meten. Hoge betrouwbaarheid is een voorwaarde, maar geen garantie voor validiteit. Verschillende vormen van validiteit zijn van belang: * **Begripsvaliditeit:** Meet de test het theoretische construct in kwestie? * **Inhoudsvaliditeit:** Zijn de vragen representatief voor het te meten domein? * **Congruente validiteit:** Hoge correlatie met andere tests die hetzelfde meten. * **Criteriumvaliditeit:** Hoge correlatie met een extern criterium. * **Predictieve validiteit:** Hoge correlatie met toekomstige prestaties (bv. schoolsucces, werkprestaties). #### 7.1.4 Normaalverdeling en IQ-scores De scores van een betrouwbare en valide intelligentietest moeten voldoen aan een **normaalverdeling**. Bij de Weschler-tests is het gemiddelde IQ ingesteld op 100, met een standaarddeviatie van 15. Dit betekent dat ongeveer 68% van de populatie scoort tussen 85 en 115, en ongeveer 95% tussen 70 en 130. > **Tip:** Onthoud dat een IQ-score een indicatie is van prestaties ten opzichte van leeftijdsgenoten, en niet een absolute maatstaf voor iemands totale capaciteiten. Er is altijd een meetfout, wat resulteert in een betrouwbaarheidsinterval (bv. een IQ van 97 met een interval van 90-104). ### 7.2 Theorieën over de structuur van intelligentie Verschillende theorieën trachten de interne structuur van analytische intelligentie te verklaren. #### 7.2.1 De g-factor van Spearman Charles Spearman postuleerde het bestaan van een **algemene intelligentie (g-factor)** die ten grondslag ligt aan alle cognitieve vaardigheden. Naast deze algemene factor identificeerde hij ook specifieke mentale vaardigheden of **s-factoren** (bv. rekenvaardigheid, taalvaardigheid) die specifiek zijn voor bepaalde taken. #### 7.2.2 Vloeiende versus Gekristalliseerde intelligentie Cattell en Horn onderscheidden twee brede factoren binnen de g-factor: * **Gekristalliseerde intelligentie (Gc):** Dit verwijst naar de opgebouwde kennis en vaardigheden die we vergaren door ervaring en leren. Het neemt toe met de leeftijd en is sterk afhankelijk van scholing en culturele achtergrond. * **Vloeiende intelligentie (Gf):** Dit is het vermogen om problemen op te lossen, abstract te denken en nieuwe dingen te leren, onafhankelijk van eerdere kennis. Het is meer gerelateerd aan biologische factoren en neemt af naarmate men ouder wordt. #### 7.2.3 Het CHC-model Het Cattell-Horn-Carroll (CHC)-model is een uitgebreid hiërarchisch model dat de g-factor, brede cognitieve vaardigheden (zoals Gf en Gc) en nauwe cognitieve vaardigheden (specifieke vaardigheden binnen de brede categorieën) integreert. Dit model biedt de meest gedetailleerde en empirisch ondersteunde structuur van cognitieve vermogens. #### 7.2.4 De Flynn-effect en stabiliteit van IQ Het **Flynn-effect** beschrijft de waargenomen stijging van IQ-scores van ongeveer 3 à 5 punten per decennium wereldwijd. Dit effect wordt toegeschreven aan omgevingsfactoren zoals verbeterd onderwijs, voeding en gezondheidszorg. Recentelijk lijkt dit effect in sommige ontwikkelde landen te stagneren of zelfs om te keren. De erfelijkheid van intelligentie is een complex onderzoeksveld, met tweelingen- en adoptiestudies die suggereren dat ongeveer 50% van de variantie in IQ verklaard kan worden door genetische factoren (nature en nurture spelen dus beiden een rol). ### 7.3 Praktische en sociaal-emotionele intelligentie Naast analytische intelligentie zijn er andere vormen van intelligentie die minder makkelijk psychometrisch te meten zijn, maar wel cruciaal zijn voor succes in het leven. #### 7.3.1 Praktische intelligentie Praktische intelligentie, zoals gedefinieerd door Sternberg, verwijst naar het vermogen om effectief om te gaan met alledaagse problemen en situaties in de echte wereld. Dit omvat: * **Probleemoplossend gedrag in alledaagse contexten:** Het vermogen om nieuwe en onverwachte uitdagingen aan te gaan. * **Impliciete kennis (tacit knowledge):** Kennis die geleerd wordt door ervaring, vaak zonder expliciete instructie. * **Situationele beoordelingstests:** Hypothetische scenario's die de reactie van een individu in een praktische context meten. Sternberg suggereert dat goede analytische tests ook praktische intelligentie zouden moeten meten, door te beoordelen hoe goed studenten functioneren in een academische omgeving en hoe ze omgaan met de bijbehorende uitdagingen. #### 7.3.2 Sociale en emotionele intelligentie (EQ) Sociale en emotionele intelligentie (EQ) zijn onderzoeksgebieden die zich richten op het begrijpen en beheersen van eigen emoties en die van anderen. Dit omvat: * **Emotionele zelfregulatie:** Het vermogen om emoties te beheersen. * **Sociale vaardigheden:** Het vermogen om effectief te communiceren en relaties aan te gaan. * **Zelfbewustzijn:** Het herkennen van eigen emoties en hun impact. * **Empathie:** Het begrijpen van de emoties van anderen. Hoewel de meting van EQ via zelfrapportagevragenlijsten zoals de EQ-i (Emotional Quotient Inventory) uitdagend blijft, is het concept cruciaal voor succes in persoonlijke en professionele relaties. > **Tip:** Hoewel IQ een belangrijke voorspeller is voor academisch succes, is EQ vaak een betere indicator voor succes in leiderschap en langdurige relaties. Dit gedetailleerde overzicht omvat de kernconcepten, theorieën en meetmethoden met betrekking tot intelligentie, met de nadruk op de psychometrische benadering en de verschillende facetten van menselijke cognitieve capaciteiten. --- # Psychopathologie: oorzaken en classificatie van mentale stoornissen Dit deel introduceert de aard, oorzaken en preventie van mentale stoornissen, bespreekt verschillende perspectieven (biologisch, psychologisch, sociaal), de classificatie volgens de DSM, en specifieke stoornissen zoals autisme, psychoses, stemmings- en angststoornissen. ## 8. Psychopathologie: aard, oorzaak, behandeling en preventie van mentale stoornissen Mentale stoornissen zijn complexe aandoeningen die gedachten, gevoelens en gedrag beïnvloeden en kunnen leiden tot lijden en significant verminderd functioneren. Het begrijpen ervan vereist een interdisciplinaire aanpak die psychologie, psychiatrie en farmacologie omvat. ### 8.1 Wat zijn mentale stoornissen? Een mentale stoornis wordt gekenmerkt door een patroon van gedachten, gevoelens en gedrag dat significant lijden veroorzaakt of leidt tot een daling in sociaal en werkgerelateerd functioneren. Classificatie steunt op verschillende criteria: * **Statistisch criterium:** Gedrag dat significant afwijkt van het gemiddelde (bijvoorbeeld meer dan twee standaarddeviaties). * **Sociaal criterium:** Overtreding van sociale normen, wat cultureel en tijdsgebonden kan zijn. * **Persoonlijk criterium:** Chronisch lijden of gedrag dat als schadelijk of nutteloos wordt ervaren. Deze criteria zijn op zichzelf niet sluitend, maar samen vormen ze een basis voor de diagnose. ### 8.2 Perspectieven op mentale stoornissen Er zijn verschillende theoretische perspectieven die mentale stoornissen proberen te verklaren: * **Biologisch perspectief:** Benadrukt lichamelijke disfuncties, genetische aanleg en neurologische afwijkingen. Hedendaagse invullingen omvatten genetische kwetsbaarheid en onevenwichtigheden in neurotransmitters zoals dopamine. * **Psychologisch perspectief:** Richt zich op psychologische disfuncties. Dit omvat inzichten uit de psychoanalyse (onbewuste conflicten, vroege ervaringen) en de cognitieve psychologie (disfunctionele denkpatronen). * **Sociaal perspectief:** Erkent de invloed van omgevingsfactoren, sociale netwerken en sociaaleconomische status. Wat als 'normaal' wordt beschouwd, is mede sociaal bepaald. * **Biopsychosociaal model:** Integreert de biologische, psychologische en sociale factoren. Dit model, vaak toegepast via het **diathese-stress model**, verklaart waarom individuen met een vergelijkbare stresservaring verschillend reageren op basis van hun onderliggende kwetsbaarheid (diathese). ### 8.3 Classificatie van mentale stoornissen De **Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM)**, momenteel in de vijfde editie (DSM-5), is het meest gebruikte classificatiesysteem. Het biedt criteria voor het diagnosticeren van verschillende mentale stoornissen, met als doel een betrouwbare en valide beoordeling te waarborgen. Een belangrijk aspect is **comorbiditeit**, het gelijktijdig voorkomen van meerdere aandoeningen. #### 8.3.1 Autismespectrumstoornis (ASS) * **Kenmerken:** Problemen met sociale communicatie en interactie, en repetitieve patronen van gedrag, interesses en activiteiten. Diagnose kan vanaf 1,5 jaar. * **Prevalentie:** Ongeveer 1%. Vaak sneller gediagnosticeerd bij jongens dan bij meisjes, mogelijk door aanpassingsstrategieën van meisjes. * **Oorzaak:** Onbekend, maar sterke genetische component. * **Spectrum:** Variërend van mild tot ernstig. * **Interventie:** Structuur bieden, duidelijke en expliciete communicatie. De ontwikkeling van **Theory of Mind** (het begrijpen van de mentale toestanden van anderen) is cruciaal. #### 8.3.2 Psychotische stoornissen * **Psychose:** Een verlies van contact met de realiteit. * **Schizofrenie:** Een ernstige, invaliderende stoornis met een prevalentie van ongeveer 1%. Kenmerkende symptomen zijn: * **Positieve symptomen:** Aanwezigheid van abnormaal gedrag zoals **hallucinaties** (waarnemingen zonder externe prikkels, vaak auditief) en **wanen** (verkeerde interpretaties van prikkels, zoals achtervolgingswanen, betrekkingswanen). Ook gebrek aan samenhang in gedachten en bizar gedrag. * **Negatieve symptomen:** Afwezigheid van normaal gedrag, zoals teruggetrokkenheid, apathie en affectvervlakking. * **Oorzaak:** Genetische predispositie speelt een rol, evenals omgevingsfactoren. Biologisch onderzoek suggereert een dopamine-onevenwicht in de hersenen. * **Interventie:** * **Biologisch:** Antipsychotica die de dopaminebalans herstellen, met name effectief bij positieve symptomen. * **Psychologisch:** Psycho-educatie, gesprekstherapie om te leren omgaan met de diagnose en symptomen, en stressreductie. #### 8.3.3 Stemmingsstoornissen * **Depressieve stoornis:** Gekenmerkt door neerslachtigheid, laag zelfbeeld, suïcidegedachten, slaap- en eetproblemen, en problemen met geheugen en aandacht. Dit interfereert met het dagelijks functioneren. * **Interventie:** Gesprekstherapie, zoals **cognitieve gedragstherapie (CGT)**, helpt bij het herkennen en veranderen van disfunctionele gedachtenpatronen. Biologische interventies (bv. medicatie gericht op serotonine) zijn nuttig bij ernstige depressie. * **Bipolaire stoornis:** Afwisseling van depressieve en manische episoden (met roekeloos gedrag). * **Interventie:** Medicatie (stemmingsstabilisatoren) en psychologische therapie gericht op het herkennen van triggers en levensstijlveranderingen. #### 8.3.4 Angststoornissen en obsessief-compulsieve stoornissen * **Angststoornissen:** * **Angst:** Een normale, evolutionair adaptieve reactie. Bij een **angststoornis** wordt de angst invaliderend. * **Specifieke fobie:** Overmatige angst voor een specifieke stimulus, die vaak leidt tot vermijdingsgedrag. * **Sociale angststoornis:** Angst voor kritiek en afwijzing in sociale situaties. * **Gegeneraliseerde angststoornis (GAS):** Langdurige, diffuse angst zonder duidelijk voorwerp. * **Paniekstoornissen:** Gekenmerkt door plotselinge, intense paniekaanvallen. Vaak gepaard gaand met agorafobie. * **Interventie:** **Gedragstherapie**, met name **exposure therapie** (systematische desensitisatie), is effectief om vermijdingsgedrag aan te pakken. Bij GAS ligt de focus op het aanpakken van piekeren. * **Obsessief-compulsieve stoornis (OCS):** * **Obsessies:** Oncontroleerbare, intrusieve dwanggedachten die angst veroorzaken. * **Compulsies:** Dwanghandelingen of rituelen die (tijdelijk) de angst verminderen. Voorbeelden zijn smetvrees, dubbelchecken, en ordelijkheidsdwang. * **Interventie:** **Exposure met responspreventie (ERP)** doorbreekt de vicieuze cirkel van obsessies en compulsies. * **Gerelateerde stoornissen:** Omvatten bijvoorbeeld hamsteren, waarbij een dwang ontstaat om spullen te bewaren. #### 8.3.5 Dissociatieve stoornissen * **Dissociatie:** Een afsplitsing van een deel van het bewustzijn, wat kan leiden tot gevoelens van loskoppeling van zichzelf of de omgeving. Vaak een copingmechanisme bij ernstig trauma. * **Dissociatieve amnesie:** Geheugenverlies door psychologische oorzaken. * **Dissociatieve identiteitsstoornis (DIS):** Aanwezigheid van twee of meer afwisselende persoonlijkheden, vaak als gevolg van zwaar trauma. * **Interventie:** Gesprekstherapie gericht op traumaverwerking en integratie van identiteiten. > **Tip:** Het onderscheid tussen normale angst en een angststoornis ligt in de mate waarin de angst het dagelijks functioneren belemmert en de disproportionele reactie op de stimulus. > **Voorbeeld:** Normale angst bij het zien van een spin versus invaliderende spinnenfobie die leidt tot het vermijden van alle situaties waarin spinnen mogelijk voorkomen. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Psychologie | De wetenschap die zich bezighoudt met het bestuderen van gedrag en mentale processen. Het omvat zowel observeerbaar gedrag als interne, cognitieve en emotionele processen. | | Lekenpsychologie | Informele, niet-wetenschappelijke opvattingen over psychologische fenomenen, vaak gebaseerd op gezond verstand, intuïtie of anekdotisch bewijs. | | Pseudopsychologie | Niet-onderbouwde psychologische aannamen die zich voordoen als wetenschappelijke waarheid, zonder empirische toetsing of falsifieerbaarheid. Voorbeelden zijn grafologie en kleurenprofielen. | | Behaviorisme | Een psychologische stroming die zich uitsluitend richt op observeerbaar gedrag en de invloed van omgevingsstimuli en leerprincipes op dit gedrag. Mentale processen worden beschouwd als een 'black box'. | | Psychoanalyse | Een psychologische theorie en therapievorm, ontwikkeld door Sigmund Freud, die de nadruk legt op het onbewuste, onbewuste conflicten en vroege kindservaringen als bepalende factoren voor persoonlijkheid en gedrag. | | Cognitieve psychologie | Een psychologische stroming die zich richt op mentale processen zoals waarneming, geheugen, denken, probleemoplossing en taal. Het beschouwt de geest als een informatieverwerker. | | Empirisme | Een filosofische stroming die stelt dat alle kennis voortkomt uit zintuiglijke ervaringen en observatie, in tegenstelling tot rationalisme dat de nadruk legt op rede. | | Rationalisme | Een filosofische stroming die stelt dat rede en logisch redeneren de primaire bronnen van kennis zijn, vaak aangevuld met aangeboren ideeën. | | Nature vs. Nurture | Een langlopend debat in de psychologie over de relatieve invloed van erfelijke factoren (nature) en omgevingsfactoren (nurture) op de ontwikkeling van gedrag, persoonlijkheid en intelligentie. | | Klassieke conditionering | Een leerproces waarbij een neutrale stimulus, na herhaalde koppeling met een onvoorwaardelijke stimulus die een reactie uitlokt, zelf die reactie gaat uitlokken. Bekend geworden door Pavlovs experimenten met honden. | | Operante conditionering | Een leerproces waarbij gedrag wordt aangepast door de gevolgen ervan. Gedrag dat wordt gevolgd door beloning wordt waarschijnlijker, gedrag gevolgd door straf wordt onwaarschijnlijker. | | Bekrachtiging | Een consequentie van gedrag die de kans op herhaling van dat gedrag vergroot. Positieve bekrachtiging voegt iets aangenaams toe, negatieve bekrachtiging verwijdert iets onaangenaams. | | Straf | Een consequentie van gedrag die de kans op herhaling van dat gedrag verkleint. Positieve straf voegt iets onaangenaams toe, negatieve straf verwijdert iets aangenaams. | | Observerend leren | Een vorm van leren waarbij nieuw gedrag wordt verworven door het observeren van het gedrag van anderen (modellen) en de consequenties die zij ondervinden. | | Emotie | Een complexe psychologische toestand die gepaard gaat met fysiologische opwinding, een subjectieve ervaring (gevoel) en een gedragsmatige expressie, vaak als reactie op een stimulus. | | Motivatie | Het geheel van processen die gedrag initiëren, sturen en volhouden. Het omvat zowel interne drijfveren (behoeften, verlangens) als externe factoren (doelen, prikkels). | | Homeostase | Het streven van een organisme naar een stabiele, constante interne omgeving, ondanks veranderingen in de externe omstandigheden. Veel motivationele theorieën zijn hierop gebaseerd. | | Behoeftepiramide van Maslow | Een hiërarchische indeling van menselijke behoeften, beginnend bij fysiologische behoeften en oplopend naar zelfactualisatie. Volgens Maslow moeten lagere behoeften eerst bevredigd zijn voordat hogere behoeften relevant worden. | | Intrinsieke motivatie | Motivatie die voortkomt uit het plezier, de voldoening of de interesse die men haalt uit de activiteit zelf, zonder externe beloning of doel. | | Extrinsieke motivatie | Motivatie die voortkomt uit externe factoren, zoals beloningen, erkenning, strafvermijding of sociale druk, om een activiteit uit te voeren. | | Persoonlijkheid | Een relatief stabiele set van psychologische kenmerken, patronen van denken, voelen en gedragen die individuen onderscheiden en consistent zijn over tijd en situaties. | | Id (Es) | Het primitieve, onbewuste deel van de persoonlijkheid volgens Freud, dat opereert volgens het lustprincipe en streeft naar onmiddellijke bevrediging van driften. | | Ego (Ich) | Het rationele, grotendeels bewuste deel van de persoonlijkheid volgens Freud, dat opereert volgens het realiteitsprincipe en bemiddelt tussen het Id, het Superego en de externe realiteit. | | Superego (Überich) | Het morele deel van de persoonlijkheid volgens Freud, dat normen, waarden en idealen internaliseert en fungeert als geweten, opererend volgens het moraliteitsprincipe. | | Psychoseksuele stadia | De fasen in de persoonlijkheidsontwikkeling volgens Freud (oraal, anaal, fallisch, latentie, genitaal), waarin de seksuele drift (libido) zich op verschillende erogene zones richt en conflicten kunnen leiden tot fixaties. | | Trekbenadering | Een benadering binnen de persoonlijkheidspsychologie die persoonlijkheid beschrijft in termen van stabiele, dimensionele kenmerken of 'trekken' die individuen van elkaar onderscheiden. | | Big Five (OCEAN) | Een veelgebruikt model voor persoonlijkheidstrekken, dat vijf brede dimensies omvat: Openheid voor ervaringen, Consciëntieusheid, Extraversie, Aangenaamheid (Agreeableness) en Neuroticisme (Emotionele stabiliteit). | | Psychopathologie | Het deelgebied van de psychologie dat zich bezighoudt met de aard, oorzaak, classificatie en behandeling van psychische stoornissen. | | Mentale stoornis | Een patroon van gedachten, gevoelens en gedragingen dat leidt tot significant lijden en/of beperkingen in het dagelijks functioneren, en afwijkt van wat maatschappelijk als normaal wordt beschouwd. | | DSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) | Een handboek dat een classificatiesysteem biedt voor psychische stoornissen, met diagnostische criteria en beschrijvingen om een betrouwbare en valide diagnose mogelijk te maken. | | Biopsychosociaal model | Een model dat de interactie tussen biologische, psychologische en sociale factoren verklaart in relatie tot gezondheid, ziekte en mentale stoornissen. | | Waarneming (perceptie) | Het actieve proces waarbij de hersenen sensorische informatie organiseren, interpreteren en betekenis geven om de wereld om ons heen te begrijpen. | | Gewaarwording (sensatie) | Het proces waarbij zintuigen (ogen, oren, etc.) fysieke prikkels uit de omgeving registreren en omzetten in neurale signalen die naar de hersenen worden gestuurd. | | Perceptuele constantie | Het vermogen van de waarneming om objecten als constant van grootte, vorm en kleur waar te nemen, ondanks veranderingen in de sensorische input (bv. afstand, belichting). | | Bottom-up verwerking | Een proces van informatieverwerking dat wordt gestuurd door de kenmerken van de stimulus zelf, van de zintuigen naar hogere cognitieve centra. | | Top-down verwerking | Een proces van informatieverwerking dat wordt gestuurd door voorkennis, verwachtingen, context en doelen, van hogere cognitieve centra naar lagere sensorische niveaus. | | Selectieve aandacht | Het vermogen om onze aandacht te richten op specifieke stimuli of informatiebronnen, terwijl we andere irrelevante stimuli negeren. | | Verdeelde aandacht | Het vermogen om de aandacht te verdelen over meerdere taken of stimuli tegelijkertijd, hoewel de capaciteit hiervoor beperkt is. | | Bewustzijn | De toestand van besef van gedachten, gevoelens, herinneringen en omgevingsstimuli op een bepaald moment. Het omvat subjectieve ervaring en zelfbewustzijn. | | Slaap | Een natuurlijke, terugkerende staat van verminderd bewustzijn, verlaagde activiteit van de hersenen en spieren, en verminderde reactiviteit op prikkels, essentieel voor herstel en consolidatie. | | REM-slaap (Rapid Eye Movement) | Een slaapstadium gekenmerkt door snelle oogbewegingen, levendige dromen en spierverlamming. Speelt een rol bij leren en geheugenconsolidatie. | | Intelligentie | Een algemeen mentaal vermogen dat onder andere abstract redeneren, probleemoplossing, leren, waarnemen en plannen omvat. Vaak gemeten met intelligentietests (IQ). | | IQ (Intelligentiequotiënt) | Een score die de cognitieve vaardigheden van een persoon relateert aan die van anderen van dezelfde leeftijd. Het wordt berekend op basis van gestandaardiseerde intelligentietests. | | G-factor (algemene intelligentie) | Een concept geïntroduceerd door Spearman, dat suggereert dat er één algemene cognitieve factor is die ten grondslag ligt aan alle specifieke mentale vaardigheden. | | Vloeiende intelligentie | Het vermogen om te redeneren en problemen op te lossen in nieuwe situaties, onafhankelijk van verworven kennis. Neemt doorgaans af met leeftijd. | | Gekristalliseerde intelligentie | Het vermogen om verworven kennis, vaardigheden en ervaringen toe te passen. Neemt doorgaans toe met leeftijd. | | Praktische intelligentie | Het vermogen om problemen op te lossen in alledaagse situaties, door impliciete kennis toe te passen en zich aan te passen aan de omgeving. | | Sociale intelligentie | Het vermogen om sociale situaties effectief te begrijpen en te navigeren, inclusief het herkennen en interpreteren van sociale signalen, en het aanpassen van het eigen gedrag. | | Emotionele intelligentie (EQ) | Het vermogen om eigen emoties en die van anderen te herkennen, begrijpen, reguleren en effectief te gebruiken in sociale interacties. | | Hallucinaties | Perceptuele ervaringen die optreden zonder externe sensorische prikkels, zoals het horen van stemmen of het zien van dingen die er niet zijn. Kenmerkend voor psychotische stoornissen. | | Waan | Een hardnekkige, valse overtuiging die niet wordt gedeeld door anderen binnen dezelfde culturele context, ondanks bewijs van het tegendeel. Vaak voorkomend bij psychotische stoornissen. | | Depressieve stoornis | Een stemmingsstoornis gekenmerkt door aanhoudende neerslachtigheid, verlies van interesse of plezier, en symptomen zoals slaapproblemen, eetlustveranderingen en suïcidegedachten. | | Bipolaire stoornis | Een stemmingsstoornis gekenmerkt door afwisselende perioden van depressie en manie (euforie, verhoogde energie en prikkelbaarheid). | | Angststoornissen | Een groep psychische stoornissen die gekenmerkt worden door buitensporige, invaliderende angst en vrees, en gerelateerd vermijdingsgedrag. | | Obsessief-compulsieve stoornis (OCS) | Een angststoornis gekenmerkt door terugkerende, ongewenste dwanggedachten (obsessies) die angst oproepen, en herhaalde, compulsieve gedragingen of rituelen (compulsies) die de angst tijdelijk verminderen. | | Dissociatieve stoornissen | Een groep psychische stoornissen waarbij er sprake is van een verstoring in de integratie van bewustzijn, geheugen, identiteit, emotie, perceptie, lichaamsrepresentatie, motorische controle en gedrag. | | Autismespectrumstoornis (ASS) | Een neurodevelopmentale stoornis gekenmerkt door beperkingen in sociale communicatie en interactie, en repetitieve patronen van gedrag, interesses en activiteiten. |

# La psicología humanista La psicología humanista surgió como una "tercera fuerza" en la psicología estadounidense, buscando un enfoque holístico del ser humano y priorizando la experiencia consciente [3](#page=3). ### 1.1 Orígenes y contraposición a otras corrientes La psicología humanista se desarrolló como una alternativa al conductismo y al psicoanálisis, corrientes dominantes hasta la década de 1960. Mientras el psicoanálisis se enfocaba en el inconsciente y el conductismo en los reflejos y el aprendizaje, la psicología humanista enfatizaba la totalidad del ser humano y la importancia de la conciencia para comprender la libertad y la espontaneidad individual [3](#page=3). ### 1.2 Gordon Allport y la individualidad Gordon Allport, considerado un precursor, propuso una teoría de la personalidad no freudiana. Argumentaba que el estudio de personas normales debería priorizar la conciencia sobre el inconsciente, y que los individuos sanos difieren radicalmente de los neuróticos. Allport abogaba por un enfoque idiográfico, centrado en el estudio de cada persona individualmente, en contraposición a un enfoque nomotético que busca generalizaciones [4](#page=4) [5](#page=5). #### 1.2.1 El proprium El concepto central de Allport era el "proprium", que se asemeja al "yo" freudiano pero posee mayor autonomía. El "proprium" abarca todo lo que es único en un individuo y se desarrolla a través de etapas influenciadas por las relaciones sociales desde la infancia. A diferencia de Freud, Allport sostenía que el "proprium" no dependía de traumas inconscientes complejos [5](#page=5). #### 1.2.2 Motivación y desarrollo Allport creía que las motivaciones de un adulto pueden divergir de las circunstancias que las originaron, siendo independientes de su génesis. Por ejemplo, una relación amorosa podía sostenerse por motivos distintos a los iniciales [4](#page=4). #### 1.2.3 Investigación empírica Allport se centró en el estudio de las expresiones faciales como reveladoras de rasgos de personalidad estables. Su énfasis en la individualidad y los rasgos influyó en su investigación [5](#page=5). ### 1.3 Abraham Maslow y la autorrealización Abraham Maslow, una figura central del humanismo, promovió una visión integral del ser humano, postulando la autorrealización como la meta fundamental del individuo [6](#page=6). #### 1.3.1 Jerarquía de necesidades Maslow propuso una pirámide de necesidades que deben satisfacerse jerárquicamente para alcanzar la autorrealización [6](#page=6): * Necesidades fisiológicas (alimento, refugio) [6](#page=6). * Necesidades de seguridad [6](#page=6). * Necesidades de posesión y amor (pertenencia) [6](#page=6). * Necesidades de estima (autoestima) [6](#page=6). * Necesidades de autorrealización (máximo potencial) [6](#page=6). Según Maslow, las necesidades inferiores deben satisfacerse antes de poder ascender a niveles superiores, y solo un pequeño porcentaje de la población alcanza la autorrealización [6](#page=6). #### 1.3.2 Características de las personas autorrealizadas Maslow identificó varias características en individuos autorrealizados [7](#page=7): * Percepción objetiva de la realidad [7](#page=7). * Profundo interés en una tarea [7](#page=7). * Aceptación total de sí mismos [7](#page=7). * Naturalidad y sencillez en el comportamiento [7](#page=7). * Búsqueda de autonomía y privacidad [7](#page=7). * Experiencias místicas intensas [7](#page=7). * Empatía hacia los problemas humanos [7](#page=7). * Inconformismo [7](#page=7). * Estructura de carácter democrática [7](#page=7). * Actitud creativa [7](#page=7). * Alto grado de interés social [7](#page=7). Estas personas presentan notable salud mental, equilibrio y felicidad [7](#page=7). ### 1.4 Carl Rogers y la terapia centrada en el cliente Carl Rogers desarrolló una teoría de la personalidad basada en su experiencia clínica, centrada en la "terapia centrada en el cliente". Creía en la capacidad de autocuración del individuo, con el terapeuta desempeñando un rol de apoyo [8](#page=8). #### 1.4.1 Relación madre-hijo y desarrollo Rogers enfatizó la importancia de la relación del niño con su madre en el desarrollo de la personalidad. Una relación positiva incondicional promueve una adaptación social adecuada, mientras que una relación condicionada al comportamiento del niño puede generar problemas [8](#page=8). #### 1.4.2 Autorrealización como proceso A diferencia de Maslow, Rogers concebía la autorrealización no como un estado final, sino como un proceso continuo. Una persona sana y estable se encuentra en constante proceso de autorrealización [8](#page=8). ### 1.5 Impacto y metodología La psicología humanista, a pesar de tener líderes influyentes, tuvo un impacto científico limitado. Muchos psicólogos humanistas se enfocaron en la práctica profesional más que en la investigación académica, alejándose del rigor experimental del conductismo. Sus conclusiones a menudo se basaban en observaciones clínicas y experiencias personales, careciendo de fundamento empírico sólido, lo que reflejaba una mayor aproximación a los problemas reales de las personas que una investigación rigurosa [9](#page=9). --- # Antecedentes de la psicología cognitiva La psicología cognitiva surgió como una respuesta a las limitaciones del conductismo, enfocándose en el estudio de los procesos mentales internos y su funcionamiento, y basándose en contribuciones de diversas escuelas y figuras clave [10](#page=10). ### 2.1 Figuras clave y escuelas precursoras #### 2.1.1 Frederick C. Bartlett y la memoria activa Frederick C. Bartlett, a diferencia de los conductistas estadounidenses de su época, investigó temas como la memoria y el pensamiento, que eran considerados fuera del alcance científico por la corriente dominante. Su investigación sobre la memoria, utilizando historias complejas en lugar de sílabas sin sentido, reveló que la memoria no es un simple almacén pasivo de información, sino un proceso activo de construcción y elaboración del conocimiento. Bartlett introdujo el concepto de "esquema" para describir las organizaciones activas de las experiencias pasadas que ayudan a los individuos a comprender la información de manera significativa [10](#page=10) [11](#page=11). > **Tip:** El concepto de esquema de Bartlett es fundamental para entender cómo nuestro conocimiento previo influye en la forma en que procesamos y recordamos nueva información. #### 2.1.2 La psicología soviética y Lev Vygotsky La psicología soviética, tras una fase mecanicista y reduccionista basada en los reflejos (Sechenov, Pavlov), evolucionó hacia una perspectiva más social y educativa. Lev Semionovich Vygotsky es la figura más destacada de esta escuela, enfocándose en el origen social de la inteligencia, el pensamiento y el lenguaje. Vygotsky argumentaba que el comportamiento social moldea la conciencia y que las funciones cognitivas superiores se desarrollan a través de la interacción social (#page=12, 14) [12](#page=12) [14](#page=14). ##### 2.1.2.1 Conceptos clave de Vygotsky * **Desarrollo de la conciencia:** La conciencia se considera el punto culminante de la evolución, pero su desarrollo está profundamente influenciado por el entorno social desde el nacimiento (#page=13, 14) [13](#page=13) [14](#page=14). * **Investigaciones transculturales:** Vygotsky y su colaborador Luria realizaron estudios transculturales para demostrar cómo los contextos sociales afectan el desarrollo mental [14](#page=14). * **Interacción social y desarrollo:** Las funciones cognitivas superiores se internalizan a través de la interacción con adultos y compañeros más competentes [14](#page=14). * **Zona de desarrollo próximo (ZDP):** La diferencia entre lo que un niño puede hacer de forma independiente y lo que puede hacer con ayuda. El aprendizaje en la ZDP es crucial para el avance intelectual [14](#page=14). * **Relación entre pensamiento y lenguaje:** El lenguaje evoluciona desde la función comunicativa, pasando por el lenguaje egocéntrico, hasta el lenguaje interior, esencial para el pensamiento [14](#page=14). > **Tip:** La ZDP de Vygotsky es un concepto muy aplicado en la pedagogía moderna para guiar el proceso de enseñanza-aprendizaje. ##### 2.1.2.2 Influencia de Vygotsky A pesar de su importancia, la influencia de Vygotsky en la psicología cognitiva estadounidense fue limitada, excepto a través de Jerome Bruner [15](#page=15). #### 2.1.3 La Escuela de Ginebra y Jean Piaget La Escuela de Ginebra, liderada por Jean Piaget, se centró en el desarrollo cognitivo infantil y la construcción activa del conocimiento. Piaget, biólogo de formación, desarrolló una teoría general del conocimiento basada en la psicología, biología, lógica y matemática, proponiendo una "epistemología genética" [16](#page=16). ##### 2.1.3.1 Teoría del desarrollo cognitivo de Piaget Piaget postuló que los niños construyen su comprensión del mundo a través de la **asimilación** (interpretar nuevas experiencias según esquemas existentes) y la **acomodación** (modificar esquemas para adaptarse a nueva información). El desarrollo cognitivo es un proceso de equilibrio entre estos dos mecanismos [17](#page=17). > **Ejemplo:** Un niño que conoce el concepto de "perro" (esquema) puede asimilar un nuevo tipo de perro como otro perro. Si ve un gato, necesitará acomodar su esquema para diferenciar entre perros y gatos. ##### 2.1.3.2 Rol de la acción y el lenguaje en Piaget Piaget enfatizó la importancia de la **acción** en el desarrollo lógico infantil, observando que conceptos como la permanencia del objeto se desarrollan antes que el lenguaje completamente formado. Contrariamente a Vygotsky, Piaget argumentó que el lenguaje no era necesario para el desarrollo del pensamiento lógico racional en la primera infancia [16](#page=16). ##### 2.1.3.3 Metodología de Piaget Piaget utilizó un **método clínico** que evolucionó desde preguntas tipo introspección hacia la manipulación de condiciones experimentales y la observación del comportamiento y las verbalizaciones infantiles. Sus **tareas de conservación** son un ejemplo de sus métodos para evaluar el pensamiento infantil [18](#page=18). ##### 2.1.3.4 Impacto de Piaget La teoría de Piaget tuvo un impacto tardío en la psicología estadounidense, pero su enfoque en cómo los niños construyen su conocimiento ha sido duradero [18](#page=18). ### 2.2 La teoría computacional de la mente La teoría computacional de la mente, que se consolidó en la década de 1960, revolucionó la forma de estudiar la mente al compararla con el funcionamiento de una computadora [19](#page=19). #### 2.2.1 Fundamentos teóricos * **Lógica de predicados de Frege:** A finales del siglo XIX, Gótlob Frege sentó las bases de la lógica moderna, que sería crucial para el desarrollo de la teoría computacional [19](#page=19). * **Teoría de la información de Shannon:** Claude Shannon demostró que la información podía cuantificarse, almacenarse y transmitirse independientemente de su contenido o soporte, utilizando unidades binarias (bits). Esto posibilitó el concepto de **representación** interna en la mente, pasando de un modelo reactivo a uno que opera con información [19](#page=19). > **Tip:** La teoría de la información de Shannon es un pilar fundamental de la comunicación y la informática moderna. #### 2.2.2 Alan Turing y la máquina universal Alan Turing, en la década de 1930, propuso la idea de una "máquina universal", una máquina hipotética capaz de realizar cualquier función matemática y tarea lógica. Esta máquina consistía en una cinta con marcas binarias (0 o 1) y un dispositivo de lectura/escritura. Turing demostró matemáticamente que esta máquina podría manipular información de manera similar a una computadora [20](#page=20). > **Ejemplo:** La máquina de Turing es un modelo teórico que demuestra la computabilidad de cualquier algoritmo. * **Tesis de Church-Turing:** Alonzo Church sugirió que cualquier algoritmo bien definido podría implementarse en una máquina de Turing, sentando las bases para la computación moderna [20](#page=20). #### 2.2.3 John von Neumann y la arquitectura computacional John von Neumann contribuyó con el concepto de **programa informático**, permitiendo que los datos y las instrucciones se almacenaran por separado, superando limitaciones prácticas de la máquina de Turing [21](#page=21). * **Prueba de Turing:** Alan Turing también ideó esta prueba, que evalúa la "inteligencia" de una máquina basándose en su capacidad para engañar a un juez humano haciéndole creer que está interactuando con otro ser humano [21](#page=21). #### 2.2.4 Conexión con la neurociencia * **McCulloch y Pitts:** Describieron las propiedades de las neuronas en términos lógicos, sugiriendo que el cerebro podría ser un sistema de cálculo formado por unidades interconectadas [22](#page=22). * **Karl Lashley:** Resaltó la insuficiencia del asociacionismo para explicar actividades complejas como el lenguaje o la música, argumentando que el cerebro opera con patrones complejos de conducta y no solo con estímulos-respuestas [22](#page=22). ### 2.3 La crítica de Noam Chomsky al conductismo Noam Chomsky, un influyente lingüista, criticó radicalmente la teoría de Skinner sobre la conducta verbal en 1959. Chomsky argumentó que la complejidad gramatical de un idioma excede la capacidad de aprendizaje de un sistema basado en refuerzos [23](#page=23). #### 2.3.1 Argumentos de Chomsky contra Skinner * **Producción de frases novedosas:** Los humanos generan una vasta cantidad de frases nuevas que nunca han escuchado, lo que sugiere el uso de reglas gramaticales [23](#page=23). * **Gramática universal innata:** Postuló la existencia de una gramática universal innata que permite a los humanos aprender cualquier idioma, facilitando la distinción de la corrección gramatical incluso sin comprender el significado [23](#page=23). * **Pobreza de los estímulos:** Argumentó que los niños no reciben suficiente información lingüística para explicar la adquisición de la gramática, especialmente considerando la rapidez y aparente falta de esfuerzo con que aprenden [24](#page=24). * **Errores de sobrerregularización:** Los niños cometen errores como decir "rompido" en lugar de "roto", lo que indica la aplicación de reglas que ya poseen, en lugar de depender únicamente de contingencias de refuerzo [24](#page=24). > **Ejemplo:** La oración "las ideas verdes incoloras duermen furiosamente" es gramaticalmente correcta según Chomsky, a pesar de su aparente falta de sentido. ### 2.4 Metodología de la psicología cognitiva La psicología cognitiva, si bien estudia la mente, comparte algunas restricciones metodológicas con el conductismo [25](#page=25). * **Rechazo de la introspección:** La introspección no se considera un método válido para contrastar hipótesis; las hipótesis deben ser verificadas con métodos de medición objetiva [25](#page=25). * **Inconsciente cognitivo:** Se asume que muchos procesos mentales operan de forma inconsciente, pero no en el sentido freudiano [25](#page=25). * **Uso de paradigmas conductuales:** Inicialmente, se emplearon paradigmas conductistas como el aprendizaje de listas y pares asociados para estudiar el aprendizaje [25](#page=25). * **Análisis de los tiempos de ejecución:** Se analiza el tiempo que los individuos tardan en realizar tareas (medida de latencia, tiempo de reacción) para inferir la dificultad de la tarea [25](#page=25). * **Simulación computacional:** Los modelos teóricos se programan en computadoras para estudiar su comportamiento y validar su coherencia con la teoría propuesta [25](#page=25). --- # Otras ramas de la psicología contemporánea Este apartado presenta un panorama de diversas ramas de la psicología, explorando sus enfoques, aplicaciones y la relevancia de sus contribuciones en distintos ámbitos de la vida humana. ### 3.1 La psicología clínica La psicología clínica es una disciplina dedicada al estudio y tratamiento de los trastornos mentales y emocionales en individuos. Su práctica se nutre de diversas corrientes y enfoques terapéuticos. El término "clínico" proviene del griego "kliné" (lecho o cama), aludiendo a la relación terapéutica y su influencia en el tratamiento [31](#page=31). #### 3.1.1 El diván en psicoanálisis y la asociación libre En el psicoanálisis, el diván facilita la técnica de la asociación libre, donde el paciente expresa pensamientos y sentimientos sin censura para explorar su mundo interno y comprender conflictos [31](#page=31). #### 3.1.2 Fases y motor del análisis psicoanalítico El análisis psicoanalítico se divide en dos fases: la primera enfoca el paso de la libido de los síntomas a la transferencia hacia el analista, y la segunda trabaja en torno a esta relación. El motor principal del análisis es el sufrimiento del paciente y su deseo de sanar, buscando desvincular la libido de los síntomas [31](#page=31). #### 3.1.3 Diversidad de enfoques terapéuticos Además del psicoanálisis, existen otras orientaciones terapéuticas como la cognitivo-afectivo-conductual (considerada la de base más científica), la sistémica y la gestáltica, todas compartiendo el objetivo de ayudar a los pacientes a superar problemas emocionales y mentales [31](#page=31). > **Tip:** La psicología clínica aborda tanto trastornos mentales graves como dificultades emocionales comunes, adaptando sus intervenciones a las necesidades individuales. ### 3.2 La psicología educativa La psicología educativa se enfoca en mejorar la labor escolar y el proceso de enseñanza-aprendizaje, promoviendo el desarrollo integral del estudiante. Aborda problemas educativos cotidianos para desarrollar principios, modelos, teorías y técnicas de enseñanza, así como métodos de investigación y evaluación adecuados para comprender los procesos afectivos y cognitivos [32](#page=32). #### 3.2.1 Herramientas para docentes y evaluación Proporciona a los maestros herramientas para entender a los niños y adolescentes, seleccionar enfoques pedagógicos adaptados a la realidad del aula y medir el aprendizaje de los estudiantes. Los psicólogos de la educación desarrollan instrumentos de investigación y técnicas específicas para estudiar el desarrollo del aprendizaje y las interacciones escolares [32](#page=32) [33](#page=33). #### 3.2.2 Necesidad de profesionales y adaptación curricular Existe una creciente necesidad de profesionales en esta área para abordar los desafíos educativos. La psicología de la educación ayuda a adaptar el currículo a las necesidades específicas de cada entorno, reconociendo que la enseñanza no es igual para entornos urbanos y rurales [33](#page=33). #### 3.2.3 Desarrollo de principios y colaboración interdisciplinaria El análisis de problemáticas educativas genera datos para el desarrollo de nuevos principios, modelos y teorías aplicables en escuelas. La colaboración entre psicólogos, psicopedagogos y asistentes sociales es crucial para el buen funcionamiento escolar y la atención integral de los estudiantes [34](#page=34). #### 3.2.4 El equipo de orientación escolar El equipo de orientación escolar es esencial para detectar y atender problemáticas que afectan el rendimiento (conflictos familiares, dificultades emocionales, carencias socioeconómicas). La comunicación entre tutores y el equipo de orientación es fundamental para abordar problemas a tiempo [35](#page=35). > **Example:** Un psicólogo educativo puede diseñar intervenciones para un estudiante con dificultades de atención, considerando factores familiares y metodologías de enseñanza alternativas. ### 3.3 La psicología forense La psicología forense se sitúa en la intersección entre la psicología y el derecho, compartiendo el estudio de la persona pero desde enfoques y métodos distintos [36](#page=36). #### 3.3.1 Diferencias en el enfoque y la evaluación de la conducta La psicología no juzga ni defiende en tribunales, a diferencia del derecho. La psicología se enfoca en motivaciones y experiencias, mientras que el derecho tipifica comportamientos delictivos. En psicología, lo inconsciente puede ser patológico; en derecho, puede llevar a la inimputabilidad [36](#page=36). #### 3.3.2 Concepto de enfermedad y daño moral/psicológico En psicología, la patología es una combinación de factores previos y desencadenantes; en derecho, se busca determinar la presencia de patología antes y después del delito. La psicología considera el daño moral y psicológico similares, mientras que el derecho puede diferenciarlos [37](#page=37). #### 3.3.3 Denominaciones y ámbito de aplicación Esta área ha sido conocida como Psicología Jurídica, del Derecho, Forense, Judicial o Criminológica, siendo "Psicología Jurídica" la denominación más común actualmente. Su práctica abarca diversas cuestiones legales y judiciales [37](#page=37). ### 3.4 La psicología jurídica La psicología jurídica aplica la ciencia y profesión de la psicología a cuestiones y temas legales, siendo fundamental en diversos aspectos del sistema de justicia [38](#page=38). #### 3.4.1 Aplicaciones clave Los psicólogos forenses evalúan a niños víctimas de maltrato infantil y otras formas de trauma, siendo sus informes cruciales en casos judiciales. También ayudan a determinar la imputabilidad de los acusados, colaborando con psiquiatras. Su labor se combina con la del médico psiquiatra en casos de agresiones sexuales [38](#page=38). > **Tip:** La psicología jurídica no solo se aplica en el ámbito penal, sino también en casos civiles, familiares y laborales que involucren evaluaciones psicológicas. ### 3.5 La psicología del deporte La psicología del deporte se centra en los factores psicológicos que influyen en la práctica deportiva (individual, grupal, institucional) y en las consecuencias psicosociales de la participación [39](#page=39). #### 3.5.1 Aspectos analizados y aplicación de teorías Analiza personalidad, habilidades, liderazgo, motivación, bienestar físico y mental, rendimiento, dinámicas de grupo y resolución de conflictos. Utiliza teorías de ramas como la clínica, conductual, motivacional, social y educacional, así como aportes del cognitivismo, para mejorar resultados deportivos [39](#page=39). #### 3.5.2 Normas y ética deportiva El deporte, regulado por normas desde la antigüedad, es fundamental en la conducta humana. La psicología del deporte busca promover y mantener estas normas, que contribuyen a la ética del deportista y favorecen el máximo rendimiento. El psicólogo del deporte trabaja en las áreas teórica, individual y grupal [39](#page=39). ### 3.6 La psicología organizacional y laboral Esta rama estudia los fenómenos psicológicos individuales y grupales dentro de las organizaciones y su impacto. Analiza el comportamiento, sentimientos, actitudes y desarrollo de las personas en el contexto laboral, así como las relaciones interpersonales [40](#page=40). #### 3.6.1 Interdisciplinariedad y diagnóstico organizacional Utiliza herramientas de la psicología industrial, social, sociología, antropología y administración. El psicólogo organizacional diagnostica la situación de la empresa y proporciona herramientas para su desarrollo, considerando su cultura, valores y actitudes [40](#page=40). #### 3.6.2 Mejoras e impacto de la inteligencia emocional Su intervención puede mejorar el clima laboral, reducir el estrés, desarrollar actitudes para la toma de decisiones y mejorar la imagen institucional. La "Inteligencia Emocional" es crucial en la gestión y rendimiento de las organizaciones modernas [40](#page=40). #### 3.6.3 Selección de personal y desarrollo de habilidades Encontrar a la persona apta implica evaluar competencia técnica e inteligencia emocional. Las empresas reconocen que un alto coeficiente de inteligencia emocional favorece el avance profesional. El psicólogo organizacional aborda selección, evaluación, orientación, desarrollo de marketing, promoción de salud laboral y recursos humanos, introduciendo la inteligencia emocional en el entorno laboral [41](#page=41). > **Example:** Un psicólogo organizacional puede implementar programas de formación para mejorar la empatía y la gestión de conflictos entre los miembros de un equipo de ventas. ### 3.7 La psicología social La psicología social estudia cómo los individuos se relacionan con los grupos y su entorno social, reconociendo la influencia de la dimensión social en la vida de las personas [42](#page=42). #### 3.7.1 Influencia del entorno social Busca comprender cómo las interacciones sociales afectan la identidad y el comportamiento de los individuos. La labor del psicólogo social implica ayudar a las personas a superar conflictos internos derivados de sus relaciones grupales [42](#page=42). #### 3.7.2 Investigación y ajuste de mecanismos de seguridad Investiga las dificultades en diferentes grupos y contextos sociales, incluyendo el análisis de miedos irracionales. El objetivo es promover el ajuste de los mecanismos de seguridad para que las personas se sientan seguras y desarrollen defensas ante incertidumbres sociales [42](#page=42). --- # La medida de las capacidades humanas y la escuela de la Gestalt Este tema explora el desarrollo histórico de la medición de las capacidades humanas, desde los pioneros Galton y Binet, hasta la influyente escuela de la Gestalt y su enfoque holístico de la percepción y el pensamiento. ### 4.1 La medida de las capacidades humanas A principios del siglo XX, la psicología se adaptó a las crecientes demandas sociales, expandiendo su campo de aplicación más allá de los laboratorios experimentales hacia instituciones como escuelas, el ejército y empresas. La educación obligatoria y la necesidad de seleccionar personal impulsaron el estudio de las diferencias individuales, en contraposición al estudio del "adulto promedio" [47](#page=47). #### 4.1.1 Innatismo versus ambientalismo El resurgimiento del interés en las diferencias individuales reavivó el debate sobre el innatismo (si las capacidades están predefinidas al nacer) versus la influencia ambiental (educación) [48](#page=48). #### 4.1.2 Francis Galton (1822-1911) Galton, un científico polifacético, se interesó en la medición de diferencias individuales y fue influenciado por la teoría de la selección natural de Darwin [48](#page=48). * **"El Genio Hereditario":** Promovió la idea de la inteligencia heredada y la eugenesia, sugiriendo la mejora de la población a través de la reproducción selectiva [48](#page=48). * **Investigaciones inusuales:** Galton aplicó métodos estadísticos a diversos fenómenos, como la evaluación de la belleza femenina, la longevidad de los monarcas (demostrando que las oraciones no prolongaban sus vidas) y la seguridad en los viajes de personas con diferentes "destinos morales" [50](#page=50). * **Dilema de Hume:** Galton intentó abordar la causalidad con experimentos propuestos, como realizar servicios religiosos en domingos alternos para evaluar su impacto, aunque este experimento nunca se llevó a cabo [51](#page=51). #### 4.1.3 James Mckeen Cattell (1860-1944) Cattell, alumno de Wundt, se interesó por las mediciones empíricas de capacidades humanas físicas y mentales [49](#page=49). * **Métodos de medición:** Utilizó técnicas inspiradas en Galton, pero sus medidas mostraron correlaciones bajas entre sí y con el rendimiento académico, cuestionando su validez para medir la inteligencia general [49](#page=49). * **Carrera académica:** Fue apartado de su cátedra en Columbia por oponerse a la participación de EE.UU. en la Primera Guerra Mundial [49](#page=49). #### 4.1.4 Alfred Binet (1857-1911) Binet asumió un papel crucial en la medición de la inteligencia, impulsado por la necesidad de evaluar los efectos de la educación obligatoria [52](#page=52). * **Test de Binet-Simon:** Desarrollado junto a Theodore Simon, su objetivo principal era identificar a los "débiles mentales" en el sistema educativo [52](#page=52). * **Edad mental:** Binet introdujo este concepto para comparar el rendimiento de un niño con el de niños de una edad típica [53](#page=53). * **Perspectiva no innatista:** Consideraba la inteligencia como una capacidad de adaptación al entorno [53](#page=53). #### 4.1.5 Lewis M. Terman (1877-1956) Terman adaptó el test de Binet para la población estadounidense, creando el **Stanford-Binet ** [54](#page=54). * **Cociente de Inteligencia (CI):** Acuñó el término, calculándolo como $CI = \frac{\text{edad mental}}{\text{edad cronológica}} \times 100$. Creía en una capacidad general de inteligencia única [54](#page=54). * **Estudio de niños superdotados:** Identificó y siguió a 1470 niños con un CI promedio de 150 en California. Los resultados mostraron que estos niños, a menudo de raza blanca y clase media-alta, tenían mejor salud y robustez física que el estereotipo de "cerebritos" [55](#page=55). * **Seguimiento longitudinal:** Robert Sears continuó el estudio de los "termitas" (los niños superdotados), quienes demostraron éxito profesional y académico, publicando miles de trabajos, novelas y obteniendo patentes. Estos éxitos se interpretaron como evidencia de la predictibilidad de los tests de inteligencia y del componente genético [56](#page=56). #### 4.1.6 Aplicaciones y limitaciones de los tests de inteligencia * **Ejército (Primera Guerra Mundial):** Robert M. Yerkes desarrolló las pruebas Alfa y Beta para reclutas, contribuyendo al desarrollo global de los tests [57](#page=57). * **Selección de Inmigrantes:** Henry H. Goddard utilizó el test de Binet en el puerto de Nueva York, concluyendo inicialmente un alto porcentaje de inmigrantes con retraso mental, lo que influyó en políticas restrictivas y reveló las limitaciones de los tests para personas de diferentes culturas y clases sociales [57](#page=57). * **Variables Socioculturales:** Las pruebas estaban influenciadas por el contexto, idioma y experiencias de vida, llevando a conclusiones basadas en estereotipos [57](#page=57) [58](#page=58). * **Definición de Inteligencia:** La inteligencia es difícil de definir de manera precisa [58](#page=58). * **Unidad vs. Multifactorialidad:** Debate sobre si la inteligencia es una capacidad única o un conjunto de habilidades [58](#page=58). * **Influencias Culturales:** Se reconoce el impacto significativo de la cultura en los resultados de las pruebas [58](#page=58). ### 4.2 La escuela de la Gestalt La escuela de la Gestalt surgió como una reacción a la psicología de Wundt, proponiendo que "el todo no es igual a la suma de las partes". Esta corriente se centró en la percepción y el pensamiento holístico, influenciada por las ideas de Kant, Brentano y Ernst Mach [59](#page=59). * **Christian von Ehrenfels:** Acuñó el término "Gestalt" (forma), destacando que las percepciones complejas pierden su esencia al ser divididas (ej. una melodía) [59](#page=59). * **Concepto de Sistema:** La Gestalt aplicó su enfoque holístico a la comprensión de sistemas, donde las propiedades emergentes surgen de la interacción de componentes y relaciones [61](#page=61). #### 4.2.1 Max Wertheimer (1880-1943) y el movimiento aparente Wertheimer se centró en el estudio del movimiento aparente (fenómeno phi), donde luces intermitentes crean la ilusión de movimiento [62](#page=62). * **Rechazo a explicaciones asociacionistas:** Descartó la explicación basada en el movimiento ocular rápido o en inferencias lógicas conscientes, argumentando que la percepción ocurría demasiado rápido para estos procesos [62](#page=62). #### 4.2.2 Leyes de la percepción gestáltica Wertheimer identificó principios organizativos de la percepción: * **Ley de la proximidad:** Elementos cercanos se perciben juntos [63](#page=63). * **Ley de similitud:** Objetos parecidos se agrupan [63](#page=63). * **Ley de continuidad:** Se perciben continuidades en lugar de cambios bruscos de dirección [63](#page=63). * **Ley de cierre:** Tendencia a completar figuras incompletas [63](#page=63). * **Ley de la buena forma:** Organización de estímulos en figuras simples y definidas [63](#page=63). * **Ley de figura-fondo:** Percepción de objetos como distintos del fondo [63](#page=63). #### 4.2.3 Wolfgang Köhler (1887-1967) y el pensamiento de los chimpancés Köhler investigó la resolución de problemas en chimpancés, desafiando la teoría del ensayo y error [64](#page=64). * **"Insight":** Demostró que los chimpancés podían lograr una comprensión global (Gestalt) del problema y resolverlo de manera creativa, un proceso que llamó "insight" [64](#page=64) [65](#page=65). * **Experimento de Sultán:** Un chimpancé utilizó dos cañas ensambladas para alcanzar un plátano, demostrando pensamiento creativo [64](#page=64). * **"La Mente del Simio":** Su obra detalló la existencia del pensamiento creativo y el "insight" [65](#page=65). #### 4.2.4 Max Wertheimer y Karl Duncker: continuidad en la resolución de problemas * **Pensamiento productivo (Wertheimer):** Enseñar geometría promoviendo la comprensión global en lugar de reglas memorizadas [66](#page=66). * **Fijación funcional (Duncker):** Tendencia a ver objetos solo por su función prevista, dificultando su uso alternativo (ej. usar una caja de chinchetas como soporte para una vela) [66](#page=66). #### 4.2.5 Kurt Lewin (1890-1947) y la teoría de campo Lewin desarrolló una teoría de campo basada en conceptos de la física, aplicándola a la personalidad humana y la psicología social [69](#page=69). * **Espacio vital:** Comprensión de factores personales (creencias, necesidades) y ambientales percibidos por el individuo [69](#page=69). * **Conflictos:** Identificó tipos de conflicto (acercamiento-acercamiento, evitación-evitación, acercamiento-evitación) [69](#page=69). * **Efecto Zeigarnik:** Las tareas incompletas se recuerdan mejor que las completadas [69](#page=69). * **Investigación de grupos:** Estudió estilos de liderazgo (autoritario, democrático, permisivo), concluyendo la superioridad del estilo democrático en la participación y toma de decisiones [69](#page=69). #### 4.2.6 Contexto histórico y exilio Los fundadores de la Gestalt (Wertheimer, Koffka, Köhler) y Lewin se vieron forzados al exilio debido a las persecuciones del régimen nazi en Alemania. La experiencia de Lewin, perdiendo a familiares en campos de exterminio, influyó en su estudio de los procesos de liderazgo [70](#page=70). #### 4.2.7 Críticas y legado de la Gestalt La teoría de la Gestalt fue criticada por el conductismo por su falta de empirismo y especulación teórica. Sin embargo, sus contribuciones en percepción y resolución de problemas son significativas y su énfasis en la experiencia holística ha enriquecido la comprensión de la mente humana [71](#page=71). > **Tip:** Al estudiar la Gestalt, recuerda su lema central: "el todo es más que la suma de sus partes". Intenta aplicar este principio a la vida cotidiana para observar cómo percibimos y organizamos la información. --- # Precursores y desarrollo del conductismo El conductismo, una escuela psicológica influyente del siglo XX, surgió de las ideas evolucionistas y se desarrolló a través de las investigaciones de pioneros como Thorndike y Pavlov, culminando en los enfoques de Watson, Hull y Skinner, a pesar de enfrentar críticas a lo largo de su evolución [93](#page=93). ### 5.1 Influencia del darwinismo y primeros precursores La teoría de la evolución de Charles Darwin sentó bases importantes para el surgimiento del conductismo a través de dos ideas clave [84](#page=84): * **Selección natural como mecanismo de cambio:** La noción de que las consecuencias de las adaptaciones morfológicas aumentan la probabilidad de su reproducción futura influyó en la comprensión del aprendizaje y la adaptación conductual [84](#page=84). * **Continuidad biológica entre especies:** La idea de que los humanos son parte del reino animal impulsó el estudio del comportamiento de otras especies para comprender mejor el comportamiento humano, dando lugar a la psicología comparada [84](#page=84). #### 5.1.1 George Romanes y el método anecdótico George Romanes, seguidor de Darwin, estudió el comportamiento animal utilizando el "método anecdótico", recopilando observaciones de comportamiento inteligente. Sin embargo, su enfoque a menudo condujo a la atribución de intenciones humanas (antropomorfismo) en la interpretación [85](#page=85). #### 5.1.2 Conwy Lloyd Morgan y el principio de parsimonia Conwy Lloyd Morgan criticó el antropomorfismo y propuso el "principio de parsimonia" o "canon de Lloyd Morgan", que sostiene que no se debe atribuir comportamiento a facultades psicológicas superiores si puede explicarse por facultades más simples [85](#page=85). ### 5.2 Edward Lee Thorndike y el conexionismo Edward Lee Thorndike (1874-1949) fue una figura central en la transición hacia el conductismo, con un enfoque en la psicología animal y la educación [86](#page=86). #### 5.2.1 El aprendizaje por ensayo y error Thorndike investigó el aprendizaje utilizando cajas problema con gatos, observando que aprendían mediante ensayo y error. Descubrió que los animales inicialmente cometían errores, pero las acciones exitosas se repetían con mayor frecuencia, lo que indicaba un aprendizaje gradual [86](#page=86). #### 5.2.2 Leyes del aprendizaje Thorndike formuló dos leyes fundamentales del aprendizaje: * **Ley del efecto:** Las conductas con consecuencias placenteras se refuerzan y tienden a repetirse, mientras que las no deseadas tienden a desaparecer [87](#page=87). * **Ley del ejercicio:** Cuanto más frecuentemente se asocia una respuesta con una situación, más fuerte se vuelve la conexión. La práctica y la repetición refuerzan el aprendizaje [87](#page=87). Su teoría, basada en la formación de conexiones entre estímulos y respuestas, se denominó "conexionismo" [87](#page=87). ### 5.3 Ivan Petrovich Pavlov y el reflejo condicionado Ivan Petrovich Pavlov (1849-1936), fisiólogo ruso, es célebre por sus estudios sobre el reflejo condicionado, que demostraron cómo los estímulos neutros pueden llegar a evocar respuestas [88](#page=88). #### 5.3.1 El proceso de condicionamiento Pavlov observó que los perros salivaban ante la mera presencia de comida (estímulo incondicionado, EI), un fenómeno conocido como reflejo incondicionado (RI). Al emparejar un estímulo neutro (EN), como una campana, con la comida, el estímulo neutro se convertía en un estímulo condicionado (EC) capaz de evocar la respuesta de salivación (respuesta condicionada, RC) [88](#page=88). #### 5.3.2 Fenómenos del condicionamiento Pavlov describió varios fenómenos clave en el condicionamiento: * **Extinción:** La presentación repetida del EC sin el EI debilita el reflejo condicionado [89](#page=89). * **Generalización:** La respuesta se extiende a estímulos similares al EC [89](#page=89). * **Discriminación:** La capacidad de diferenciar entre el EC y estímulos similares, respondiendo solo al EC asociado con el EI [89](#page=89). #### 5.3.3 Rigor experimental y neurosis experimental El laboratorio de Pavlov en San Petersburgo era de vanguardia, diseñado para aislar experimentalmente a los animales. Pavlov también indujo "neurosis experimental" en perros al hacerles discriminar entre estímulos muy similares hasta el punto de generarles estrés y nerviosismo, explicando estos comportamientos en términos de procesos corticales excitatorios e inhibitorios [90](#page=90) [91](#page=91). ### 5.4 Nacimiento del conductismo y el neoconductismo A principios del siglo XX, la psicología atravesaba una crisis metodológica y conceptual, cuestionándose el estudio de la conciencia y la introspección. El conductismo surgió como una respuesta que buscaba una ciencia natural objetiva, influenciada por el positivismo [93](#page=93). #### 5.4.1 John B. Watson y el conductismo metodológico John B. Watson es considerado el fundador del conductismo. Influenciado por Jacques Loeb y el estudio de los tropismos, Watson abogó por una psicología centrada en el comportamiento observable, rechazando la introspección y la conciencia como objetos de estudio [95](#page=95). * **Manifiesto conductista:** Watson publicó un artículo seminal que definía la psicología como la ciencia de la predicción y el control del comportamiento [95](#page=95). * **Estudio de las emociones:** Watson identificó miedo, cólera y amor como emociones básicas en niños, sugiriendo que otras emociones se desarrollaban por condicionamiento [96](#page=96). * **Caso del pequeño Albert:** En un controvertido estudio, Watson condicionó el miedo de un niño a una rata blanca asociándola con un ruido fuerte [96](#page=96). * **Aplicaciones prácticas:** Watson aplicó los principios conductistas en publicidad, asociando productos con imágenes prestigiosas y enfocándose en la lealtad del cliente [97](#page=97) [98](#page=98). #### 5.4.2 Restricciones y soluciones al conductismo de Watson El conductismo de Watson enfrentó críticas por restringir las explicaciones a variables observables, lo que dificultaba abordar conceptos como el hambre sin recurrir a términos ocultos. El **operacionalismo**, introducido por Percy W. Bridgman, ofreció una solución al definir variables inobservables en términos de operaciones medibles (ej. hambre = 48 horas de ayuno) [99](#page=99). #### 5.4.3 El neoconductismo y sus exponentes El neoconductismo mantuvo los principios conductistas pero incorporó variables inobservables y elementos cognitivos. Sus principales exponentes fueron Edward Tolman y Clark Hull [100](#page=100) [94](#page=94). * **Edward Chace Tolman (1886-1959):** * **Conducta propositiva:** Tolman consideraba la conducta como propositiva y orientada a objetivos, estudiándola en unidades más amplias que los elementos moleculares de Watson [100](#page=100). * **Variables intervinientes:** Introdujo el concepto de "variables intervinientes" que median entre estímulos y respuestas, siendo la "expectativa" la más importante [100](#page=100). * **Aprendizaje latente y mapas cognitivos:** Demostró que el aprendizaje puede ocurrir sin recompensa inmediata (aprendizaje latente) y que los animales desarrollan "mapas cognitivos" de su entorno, no solo simples asociaciones estímulo-respuesta . * **Aplicaciones sociales:** Tolman aplicó sus ideas a problemas sociales como los prejuicios, vinculándolos a mapas cognitivos estrechos . * **Clark Leonard Hull (1884-1952):** * **Sistema hipotético-deductivo:** Hull desarrolló un sistema teórico ambicioso para establecer leyes psicológicas rigurosas, similar a la física newtoniana . * **Fuerza del hábito y drive:** Introdujo el concepto de "fuerza del hábito" y la noción de "impulso" o "drive" (necesidad biológica) como factores determinantes del aprendizaje . * **Refuerzo:** Hull enfatizó la necesidad del refuerzo para el aprendizaje, definiéndolo como un estímulo que reduce un impulso. Distinguió entre refuerzos primarios (innatos) y secundarios (asociados) . * **Ecuación del potencial de reacción:** Propuso que la respuesta es el producto de la fuerza del hábito y el impulso: $E = H \times D$, donde $E$ es el potencial de reacción, $H$ es la fuerza del hábito y $D$ es el impulso . #### 5.4.4 Burrhus Frederick Skinner y el conductismo radical Burrhus Frederick Skinner (1904-1990) adoptó una postura distintiva, criticando las variables intervinientes y abogando por una metodología inductiva basada en la observación directa . * **Caja de Skinner (cámara operante):** Inventó la caja de Skinner para el estudio controlado del **condicionamiento operante**, donde la conducta emitida es seguida por una consecuencia que afecta su probabilidad futura . * **Programas de reforzamiento:** Identificó varios programas de reforzamiento (ej. intervalo fijo, razón fija) que afectan la estabilidad del aprendizaje y el desarrollo de conductas supersticiosas . * **Conducta verbal:** En su libro "Conducta Verbal" explicó la adquisición y uso del lenguaje como un intercambio de reforzadores, considerando el aprendizaje del lenguaje como un proceso instrumental . * **Máquinas de aprender y enseñanza programada:** Desarrolló máquinas de aprendizaje para optimizar la enseñanza y el avance individual de los estudiantes . * **Aplicaciones sociales y utopía:** Skinner exploró la aplicación de principios conductistas en la crianza de los hijos y en la creación de sociedades utópicas, como en su novela "Walden Dos" . ### 5.5 Críticas y desafíos al conductismo A pesar de su dominio, el conductismo enfrentó críticas y desafíos, particularmente en lo que respecta a la generalización de los hallazgos y la exclusión de factores internos . * **"La Mala Conducta de los Organismos":** Keller y Marian Breland, discípulos de Skinner, observaron que los animales desarrollaban comportamientos inesperados que contradecían las contingencias de aprendizaje establecidas, fenómeno que llamaron "derivación instintiva" . * **Contrapreparación:** Los hallazgos de los Breland y Martin Seligman cuestionaron la idea de que todos los comportamientos eran igualmente condicionables para todos los organismos. Se demostró que algunas especies estaban más preparadas o contrapreparadas para aprender ciertas conductas, desafiando la visión conductista de la plasticidad ilimitada del aprendizaje . --- # Antecedentes filosóficos de la psicología contemporánea La psicología contemporánea tiene sus raíces en profundas cuestiones filosóficas sobre el origen del conocimiento y la naturaleza de la relación entre la mente y el cuerpo . ### 6.1 El problema del conocimiento: Racionalismo y Empirismo La naturaleza del conocimiento humano, específicamente si proviene de la experiencia sensorial o de la razón, ha sido un debate central en la filosofía. Las posturas principales son el innatismo, que sugiere que nacemos con cierto conocimiento, y el empirismo, que defiende que adquirimos conocimiento a través de la experiencia . #### 6.1.1 El Racionalismo de Platón Platón sostenía que la experiencia por sí sola era insuficiente para justificar el conocimiento. Introdujo la noción de "ideas" o "formas" como entidades abstractas e innatas que representan la esencia de las cosas, siendo los objetos del mundo meros reflejos imperfectos. Postuló una división entre los componentes racionales e irracionales de la mente, donde la razón debía controlar los apetitos y afectos . #### 6.1.2 El Empirismo de Aristóteles Aristóteles criticó la teoría de las ideas de Platón y propuso la noción de "universales", conceptos abstractos derivados de la observación y experiencia del mundo real, sin existencia independiente. Defendió el empirismo, afirmando que la mente nace como una "tabula rasa" que se llena a través de la experiencia. Sugirió que la memoria se rige por la asociación de ideas basada en la semejanza y la contigüidad . #### 6.1.3 El Racionalismo Cartesiano de René Descartes René Descartes, en un contexto de avances científicos, propuso un método riguroso basado en cuatro preceptos, incluyendo la duda metódica. Su punto de partida fue la certeza de la existencia del pensamiento: "cogito, ergo sum" (pienso, luego existo). Descartes defendía la existencia de verdades innatas, ideas evidentes por sí mismas, y argumentaba que el conocimiento se construye a partir de estas ideas simples . > **Tip:** La duda metódica de Descartes fue una estrategia para alcanzar verdades indudables, cuestionando todo lo que podía ser puesto en duda . #### 6.1.4 El Empirismo Británico El empirismo británico se caracteriza por la idea de que todo conocimiento proviene de la experiencia y rechaza las ideas innatas . * **Juan Luis Vives:** Promovió el asociacionismo como base del conocimiento . * **Francis Bacon:** Propuso un enfoque inductivo para adquirir conocimiento, comparando la producción de conocimiento con la de las abejas . * **Thomas Hobbes:** Consideraba el pensamiento como resultado de asociaciones y defendió el determinismo y el nominalismo . * **John Locke:** Rechazó las ideas innatas, argumentando que la mente es una "tabula rasa" que se llena a través de la experiencia. Propuso que las ideas se originan en la sensación y la reflexión . > **Example:** Locke distinguía entre cualidades primarias (inherentes a la materia, como extensión y forma) y cualidades secundarias (dependientes del observador, como color y sabor) . #### 6.1.5 George Berkeley George Berkeley radicalizó el empirismo, sosteniendo que todo conocimiento proviene exclusivamente de la experiencia sensorial. Argumentó que nuestra percepción de la distancia se basa en la experiencia sensorial y táctil. Negó la existencia de cualidades primarias independientes de la percepción y propuso que Dios es el observador permanente del mundo . #### 6.1.6 David Hume David Hume estableció tres leyes fundamentales para la asociación de ideas: semejanza, contigüidad (en el espacio o tiempo) y causa y efecto. Su contribución más importante fue la crítica a la causalidad, argumentando que en la experiencia solo observamos la secuencia de eventos, no la conexión causal en sí. Advirtió que la contigüidad pasada no garantiza la conexión futura . > **Tip:** La crítica de Hume a la causalidad planteó dudas sobre el optimismo científico y la inducción, influyendo significativamente en filósofos posteriores como Kant . #### 6.1.7 John Stuart Mill John Stuart Mill buscó restaurar la confianza en el empirismo. Propuso cinco métodos para establecer causalidad empíricamente: concordancia, diferencia, concordancia y diferencia, residuos y variaciones concomitantes. Estos métodos sentaron las bases del método correlacional en psicología . > **Example:** El método de "variaciones concomitantes" postula que cualquier cosa que cause una variación en un fenómeno está relacionada con la causa de ese fenómeno . A pesar de su utilidad, los cánones de Mill no resolvieron completamente el problema de la inducción de Hume, pero han sido fundamentales para la investigación científica y el establecimiento de la psicología como disciplina empírica, influyendo en pioneros como Wilhelm Wundt . ### 6.2 El problema mente-cuerpo La relación entre la mente y el cuerpo ha sido un tema central en la historia del pensamiento psicológico . #### 6.2.1 Dualismo Cartesiano Descartes concibió el cuerpo como un mecanismo y la mente como una sustancia no mecánica y separada. Ubicó la interacción entre mente y cuerpo en la glándula pineal. Su planteamiento dio lugar al problema mente-cuerpo, la cuestión de cómo una sustancia no física (mente) puede influir en una sustancia física (cuerpo) . * **Ocasionalismo (Nicolas de Malebranche):** Dios es la única causa, ni mente ni cuerpo tienen causalidad directa . * **Monismo de doble aspecto (Baruch Spinoza):** Lo mental y lo físico son dos aspectos de la misma sustancia (Dios) . * **Paralelismo psicofísico (Gottfried Wilhelm Leibniz):** Mente y cuerpo funcionan en armonía preestablecida sin interactuar directamente, gracias a la sincronización divina . * **Inmaterialismo (George Berkeley):** Solo existe la mente, y el cuerpo es una percepción de la mente . * **Materialismo (Julien Offray de la Mettrie):** La mente no existe; todas las acciones son resultado de mecanismos físicos . * **Epifenomenalismo (Shadworth Holloway Hodgson):** Los estados mentales son reflejos de estados físicos y no tienen poder causal propio . * **Monismo neutral (George Lewes):** Procesos mentales y físicos son dos aspectos de la misma serie de eventos psicofísicos . * **Teoría del tejido mental (William Clifford):** La mente se compone de elementos simples que, al combinarse, generan procesos mentales complejos. Es una forma de monismo psicológico . A pesar de estas diversas perspectivas filosóficas, el enigma de cómo la mente y el cuerpo interactúan o se relacionan persiste . #### 6.2.2 Immanuel Kant Immanuel Kant, influenciado por Hume, propuso la existencia de juicios sintéticos a priori, que proporcionan conocimiento sobre el mundo sin necesidad de experiencia. Argumentó que la mente organiza la información sensorial mediante conceptos innatos como espacio, tiempo, causa y efecto, lo que nos permite comprender el mundo al adaptarlo a la estructura mental . > **Tip:** Kant sugirió que nuestra experiencia del mundo no es una copia directa, sino una construcción activa de nuestra mente . ### 6.3 Legado para la Psicología Los psicólogos contemporáneos no se enfocan en resolver problemas filosóficos fundamentales, sino en investigaciones más específicas. Sin embargo, cuestiones aparentemente triviales pueden arrojar luz sobre problemas más amplios, como la localización cerebral de funciones mentales. El problema mente-cuerpo sigue siendo un desafío, aunque las investigaciones sobre el sistema nervioso han trasladado el debate a un plano científico. El funcionalismo, por ejemplo, aborda el problema desde la perspectiva de las capacidades mentales y físicas, ofreciendo soluciones prácticas. La filosofía de la mente continúa evolucionando, abordando los mismos problemas discutidos históricamente . --- # El contexto biológico y neurológico y el surgimiento de la psicología científica El contexto biológico y neurológico, junto con la influencia de la teoría de la evolución y el estudio del sistema nervioso, sentaron las bases para el surgimiento de la psicología como ciencia empírica, explorando tanto métodos correlacionales como experimentales . ### 7.1 El contexto biológico y neurológico El desarrollo de la psicología moderna se vio profundamente influenciado por los avances en biología y fisiología, especialmente en el estudio del sistema nervioso. La idea de que los fenómenos psicológicos podían ser objeto de estudio científico emergió gradualmente, alejándose de las raíces puramente filosóficas . #### 7.1.1 La teoría de la evolución de Darwin La teoría de la evolución de Charles Darwin tuvo un impacto revolucionario, postulando que los humanos compartían un ancestro común con otras especies y que las características psicológicas y conductuales también eran producto de la evolución. Esto desafió las concepciones tradicionales que separaban radicalmente a los humanos del resto de la naturaleza, abriendo la puerta a la investigación científica de la especie humana . * **Influencia en la percepción humana:** Darwin sugirió que los humanos formaban parte de la naturaleza, lo que hacía razonable su estudio científico . * **Controversia con explicaciones religiosas:** La teoría evolucionista se enfrentó a resistencia debido a su contraposición con las explicaciones religiosas de la Creación y la posición especial del hombre. El argumento del diseño de William Paley, que comparaba la naturaleza con un reloj creado por un diseñador divino, era un ejemplo de esta perspectiva . * **Antecedentes de la evolución:** Ideas sobre la evolución ya habían sido propuestas por Erasmus Darwin y Jean Baptiste de Lamarck antes de la obra de Charles Darwin . * **Mecanismos de la evolución:** Darwin se basó en la lucha por la existencia de Thomas Malthus y en la cría selectiva de animales domésticos para desarrollar su teoría de la evolución por selección natural. Propuso que los individuos mejor adaptados a su entorno tenían una mayor probabilidad de sobrevivir y reproducirse, transmitiendo sus características ventajosas . * **Recepción y críticas:** La teoría de Darwin generó debate científico y críticas, especialmente de sectores religiosos. Científicos como Thomas Huxley exploraron las implicaciones de la evolución, incluso sugiriendo que el libre albedrío podría estar limitado por la biología . * **Darwin vs. Lamarck:** * **Darwin:** Enfatizó la herencia de características ventajosas que conferían mayor probabilidad de supervivencia y reproducción . * **Lamarck:** Propuso la herencia de caracteres adquiridos durante el ciclo vital . * **Publicación y controversia:** Darwin retrasó la publicación de "El origen de las especies" para acumular evidencia. La aparición de una teoría similar por Alfred Russell Wallace fue un factor que lo impulsó a publicar . * **Oposición científica:** Lord Kelvin objetó la teoría de Darwin debido a sus cálculos sobre la edad de la Tierra, que consideraba insuficiente para la evolución gradual . * **Darwin y la psicología:** Darwin también investigó la expresión de las emociones en humanos y animales, sugiriendo raíces evolutivas para ciertos comportamientos. Aunque no fue psicólogo directamente, sus ideas influyeron en el desarrollo de la psicología evolutiva. Herbert Spencer fue un precursor en la aplicación de la evolución a la psicología, aunque inicialmente con un enfoque más lamarckiano . #### 7.1.2 El impulso nervioso El estudio del impulso nervioso fue pionero en la investigación fisiológica y psicológica, impulsado por la analogía con la conducción eléctrica . * **Primeras investigaciones:** Robert Whytt estudió reflejos involuntarios en ranas, distinguiendo entre acciones voluntarias (cerebro) e involuntarias (médula espinal) . * **Ley de Bell-Magendie:** Charles Bell y François Magendie diferenciaron la función sensitiva de la motora del sistema nervioso, estableciendo que las raíces posteriores de la médula controlan la sensación y las anteriores, el movimiento . * **Contribuciones de Galvani y Helmholtz:** Luigi Galvani demostró la relación entre electricidad y contracción muscular en ranas. Hermann von Helmholtz midió la velocidad del impulso nervioso, confirmando que no era instantáneo y refutando el vitalismo. Helmholtz también hizo importantes aportes a la percepción y la audición . #### 7.1.3 Localización de las funciones cerebrales La idea de que diferentes áreas cerebrales se asocian con funciones específicas ha sido objeto de estudio desde los inicios de la neurociencia . * **Frenología:** Franz Joseph Gall postuló que el cerebro era el órgano de la mente y que facultades mentales específicas se localizaban en áreas cerebrales concretas. La frenología intentaba determinar la personalidad palpando el cráneo . * **Críticas y avances:** Pierre Flourens criticó la frenología y, mediante experimentos de ablación cerebral en animales, demostró que el cerebelo estaba relacionado con la coordinación motora . * **Identificación de áreas del lenguaje:** Paul Broca y Carl Wernicke, estudiando pacientes con afasias, identificaron el área de Broca (producción del habla) y el área de Wernicke (comprensión del lenguaje), respectivamente . * **Nuevas técnicas:** La estimulación eléctrica de la corteza cerebral (Fritsch y Hitzig) y técnicas modernas como fMRI y PET han ampliado la comprensión de la localización funcional . #### 7.1.4 Figuras clave en neurología * **Santiago Ramón y Cajal:** Considerado un fundador de la neurología moderna, demostró que el tejido cerebral estaba compuesto por neuronas independientes y no por una red continua. Sugirió que la conectividad neuronal, y no solo el número de neuronas, era crucial para la inteligencia y el aprendizaje . * **Camillo Golgi:** Desarrolló una técnica de tinción neuronal, pero defendía la teoría reticular (red continua) . * **Charles Sherrington:** Propuso la teoría de la sinapsis y estudió los actos reflejos, demostrando la capacidad de inhibición de la corteza cerebral . #### 7.1.5 Conclusión del contexto biológico y neurológico La investigación en neurología y neurofisiología enriqueció a la psicología, trasladando los fenómenos mentales al ámbito de lo observable y estudiable científicamente. La concepción materialista de la mente como producto del cerebro se convirtió en un pilar de la psicología contemporánea, evidenciando la interconexión entre neurología y psicología experimental. La biología evolucionista también continuó siendo un tema relevante . ### 7.2 El surgimiento de la psicología científica El establecimiento de la psicología como ciencia empírica enfrentó reticencias iniciales, pero evolucionó a través del desarrollo de metodologías rigurosas . #### 7.2.1 Obstáculos iniciales y progreso * **Opiniones de Kant y Comte:** Immanuel Kant y Augusto Comte inicialmente consideraron que la psicología, debido a la inaccesibilidad de la conciencia, no podía ser estudiada científicamente. Comte propuso una jerarquía de ciencias donde la psicología no tenía un lugar definido. Ernst Mach abogó por una ciencia limitada a lo observable . * **Visión de John Stuart Mill:** Mill creía que la investigación psicológica podría ser científica mediante métodos inductivos rigurosos . * **Reconocimiento actual:** Comte probablemente reconsideraría su posición dada la evolución metodológica de la psicología . #### 7.2.2 Enfoques metodológicos en la psicología científica Según Lee J. Cronbach, la psicología científica se caracteriza por dos enfoques metodológicos principales : * **Investigación correlacional:** Establece relaciones estadísticas entre variables. Su limitación es la incapacidad de determinar causalidad . * **Ejemplo:** La relación entre inteligencia y rendimiento académico, donde variables desconocidas podrían influir . * **Investigación experimental:** Manipula variables controlando otras condiciones para observar efectos. Permite atribuir diferencias a las manipulaciones . * **Ejemplo:** Comparar dos métodos de aprendizaje y atribuir las diferencias de rendimiento a las condiciones experimentales . * **Coexistencia y especialización:** A menudo se combinan ambos métodos. Es común que los psicólogos se especialicen en uno u otro enfoque, o en áreas específicas de la psicología . * **Psicología como ciencia empírica:** La posibilidad de usar métodos correlacionales y experimentales consolida a la psicología como una ciencia empírica . #### 7.2.3 Precursores de la psicología experimental * **Psicofísica:** Las primeras investigaciones rigurosas sobre la percepción de estímulos externos precedieron a Wundt . * **Ernst Weber:** Estudió la fisiología sensorial y los umbrales perceptuales, formulando la primera ley matemática en psicología que relacionaba la mínima diferencia perceptible con la magnitud del estímulo. Demostró que la experiencia subjetiva podía ser estudiada experimentalmente . * **Gustav Theodor Fechner:** Continuó la psicofísica buscando relaciones matemáticas entre el mundo físico y la percepción. Desarrolló métodos para medir magnitudes de sensación (estímulos constantes, ajuste, límites) que influyeron en la psicología experimental . #### 7.2.4 Wilhelm Wundt y el primer laboratorio Wilhelm Wundt es fundamental por fundar el primer laboratorio oficial de psicología experimental en Leipzig, la primera revista de psicología experimental y formar a muchos investigadores . * **Enfoque de Wundt:** Se centró en el estudio de la experiencia inmediata, la percepción directa del mundo exterior sin mediación de instrumentos o procesos mentales. Le interesaba cómo las personas experimentaban propiedades como temperatura, peso y tiempo . * **Método de "percepción interna":** Desarrolló la introspección controlada, requiriendo respuestas inmediatas a estímulos controlados para asegurar la fiabilidad de los datos . * **Cronometría mental:** Introdujo estudios para determinar la velocidad de los procesos mentales, basándose en la investigación de Helmholtz . * **Voluntarismo:** Propuso una concepción de la psicología centrada en la voluntad como organizadora de contenidos mentales en estructuras superiores . * **Elementos de la conciencia:** Identificó sensaciones (representaciones cerebrales de estímulos) y sentimientos (placer-displacer, tensión-relajación, excitación-depresión) como elementos básicos . * **Objetivos de la psicología científica según Wundt:** 1. Analizar la experiencia consciente en sus elementos básicos (sensaciones, sentimientos) . 2. Descubrir la organización de estos elementos . 3. Establecer las leyes que rigen esta organización . * **Apercepción:** Describió el proceso por el cual los elementos de la conciencia se organizan en procesos cognitivos complejos, implicando una síntesis creativa . * **Procesos mentales superiores:** Estudió aprendizaje, pensamiento y lenguaje, considerando que el método experimental no era adecuado para ellos, desarrollando la obra "Psicología de los pueblos" . * **Legado y debate:** Aunque se le asocia con el estructuralismo, Wundt introdujo conceptos racionalistas como la apercepción y la voluntad, creando un paradigma que sentó las bases de la psicología científica . #### 7.2.5 Hermann Ebbinghaus y el estudio experimental de la memoria Hermann Ebbinghaus fue pionero en el estudio experimental de la memoria, utilizando listas de sílabas sin sentido para evitar la interferencia del conocimiento previo . * **Curva del olvido:** Descubrió que el olvido es más rápido inicialmente y se desacelera con el tiempo . * **Ejemplo:** Tras veinte minutos, se olvida más del 40% de las sílabas; tras una hora, solo un 15% más . * **Fenómenos de primacía y recencia:** Las primeras y últimas sílabas de una lista se recuerdan mejor que las intermedias . * **Impacto:** Extendió el uso del método experimental a procesos mentales superiores, desafiando la visión de Wundt. Su enfoque exclusivo en materiales sin sentido fue criticado posteriormente . #### 7.2.6 Oswald Külpe y la Escuela de Wurzburgo La Escuela de Wurzburgo, liderada por Oswald Külpe, se centró en el estudio del pensamiento, desafiando la introspección tradicional . * **Introspección experimental sistemática:** Implicaba informes retrospectivos sobre el curso del pensamiento, dividiendo la tarea en etapas para mitigar distorsiones de la memoria . * **Pensamiento sin imágenes:** Un logro clave fue la demostración de que el pensamiento puede ocurrir sin la reproducción de experiencias sensoriales, contrarrestando la idea de que el pensamiento se basaba principalmente en imágenes mentales . #### 7.2.7 Resumen del surgimiento de la psicología científica El nacimiento de la psicología científica moderna es obra compartida de los psicofísicos y Wilhelm Wundt. Los psicofísicos iniciaron investigaciones rigurosas, mientras que Wundt fundó el primer laboratorio y revista dedicada al estudio de la mente. Ebbinghaus aportó el estudio experimental de la memoria y sus fenómenos asociados. La Escuela de Wurzburgo, con Külpe, exploró el pensamiento, introduciendo la introspección sistemática y la idea del pensamiento sin imágenes. Este período sentó las bases para futuros desarrollos en el estudio de la mente y la cognición . --- # Funcionalismo y estructuralismo El funcionalismo y el estructuralismo son dos escuelas fundamentales de la psicología estadounidense que surgieron a principios del siglo XX, cada una con un enfoque distinto sobre el estudio de la mente y la conducta . ### 8.1 El estructuralismo americano El estructuralismo americano, liderado por Edward Bradford Titchener, se centró en la comprensión de la estructura elemental de la conciencia. Titchener, influenciado por Wilhelm Wundt, buscaba desglosar la mente en sus componentes más básicos, de forma análoga a cómo la anatomía estudia los órganos del cuerpo . #### 8.1.1 Objeto de estudio y método El objeto de estudio del estructuralismo era la mente, y específicamente, la conciencia manifestada de forma inmediata. Titchener defendía la introspección como el método principal para acceder a la conciencia. Este método implicaba que los sujetos informaran sobre sus experiencias internas . #### 8.1.2 Elementos de la conciencia Titchener identificó tres tipos de elementos fundamentales de la conciencia : * **Sensaciones:** Componentes de la percepción, caracterizadas por cualidades como intensidad, duración, cualidad y claridad . * **Imágenes:** Elementos constitutivos de las ideas, con propiedades similares a las sensaciones, pero atenuadas . * **Afectos:** Elementos que forman las emociones, divididos fundamentalmente en agradables y desagradables . #### 8.1.3 Desafíos metodológicos y limitaciones El estudio de los estados afectivos presentaba dificultades, ya que la observación directa podía alterar la experiencia placentera. Para abordar esto, Titchener propuso informar sobre las experiencias a posteriori, dividir la experiencia en elementos más simples y desarrollar un hábito introspectivo en los sujetos. A pesar de su importancia inicial, el estructuralismo tuvo una difusión limitada debido a su aislamiento y enfoque introspectivo, y no logró ganar terreno frente a las aplicaciones prácticas que proponía el funcionalismo . ### 8.2 El funcionalismo y el pragmatismo El funcionalismo surgió como una alternativa al estructuralismo, centrándose en la función y adaptación de la mente y la conducta. Estuvo fuertemente influenciado por la filosofía pragmatista americana, que enfatizaba la utilidad de las creencias y las ideas . #### 8.2.1 William James y el pragmatismo William James, una figura clave del pragmatismo, consideraba la verdad como aquello que resulta útil creer. En su obra "Principios de psicología" abordó la conciencia como un flujo continuo que no podía descomponerse sin perder su esencia. Argumentó que la utilidad de la conciencia era más relevante que su estructura . ##### 8.2.1.1 Teoría de las emociones de James-Lange James propuso la teoría de James-Lange sobre las emociones, postulando que las emociones surgen a partir de las respuestas fisiológicas del cuerpo. Según esta teoría, las reacciones corporales preceden a la experiencia emocional . ##### 8.2.1.2 Importancia de los hábitos James consideraba los hábitos como procedimientos de gran valor adaptativo, ya que liberaban la atención para asuntos más urgentes una vez que un comportamiento se automatizaba . #### 8.2.2 Institucionalización de la psicología en EE.UU. Granville Stanley Hall fue fundamental en la institucionalización de la psicología en Estados Unidos. Fundó la American Psychological Association (APA), el American Journal of Psychology y otras publicaciones. También organizó las conferencias de Freud en Norteamérica. Su investigación se centró en la psicología evolutiva y la teoría de la recapitulación biológica. Hall empleó extensivamente los cuestionarios y promovió un enfoque educativo basado en la curiosidad infantil y el aprendizaje práctico . #### 8.2.3 John Dewey y el funcionalismo educativo John Dewey, otro influyente filósofo y psicólogo, se destacó por su investigación sobre los reflejos y su enfoque educativo. Dewey argumentó que la división entre estímulos sensoriales y respuestas motoras era artificial, y que la percepción y la acción estaban intrínsecamente ligadas. Abogó por un sistema educativo progresista que priorizara la interacción del niño con su entorno . #### 8.2.4 James R. Angell y la adaptación James R. Angell defendió la idea de que la mente es un dispositivo de adaptación que ayuda a la supervivencia humana. Enfatizó la importancia de investigar el propósito de la conciencia y sugirió que el comportamiento podía estudiarse mediante la observación directa, sin necesidad de recurrir a la introspección . #### 8.2.5 Transición hacia el conductismo Los discípulos de Angell, John Watson y Harvey Carr, jugaron un papel crucial en la transición del funcionalismo hacia el conductismo, una nueva perspectiva en la psicología estadounidense . #### 8.2.6 Robert S. Woodworth y el modelo SOR Robert S. Woodworth definió la psicología como el estudio de los procesos mentales y la conducta, introduciendo el modelo estímulo-organismo-respuesta (SOR). Este modelo resalta la importancia de los procesos mediacionales y los aspectos motivacionales, como el concepto de "drive" (impulso). Woodworth también investigó la transferencia en el aprendizaje, demostrando que está influenciada por elementos comunes entre tareas. Contribuyó a la definición del método experimental al introducir las nociones de variable independiente y dependiente . ### 8.3 La victoria del funcionalismo El funcionalismo emergió como la escuela dominante en la psicología estadounidense debido a su orientación hacia las aplicaciones prácticas y su enfoque en la función adaptativa de la mente. A diferencia del estructuralismo, que se centraba en la estructura de la conciencia, el funcionalismo promovió la investigación aplicada, la observación directa del comportamiento y sentó las bases para el desarrollo posterior del conductismo. La interacción entre la filosofía pragmatista y la psicología experimental fue clave para moldear el panorama de la psicología en Estados Unidos . > **Tip:** Al estudiar el funcionalismo y el estructuralismo, es crucial entender cómo la influencia del pragmatismo americano y la teoría de la evolución de Darwin moldearon las preguntas y los métodos de investigación en psicología, alejándola de un enfoque puramente especulativo hacia uno más aplicado y orientado a la utilidad. --- ## Errores comunes a evitar - Revise todos los temas a fondo antes de los exámenes - Preste atención a las fórmulas y definiciones clave - Practique con los ejemplos proporcionados en cada sección - No memorice sin entender los conceptos subyacentes

| Término | Definición | |---|---| | Psicología Humanista | Corriente psicológica que surgió en la década de 1960 como respuesta al conductismo y el psicoanálisis, centrada en el estudio del ser humano en su totalidad, la experiencia consciente y el libre albedrío. | | Autorrealización | Concepto clave en la psicología humanista, especialmente en la teoría de Maslow, que se refiere al desarrollo completo de las habilidades y potencialidades de un individuo, alcanzando su máximo potencial. | | Proprium | Concepto de Gordon Allport que se asemeja al yo freudiano pero con mayor autonomía, representando todo lo que es único en cada individuo y que se desarrolla a lo largo de distintas etapas de la vida. | | Zona de desarrollo próximo | Concepto de Lev Vygotsky que describe la diferencia entre lo que un niño puede hacer de forma independiente y lo que puede lograr con la ayuda de un adulto o compañero más competente; es el área donde ocurre el aprendizaje más significativo para el desarrollo intelectual. | | Esquema (Bartlett) | Organización activa de las experiencias pasadas de un individuo que ayuda a organizar y comprender la información de manera significativa. | | Teoría computacional de la mente | Perspectiva que considera que la mente humana funciona de manera similar a una computadora, procesando información a través de representaciones internas. | | Fijación funcional | Fenómeno descrito por Karl Duncker donde las personas tienden a ver los objetos solo en términos de su función prevista, lo que dificulta su uso para otros propósitos. | | Espacio vital (Lewin) | Concepto de Kurt Lewin que comprende factores personales (creencias, necesidades, metas) y factores ambientales percibidos por el individuo, influyendo en la conducta. | | Principio de parsimonia (Canon de Lloyd Morgan) | Principio que establece que no se debe atribuir comportamiento a facultades psicológicas superiores si se puede explicar mediante facultades más simples. | | Ley del Efecto (Thorndike) | Ley del aprendizaje que sostiene que las conductas que conducen a resultados placenteros se refuerzan y quedan grabadas, mientras que las que no conducen a resultados deseados tienden a desaparecer. | | Reflejo condicionado (Pavlov) | Respuesta aprendida a un estímulo que originalmente era neutro, pero que, tras ser asociado repetidamente con un estímulo incondicionado, llega a provocar una respuesta similar a la incondicionada. | | Variables intervinientes (Tolman) | Conceptos postulados por Edward Tolman que actúan entre los estímulos y las respuestas, mediando la conducta y siendo la más importante la expectativa. | | Fuerza del hábito (Hull) | Concepto introducido por Clark Hull que, junto con el impulso, determina el potencial de reacción y la probabilidad de que ocurra una respuesta. | | Condicionamiento operante (Skinner) | Tipo de aprendizaje donde una conducta emitida por un organismo es seguida por una consecuencia que determina la probabilidad futura de esa conducta; el comportamiento es operante en el sentido de que opera sobre el ambiente. | | Derivación instintiva (Breland) | Fenómeno observado en animales de laboratorio donde, después de ser condicionados, desarrollan comportamientos inesperados que se asemejan a sus instintos naturales, desafiando la universalidad del condicionamiento. | | Tabula rasa | Concepto del empirismo, especialmente asociado con John Locke, que describe la mente humana al nacer como una pizarra en blanco, donde todo el conocimiento se adquiere a través de la experiencia sensorial. | | Dualismo mente-cuerpo | Perspectiva filosófica que postula que la mente y el cuerpo son entidades de naturaleza fundamentalmente diferente y separada. | | Introspección | Método de investigación psicológica que consiste en la autoobservación y el análisis de la propia conciencia para estudiar los procesos mentales. | | Psicología científica | Disciplina que utiliza métodos empíricos y rigurosos, como la observación sistemática y la experimentación, para estudiar la mente y el comportamiento humano. | | Método correlacional | Técnica de investigación que establece relaciones estadísticas entre dos o más variables, pero no determina causalidad. | | Método experimental | Técnica de investigación que manipula una o más variables (independientes) para observar su efecto sobre otra variable (dependiente), controlando las demás condiciones. | | Psicofísica | Rama de la psicología que estudia la relación entre los estímulos físicos y las sensaciones y percepciones que estos producen en el individuo. | | Apercepción | Concepto de Wilhelm Wundt que describe el proceso activo y voluntario mediante el cual la mente organiza los elementos de la conciencia en estructuras cognitivas complejas. | | Estructuralismo | Escuela psicológica que se centra en el análisis de la estructura de la mente, buscando identificar sus elementos básicos (sensaciones, imágenes, afectos) y cómo se combinan. | | Funcionalismo | Escuela psicológica que se enfoca en el estudio de la función y el propósito de la mente y el comportamiento, es decir, cómo ayudan al organismo a adaptarse a su entorno. | | Pragmatismo | Corriente filosófica que sostiene que la verdad de una proposición se determina por su utilidad práctica y sus consecuencias. | | Teoría de James-Lange | Teoría de la emoción propuesta por William James y Carl Lange, que postula que las emociones surgen como resultado de las reacciones fisiológicas del cuerpo a un estímulo. | | Teoría de la recapitulación | Idea que sugiere que el desarrollo individual de un organismo (ontogenia) reproduce las etapas evolutivas de su especie (filogenia). | | Conductismo | Escuela psicológica que se centra exclusivamente en el estudio del comportamiento observable y las relaciones entre estímulos y respuestas, rechazando el estudio de la conciencia y los procesos mentales internos. | | Neoconductismo | Desarrollo posterior del conductismo que, si bien mantiene el énfasis en el comportamiento observable, incorpora la consideración de variables intervinientes (procesos mentales) en sus explicaciones. |

# Fondamenti della ricerca scientifica in psicologia La psicologia emerge come disciplina scientifica attraverso l'adozione del metodo scientifico, basandosi su principi empirici e logici per la comprensione del comportamento umano [2](#page=2). ## 1. Origini e fondamenti della psicologia come scienza La psicologia ha iniziato il suo percorso come scienza autonoma adottando il metodo scientifico. Alcuni collocano questa transizione nel 1875, altri nel 1879 in Germania, grazie al lavoro di figure come Weber e Fechner. Le prime domande fondamentali riguardavano la misurazione della relazione tra l'intensità fisica di uno stimolo e la percezione di tale stimolo, nonché il passaggio da comportamenti semplici a processi più complessi. Hermann Ebbinghaus, con le sue leggi della memoria ha posto le basi per lo studio scientifico della memoria, dando origine anche alla psicometria [2](#page=2). > **Tip:** L'adozione del metodo scientifico è stata cruciale per differenziare la psicologia dalla speculazione filosofica, permettendole di studiare il comportamento umano come fenomeno naturale [2](#page=2) [3](#page=3). ### 1.1 L'Evidence Based Practice in Psychology (EBPP) L'Evidence Based Practice in Psychology (EBPP) è un movimento che promuove l'applicazione di pratiche psicologiche basate su prove scientifiche. È un'espressione ufficiale dell'APA e promuove un approccio clinico che integra tre pilastri fondamentali [2](#page=2): * **Best research evidence:** Utilizzo di pratiche terapeutiche e diagnostiche con solido fondamento scientifico, supportate da studi replicati e consenso nella comunità scientifica [3](#page=3). * **Clinical expertise:** L'esperienza clinica del professionista è essenziale e deve essere costantemente aggiornata alla luce delle evidenze scientifiche [3](#page=3). * **Patient's values and preferences:** La centralità della persona, considerando il sistema di valori, credenze e aspettative del paziente nella proposta terapeutica (trattamento "su misura") [3](#page=3). L'EBPP ha portato a un approccio di "medicina di precisione" in psicologia, focalizzato sul problema personale del paziente piuttosto che sulla malattia in generale [3](#page=3). ## 2. Mezzi di conoscenza in psicologia Gli esseri umani utilizzano diversi mezzi per acquisire conoscenza. Questi possono essere categorizzati in metodi non empirici ed empirici [4](#page=4). ### 2.1 Metodi non empirici I metodi non empirici si basano su principi come l'autorità, la logica e la coerenza interna, senza fare affidamento diretto sull'esperienza osservabile [4](#page=4). #### 2.1.1 Principio di autorità Il principio di autorità si basa sulla credenza nella verità di un'affermazione perché pronunciata da una persona rispettata. Sebbene ampiamente utilizzato in molti ambiti sociali (famiglia, scuola), presenta diverse criticità quando applicato alla conoscenza oggettiva [4](#page=4): * **Dipendenza dal riconoscimento:** L'autorità esiste solo se riconosciuta, e non è chiaro come questo principio possa favorire l'aumento continuo delle conoscenze. La scienza si basa sulla credibilità derivante dal lavoro scientifico e dalle evidenze, non sull'autorità [4](#page=4). * **Contrasto tra autorità:** Le autorità possono essere in contrasto tra loro, creando ambiguità [4](#page=4). * **Possibilità di errore:** Le autorità possono commettere errori, e il principio di autorità fatica ad ammettere processi autocorrettivi [4](#page=4). La scienza, al contrario, mira all'innovazione e alla scoperta del nuovo, basandosi su dimostrazioni empiriche piuttosto che su asserzioni. Le scuole di pensiero psicologico possono talvolta degenerare in sistemi basati sull'autorità, rivendicando il dominio della verità assoluta [4](#page=4) [5](#page=5). #### 2.1.2 Logica La logica è uno strumento fondamentale per trarre conclusioni corrette, ma da sola non è sufficiente a garantire la verità di un'affermazione. Un'affermazione può essere logicamente valida ma falsa nella realtà se le sue premesse non corrispondono ai fatti. La scienza dialoga con la logica, ma non si esaurisce in essa; è un metodo empirico che necessita di verifica con la realtà. La logica è cruciale per costruire teorie basate su connessioni causa-effetto e per derivare ipotesi falsificabili. La scienza richiede la coerenza tra ipotesi, operalizzazione e disegno dello studio, privilegiando processi induttivi e, sempre più spesso, la preregistrazione degli studi per garantire trasparenza e replicabilità. La logica, come il linguaggio matematico, aiuta a descrivere relazioni funzionali in termini formali e comunicabili, ma l'interesse scientifico è rivolto alla realtà e alla sua descrizione ottimale tramite modelli validati empiricamente [5](#page=5) [6](#page=6). ### 2.2 Metodi empirici I metodi empirici si basano sull'esperienza e sull'osservazione diretta [6](#page=6). #### 2.2.1 Intuizione L'intuizione è una forma di conoscenza empirica che non si basa su logica esplicita, ma su processi istintivi e spontanei. Sebbene possa fornire intuizioni illuminanti e guidare decisioni, spesso non offre una spiegazione chiara del perché un fenomeno accada, né garantisce la correttezza della soluzione trovata. La psicologia cognitiva ha evidenziato la centralità dell'intuizione nel decision-making, ma la sua formalizzazione e replicabilità sono difficili da stabilire a causa della natura implicita dei processi mentali coinvolti [6](#page=6). > **Tip:** L'intuizione può generare ipotesi scientifiche, ma queste devono poi essere sottoposte a validazione empirica attraverso la ricerca scientifica [6](#page=6). #### 2.2.2 Scienza La scienza è un metodo di conoscenza empirico che si distingue per il suo approccio sistematico e per la sua capacità di verificare le proprie affermazioni attraverso prove. Si differenzia da altri metodi perché [3](#page=3) [7](#page=7): 1. Non accetta un'ipotesi per vera a priori, ma la utilizza come punto di partenza per la costruzione di uno studio [6](#page=6). 2. Cerca di spiegare i fenomeni attraverso nessi causa-effetto verificabili, superando il mero presentimento intuitivo [6](#page=6). La scienza si occupa di fenomeni naturali, anche quelli che appaiono irrazionali, purché siano misurabili e spiegabili attraverso leggi razionali [6](#page=6). #### 2.2.3 Senso comune Il senso comune si basa su metodi informali di conoscenza empirica, spesso legati all'accordo di opinioni all'interno di un gruppo. Tende ad essere conservatore, a tramandare modalità condivise e a generare profezie che si autoavverano, ma limita la scoperta del nuovo e il pensiero "out of the box". La scienza, al contrario, mira al progresso e all'innovazione, ponendo quesiti su ciò che non si conosce. Il senso comune può essere utile per gestire realtà semplici e note, basandosi sull'accordo e sul principio di autorità collettiva, ma non è adatto a definire leggi universali [7](#page=7). > **Tip:** Il senso comune, pur non essendo disprezzabile, tende a bloccare l'innovazione scientifica perché si basa su assiomi non verificati e una visione spesso contestuale e pragmatica, piuttosto che teorica e universale [7](#page=7) [8](#page=8). ## 3. La ricerca scientifica: struttura e principi Una ricerca scientifica ben strutturata segue un percorso definito per garantire rigore e replicabilità [8](#page=8). ### 3.1 Struttura di un lavoro scientifico La struttura tipica di un lavoro scientifico include: * **Introduzione:** Presenta lo stato dell'arte, definisce il problema, delinea gli obiettivi e formula l'ipotesi di ricerca. Ogni affermazione deve essere supportata da citazioni di studi precedenti [11](#page=11) [12](#page=12). * **Metodo:** Descrive dettagliatamente i partecipanti, le procedure e le analisi dei dati in modo da permettere la replicabilità dello studio. Viene spesso integrato dal "materiale supplementare" per dettagli aggiuntivi [12](#page=12). * **Risultati:** Presenta i dati raccolti in modo tecnico e statistico, spesso utilizzando grafici e tabelle per una chiara visualizzazione [14](#page=14). * **Discussione:** Interpreta i risultati alla luce della letteratura esistente, ne discute le implicazioni e identifica i limiti dello studio, proponendo nuove prospettive di ricerca [14](#page=14). * **Limiti:** Una sezione dedicata al riconoscimento delle restrizioni e delle potenziali criticità dello studio [14](#page=14) [8](#page=8). * **Bibliografia:** Elenca tutte le fonti citate nel testo [15](#page=15). ### 3.2 Indicatori di ricerca Indicatori come lo **Scopus** (per la ricerca sui ricercatori e la loro produzione scientifica) e l'**Impact Factor** (per valutare l'influenza di una rivista) sono utilizzati per quantificare la produttività e l'impatto della ricerca [8](#page=8). ### 3.3 Principi della scienza La scienza è caratterizzata da una serie di attributi fondamentali: * **Empirismo:** Si basa sull'esperienza e sull'osservazione diretta piuttosto che sull'autorità o sul senso comune [21](#page=21). * **Oggettività:** Mira a procedure che rendano osservazioni e risultati indipendenti dalle aspettative e dagli interessi del ricercatore, garantendo la replicabilità [21](#page=21). * **Autocorrezione:** Possiede meccanismi interni per correggere errori e conoscenze obsolete alla luce di nuovi dati [22](#page=22). * **Progresso:** È un processo continuo di avanzamento della conoscenza, guidato dalla curiosità e dalla messa in discussione delle posizioni acquisite [22](#page=22). * **Possibilità:** È aperta a nuove ipotesi e scoperte, riconoscendo che nessuna conoscenza è definitiva [23](#page=23). * **Risparmio:** Privilegia la spiegazione più semplice e parsimoniosa di un fenomeno [23](#page=23). * **Teorica:** Mira a sviluppare teorie che spieghino il funzionamento dei fenomeni studiati, avanzando attraverso la falsificazione di ipotesi [23](#page=23). * **Razionalità:** Assume che il mondo sia comprensibile attraverso il pensiero logico e matematico, indipendentemente dalla razionalità del comportamento umano [23](#page=23). * **Regolarità:** Cerca leggi universali che governano i fenomeni, compreso il comportamento umano, in ogni tempo e luogo [23](#page=23) [24](#page=24). * **Scopribilità:** Assumendo che il mondo sia reale e governato da regole, ritiene che il suo funzionamento sia scopribile [24](#page=24). * **Causalità:** Presuppone che i fenomeni abbiano origini naturali e relazioni causa-effetto descrivibili [24](#page=24). > **Tip:** La scienza è un'impresa culturale in continua evoluzione, caratterizzata dalla libertà di pensiero, dalla trasparenza e dal dialogo con altri ambiti del sapere, pur mantenendo un rigore metodologico volto a minimizzare le distorsioni e massimizzare la validità delle scoperte [19](#page=19) [20](#page=20). ### 3.4 Criticità nella ricerca È importante essere consapevoli di potenziali errori come le **Jingle-jangle fallacies**, ovvero l'uso di nomi diversi per concetti simili o di aggettivi che nascondono significati diversi, portando a una cattiva operalizzazione delle idee [19](#page=19). La scienza, pur non abolendo altri saperi, dialoga con essi e li integra quando pertinente. L'adozione del metodo scientifico non è universale e alcuni ambiti del sapere umano progrediscono senza di esso. Tuttavia, nel campo della psicologia, l'approccio scientifico è fondamentale per comprendere il comportamento umano in modo rigoroso e replicabile [19](#page=19) [3](#page=3). --- # Metodologie di ricerca e disegno sperimentale Questo argomento delinea le fasi della ricerca scientifica e le diverse tipologie di disegni di ricerca utilizzate in psicologia, enfatizzando l'importanza della precisione metodologica e della replicabilità dei risultati. ### 2.1 Struttura di un articolo scientifico Un articolo scientifico è strutturato per guidare il lettore attraverso il processo di ricerca, dalla presentazione del problema alle conclusioni. #### 2.1.1 Introduzione L'introduzione presenta il contesto della ricerca, la letteratura pregressa, lo scopo dello studio e le ipotesi. Ogni affermazione deve essere supportata da citazioni di lavori scientifici fondamentali per conferire solidità alle argomentazioni. L'ipotesi viene solitamente formulata al termine dell'introduzione, delineando le aspettative sui risultati [12](#page=12). #### 2.1.2 Metodi Questa sezione è cruciale per la replicabilità dei risultati. Deve fornire dettagli sufficienti per consentire ad altri ricercatori di replicare lo studio. Spesso, per rispettare i limiti di spazio del lavoro principale, dettagli esaustivi vengono forniti nel materiale supplementare, che non ha limiti di pubblicazione cartacea ma è accessibile tramite un link [12](#page=12). La sezione metodi si articola in: * **Partecipanti:** Descrizione delle caratteristiche demografiche dei soggetti inclusi nello studio, con indicazione delle procedure di esclusione [12](#page=12). * **Procedure:** Dettagli sull'allestimento sperimentale, il consenso informato dei partecipanti (con distinguo per minori e adulti), l'approvazione del comitato etico e la gestione dei dati (raccolta, conservazione, anonimizzazione). Viene menzionata la pre-registrazione degli studi come strumento per garantire trasparenza e prevenire bias [13](#page=13). * **Misure:** Descrizione degli strumenti utilizzati, il loro scopo, l'eventuale validazione in lingua italiana e le proprietà psicometriche. Il processo di traduzione degli strumenti, inclusa la back-translation, è fondamentale per garantirne l'equivalenza culturale e linguistica [13](#page=13) [14](#page=14). * **Analisi dei dati:** Descrizione accurata delle procedure di analisi utilizzate e del software impiegato, essenziale per la replicabilità. Talvolta questa sezione è inclusa nel materiale supplementare [14](#page=14). #### 2.1.3 Risultati Questa parte è strettamente tecnica e utilizza un linguaggio matematico-statistico per presentare i dati raccolti. L'efficacia nella presentazione dei risultati è cruciale e spesso si avvale di materiale grafico (tabelle e figure) per guidare il lettore. Il contenuto delle tabelle e delle figure non deve sovrapporsi al testo [14](#page=14). #### 2.1.4 Discussione La discussione mette in relazione i risultati dello studio con la letteratura esistente, evidenziando come i risultati estendano le conoscenze nel campo. Include la presentazione dei limiti dello studio e delle nuove prospettive di ricerca. Ogni affermazione deve essere supportata da dati, e la discussione non deve estendersi a inferenze non fondate sui risultati. La sezione sui limiti è dedicata al riconoscimento delle criticità dello studio, che possono essere superabili in ricerche future o attraverso modifiche metodologiche [14](#page=14) [15](#page=15). #### 2.1.5 Bibliografia e Appendici Seguono la bibliografia, che elenca tutti gli articoli citati nel testo, e le eventuali tabelle e figure [15](#page=15). #### 2.1.6 Invio e Revisione del Manoscritto Il processo di invio del manoscritto coinvolge un autore corrispondente e segue le norme della rivista scelta. La revisione è solitamente anonima e coinvolge revisori esperti che valutano la metodologia e l'innovatività dello studio. L'editor prende la decisione finale basandosi sui commenti dei revisori e sulla coerenza del lavoro con il profilo della rivista [15](#page=15) [16](#page=16). ### 2.2 Concetti fondamentali della ricerca scientifica in psicologia La ricerca scientifica in psicologia mira a scoprire regolarità, leggi e cause dei fenomeni comportamentali, affrontando la complessità dei costrutti psicologici. #### 2.2.1 Scopi della scienza * **Scoprire le regolarità:** Identificare pattern e associazioni regolari tra eventi comportamentali, riconoscendo che in psicologia le leggi hanno natura probabilistica e non deterministica [29](#page=29). * **Scoprire le leggi:** Stabilire relazioni funzionali tra variabili, spesso espresse in termini di intensità di interdipendenza reciproca attraverso modelli matematici. Una legge scientifica è un'asserzione di associazione regolare tra eventi, non necessariamente causale [29](#page=29). * **Ricercare le cause:** Individuare i fattori che influenzano il comportamento, tenendo conto della multi-causalità e della complessità delle relazioni causa-effetto [31](#page=31). #### 2.2.2 Variabili latenti e costrutti * **Variabili latenti:** Caratteristiche psicologiche non direttamente osservabili ma inferite attraverso indicatori osservabili. Rappresentano costrutti teorici che spiegano reti di comportamenti e le loro interdipendenze [26](#page=26). * **Costrutti:** Concetti teorici psicologici che rappresentano realtà non direttamente osservabili ma che vengono avvicinate attraverso misure indirette. Sono ipotesi scientifiche che si evolvono con l'acquisizione di nuovi dati empirici. Una teoria psicologica è scientifica se include sia una "componente di misurazione" (indicatori per valutare un costrutto) sia una "componente strutturale" (modelli delle relazioni tra costrutti) [26](#page=26) [30](#page=30). #### 2.2.3 La causalità nella ricerca Stabilire rapporti causali è complesso e richiede l'osservanza di tre pilastri: isolamento, associazione e direzione dell'influenza [32](#page=32). * **Isolamento:** Togliere di mezzo ogni altra influenza sistematica tra la variabile indipendente (X) e quella dipendente (Y). L'isolamento perfetto è un ideale irraggiungibile nella psicologia; si persegue uno "pseudoisolamento" attraverso varie tecniche [33](#page=33). * **Tecniche per lo pseudoisolamento:** * **Selezione delle osservazioni:** Mantenere costanti le variabili di disturbo note [33](#page=33). * **Controllo statistico:** Rimuovere statisticamente l'effetto di variabili disturbo note, misurandole e utilizzandole come covariate [33](#page=33). * **Randomizzazione:** Tecnica potente per convertire le differenze sistematiche in errore casuale, efficace soprattutto per le variabili ignote, ma richiede la manipolazione della variabile indipendente [34](#page=34). * **Associazione:** La semplice correlazione non implica causalità [32](#page=32). * **Direzione dell'influenza:** La causa deve precedere l'effetto, e la ricerca causale deve permettere di stabilire questa sequenzialità [31](#page=31). #### 2.2.4 Modelli di ricerca * **Modelli bivariati:** Relazioni tra due variabili, spesso insufficienti a cogliere la complessità delle relazioni funzionali a causa di variabili intervenienti [37](#page=37). * **Variabile moderatrice:** Influenza la forza o la direzione della relazione tra variabile indipendente e dipendente (es. genere). Omettere una variabile moderatrice può portare a violazioni dello pseudo-isolamento [37](#page=37). * **Variabile mediatrice:** Spiega il meccanismo attraverso cui la variabile indipendente influenza quella dipendente, interponendosi tra di esse. I modelli di mediazione dividono l'effetto totale in effetto diretto e indiretto [37](#page=37) [41](#page=41). * **Effetto soppressore:** Una variabile esogena che, se omessa, distorce la relazione tra due variabili, portando a una stima errata (spesso nulla) della loro interazione [42](#page=42). #### 2.2.5 Campionamento Il campionamento è cruciale per la generalizzabilità dei risultati, introducendo una quota di errore casuale [39](#page=39). * **Tipi di campionamento:** * **Arbitrario:** Pericoloso, basato sulla convenienza del ricercatore [63](#page=63). * **Finalizzato a uno scopo:** Ricercatore identifica soggetti coerenti con lo scopo dello studio, ma non garantisce rappresentatività [63](#page=63). * **Di convenienza:** Diffuso in psicologia, basato su criteri di reclutamento chiari e un bacino definito. Rappresenta un compromesso tra accuratezza e fattibilità [63](#page=63). * **Probabilistico:** Garantisce che ogni unità abbia una probabilità nota di essere inclusa nel campione. * **Casuale semplice:** Ogni unità ha la stessa probabilità di essere scelta. Richiede un elenco completo della popolazione [64](#page=64). * **Casuale stratificato:** La popolazione viene divisa in sottogruppi (strati), e si estrae un campione casuale da ciascuno strato, garantendo la rappresentatività dei sottogruppi [65](#page=65). * **A gruppi (cluster):** La popolazione viene divisa in gruppi (cluster), dai quali si estraggono casualmente i campioni [65](#page=65). #### 2.2.6 Logica dell'esperimento e disegni di ricerca La logica sperimentale si basa sulla manipolazione attiva di variabili indipendenti per osservarne gli effetti sulle variabili dipendenti, con assegnazione casuale dei partecipanti [48](#page=48). * **Disegni sperimentali:** Piani generali che definiscono variabili indipendenti, livelli, modalità di randomizzazione e numerosità campionaria. L'obiettivo è eliminare fonti di variazione sistematica e minimizzare l'errore casuale [48](#page=48) [55](#page=55). * **Tipi di disegni:** * **Osservazionale:** Nessuna manipolazione della variabile indipendente, solo osservazione dei fenomeni nel loro contesto naturale. Minore garanzia di pseudo-isolamento a causa di variabili intervenienti non controllate [55](#page=55). * **Quasi-sperimentale:** Manipolazione della variabile indipendente assente o parziale, ma con assegnazione non casuale dei soggetti ai gruppi. Richiede controllo statistico. Elevata validità ecologica [56](#page=56). * **Sperimentale:** Manipolazione attiva delle variabili indipendenti e assegnazione casuale dei soggetti ai trattamenti. Elevato controllo delle fonti di confusione e indicazione di nessi causali. I limiti includono la difficoltà di applicazione in alcuni contesti e la possibile limitata generalizzabilità dei risultati da contesti di laboratorio [57](#page=57). #### 2.2.7 Disegni specifici * **Disegni a blocchi:** Raggruppano unità sperimentali simili (blocchi) per ridurre l'errore e aumentare la precisione delle stime [71](#page=71). * **Disegno a blocchi randomizzati:** Trattamenti assegnati casualmente entro ciascun blocco. Controlla le differenze sistematiche tra blocchi e garantisce bilanciamento dei trattamenti [72](#page=72). * **Disegni a quadrati latini:** Controllano contemporaneamente due fonti di disturbo (es. ordine di somministrazione e unità sperimentale). Ogni trattamento compare una sola volta per riga e per colonna, garantendo bilanciamento [76](#page=76). * **Disegni crossover:** Disegni entro-soggetto in cui ogni partecipante riceve più trattamenti in tempi diversi. Richiedono un "periodo di wash-out" per evitare effetti di trascinamento (carry-over). Se il carry-over è assente, si riducono a disegni a quadrati latini [77](#page=77) [78](#page=78). #### 2.2.8 Analisi statistiche e concetti chiave * **Significatività statistica (p-value):** Probabilità di osservare il risultato campionario se l'ipotesi nulla fosse vera in popolazione. Un valore basso (convenzionalmente < 0.05) indica che il risultato è statisticamente significativo [50](#page=50). * **Potenza del test:** Probabilità di identificare una differenza significativa quando questa esiste realmente in popolazione (1 - probabilità di errore di Tipo II). È cruciale nella pianificazione dello studio per determinare la numerosità campionaria necessaria [51](#page=51). * **Effect size (dimensione dell'effetto):** Misura la forza della relazione tra variabili, indicando la rilevanza pratica del risultato, indipendentemente dalla significatività statistica [51](#page=51). * **Errori di Tipo I e Tipo II:** * **Errore di Tipo I (falso positivo):** Rifiutare l'ipotesi nulla quando è vera. Il livello di significatività (alfa) controlla questo errore [50](#page=50). * **Errore di Tipo II (falso negativo):** Non rifiutare l'ipotesi nulla quando è falsa. La potenza del test è correlata a questo errore [50](#page=50). * **Intervallo di confidenza:** Intervallo di valori che probabilmente contiene il vero parametro della popolazione, fornendo una stima della precisione della stima campionaria [53](#page=53). * **Legge dell'additività:** Modello concettuale base in cui l'osservazione è la somma dell'effetto del trattamento e dell'errore casuale. Applicabile quando gli effetti dei trattamenti sono costanti e le osservazioni sono indipendenti [66](#page=66). * **Modelli a effetti fissi vs. effetti random:** Nei modelli a effetti fissi, l'effetto del trattamento è considerato costante per tutte le unità. Nei modelli a effetti random, si ammette che gli effetti possano variare casualmente tra le unità. Il rigore metodologico, la scelta appropriata del disegno sperimentale e delle tecniche di campionamento sono fondamentali per garantire la validità e la generalizzabilità dei risultati nella ricerca psicologica. --- # Concetti chiave nella misurazione e analisi dei dati Ecco la guida allo studio sui concetti chiave nella misurazione e analisi dei dati in psicologia. ## 3. Concetti chiave nella misurazione e analisi dei dati La misurazione e l'analisi dei dati in psicologia sono fondamentali per trasformare costrutti astratti in affermazioni empiricamente verificabili, consentendo la scoperta di regolarità e leggi del comportamento umano [25](#page=25). ### 3.1 Variabili latenti e costrutti Le variabili latenti e i costrutti sono al centro della ricerca psicologica, poiché molti dei fenomeni di interesse non sono direttamente osservabili [25](#page=25). #### 3.1.1 Variabili latenti Le variabili latenti rappresentano realtà naturali che esistono indipendentemente dall'osservatore e influenzano simultaneamente una serie di comportamenti osservabili. Spiegano perché diversi comportamenti tendono a correlare tra loro. Nella psicologia, le variabili latenti sono considerate ipotesi di lavoro relative alle relazioni funzionali tra osservabili. Sono rappresentate graficamente con cerchi, mentre le variabili osservabili sono rappresentate da quadrati [16](#page=16) [25](#page=25) [26](#page=26). #### 3.1.2 Costrutti Un costrutto (dal latino "construere", costruire) è un termine tecnico della psicologia che rappresenta una realtà (osservabile indirettamente) che viene avvicinata e definita in un modo particolare. I costrutti sono una parte fondamentale delle teorie scientifiche e si evolvono nel tempo sulla base di dati ed evidenze empiriche. Ogni teoria psicologica contiene una componente di misurazione che definisce quali indicatori osservabili utilizzare per valutare un costrutto [26](#page=26) [27](#page=27). > **Tip:** È pericoloso far coincidere un comportamento specifico con un costrutto, poiché i costrutti hanno una validità più ampia e riconoscono che una funzione mentale non può essere ridotta a un singolo comportamento [26](#page=26). ### 3.2 Operazionalizzazione L'operazionalizzazione è il processo di tradurre concetti astratti in variabili osservabili e misurabili, creando un legame tra la teoria e i dati empirici. Diversi metodi vengono impiegati per operazionalizzare una variabile [16](#page=16): #### 3.2.1 Questionari autosomministrati Questo metodo utilizza item (frasi che descrivono comportamenti o caratteristiche personali) per misurare il grado in cui una caratteristica è presente in un soggetto. La risposta agli item permette di quantificare la caratteristica, e i punteggi vengono calcolati sommando le risposte, tenendo conto degli item "reverse" (formulati in modo opposto) che richiedono l'inversione del punteggio. L'assunto è che all'aumentare del punteggio, cresce la quantità della caratteristica espressa. Un buon modello genera misure multiple per evitare una corrispondenza uno-a-uno tra modello e misura, riconoscendo che il modello è uno dei modi per misurare una caratteristica non direttamente osservabile [16](#page=16). #### 3.2.2 Task di laboratorio I task di laboratorio creano situazioni specifiche per elicitare e misurare una caratteristica [17](#page=17). * **Task che mimano difficoltà di inibire una risposta prepotente:** Questi task misurano la capacità di inibizione, ma possono avere limiti nel catturare l'inibizione proattiva o la pianificazione. Ad esempio, il task R-P misura errori di commissione (mancanza di inibizione) e errori di omissione (disattenzione). I tempi di reazione sono anch'essi considerati, correlando la velocità con la difficoltà inibitoria [17](#page=17). * **Task di performance sostenuta:** In questi task, gli intervalli interstimolo variano, stressando la funzione attentiva. Gli errori di commissione sono indicatori di impulsività [17](#page=17). * **Task legati alla propensione all'assunzione di rischio:** * **Gambling task:** Simula il gioco d'azzardo, dove i soggetti decidono quanto rischiare per ottenere guadagni, ma con la possibilità di "scoppio" del palloncino. La variabile misurata è il numero medio di click. Questo task richiede una ricompensa reale per essere efficace e può essere compromesso da variabili intervenienti come la sensibilità alla ricompensa [17](#page=17) [18](#page=18). * **Task basati sul Balloons Analogue Risk Task (BART):** Sebbene spesso confusi con il gambling task, il BART è progettato per misurare la propensione al rischio indipendentemente da una ricompensa reale, concentrandosi sulla strategia decisionale. Tuttavia, anche questo task presenta criticità legate agli assunti di base e alla sua sostenibilità empirica [18](#page=18). > **Tip:** La validità ecologica dei task di laboratorio è una considerazione importante: quanto la situazione creata in laboratorio riflette la realtà [17](#page=17). ### 3.3 Modelli di misurazione e analisi dei dati I modelli di misurazione stabiliscono come una variabile latente influenza le risposte osservabili, permettendo di testare empiricamente l'ipotesi di una corrispondenza tra la misurazione e il costrutto che si intende quantificare [16](#page=16). #### 3.3.1 Il modello di misurazione Il modello di misurazione è ciò che consente di testare empiricamente l'ipotesi che le risposte agli item siano influenzate da una medesima dimensione latente. Una componente fondamentale di una teoria scientifica è la "componente della misurazione", che definisce gli indicatori da utilizzare per valutare un costrutto [16](#page=16) [27](#page=27). #### 3.3.2 Modello strutturale La componente strutturale di una teoria stabilisce i modelli delle variabili latenti, riassumendo le relazioni attese tra di esse. Permette di generare modelli testabili empiricamente e confrontabili con altri modelli [30](#page=30). #### 3.3.3 Relazioni funzionali e leggi La scoperta di regolarità nel comportamento porta alla formulazione di leggi. Una legge è un'asserzione che certi eventi sono regolarmente associati, anche se non necessariamente in modo perfetto (leggi statistiche). L'interdipendenza funzionale si riferisce alla definizione di un sistema di relazioni in termini di intensità della reciproca interdipendenza, quantificabile matematicamente [28](#page=28). #### 3.3.4 Ricerca delle cause Identificare rapporti causali è un obiettivo ambizioso in psicologia, che si scontra con la multi-causalità dei comportamenti umani. Per stabilire un nesso causale, sono necessari tre pilastri [31](#page=31): 1. **Isolamento:** La variabile di interesse deve essere studiata in assenza di altre influenze sistematiche. L'isolamento perfetto è un ideale irraggiungibile; si cerca quindi uno "pseudoisolamento" riducendo al minimo le fonti di variazione sistematica [32](#page=32) [33](#page=33). 2. **Associazione:** Deve esserci una correlazione tra la causa e l'effetto [32](#page=32). 3. **Direzione dell'influenza:** La causa deve precedere temporalmente l'effetto [32](#page=32). #### 3.3.5 Pseudoisolamento e controllo delle variabili Lo pseudoisolamento si ottiene attraverso varie tecniche di controllo [33](#page=33): * **Selezione delle osservazioni:** Mantenere costanti le variabili di disturbo note [33](#page=33). * **Controllo statistico:** Rimuovere statisticamente l'effetto delle variabili intervenienti note [33](#page=33). * **Randomizzazione:** Allocare casualmente i partecipanti ai gruppi, convertendo le differenze sistematiche in errore casuale [34](#page=34). > **Tip:** La randomizzazione è potente ma richiede la manipolazione della variabile indipendente [34](#page=34). #### 3.3.6 Variabili intervenienti * **Variabile moderatrice:** Altera la relazione tra variabile indipendente e dipendente a seconda del suo valore (es. genere, età) [37](#page=37). * **Variabile mediatrice:** Spiega la relazione tra due variabili (X influenza M, che a sua volta influenza Y). La sua omissione può portare a distorsioni nelle stime delle relazioni [37](#page=37) [40](#page=40). #### 3.3.7 Modelli a tre variabili e path analysis Per studiare una relazione funzionale tra due variabili, spesso ne sono necessarie almeno tre per controllare le variabili intervenienti e garantire lo pseudoisolamento. I diagrammi di percorso (path diagrams) visualizzano queste relazioni, indicando la direzione e la forza delle associazioni. (#page=37, 41) [37](#page=37) [41](#page=41). #### 3.3.8 Effetto totale, diretto e indiretto L'effetto totale tra due variabili può essere scomposto in [42](#page=42): * **Effetto diretto:** La relazione tra X e Y, depurata dall'influenza della variabile mediatrice. * **Effetto indiretto:** La parte dell'effetto mediata dalla terza variabile. L'effetto totale è la somma dell'effetto diretto e indiretto [42](#page=42). #### 3.3.9 Effetto soppressore Si verifica quando l'effetto diretto e indiretto di una variabile mediatrice vanno in direzioni opposte con identica intensità, portando a una correlazione bivariata pari a zero, nonostante l'esistenza di una relazione reale [43](#page=43). > **Tip:** L'omissione di variabili esplicative o l'uso di strumenti di misurazione imprecisi possono violare lo pseudo-isolamento [43](#page=43). #### 3.3.10 Replicabilità e direzionalità dei nessi causali Le leggi scientifiche devono essere replicabili attraverso campioni e metodi diversi. La direzionalità del nesso causale richiede che la causa preceda temporalmente l'effetto. Modelli ricorsivi (causa-effetto unidirezionale) e non ricorsivi (feedback) esistono in psicologia [44](#page=44) [46](#page=46). ### 3.4 Significatività, potenza del test e intervalli di confidenza Questi concetti sono cruciali per interpretare i risultati statistici e la loro generalizzabilità. #### 3.4.1 Significatività statistica La significatività statistica indica la probabilità di osservare un certo risultato campionario se l'ipotesi nulla fosse vera in popolazione. Un risultato è considerato statisticamente significativo se questa probabilità (p-value) è inferiore a una soglia predefinita (solitamente 0.05) [48](#page=48) [50](#page=50). * **Errore di tipo I:** Dichiarare falsa l'ipotesi nulla quando in realtà è vera (falso positivo). Il livello di significatività (alfa) è la probabilità di commettere questo errore [50](#page=50). * **Errore di tipo II:** Dichiarare vera l'ipotesi nulla quando in realtà è falsa (falso negativo) [50](#page=50). > **Tip:** "Significativo" non significa necessariamente "importante" o "rilevante"; si riferisce solo alla probabilità di un risultato in relazione all'ipotesi nulla [52](#page=52). #### 3.4.2 Potenza del test La potenza di un test statistico è la probabilità di identificare correttamente una differenza significativa quando questa esiste realmente in popolazione (1 - probabilità di errore di tipo II). Una potenza adeguata (solitamente 80-90%) è fondamentale per una corretta pianificazione dello studio e per evitare di sottovalutare effetti reali [51](#page=51). #### 3.4.3 Effect size L'effect size indica la forza della relazione o l'ampiezza della differenza tra gruppi. È un indicatore di rilevanza pratica e clinica, indipendente dalla numerosità campionaria [51](#page=51). #### 3.4.4 Intervalli di confidenza Gli intervalli di confidenza forniscono una stima dell'intervallo entro cui è probabile che si trovi il vero valore del parametro nella popolazione, data la precisione della stima campionaria. Un intervallo di confidenza al 95% significa che, se si ripetesse lo studio infinite volte, il 95% degli intervalli calcolati conterrebbe il vero valore del parametro. Sono un indicatore di accuratezza della stima e consentono di valutare la significatività del risultato contemporaneamente [53](#page=53). > **Tip:** La precisione di una stima aumenta all'aumentare della numerosità campionaria e alla diminuzione dell'errore standard [52](#page=52). #### 3.4.5 Accuratezza L'accuratezza si riferisce alla precisione con cui una stima campionaria riflette il vero parametro della popolazione. È influenzata dall'errore standard; un errore standard più piccolo indica una stima più precisa e credibile [52](#page=52). #### 3.4.6 Controllo dell'errore complessivo (family-wise error rate) Quando si effettuano test multipli all'interno di uno stesso studio, aumenta la probabilità di ottenere un risultato statisticamente significativo per puro caso. Tecniche come la procedura di Bonferroni aiutano a controllare questo rischio complessivo [53](#page=53). --- # Modelli di inferenza causale e disegni di ricerca Questo argomento esplora i principi della ricerca causale, il concetto di pseudoisolamento, le variabili moderatrici e mediatrici, e l'applicazione di diversi disegni di ricerca (sperimentali, quasi-sperimentali, osservazionali) per studiare relazioni funzionali e causali. ## 4. Ricerca delle cause La ricerca scientifica mira a identificare rapporti causali tra variabili, un'impresa ambiziosa e complessa. La nozione di "causa" è intrinsecamente ambigua, e spesso i costrutti psicologici sono influenzati da una molteplicità di cause (multi-causalità), dove nessuna causa singola è sufficiente. La ricerca sulle cause deve soddisfare criteri di plausibilità teorica, sequenzialità temporale (la causa deve precedere l'effetto) e forza dell'associazione [31](#page=31). ### 4.1 Definizione di causa e pilastri della causalità Una definizione generale di causa implica che se un cambiamento nella variabile *y* accompagna un cambiamento nella variabile *x*, e *x* precede *y*, allora *x* è una causa di *y*. Questa definizione si basa su tre componenti fondamentali [32](#page=32): 1. **Isolamento:** La variabile dipendente (*y*) deve essere influenzata solo dalla variabile indipendente (*x*), escludendo altre fonti di variazione sistematica [32](#page=32). 2. **Associazione:** Deve esserci una correlazione osservabile tra *x* e *y* [32](#page=32). 3. **Direzione dell'influenza:** L'associazione deve essere attribuibile all'influenza di *x* su *y*, e non viceversa [32](#page=32). La manipolazione umana può facilitare l'isolamento e la determinazione della direzione dell'influenza, ma non è né necessaria né sufficiente per stabilire la causalità [32](#page=32). ### 4.2 Pseudoisolamento e controllo delle variabili estranee L'isolamento perfetto è un ideale irraggiungibile nella ricerca psicologica, poiché le unità di analisi possiedono sempre caratteristiche diverse che possono influenzare la variabile di interesse. Pertanto, si persegue lo **pseudoisolamento**, ovvero l'approssimazione dell'isolamento attraverso il controllo delle fonti di variazione sistematica [33](#page=33). Esistono tre approcci concettuali per garantire lo pseudoisolamento e controllare l'effetto di fattori estranei: 1. **Selezione delle osservazioni:** Mantenere costanti le variabili che potrebbero essere fonti di disturbo, eliminandole dal disegno di ricerca. Questo metodo è efficace per fattori noti ma può lasciare fuori quelli ignoti. Disegni come quelli "a blocchi" sono preferibili perché fanno confronti tra unità identiche [33](#page=33). 2. **Controllo statistico:** Utilizzare tecniche statistiche (es. regressione) per rimuovere l'effetto di variabili intervenienti note e misurate. Richiede una buona conoscenza delle variabili problematiche e campioni ampi e rappresentativi [33](#page=33). 3. **Randomizzazione:** La tecnica più potente, specialmente contro l'ignoto. Assegna casualmente i soggetti ai gruppi di trattamento, convertendo le differenze sistematiche in errore casuale. Tuttavia, richiede la manipolazione della variabile indipendente [34](#page=34). Le prime due tecniche sono applicabili sia negli studi osservazionali che sperimentali, mentre la randomizzazione è tipica dei veri esperimenti [34](#page=34). ### 4.3 Modelli deterministici e probabilistici Un modello deterministico di relazione funzionale tra *x* e *y* può essere rappresentato come $y = bx$, dove *b* è un coefficiente fisso. Tuttavia, nella realtà, la relazione è spesso influenzata da variabili di disturbo, portando a un modello probabilistico: $y = bx + z$, dove *z* rappresenta l'errore casuale [35](#page=35). Caratteristiche dell'errore casuale (*z*): * $E(z) = 0$: Il valore atteso dell'errore casuale è zero nella popolazione [35](#page=35). * Distribuzione normale: Gli errori casuali tendono a distribuirsi normalmente intorno alla media [35](#page=35). * Indipendenza da *x*: Assume che *z* non sia correlato con la variabile indipendente *x* [36](#page=36). ### 4.4 Variabili intervenienti: moderatrici e mediatrici Le relazioni bivariate possono essere fuorvianti a causa di fattori intervenienti che vanno controllati. Questi possono essere distinti in [37](#page=37): * **Variabile moderatrice:** Modera o altera la relazione funzionale tra la variabile dipendente e indipendente, cambiandone il valore o la direzione. Esempi includono genere, età o fascia d'età. L'omissione di una variabile moderatrice può portare alla violazione dello pseudoisolamento, poiché il suo effetto finisce nel termine di errore casuale (*z*) [37](#page=37). * **Variabile mediatrice:** Interviene nella relazione tra *x* e *y*, spiegando (in parte o totalmente) il nesso causale. La relazione *x* -> *y* è mediata da una variabile *M* (*x* -> *M* -> *y*). L'omissione di una variabile mediatrice può distorcere la stima della relazione diretta tra *x* e *y* [37](#page=37) [40](#page=40). Un esempio classico è lo studio sulla frustrazione e aggressività, dove lo shock elettrico (stimolo) potrebbe indurre frustrazione (mediatore) che a sua volta porta ad aggressività (esito). Tuttavia, lo shock potrebbe anche indurre la sensazione di essere attaccati, che a sua volta porta ad aggressività (modello mediato complesso) [37](#page=37) [38](#page=38). ### 4.5 Campionamento rispetto agli indicatori e validità La ricerca psicologica utilizza un modello probabilistico a causa dell'errore casuale associato a vari processi di campionamento. Il **campionamento rispetto agli indicatori** si verifica quando si utilizzano indicatori parziali per misurare costrutti complessi, introducendo una fonte di errore [39](#page=39). La questione dell'isolamento ha portato alla necessità di garantire lo **pseudoisolamento**, ricordando che "correlazione non indica causalità". L'inserimento di variabili moderatrici o mediatrici è fondamentale per controllare le fonti di variazione sistematica e migliorare la validità dello studio [39](#page=39). ### 4.6 Direzionalità dei nessi causali Quando si studia la causalità, l'**antecedenza temporale** della causa rispetto all'effetto è cruciale. Si distinguono [44](#page=44): * **Modello classico della causalità (ricorsivo):** *x* causa *y*, con *x* che precede *y*. Questo modello richiede una pianificazione attenta della durata dello studio e degli intervalli di misurazione [45](#page=45). * **Modello non ricorsivo (feedback):** Le variabili si influenzano reciprocamente, creando una circolarità causale [46](#page=46). ## 5. Disegni di ricerca I disegni di ricerca si dividono in una gradazione di precisione delle stime, dagli studi osservazionali a quelli sperimentali [54](#page=54). ### 5.1 Studi osservazionali * Non consentono manipolazione della variabile predittiva né randomizzazione [55](#page=55). * Valutano i fenomeni nel loro contesto naturale, offrendo maggiore generalizzabilità [55](#page=55). * Presentano un elevato "rumore" (variabili intervenienti) e rendono difficile garantire lo pseudoisolamento. Il controllo avviene spesso a posteriori con tecniche statistiche o tramite modelli di mediazione/moderazione [55](#page=55). ### 5.2 Studi quasi-sperimentali * Mancano della randomizzazione dei soggetti, ma possono prevedere la manipolazione della variabile indipendente [55](#page=55). * Si collocano tra studi osservazionali e sperimentali, con alta validità ecologica [56](#page=56). * Richiedono un controllo statistico più robusto [55](#page=55). * **Esempio:** Uno studio sul narcisismo e psicopatia, dove non è possibile indurre questi tratti, ma si possono manipolare gli stimoli emotivi [56](#page=56). ### 5.3 Studi sperimentali * Prevedono la manipolazione attiva di una o più variabili indipendenti e l'assegnazione casuale dei soggetti ai trattamenti [54](#page=54). * Sono progettati per eliminare ogni fonte di variazione sistematica e ridurre al minimo l'errore casuale [55](#page=55). * Garantiscono lo pseudoisolamento, ma possono avere limiti di generalizzabilità se il contesto sperimentale si discosta da quello naturale [57](#page=57). #### 5.3.1 Tipi di disegni sperimentali * **Trasversali:** Tutte le valutazioni vengono fatte nello stesso momento, impedendo inferenze causali definitive [55](#page=55). * **Longitudinali:** Prevedono rilevazioni multiple nel tempo, permettendo di valutare l'evoluzione delle variabili. Sono più difficili da gestire a causa del possibile abbandono dei partecipanti nel tempo [55](#page=55). #### 5.3.2 Disegni "tra i soggetti" vs "entro i soggetti" * **Tra i soggetti:** I soggetti vengono assegnati casualmente a diversi gruppi di trattamento. La differenza tra le medie dei gruppi stima l'effetto del trattamento [57](#page=57). * **Entro i soggetti (o misure ripetute):** Ogni soggetto riceve tutti i trattamenti. I confronti avvengono valutando la differenza tra le misurazioni pre- e post-trattamento per lo stesso individuo. Questo disegno è efficiente ma può presentare effetti di trascinamento (carryover) [58](#page=58). #### 5.3.3 Tecniche di controllo sperimentale * **Mantenimento costante:** Mantenere costanti le variabili estranee, spesso tramite appaiamento [58](#page=58). * **Controbilanciamento degli effetti:** Assicurare che gli effetti di un trattamento siano bilanciati da effetti opposti o simmetrici [58](#page=58). * **Randomizzazione:** Assegnazione casuale per eliminare differenze sistematiche tra le unità [58](#page=58). #### 5.3.4 Disegni a blocchi * Raggruppano le unità sperimentali in sottoinsiemi (blocchi) composti da unità il più possibile simili tra loro, al fine di ridurre la varianza d'errore [71](#page=71). * Ogni trattamento compare lo stesso numero di volte entro ciascun blocco. I confronti vengono effettuati entro blocco [72](#page=72). * **Disegno a blocchi randomizzati:** I trattamenti vengono assegnati casualmente all'interno di ogni blocco. Assicura il bilanciamento e l'eliminazione delle differenze sistematiche tra blocchi [73](#page=73). #### 5.3.5 Disegno a quadrati latini * Un'evoluzione dei disegni a blocchi, utilizzata per controllare contemporaneamente due fonti di variabili di disturbo (es. ordine e giorno della somministrazione) [75](#page=75). * I trattamenti sono indicati con lettere latine e disposti in una tabella quadrata dove ciascun trattamento compare una sola volta per riga e per colonna [76](#page=76). * Richiede che il numero di trattamenti, unità per blocco e tempi (righe/colonne) siano uguali [76](#page=76). #### 5.3.6 Disegni Cross-over * Forma raffinata di disegno "entro i soggetti", estensione dei disegni a blocchi e a quadrati latini [77](#page=77). * Ogni soggetto riceve diversi trattamenti in tempi successivi, con confronti effettuati all'interno di ciascun soggetto [77](#page=77). * Massimizzano la precisione e riducono l'errore, ma presentano il rischio di **effetto carry-over** (l'effetto di un trattamento si estende a quello successivo) [78](#page=78). * Per mitigare il carry-over, si utilizzano **periodi di wash-out** (intervalli di tempo tra i trattamenti). Se il wash-out non è garantito, si possono usare tecniche di controbilanciamento (es. serie di Williams) [78](#page=78) [81](#page=81). ### 5.4 Requisiti per un buon esperimento 1. **Assenza di errore sistematico:** Garantire che le unità sperimentali non differiscano sistematicamente prima del trattamento, eliminando le fonti di variazione sistematica tramite controllo sperimentale, randomizzazione e disegno [61](#page=61). 2. **Errore standard / precisione:** Aumentare la precisione nella stima dei parametri, riducendo l'errore standard sia attraverso un disegno appropriato che tramite un campionamento adeguato [61](#page=61). 3. **Gamma della validità:** Estendere le conclusioni dal campione all'universo di soggetti, il che richiede un campione rappresentativo della popolazione target e un disegno di ricerca appropriato [62](#page=62). 4. **Calcolo dell'incertezza:** Stimare il grado di incertezza dei risultati, ovvero la quota di variazione casuale non controllata [62](#page=62). ### 5.5 Campionamento La scelta della tecnica di campionamento è cruciale per la validità dei risultati [63](#page=63). * **Campionamento arbitrario/finalizzato a uno scopo:** Tecniche pericolose e di bassa qualità, che introducono distorsioni [63](#page=63). * **Campionamento di convenienza:** Molto diffuso, basato sulla disponibilità dei partecipanti. Funziona meglio con campioni ampi e mira a massimizzare la rappresentatività possibile [63](#page=63). * **Campionamento probabilistico:** Garantisce che ogni unità nella popolazione abbia una probabilità nota di essere inclusa nel campione. * **Sistematico:** Selezione di unità a intervalli regolari da un elenco, ma la probabilità di selezione non è uguale per tutti [64](#page=64). * **Campionamento casuale semplice:** L'unica tecnica che garantisce l'uguaglianza di probabilità di estrazione e l'indipendenza tra le unità [64](#page=64). * **Campionamento casuale stratificato:** Divide la popolazione in sottogruppi (strati) e campiona casualmente da ciascuno, garantendo la rappresentatività di ciascun sottogruppo [65](#page=65). * **Campionamento a gruppi (cluster):** Seleziona casualmente gruppi di unità, anziché singole unità, ed è utile quando la numerazione di tutte le unità è impraticabile [65](#page=65). #### 5.5.1 La legge dell'additività Nella ricerca comparativa, questa legge postula che l'osservazione sia la somma algebrica dell'effetto del trattamento e dell'effetto dell'unità (con quota di casualità). L'obiettivo è stimare la differenza tra i veri effetti dei trattamenti. La violazione di questa legge può verificarsi se l'effetto del trattamento non è costante tra le unità o se vi sono interferenze tra trattamenti [66](#page=66) [68](#page=68). Le violazioni della legge dell'additività portano a considerare modelli più complessi, come la legge moltiplicativa, specialmente nei disegni fattoriali che studiano le interazioni tra variabili indipendenti [70](#page=70). **Modelli a effetti fissi** assumono che l'effetto del trattamento sia costante per tutte le unità, mentre i **modelli a effetto random** considerano la variabilità individuale degli effetti dei trattamenti (#page=65, 70) [65](#page=65) [70](#page=70). **Disegni per la riduzione dell'errore**, come il disegno a blocchi e il disegno a quadrati latini, sono fondamentali per controllare le fonti di variazione sistematica e aumentare la precisione delle stime [70-71](#page=70, 71). I disegni cross-over sono un'estensione dei disegni a blocchi, utilizzati quando si applicano più trattamenti allo stesso soggetto, ma richiedono un'attenta gestione dell'effetto carry-over [77-82](#page=77, 78, 79, 80, 81, 82). --- ## Errori comuni da evitare - Rivedete tutti gli argomenti accuratamente prima degli esami - Prestate attenzione alle formule e definizioni chiave - Praticate con gli esempi forniti in ogni sezione - Non memorizzate senza comprendere i concetti sottostanti

| Termine | Definizione | |------|------------| | Metodo Scientifico | Un approccio sistematico per l'acquisizione di conoscenza basato sull'osservazione empirica, la formulazione di ipotesi, la sperimentazione e l'analisi dei dati, volto a descrivere e spiegare fenomeni naturali e sociali in modo oggettivo e verificabile. | | Psicometria | La disciplina che si occupa dello sviluppo e dell'applicazione di metodi di misurazione in psicologia, inclusa la costruzione di test, la validazione degli strumenti e l'analisi delle proprietà psicometriche delle misure. | | Effetto Dodo | Un termine coniato per descrivere l'osservazione che molte psicoterapie sembrano essere efficaci indipendentemente dalle loro basi teoriche specifiche, suggerendo l'importanza dei fattori comuni e della relazione terapeutica. | | EBPP (Evidence-Based Practice in Psychology) | Un approccio alla pratica psicologica che enfatizza l'integrazione tra le migliori evidenze di ricerca disponibili, l'esperienza clinica e l'autorità del cliente, al fine di fornire cure psicologiche efficaci e personalizzate. | | Principio di Autorità | Un mezzo di conoscenza basato sulla credenza nell'autenticità di un'affermazione a causa della rispettabilità o della posizione di chi la propone, piuttosto che su prove empiriche o logiche dirette. | | Logica | Lo studio dei principi del ragionamento valido e dell'inferenza corretta, utilizzato nella costruzione di teorie, nella formulazione di ipotesi e nell'analisi critica delle affermazioni scientifiche. | | Intuizione | Un processo di conoscenza che si basa su impressioni, istinti o meccanismi di pensiero impliciti, piuttosto che su ragionamento esplicito o logica deduttiva, spesso portando a decisioni rapide ma non sempre ottimali. | | Senso Comune | Un insieme di conoscenze e credenze pratiche condivise all'interno di un gruppo sociale o culturale, spesso basato su esperienze comuni e tramandato attraverso modi di pensare non formali, che può essere conservatore e bloccare l'innovazione. | | Ricerca Scientifica | Un processo metodologico rigoroso e sistematico volto a scoprire regolarità, spiegare fenomeni e formulare leggi attraverso l'osservazione, la sperimentazione, l'analisi dei dati e la verifica empirica delle ipotesi. | | Replicabilità | Il principio fondamentale della scienza secondo cui uno studio o un esperimento dovrebbe poter essere riprodotto da altri ricercatori, ottenendo risultati simili, a garanzia dell'oggettività e della validità delle scoperte. | | Oggettività | Una caratteristica chiave della scienza che assicura che le procedure di ricerca e i risultati siano indipendenti dalle aspettative, dagli interessi o dalle distorsioni del ricercatore, rendendoli universalmente verificabili. | | Empirismo | Un approccio alla conoscenza che enfatizza l'esperienza sensoriale e l'osservazione empirica come fonte primaria di sapere, contrapponendosi all'autorità, alla logica pura o alla speculazione. | | Autocorrezione | La natura intrinseca della scienza che permette la scoperta di nuovi dati e la revisione delle conoscenze esistenti, correggendo errori e affinando teorie attraverso un continuo confronto con la realtà empirica. | | Progresso Scientifico | Il continuo avanzamento della conoscenza scientifica attraverso la scoperta di nuove teorie, la falsificazione di ipotesi precedenti e lo sviluppo di metodi di ricerca sempre più sofisticati e precisi. | | Controintuitività | La caratteristica di alcune scoperte scientifiche che contraddicono le nozioni comuni o le aspettative basate sul senso comune, dimostrando la capacità della scienza di sfidare e ampliare la comprensione umana della realtà. | | Variabile Latente | Un costrutto teorico o una caratteristica non direttamente osservabile che si ipotizza influenzi i comportamenti o le risposte osservabili, misurata indirettamente attraverso indicatori empirici. | | Costrutto | Un concetto teorico o una variabile psicologica ipotetica, derivata dall'osservazione di pattern comportamentali o fenomeni, utilizzata per spiegare e organizzare la conoscenza scientifica. | | Ipotesi | Un'affermazione provvisoria e verificabile riguardo alla relazione tra due o più variabili, formulata sulla base della teoria e destinata a essere testata empiricamente attraverso la ricerca. | | Operazionalizzazione | Il processo di definizione di un costrutto psicologico in termini di procedure misurabili e osservabili, che permettono la sua quantificazione e la verifica empirica delle ipotesi. | | Disegno Sperimentale | Il piano strutturato di una ricerca volta a stabilire relazioni causali, che include la manipolazione di variabili indipendenti, il controllo delle variabili estranee e l'assegnazione casuale dei partecipanti ai gruppi. | | Campionamento | Il processo di selezione di un sottoinsieme di individui da una popolazione più ampia, con l'obiettivo di ottenere un gruppo rappresentativo da cui trarre inferenze generalizzabili sulla popolazione di riferimento. | | Randomizzazione | Una tecnica di assegnazione casuale dei partecipanti ai diversi gruppi o trattamenti in uno studio, volta a garantire che le differenze sistematiche tra i gruppi siano ridotte al minimo, convertendole in errore casuale. | | Variabile Moderatrice | Una variabile che altera la forza o la direzione della relazione tra una variabile indipendente e una variabile dipendente. | | Variabile Mediatrice | Una variabile che spiega il meccanismo attraverso cui una variabile indipendente influenza una variabile dipendente, agendo come un anello di congiunzione nella catena causale. | | Effetto Carry-Over | Un fenomeno nei disegni di ricerca crossover in cui l'effetto di un trattamento precedente influenza la risposta a un trattamento successivo, richiedendo strategie di controllo come il periodo di wash-out. | | Disegno a Blocchi Randomizzati | Un disegno sperimentale in cui le unità di studio vengono raggruppate in blocchi omogenei per ridurre la varianza d'errore e in cui i trattamenti vengono assegnati casualmente all'interno di ciascun blocco. | | Disegno Cross-Over | Un disegno di ricerca entro i soggetti in cui ciascun partecipante riceve una sequenza di trattamenti diversi in tempi differenti, consentendo confronti diretti e riducendo l'errore sistematico, ma potenzialmente introducendo effetti carry-over. | | Legge dell'Additività | Un principio fondamentale nei disegni sperimentali che postula che un'osservazione è la somma del vero effetto del trattamento e della variazione casuale legata all'unità sperimentale. | | Validità Ecologica | Il grado in cui i risultati di uno studio possono essere generalizzati a contesti di vita reale al di fuori dell'ambiente controllato della ricerca. | | Pseudo-Isolamento | Un concetto che descrive lo sforzo di isolare una relazione tra variabili in psicologia, pur riconoscendo l'impossibilità di un isolamento perfetto e la necessità di gestire l'errore casuale e le variabili intervenienti. | | Statistica Inferenziale | L'insieme di metodi utilizzati per trarre conclusioni su una popolazione sulla base dei dati raccolti da un campione, inclusi test di ipotesi, stime di parametri e intervalli di confidenza. | | Significatività Statistica (p-value) | La probabilità di osservare i risultati ottenuti in un campione (o risultati più estremi) se l'ipotesi nulla fosse vera nella popolazione. Un valore di p basso indica che i risultati osservati sono improbabili sotto l'ipotesi nulla. | | Potenza del Test | La probabilità di rifiutare correttamente l'ipotesi nulla quando è falsa nella popolazione; è la capacità di un test statistico di rilevare un effetto reale se esiste. | | Effect Size (Dimensione dell'Effetto) | Una misura della grandezza o della forza di una relazione tra variabili o della differenza tra gruppi, che indica la rilevanza pratica dei risultati oltre la significatività statistica. | | Errore Standard | Una misura della variabilità campionaria di uno stimatore, che indica la precisione con cui una stima campionaria rappresenta il parametro della popolazione. | | Intervallo di Confidenza | Un intervallo di valori calcolato a partire da dati campionari che si ritiene contenga il vero valore di un parametro della popolazione con un certo livello di probabilità (es. 95%). | | Disegno a Quadrati Latini | Un disegno sperimentale utilizzato per controllare contemporaneamente due fonti di variabilità sistematica (es. ordine dei trattamenti e differenze tra blocchi) attraverso un arrangiamento specifico dei trattamenti in una matrice quadrata. | | Modello a Effetti Fissi | Un modello statistico in cui si assume che gli effetti dei trattamenti siano costanti per tutte le unità sperimentali. | | Modello a Effetti Random | Un modello statistico in cui si assume che gli effetti dei trattamenti varino casualmente tra le unità sperimentali, consentendo una stima della variabilità individuale. | | Controllo Sperimentale | Tecniche utilizzate per manipolare o eliminare variabili estranee che potrebbero influenzare i risultati di uno studio, al fine di isolare l'effetto delle variabili di interesse. | | Random Digits (Numeri Casuali) | Sequenze di numeri generate casualmente, utilizzate per garantire l'imparzialità e l'indipendenza nell'assegnazione dei trattamenti o nella selezione dei campioni negli studi scientifici. | | Wash-out Period | Un intervallo di tempo in un disegno crossover in cui si sospende la somministrazione di un trattamento per consentire l'esaurimento di eventuali effetti residui prima di passare al trattamento successivo. | | Carry-Over Effect | L'influenza persistente di un trattamento precedente sulla risposta a un trattamento successivo in uno studio crossover, che richiede un'attenta gestione o controbilanciamento. | | Obiettivazione | Il processo scientifico di distanziamento e neutralità nell'osservazione e nell'analisi dei dati, garantendo che i risultati siano indipendenti dalle intenzioni o dalle aspettative del ricercatore. | | Falsificazione | Il principio secondo cui una teoria scientifica deve essere formulata in modo tale da poter essere potenzialmente confutata da prove empiriche, un aspetto cruciale del metodo scientifico proposto da Popper. | | Paradigma (Kuhn) | Un modello concettuale e metodologico dominante in una disciplina scientifica in un dato momento storico, che guida la ricerca e l'interpretazione dei fenomeni, soggetto a cambiamenti rivoluzionari. | | Errore di Tipo I (Falso Positivo) | L'errore di rifiutare l'ipotesi nulla quando questa è in realtà vera nella popolazione, portando a concludere erroneamente che esiste un effetto o una differenza quando non ce n'è. | | Errore di Tipo II (Falso Negativo) | L'errore di non rifiutare l'ipotesi nulla quando questa è in realtà falsa nella popolazione, portando a concludere erroneamente che non esiste un effetto o una differenza quando invece c'è. | | Variabile Indipendente | La variabile in uno studio che viene manipolata o modificata dal ricercatore per osservarne l'effetto su una variabile dipendente. | | Variabile Dipendente | La variabile in uno studio che viene misurata per osservare come viene influenzata dalla variabile indipendente. | | Campionamento Probabilistico | Tecniche di campionamento in cui ogni membro della popolazione ha una probabilità nota e non nulla di essere selezionato per il campione, garantendo una maggiore rappresentatività e generalizzabilità dei risultati. | | Campionamento Casuale Semplice | Una tecnica di campionamento probabilistico in cui ogni membro della popolazione ha la stessa probabilità di essere selezionato e ogni selezione è indipendente dalle altre. | | Campionamento Casuale Stratificato | Una tecnica di campionamento probabilistico in cui la popolazione viene divisa in sottogruppi (strati) e si effettua un campionamento casuale da ciascuno strato, garantendo la rappresentatività dei sottogruppi. | | Campionamento a Gruppi (Cluster Sampling) | Una tecnica di campionamento probabilistico in cui la popolazione viene divisa in gruppi (cluster) e si selezionano casualmente alcuni cluster, analizzando poi tutti o un campione casuale di unità all'interno dei cluster selezionati. | | Matching | Una tecnica utilizzata per creare gruppi equivalenti in uno studio, appaiando i partecipanti in base a caratteristiche rilevanti (es. età, genere) per ridurre la varianza d'errore e aumentare la precisione delle stime. | | Legge dell'Equilibrio | Non presente nel testo come "Legge dell'Equilibrio", ma il concetto di bilanciamento è centrale nei disegni sperimentali per garantire che ogni trattamento sia confrontato equamente attraverso blocchi o sequenze. | | Disegno Fattoriale | Un disegno di ricerca in cui vengono manipolate contemporaneamente due o più variabili indipendenti, consentendo di studiare sia gli effetti principali di ciascuna variabile sia le loro interazioni. |

# Definitie en onderscheid van psychologie Dit deel van de studiehandleiding definieert psychologie en verklaart hoe het zich onderscheidt van intuïtieve mensenkennis en andere menswetenschappen, met aandacht voor de wetenschappelijke benadering en empirische gegevensverzameling. ### 1.1 Wat is psychologie? Psychologie kan worden omschreven als de **wetenschappelijke studie van het individuele gedrag en de mentale activiteiten van het individu** [2](#page=2). * **Focus op het individu:** De specifieke invalshoek van de psychologie is het bestuderen van gedrag op het niveau van het individu, waarbij factoren binnen de persoon zelf of in zijn onmiddellijke omgeving centraal staan [1](#page=1). * **Onderscheid met andere menswetenschappen:** * **Sociologie:** Onderzoekt menselijk gedrag binnen een ruimere maatschappelijke context [1](#page=1). * **Antropologie:** Richt zich voornamelijk op het gedrag van (sub-)culturen en etnische bevolkingsgroepen [1](#page=1). * **Biologie:** Spitst zich voornamelijk toe op de lichamelijke aspecten van gedrag [1](#page=1). * **Ontstaan van studiedomeinen:** Verschillende studiedomeinen in de psychologie zijn ontstaan vanuit de overlap met andere menswetenschappen [2](#page=2): * **Sociale psychologie:** Ontstaan uit de kruisbestuiving van psychologie met sociologie [2](#page=2). * **Crossculture psychologie:** Ligt op het snijpunt van psychologie en antropologie [2](#page=2). * **Biologische psychologie:** Brengt inzichten van psychologie en biologie samen [2](#page=2). ### 1.2 Psychologie versus intuïtieve mensenkennis Intuïtieve mensenkennis, ook wel gezond verstand genoemd, verschilt fundamenteel van de wetenschappelijke benadering van gedrag [3](#page=3). * **Intuïtieve mensenkennis:** * Verwijst naar inzichten die ontstaan uit de talrijke ervaringen in het leven met anderen en met onszelf [3](#page=3). * Het is de kunst om mensen snel te doorgronden, aan te voelen wat er in hen omgaat en gepast te reageren [1](#page=1). * Vaak gebaseerd op toevallige en subjectieve indrukken uit het dagelijks leven [4](#page=4). * Kan leiden tot vooroordelen en stereotypen door selectieve aandacht voor opvallende of afwijkende gebeurtenissen [5](#page=5). * Voorbeelden van intuïtieve inzichten zijn terug te vinden in spreekwoorden en zegswijzen [3](#page=3). * **Wetenschappelijke psychologie:** * Streeft naar objectieve en systematische observaties [4](#page=4). * Maakt gebruik van gecontroleerde situaties om storende factoren uit te schakelen of te neutraliseren [6](#page=6). * Zoekt naar diepere verklaringen en structurele verbanden, vaak ingebed in theorieën [7](#page=7). * Verzamelt en analyseert gegevens methodisch [7](#page=7). #### 1.2.1 Verschillen in het verzamelen van gegevens De wijze waarop gegevens worden verzameld, vormt een cruciaal onderscheid tussen intuïtie en wetenschap. * **Objectieve vaststellingen:** Wetenschap baseert zich op observaties die herhaalbaar en controleerbaar zijn door elke onderzoeker, om persoonlijke kleur te vermijden [4](#page=4). * **Objectiviteitsbeginsel:** Wetenschappelijke uitspraken vertrekken vanuit objectieve gegevens die ongeacht de waarnemer hetzelfde lijken [4](#page=4). * **Gebruik van instrumenten:** Thermometers, tijdklokken en bloeddrukmeters helpen bij objectieve metingen [4](#page=4). * **Intersubjectiviteit:** Bij subjectieve beoordelingen (bv. kwaliteit van een opstel) wordt gekeken naar de mate van overeenkomst tussen verschillende onafhankelijke waarnemers [4](#page=4). * **Systematische observaties:** Wetenschappers streven ernaar om ofwel álle relevante observaties systematisch bij te houden, ofwel een representatief aantal te verzamelen. Dit voorkomt een eenzijdig beeld van de werkelijkheid [5](#page=5). * **In gecontroleerde situaties:** Om vertekeningen door storende factoren te vermijden, vinden wetenschappelijke observaties bij voorkeur plaats in een gecontroleerde omgeving, zoals een laboratorium. Dit kan ook door speciale meetapparatuur [6](#page=6). #### 1.2.2 Verschillen in het zoeken naar samenhangen Naast het beschrijven van fenomenen, zoekt de psychologie naar verbanden en verklaringen. * **Intuïtief zoeken naar verbanden:** * Gebeurt vaak snel en oppervlakkig [7](#page=7). * Is niet altijd kritisch en stelt zich weinig vragen bij de oorzaak [7](#page=7). * Verbanden worden soms aangenomen op basis van een gevoel of intuïtie [7](#page=7). * **Wetenschappelijk zoeken naar verbanden:** * Vereist zorgvuldig methodisch onderzoek [7](#page=7). * Zoekt naar diepere verklaringen en kaderen verbanden binnen bredere theorieën [7](#page=7). * Beweringen en theorieën worden herhaaldelijk getoetst aan nieuwe gegevens [7](#page=7). ### 1.3 Wetenschappelijke onderzoeksmethoden De psychologie maakt gebruik van verschillende methoden om verbanden te onderzoeken en te verklaren. * **Beschrijvende methode:** * Brengt een situatie in kaart zoals ze is [7](#page=7). * Kan kwalitatief (woordelijke beschrijvingen) of kwantitatief (cijfermatig) zijn [7](#page=7). * Maakt vaak gebruik van kleine steekproeven, zoals bij een gevalstudie [7](#page=7). * Is systematisch en omzichtiger dan intuïtieve benaderingen, maar blijft gevoelig voor subjectiviteit [8](#page=8). * **Verkennende methode:** * Onderzoekt samenhangen en verschillen tussen fenomenen [8](#page=8). * Gebruikt statistische correlaties om de sterkte van verbanden tussen variabelen aan te geven [8](#page=8). * **Variabele:** Een kenmerk dat verschillende verschijningsvormen kan aannemen [8](#page=8). * **Positieve correlatie:** Twee variabelen hangen in dezelfde richting samen [8](#page=8). * **Negatieve correlatie:** Twee variabelen hangen in tegengestelde richting samen [8](#page=8). * **Nulcorrelatie:** Er is geen verband tussen de variabelen [8](#page=8). * Kan enkel een verband aantonen, maar niet wat oorzaak en gevolg is [10](#page=10). * **Verklarende methode:** * Doel is om te weten of de ene variabele de andere veroorzaakt [8](#page=8). * De meest zuivere manier hiervoor is **experimenteel onderzoek** [8](#page=8). * **Afhankelijke variabele (AV):** Het fenomeen waarvan men wil weten waardoor het beïnvloed wordt [9](#page=9). * **Onafhankelijke variabele (OV):** De omstandigheid waarvan men vermoedt dat ze invloed heeft op de AV [9](#page=9). * **Experimentele groep:** De groep die de OV krijgt toegediend [9](#page=9). * **Controlegroep:** De groep die de OV niet krijgt toegediend, dient als vergelijking [9](#page=9). * Kan een **causale of oorzakelijke relatie** aantonen [10](#page=10). * **Hoofdeffect:** De afzonderlijke invloed van een onafhankelijke variabele op de afhankelijke variabele [10](#page=10). * **Interactie-effect:** Het effect van de ene onafhankelijke variabele wordt beïnvloed door een andere onafhankelijke variabele [10](#page=10). ### 1.4 Inkaderen in een bredere theorie en empirische toetsing Wetenschappelijke psychologie streeft ernaar om bevindingen te plaatsen binnen bredere theoretische kaders en deze voortdurend te toetsen. * **Inkaderen in een bredere theorie:** * Wetenschappers zoeken naar diepere verklaringen voor waargenomen verbanden [11](#page=11). * Dit leidt tot de ontwikkeling van modellen en **theorieën**: netwerken van relaties die aangeven hoe verschillende gebeurtenissen met elkaar in verband staan [11](#page=11). * Een deugdelijke theorie is een samenhangend geheel van beweringen, inclusief hypothesen die getoetst kunnen worden [11](#page=11). * Het doel is om de te onderzoeken werkelijkheid inzichtelijk te maken en gebeurtenissen te verklaren en te voorspellen [11](#page=11). * **Empirische toetsing:** * Wetenschappelijke beweringen zijn **voorlopig** en kunnen nooit definitief bewezen worden [12](#page=12). * **Falsificatie:** Het aantonen dat een bewering *niet* klopt is mogelijk [12](#page=12). * **Verificatie:** Het positief bewijzen van de waarheid van een algemeen geldende uitspraak is principieel onmogelijk [12](#page=12). * **Empirische cyclus:** Wetenschappelijke kennis groeit door een voortdurende confrontatie tussen zintuiglijke waarnemingen (empirische vaststellingen) en theoretische uitwerkingen. Deze cyclus omvat de stappen: observatie, inductie (hypothesevorming), deductie (voorspellingen afleiden), en toetsing [12](#page=12) [13](#page=13). * Het kritisch terugkoppelen van theoretische uitspraken aan concreet feitenmateriaal is kenmerkend voor empirische wetenschappen [13](#page=13). > **Tip:** Het is belangrijk om het verschil te blijven zien tussen de alledaagse, intuïtieve mensenkennis en de systematische, kritische benadering van de wetenschappelijke psychologie. Intuïtie kan nuttig zijn als inspiratiebron voor onderzoek, maar dient altijd kritisch getoetst te worden aan empirische gegevens. --- # Geschiedenis van de psychologie De geschiedenis van de psychologie wordt gekenmerkt door de overgang van filosofische speculatie naar een wetenschappelijke discipline, met de opkomst van diverse stromingen die elk een unieke kijk op de menselijke geest en gedrag boden [14](#page=14). ### 2.1 De verre voorgeschiedenis De intuïtieve psychologie is zo oud als de mensheid zelf, met vroege inzichten over menselijk gedrag die werden doorgegeven via spreekwoorden en mythen. De opkomst van de filosofie in het Oude Griekenland, met denkers als Socrates, Plato en Aristoteles, bracht systematiek in het denken over menselijke aangelegenheden. Na een periode waarin de Kerk het intellectuele discours domineerde, markeerden de 16e eeuwse ontdekkingsreizen, de boekdrukkunst en de herontdekking van antieke teksten een keerpunt in het Westerse denken. Dit leidde tot een grotere nadruk op de menselijke waarneming en denkvermogens, en de kiemen van de moderne wetenschappen werden gelegd [14](#page=14) [15](#page=15). #### 2.1.1 Ontwikkelingen in de filosofie Binnen de filosofie ontstonden twee belangrijke stromingen die de basis legden voor de wetenschappelijke psychologie: * **Rationalisme:** Vertegenwoordigd door René Descartes, legde deze stroming de nadruk op het logisch redeneren (ratio) als bron van kennis. Descartes' filosofie was gebaseerd op methodische twijfel en resulteerde in het idee van de *res cogitans* (de denkende geest) en de *res extensa* (de materiële wereld). Hij onderscheidde de immateriële en vrije geest van het materiele lichaam, wat de wetenschappelijke studie van de geest bemoeilijkte [15](#page=15) [16](#page=16). * **Empirisme:** Met John Locke als prominente figuur, benadrukte deze stroming het belang van zintuiglijke waarneming (empirie). Locke verwierp het idee van aangeboren ideeën en stelde dat de mens ter wereld komt als een *tabula rasa* (onbeschreven blad). Het bewustzijn, als verzameling van zintuiglijke indrukken, werd het centrale onderzoeksobject, wat een stap dichter bij een wetenschappelijke bewustzijnspsychologie was. John Stuart Mill stelde later dat wetenschap gebaseerd moet zijn op controleerbare en experimenteel toetsbare vaststellingen [15](#page=15) [17](#page=17). #### 2.1.2 Impulsen vanuit de natuurwetenschappen De natuurwetenschappen hadden een dubbele impact op de opkomst van de psychologie: * Ze stimuleerden psychologische vragen over de aard en betrouwbaarheid van kennis [18](#page=18). * Ontdekkingen in de natuurwetenschappen leidden tot nieuwe, psychologische vraagstukken, bijvoorbeeld over de perceptie van de werkelijkheid [18](#page=18). Onderzoekers, met name fysiologen en natuurkundigen, begonnen deze psychologische problemen aan te pakken met wetenschappelijke instrumenten, wat resulteerde in de **psychofysica**. Hierin werden empirische wetmatigheden ontdekt, zoals Ernst Weber's wet over het verschilwaarnemingsdrempel, die stelt dat de benodigde toename in prikkelintensiteit afhankelijk is van de grootte van de uitgangsprikkel [18](#page=18). > **Tip:** De psychofysica kan gezien worden als een voorloper van de wetenschappelijke psychologie, omdat het experimentele methoden toepaste op psychologische vraagstukken. ### 2.2 De psychologie als wetenschap van het bewustzijn Halverwege de 19e eeuw was het terrein voldoende voorbereid voor de oprichting van een wetenschappelijke psychologie [18](#page=18). #### 2.2.1 Wundt en het structuralisme Wilhelm Wundt (1832-1920) wordt algemeen beschouwd als de vader van de wetenschappelijke psychologie, met name door de oprichting van het eerste laboratorium voor experimentele psychologie in Leipzig in 1879 [18](#page=18). * **Experimentele methode:** Wundt introduceerde de experimentele methode, waarbij fenomenen werden uitgelokt om ze onder gecontroleerde omstandigheden te bestuderen, met name voor eenvoudige processen zoals waarneming [19](#page=19). * **Structuralisme:** Edward Titchener, een leerling van Wundt, trachtte de structuur van de geest te analyseren door deze op te delen in elementaire bouwstenen, vergelijkbaar met de chemie en anatomie. Hij gebruikte hiervoor de **introspectie** (naar binnen kijken) om de subjectieve ervaringen van proefpersonen te beschrijven. In Amerika werd deze stroming bekend als structuralisme [19](#page=19). * **Kritiek:** De weinig inspirerende inhoud en het subjectieve karakter van de introspectiemethode leidden uiteindelijk tot het failliet van het structuralisme [19](#page=19). #### 2.2.2 Het functionalisme In Amerika sloeg de structuralistische bewustzijnspsychologie minder aan. Men was meer geïnteresseerd in praktische vragen over probleemoplossing en aanpassing aan nieuwe situaties. Dit leidde tot het **functionalisme**, dat zich richtte op de werking (het functioneren) en het nut (de functie) van het bewustzijn [19](#page=19) [20](#page=20). * **Methoden:** Functionalisten gebruikten aanvankelijk experimenten en introspectie, maar breidden dit later uit met externe observatie van gedrag en dierproeven. De evolutietheorie van Charles Darwin, die stelde dat soorten geleidelijk aanpassen aan hun omgeving, gaf mede vorm aan deze interesse in aanpassing en de continuïteit tussen mens en dier [20](#page=20). * **Dynamische activiteiten:** De term 'bewustzijn' werd vervangen door 'mental activities' om de dynamische innerlijke leer- en denkprocessen te beschrijven [20](#page=20). ### 2.3 De behavioristische revolutie Er was een algemene trend weg van het directe bewustzijnsonderzoek naar de studie van waarneembaar gedrag [21](#page=21). * **Reflexologie:** In Rusland ontwikkelde Ivan Pavlov de **reflexologie**, die de speekselafscheiding van honden kon koppelen aan willekeurige prikkels via conditionering [21](#page=21). * **Behaviorisme:** John Broadus Watson lanceerde in 1913 het Amerikaanse **behaviorisme**, dat stelde dat psychologie zich uitsluitend moet richten op objectief waarneembaar gedrag (S-R-schema: stimulus-respons) en alle verwijzingen naar mentale activiteiten moet afwijzen. Watson geloofde dat gedrag verklaard kon worden door de koppeling van eenvoudige S-R-verbindingen, en dat complexe gedragingen konden worden verklaard en voorspeld. Het experiment met Little Albert toonde aan hoe angst kon worden geconditioneerd [21](#page=21) [22](#page=22). > **Tip:** Het behaviorisme legde een sterke nadruk op objectiviteit en meetbaarheid, wat de psychologie als wetenschap versterkte, maar ging ten koste van de interesse in innerlijke processen. ### 2.4 Nieuwe klemtonen in Europa Naast het behaviorisme ontstonden in Europa verschillende stromingen die zich afzetten tegen de klassieke bewustzijnspsychologie en het behaviorisme. #### 2.4.1 De gestaltpsychologie Duitse onderzoekers begin 20e eeuw betwistten de opvatting dat waarneming een optelling van elementaire indrukken is. Zij introduceerden het concept van **Gestalt** (figuur, vorm, patroon) [23](#page=23). * **Holistische benadering:** Een Gestalt is een geheel dat niet te herleiden is tot de som van zijn delen, maar eigen kenmerken heeft (gestaltkwaliteiten) [23](#page=23). * **Toepassingen:** De gestaltprincipes werden toegepast op waarneming, denken (Köhlers 'aha-erlebnis') en sociale psychologie (Kurt Lewins groepsdynamica) [24](#page=24). > **Voorbeeld:** Het bekende logo van een bekend zuivelmerk (foto A) spreekt meer aan dan een vergelijkbare tekening met omgekeerde mond (foto B) omdat de Gestalt van het lachende gezicht een positieve connotatie heeft [23](#page=23). #### 2.4.2 De dieptepsychologie Rond 1890 ontstond vanuit de psychiatrie de **dieptepsychologie**, met de psychoanalyse van Sigmund Freud als belangrijkste vertegenwoordiger [24](#page=24). * **Onbewuste motieven:** Deze stroming verklaart gedrag niet vanuit bewuste overwegingen, maar vanuit diepere, onbewuste motieven die actief uit het bewustzijn verbannen (verdrongen) zijn [24](#page=24). * **Invloed op gedrag:** Verdrongen inhoud kan via dromen, versprekingen, etc., invloed uitoefenen op gedrag [25](#page=25). * **Kritiek:** De wetenschappelijke waarde van dieptepsychologie wordt betwist vanwege de vage begrippen, hoewel ze inzichten kan bieden in complex menselijk gedrag [25](#page=25). ### 2.5 Amerika en de herontdekking van het innerlijke Sommige Europese stromingen, en later ook Amerikaanse, keerden zich tegen de excessen van het behaviorisme. #### 2.5.1 Het neobehaviorisme Hoewel de ambitie van het behaviorisme was om gedrag volledig te verklaren vanuit S-R-relaties, bleek dit in de praktijk te simpel. Het **neobehaviorisme** erkende de noodzaak om rekening te houden met interne factoren van het organisme (O-factoren), wat leidde tot het S-O-R-model. De 'black box' van innerlijke processen werd geopend om gedrag beter te begrijpen, zij het indirect via experimenten [25](#page=25) [26](#page=26). #### 2.5.2 De humanistische psychologie Als reactie op het behaviorisme en de psychoanalyse ontstond in de jaren 1950 in Amerika de **humanistische psychologie** [26](#page=26). * **Menselijke potentieel:** Deze stroming benadrukte thema's als creativiteit, vriendschap en geluk, die onderbelicht waren in de gangbare psychologie [27](#page=27). * **Kritiek op bestaande stromingen:** Men verwierp de focus van het behaviorisme op dieren en de focus van de psychoanalyse op abnormaal gedrag [27](#page=27). * **Methodologie:** De humanistische psychologie ging vaak nonchalant om met methodologische nauwgezetheid, waarbij inhoud primeerde boven vorm. Hoewel het als aparte stroming minder lang standhield, had de aandacht voor het typisch menselijke wel invloed op latere ontwikkelingen [27](#page=27). > **Tip:** De humanistische psychologie was een belangrijke katalysator voor het verbreden van de psychologische focus naar positieve aspecten van menselijk functioneren. ### 2.6 Hedendaagse stromingen in de psychologie Naast de historische stromingen, hebben recente ontwikkelingen geleid tot nieuwe benaderingen: #### 2.6.1 De cognitieve psychologie Voortbouwend op het neobehaviorisme, richt de **cognitieve psychologie** zich sinds de jaren 1960 op de studie van innerlijke processen zoals waarneming, geheugen en denken [28](#page=28). * **Actieve informatieverwerkers:** Mensen worden gezien als actieve informatieverwerkers die zelf vorm en inhoud geven aan hun ervaringen, beïnvloed door verwachtingen en kennis [28](#page=28). * **Openen van de black box:** De cognitieve psychologie probeert de 'black box' te openen via ingenieuze experimenten, met nadruk op objectiviteit en empirische toetsing [28](#page=28). #### 2.6.2 De biologische psychologie De **biologische psychologie** onderzoekt de impact van biologische invloeden op gedrag, met een groeiende interesse sinds Darwins evolutietheorie [29](#page=29). * **Ethologie:** Bestudeert soort-specifiek gedrag van dieren in hun natuurlijke omgeving [29](#page=29). * **Sociobiologie en Evolutionaire psychologie:** Zoeken naar evolutionaire wortels van menselijk gedrag, rekening houdend met biologische factoren, opvoeding en cultuur [29](#page=29). * **Fysiologische psychologie en Psychofysiologie:** Onderzoeken de neurologische mechanismen achter gedrag en de impact van gedrag op fysiologisch functioneren, respectievelijk. Neuropsychologie richt zich op hersenletsels en hun effecten op gedrag [30](#page=30). > **Voorbeeld:** Onderzoek naar de aantrekking tussen partners op basis van genetische compatibiliteit, gemedieerd door feromonen, illustreert de invloed van biologische factoren op sociaal gedrag [29](#page=29). #### 2.6.3 De positieve psychologie Voortkomend uit de humanistische psychologie, richt de **positieve psychologie** zich op de wetenschappelijke studie van positief menselijk functioneren, welzijn, geluk en zelfontplooiing. Deze stroming streeft naar een empirisch beter onderbouwde benadering dan de humanistische psychologie, met als doel de positieve groeikrachten in de mens te bevorderen [30](#page=30). > **Tip:** De moderne psychologie is een lappendeken van verschillende benaderingen, die elk waardevolle inzichten bieden in de complexiteit van de menselijke geest en gedrag. Het begrijpen van deze historische ontwikkeling is cruciaal voor een volledig begrip van de huidige psychologie. --- # Studiedomeinen binnen de psychologie Dit onderwerp zet de verschillende specialisaties binnen de psychologie uiteen, met een onderscheid tussen theoretische en toegepaste psychologie, en beschrijft hun specifieke focus en onderverdelingen. ### 3.1 Algemeen overzicht van studiedomeinen Binnen de psychologie zijn er door de jaren heen diverse specialismen ontstaan die zijn uitgegroeid tot aparte deeldisciplines, vanwege de complexiteit van het studieobject en de veelzijdigheid van de praktische doelstellingen. De belangrijkste indeling is het onderscheid tussen de theoretische en de toegepaste psychologie [31](#page=31). * **Theoretische psychologie:** Gericht op het vergaren van pure kennis over hoe mensen psychologisch in elkaar zitten en wat hun gedrag beïnvloedt [31](#page=31). * **Toegepaste psychologie:** Richt zich op praktische toepassingen, zoals het vinden van concrete strategieën om gedrag te voorspellen en bij te sturen in diverse situaties [31](#page=31). #### 3.1.1 Theoretische psychologie De theoretische psychologie omvat verschillende subdisciplines die elk een specifiek aspect van het menselijk psychisch functioneren bestuderen. ##### 3.1.1.1 Algemene psychologie (functieleer) De algemene psychologie, ook wel functieleer genoemd, bestudeert de meest algemene psychologische processen die in vrijwel elk gedrag een rol spelen. Deze omvatten waarneming, geheugen, automatische leerprocessen, denken, motivatie, en gevoelens en emoties. Sommige onderzoekers specialiseren zich verder binnen de algemene psychologie, wat leidt tot subdisciplines zoals waarnemingspsychologie, motivatiepsychologie en leerpsychologie [31](#page=31) [32](#page=32). ##### 3.1.1.2 Differentiële psychologie De differentiële psychologie richt zich op de verschillen tussen mensen. Dit omvat variaties in de snelheid en efficiëntie van probleemoplossing (intelligentie), de omgang met anderen, en reacties op succes en falen (persoonlijkheidstrekken). Het geheel van gedragskenmerken waarin individuen verschillen, wordt iemands persoonlijkheid genoemd, wat ook wel bekend staat als persoonlijkheidspsychologie. De focus ligt op algemene wetmatigheden en hoe kenmerken samenhangen, zoals de eigenschappen spraakzaam, impulsief en sociaal die gegroepeerd kunnen worden onder extraversie [32](#page=32). De term 'differentiële psychologie' is breder dan 'persoonlijkheidspsychologie', omdat het ook verschillen tussen groepen bestudeert. Hieronder vallen onder andere genderpsychologie en crossculturele psychologie, die onderzoeken hoe mannen en vrouwen, of mensen uit verschillende culturen, verschillen in hun denken, waarnemen of uiten van emoties [32](#page=32). * **Crossculturele psychologie:** Bestudeert specifiek de verschillen in psychisch functioneren tussen mensen uit westerse en niet-westerse culturen. Dit is belangrijk om te voorkomen dat bevindingen uit Amerikaans en Europees onderzoek te gemakkelijk worden geëxtrapoleerd naar alle mensen. De WEIRD-sociëteiten (Western, Educated, Industrialized, Rich, Democratic) worden als potentieel misleidend beschouwd voor het representeren van de 'menselijke natuur' [32](#page=32). ##### 3.1.1.3 Ontwikkelingspsychologie De ontwikkelingspsychologie bestudeert veranderingen in gedrag gedurende de verschillende levensfasen. Aspecten als waarneming, denken, geheugen, motoriek en sociale gerichtheid evolueren door de levensloop. Verdere uitsplitsingen zijn kinderpsychologie, adolescentiepsychologie, psychologie van de volwassenheid en gerontopsychologie (psychologie van de ouderdom). Wanneer alle levensfasen, van voor de geboorte tot het einde van het leven, worden bestudeerd, spreekt men van levenslooppsychologie [33](#page=33). ##### 3.1.1.4 Sociale psychologie De sociale psychologie onderzoekt gedrag voor zover dit beïnvloed wordt door of invloed uitoefent op andere mensen. In tegenstelling tot sociologie, richt de sociale psychologie zich op het gedrag van individuen in hun interactie met andere individuen of kleine groepen, en niet op sociale netwerken of brede maatschappelijke fenomenen. Thema's die aan bod komen zijn onder meer hoe mensen een beeld vormen van zichzelf en anderen, samenwerking, hulpverlenend gedrag, de gevolgen van competitie, en de beïnvloeding van opinies en attitudes [33](#page=33). ##### 3.1.1.5 Psychopathologie De psychopathologie onderzoekt afwijkend gedrag en omvat een overzicht van gedrags- en persoonlijkheidsstoornissen, hun kenmerken, oorzaken, preventie en behandeling. Ondanks de focus op afwijkend gedrag, behoort de psychopathologie in essentie tot de theoretische psychologie en mag niet verward worden met klinische psychologie [33](#page=33). #### 3.1.2 Toegepaste psychologie De toegepaste psychologie richt zich op het verbeteren van de aansluiting tussen het individu en zijn omgeving, hetzij door de omgeving aan te passen aan het individu, hetzij door het individu aan te passen aan zijn omgeving. De concrete werkwijzen verschillen per werkdomein [33](#page=33). ##### 3.1.2.1 Schoolpsychologie Schoolpsychologie streeft naar een optimale afstemming tussen individuele leerlingen en de school. Dit omvat begeleiding bij studiekeuze en studieproblemen, evenals het adviseren over de afstemming van het onderwijs en de schoolse sfeer op de mogelijkheden, noden en interesses van leerlingen [33](#page=33). ##### 3.1.2.2 Arbeids- en organisatiepsychologie Deze discipline richt zich op het beter op elkaar afstemmen van de individuele werknemer en zijn werkomgeving, ten behoeve van een goed functionerende organisatie. Dit omvat het selecteren en plaatsen van de juiste medewerkers, het organiseren van opleidingen, en aandacht voor menselijke verhoudingen (HRM-beleid), materiële arbeidsomstandigheden en werkvoorwaarden [34](#page=34). ##### 3.1.2.3 Klinische psychologie Klinische psychologie begeleidt individuen die problemen ervaren in hun privésituatie (individueel, relationeel, gezins- of sociaal) bij het zoeken naar oplossingen. Dit omvat diagnose en het opstellen van een behandelingsplan met individuele of groepsgerichte trainingen en therapieën. Soms wordt een systeemgerichte benadering toegepast die ook de context (gezin, school, organisatie) betrekt [34](#page=34). * **Verwarring met psychiatrie:** De klinische psychologie wordt vaak verward met psychiatrie. Psychiatrie is een specialisatie binnen de geneeskunde, waarbij de psychiater een arts is die vanuit een medisch model werkt en zich richt op medicamenteuze behandeling of het opsporen van innerlijke complexen en psychotrauma's [34](#page=34). ##### 3.1.2.4 Andere toegepaste domeinen Naast de drie dominante toepassingsgebieden bestaan er vele andere. Enkele voorbeelden zijn [34](#page=34): * **Medische psychologie:** Psychologische omkadering van zieke mensen [34](#page=34). * **Gezondheidspsychologie:** Preventief gericht, onderzoekt hoe gedrag gezondheid kan optimaliseren [34](#page=34). * **Sportpsychologie:** Verbetert sportprestaties door advies en mentale training [35](#page=35). * **Verkeerspsychologie:** Streeft naar efficiëntere en veiligere verkeersorganisatie en signalisatie [35](#page=35). * **Reclamepsychologie:** Onderzoekt hoe koopgedrag gestimuleerd of georiënteerd kan worden [35](#page=35). * **Forensische (gerechts)psychologie:** Beoordeelt onder andere de betrouwbaarheid van getuigenverklaringen [35](#page=35). * **Crisispsychologie:** Begeleidt slachtoffers en getraumatiseerde hulpverleners bij rampen en aanslagen [35](#page=35). * **Interculturele psychologie:** Richt zich op etnisch-culturele verschillen binnen de westerse cultuur en de daarmee gepaard gaande problemen [35](#page=35). ##### 3.1.2.5 Parapsychologie Parapsychologie, los van de psychologie, presenteert zich als de wetenschap van paranormale verschijnselen die de klassieke wetenschap niet kan verklaren. Dit omvat buitenzintuiglijke waarnemingen (telepathie, helderziendheid) en psychokinese. Wetenschappelijke controle wordt bemoeilijkt doordat deze verschijnselen moeilijk experimenteel op te roepen zijn en vaak gebaseerd zijn op dubieuze, niet-herhaalbare vaststellingen. Het gebrek aan onbevooroordeeld onderzoek door overtuigde gelovigen is eveneens een probleem. Organisaties zoals SKEPP en skepsis.nl beogen wetenschappelijke onwaarheden te weerleggen en reiken prijzen uit voor het aantonen van paranormale krachten onder gecontroleerde omstandigheden, welke tot op heden nooit zijn toegekend [35](#page=35). --- # Waarneming als een psychologisch proces Waarneming is een actief, doelgericht en constructief proces van informatieverwerking dat leidt tot een betekenisvolle representatie van de werkelijkheid. ### 4.1 Het waarnemingsproces in vogelvlucht Waarnemen is meer dan het passief registreren van zintuiglijke prikkels; het is een actieve constructie van de werkelijkheid door de hersenen, gebaseerd op de informatie die via de zintuigen wordt ontvangen. De hersenen selecteren, structureren en interpreteren deze prikkels om een bruikbaar beeld van de omgeving te vormen voor aangepast gedrag [37](#page=37). #### 4.1.1 De lange weg van prikkel tot waarneming Het waarnemingsproces begint met fysische prikkels die de zintuigen bereiken. Deze prikkels worden door receptoren (gespecialiseerde cellen of zenuwuiteinden) omgezet in zenuwimpulsen via transductie. Deze impulsen worden doorgestuurd naar de hersenen, waar ze geïnterpreteerd en geconstrueerd worden tot een waarneming [37](#page=37) [38](#page=38). * **Visuele waarneming:** Het beeld op het netvlies is omgekeerd. Staafjes zijn gevoelig voor lage lichtintensiteit (nachtzicht), terwijl kegeltjes gevoelig zijn voor kleur en meer licht nodig hebben; de meeste kegeltjes bevinden zich in de fovea (gele vlek). De blinde vlek, waar de oogzenuw het netvlies verlaat, wordt gecompenseerd door de hersenen. Kleur is geen eigenschap van het object zelf, maar een subjectieve interpretatie van de hersenen op basis van gereflecteerde golflengten [38](#page=38) [39](#page=39). * **Multizintuiglijke integratie:** Verschillende zintuigen werken samen; smaak wordt beïnvloed door geur en tast [40](#page=40). * **Invloed van andere processen:** Motoriek (actief opzoeken van prikkels), geheugen (herkenning), fantasie en denken (zien van dingen die er niet zijn), en behoeften, interesses en emoties (selectie en betekenisgeving) spelen een rol [40](#page=40). **Onderscheid Gewaarwording en Waarneming:** * **Gewaarwording (sensatie):** Onmiddellijk bewustzijnsinhoud na zintuiglijke prikkeling (bv. licht, geluid). Dit zijn passief geregistreerde prikkels [40](#page=40) [41](#page=41). * **Waarneming (percept):** Resultaat van diepgaande verwerking; betekenisvolle gehelen (bv. melodie, smaak). Dit zijn actieve verwerkingen van prikkels tot een gestructureerd geheel [40](#page=40) [41](#page=41). #### 4.1.2 Drie psychologische activiteiten De waarneming kan worden onderverdeeld in drie hoofdactiviteiten: * **Selectief:** Slechts een beperkt deel van de vele prikkels wordt verwerkt tot bewustzijnsinhoud [41](#page=41). * **Structurerend:** Wel verwerkte prikkels worden georganiseerd tot samenhangende gehelen met eigenschappen die niet in de oorspronkelijke delen aanwezig zijn [41](#page=41) [50](#page=50). * **Zingevend:** De gevormde gehelen krijgen betekenis, roepen herinneringen op en kunnen emotioneel raken [41](#page=41) [69](#page=69). Deze processen lopen vaak door elkaar en beïnvloeden elkaar wederzijds [42](#page=42). ### 4.2 Waarnemen is selecteren Niet alle prikkels die op ons afkomen, worden waargenomen. Er zijn verschillende beperkingen in de opname- en verwerkingscapaciteit. #### 4.2.1 De verschillende zintuigen * **Exteroceptieve zintuigen:** Ontvangen informatie van buitenaf (zicht, gehoor, reuk, tast, smaak). Afstandszintuigen (zicht, gehoor, reuk) waarschuwen voor gevaren en zijn cruciaal voor sociale interactie. Nabijheidszintuigen (tast, smaak) vereisen direct contact [43](#page=43). * **Interoceptieve zintuigen:** Ontvangen informatie van binnenuit het lichaam (honger, misselijkheid) [43](#page=43). * **Proprioceptieve zintuigen:** Informeren over de positie van het eigen lichaam (bewegingszin, evenwichtszin) [43](#page=43). #### 4.2.2 Het waarneembare spectrum Elk zintuig is gevoelig voor een specifiek type energie (adequate prikkel), maar kan slechts een beperkt deel van het totale bereik verwerken [44](#page=44). * **Zicht:** Het oog detecteert elektromagnetische stralen met golflengten tussen 380 en 700 nm (zichtbaar spectrum); ultraviolet en infrarood licht zijn fysisch reëel maar niet direct waarneembaar [44](#page=44). * **Gehoor:** Het oor neemt frequenties waar tussen 20 en 20.000 Hz; lagere en hogere frequenties zijn niet hoorbaar [45](#page=45). #### 4.2.3 De minimumintensiteit van de prikkels Prikkels moeten een bepaalde intensiteit hebben om waargenomen te worden. * **Absolute drempel (detectiedrempel):** De minimumintensiteit die nodig is om een prikkel te kunnen waarnemen. Deze drempel kan per persoon en per leeftijd verschillen [46](#page=46). * **Maximumdrempel ( pijndrempel):** Zeer intense prikkels kunnen waargenomen worden, maar veroorzaken pijn of weefselschade [46](#page=46). * **Differentiële drempel (verschildrempel):** Het minimumverschil tussen twee prikkels om ze als verschillend te kunnen onderscheiden [47](#page=47). **Wet van Weber:** Het juist waarneembare verschil (differentiële drempel) is een constante fractie ten opzichte van de uitgangsprikkel (Weberfractie). Dit principe geldt ook in andere domeinen, zoals economie (wet van afnemend grensnut) [47](#page=47) [48](#page=48). #### 4.2.4 De selectieve aandacht Aandacht fungeert als een filter die bepaalt welke informatie bewust wordt waargenomen. * **Externe factoren:** Intensiteit, grootte, contrast, verandering en beweging van prikkels [49](#page=49). * **Habituatie:** Gewenning aan constante prikkels, waardoor ze genegeerd worden [49](#page=49). * **Interne factoren:** Behoeften, interesses, verwachtingen en emoties [49](#page=49). * **Cocktailpartyfenomeen:** Het vermogen om één gesprek te volgen te midden van veel achtergrondgeluiden, maar plotseling te reageren als de eigen naam valt [49](#page=49). * **Subliminale waarneming:** Prikkels die onder de waarnemingsdrempel worden aangeboden, kunnen onbewust gedrag beïnvloeden [50](#page=50). * **Blindsight:** Patiënten met hersenletsel die blind zijn in een deel van hun gezichtsveld, kunnen toch objecten aanwijzen in die zone [50](#page=50). ### 4.3 Waarnemen is structureren De hersenen organiseren zintuiglijke informatie tot coherente gehelen. #### 4.3.1 Figuur en achtergrond Bij elke waarneming wordt een onderscheid gemaakt tussen een figuur (dat naar voren springt) en een achtergrond. De grenzen, beweging en details worden toegeschreven aan de figuur, die meer indruk maakt. Dit onderscheid is een hersenproces, niet inherent aan de gegevens op het netvlies [51](#page=51) [52](#page=52). #### 4.3.2 Structureringsfactoren De Gestaltpsychologie heeft wetten geformuleerd die beschrijven hoe prikkels worden gegroepeerd: * **Wet van de nabijheid:** Dichtbij elkaar staande prikkels worden als bij elkaar horend beschouwd [54](#page=54). * **Wet van de gelijkheid:** Gelijkende elementen worden als bij elkaar horend beschouwd [54](#page=54). * **Wet van het gemeenschappelijk lot:** Prikkels die hetzelfde ondergaan, worden als bij elkaar horend beschouwd [54](#page=54). * **Wet van de geslotenheid:** Er wordt voorkeur gegeven aan het zien van gesloten gehelen [54](#page=54). * **Wet van de continuïteit:** Voorkeur voor het herkennen van continue patronen [54](#page=54). * **Wet van de pregnantie:** De neiging om de meest eenvoudige, stabiele en betekenisvolle vorm (Gestalt) waar te nemen [55](#page=55). **Cognitief-psychologische benadering:** Waarneming wordt gezien als een informatieverwerkingsproces, bestaande uit: * **Bottom-up-proces:** Opbouw van waarneming vanuit individuele stimuli (kenmerkdetectoren, primaire schets, 2,5D-schets) [55](#page=55) [56](#page=56) [57](#page=57). * **Top-down-proces:** Waarneming wordt gestuurd door bestaande cognitieve schema's, kennis, ervaringen, behoeften en verwachtingen (patroon- en objectherkenning, verwachtingstheorie) [57](#page=57) [58](#page=58). #### 4.3.3 Herkennen van gestalten Gestalten zijn gehelen die meer omvatten dan de som van hun delen en 'gestaltkwaliteiten' bezitten [58](#page=58). * **Subjectieve contouren:** Omtrekken die niet fysiek aanwezig zijn, maar wel spontaan worden waargenomen (bv. een driehoek in figuur 3.10) [58](#page=58). #### 4.3.4 Waarnemingsconstanties Ondanks veranderingen in de geprojecteerde prikkels op het netvlies, nemen we objecten grotendeels constant waar. * **Grootteconstantie:** De waargenomen grootte van een object blijft constant, ongeacht de afstand (de hersenen corrigeren op basis van context en ervaring) [60](#page=60) [61](#page=61). * **Plaatsconstantie:** De waargenomen stabiliteit van de omgeving ondanks oogbewegingen (saccadische bewegingen) [61](#page=61) [62](#page=62). * **Vormconstantie:** De waargenomen vorm van een object blijft constant, ondanks veranderende kijkhoeken (de hersenen corrigeren op basis van afstand) [62](#page=62). * **Helderheids- en kleurconstantie:** De waargenomen helderheid en kleur van objecten blijven relatief constant, ondanks variaties in lichtomstandigheden (corrigeren op basis van omgeving en eerdere ervaring) [63](#page=63). #### 4.3.5 Waarnemingsillusies Foutieve waarnemingen die ontstaan door de toepassing van normale verwerkingsprogramma's onder ongewone omstandigheden. * **Ponzo-illusie:** Twee gelijke lijnstukken lijken verschillend in lengte door de interpretatie van perspectieflijnen [64](#page=64). * **Müller-Lyer-illusie:** Twee gelijke lijnstukken lijken verschillend in lengte door de interpretatie van hoeken als perspectiefaanduidingen [65](#page=65). * **Maanillusie:** De maan lijkt groter aan de horizon door de aanwezigheid van referentieobjecten die de afstand suggereren [66](#page=66). * **Treinillusie:** Wanneer de eigen trein beweegt, lijkt het alsof de naastgelegen trein de tegengestelde richting uitgaat door de figuur-achtergrondscheiding [67](#page=67). #### 4.3.6 Culturele verschillen in het structureringsproces Ervaringen en culturele achtergrond beïnvloeden de vatbaarheid voor waarnemingsillusies en de wijze van structurering. Mensen uit niet-westerse culturen kunnen minder gevoelig zijn voor bepaalde illusies door gebrek aan specifieke visuele ervaringen (bv. rechte wegen, rechte hoeken). Contextgevoeligheid kan verschillen, waarbij sommige culturen meer nadruk leggen op de achtergrond. Ook de perceptie van 'onmogelijke figuren' kan cultureel bepaald zijn [67](#page=67) [68](#page=68). ### 4.4 Waarnemen is interpreteren De waargenomen objecten en situaties krijgen betekenis, mede door top-down-processen die onze persoonlijke ervaringen, emoties en context weerspiegelen [69](#page=69). #### 4.4.1 De rol van vroegere ervaringen Vroegere ervaringen, gevormd door gezin, cultuur, media en persoonlijke gebeurtenissen, fungeren als 'besmeurde brillenglazen' die onze interpretatie van de werkelijkheid kleuren. Dit kan leiden tot misverstanden doordat interpretaties subjectief zijn [70](#page=70). #### 4.4.2 De affectieve ingesteldheid Verlangens, gevoelens en verwachtingen van het moment beïnvloeden de subjectieve betekenisgeving. * **Complementaire projectie:** Toeschrijven van aanvullende kenmerken aan anderen. * **Supplementaire projectie:** Toeschrijven van eigen kenmerken aan anderen [71](#page=71). #### 4.4.3 Invloed vanuit de bredere situatie Zintuiglijke kwaliteiten van objecten (kleur, vorm) en de omgeving waarin ze verschijnen (contrast, assimilatie) beïnvloeden de waarneming en de toegeschreven eigenschappen [72](#page=72) [73](#page=73). * **Contrastfenomeen:** De waargenomen eigenschappen van een object worden beïnvloed door de omringende objecten (bv. Ebbinghaus-illusie) [73](#page=73). * **Assimilatie-effect:** Objecten krijgen kenmerken toegeschreven die gelijkaardig zijn aan die van de omgeving, vooral bij geringe verschillen [73](#page=73). --- # Geheugenprocessen en -theorieën Het geheugen is een complex proces waarbij ervaringen worden vastgelegd, bewaard en later weer opgeroepen, wat ons gedrag informeert en verrijkt [74](#page=74). ### 5.1 De vele betekenissen van het woord ‘geheugen’ Het geheugen omvat diverse facetten en mechanismen, en kan op verschillende manieren worden ingedeeld op basis van de aard van de inhoud, de duur van opslag en de processen die betrokken zijn [75](#page=75). #### 5.1.1 Automatische en bewuste nawerking van geheugeninhouden Geheugeninhouden kunnen het gedrag direct beïnvloeden (impliciet geheugen) of moeten eerst bewust worden opgeroepen (expliciet geheugen) [75](#page=75). ##### 5.1.1.1 Expliciete en impliciete geheugenprocessen * **Expliciet geheugen (declaratief geheugen):** Dit verwijst naar het bewust kunnen oproepen van vroegere ervaringen in de vorm van herinneringen. Het stelt ons in staat om declareren wat we meegemaakt hebben. Dit hoofdstuk focust op het expliciete geheugen [75](#page=75). * **Impliciet geheugen (non-declaratief geheugen, procedureel geheugen):** Hierbij werken geheugeninhouden direct door op het gedrag, zonder het bewustzijn te passeren. Bekende voorbeelden zijn het aanleren van vaardigheden zoals lopen, fietsen of typen [75](#page=75) [76](#page=76). * **Knowing how vs. knowing that:** Impliciet geheugen wordt vaak geassocieerd met 'knowing how' (weten hoe iets te doen), terwijl expliciet geheugen neerkomt op 'knowing that' (weten dat iets gebeurd is of zo in elkaar zit) [76](#page=76). ##### 5.1.1.2 Episodisch en semantisch geheugen Binnen het expliciete geheugen worden twee onderscheiden gemaakt: * **Episodisch geheugen:** Slaat gebeurtenissen op in hun concrete tijdsverloop, voorzien van tijdruimtelijke contextuele labels. Dit vormt de basis van het autobiografische geheugen, ons besef van wie we zijn. Het omvat ook het **prospectieve geheugen**, dat ons helpt herinneren dat we toekomstige taken niet mogen vergeten [76](#page=76) [77](#page=77). * **Semantisch geheugen:** Orden informatie thematisch op basis van betekenis. Hier worden feiten, algemene kennis en concepten opgeslagen, los van de specifieke tijd en plaats van verwerving [77](#page=77) [78](#page=78). #### 5.1.2 Verschillen in tijdsduur en capaciteit Het geheugenproces doorloopt buffers met verschillende tijdsduren en capaciteiten: zintuiglijk, kortetermijn- en langetermijngeheugen [78](#page=78). ##### 5.1.2.1 Het zintuiglijke geheugen Dit systeem houdt zintuiglijke signalen kortstondig vast als een mentaal beeld, na het verdwijnen van de prikkel. Het maakt het samenvoegen van snel opeenvolgende inputgegevens mogelijk voor waarneming [78](#page=78). * **Functie:** Verlengt de aanwezigheid van informatie om waarnemingen te vormen, zoals een continue beweging in filmfragmenten of het samenvoegen van beelden tijdens oogbewegingen [78](#page=78). * **Duur:** * **Iconisch geheugen (visueel):** Maximaal 1 seconde [79](#page=79). * **Echoïsch geheugen (auditief):** Tot 4 seconden [79](#page=79). * **Niet een echt geheugenspoor:** Het zintuiglijke geheugen vormt geen blijvende structurele verandering in de hersenen, maar een functioneel spoor in neuronale circuits [80](#page=80). * **Nabeelden:** Moeten onderscheiden worden van zintuiglijke beelden; ze ontstaan door de langdurige prikkeling van zintuigreceptoren [80](#page=80). ##### 5.1.2.2 Het kortetermijngeheugen en het werkgeheugen Het kortetermijngeheugen (KTM) houdt waarnemingen een zekere tijd vast, voldoende voor directe reactie en eventuele opslag in het langetermijngeheugen [80](#page=80). * **Functie:** Maakt uitgesteld gedrag en complexe gedragingen mogelijk door informatie tijdelijk beschikbaar te houden in het bewustzijn. Essentieel voor het begrijpen van zinnen en denken [80](#page=80) [81](#page=81). * **Capaciteit:** Beperkt tot ongeveer 7 losse gegevens (chunks), variërend tussen 5 en 9 [81](#page=81). * **Chunking:** Het samenvoegen van elementen tot grotere, betekenisvolle eenheden vergroot de effectieve capaciteit [81](#page=81). * **Duur:** Meestal ongeveer 20 seconden, tenzij actief herhaald [81](#page=81). * **Onderhoudend herhalen (maintenance rehearsal):** Houdt informatie langer in het KTM, maar leidt niet tot permanente opslag [86](#page=86). * **Werkgeheugen:** Beschouwd als een actiever systeem dan alleen een opslagplaats. Het is een "werkplaats" waar binnenkomende gegevens actief bewerkt en met elkaar in verband gebracht kunnen worden, vergelijkbaar met het RAM-geheugen van een computer [82](#page=82). * **Deelsystemen van Baddeley & Hitch:** * **Centrale bestuurder (central executive):** Stuurt de aandacht en bepaalt de informatieverwerking [83](#page=83). * **Fonologische lus (phonological loop):** Houdt auditieve informatie kortstondig vast door inwendige herhaling [83](#page=83). * **Visuospatiaal werkblad (visuo-spatial sketchpad):** Houdt visuele en ruimtelijke informatie vast [83](#page=83). * **Episodische buffer (episodic buffer):** Voegt verschillende soorten informatie rond een thema samen [83](#page=83). * Het werkgeheugen vertegenwoordigt het actuele bewustzijn, waar waarnemingen, herinneringen en gedachten samenkomen en gedrag beïnvloeden [83](#page=83). ##### 5.1.2.3 Het langetermijngeheugen Gegevens die in het werkgeheugen worden bewerkt, kunnen hierin een blijvend structureel spoor vormen en worden opgeslagen in het langetermijngeheugen (LTM) [84](#page=84). * **Capaciteit:** Enorm, vrijwel onbeperkt in omvang en tijdsduur [84](#page=84). * **Overgang van werkgeheugen naar LTM:** Vermoedelijk in twee stappen, met een mogelijke tussenstap van **geheugen op halflange termijn** (intermediate-term memory) [84](#page=84). * **Impliciet geheugen:** Het LTM omvat ook het impliciete geheugen (vaardigheden, gewoonten) dat buiten het bewuste oproepen valt [85](#page=85). ### 5.2 De inprenting Inprenting is het proces waarbij van een bewustzijnsinhoud een structureel spoor wordt gevormd in de hersenen, wat leidt tot opslag in het langetermijngeheugen [85](#page=85). * **Fysiologische basis:** Structuren rond de hippocampus spelen een rol bij het vasthouden van gegevens op halflange termijn. Langetermijnsporen zijn verspreid over de neocortex. Diepe slaap is belangrijk voor de vorming van sporen [85](#page=85). * **Psychologische benadering:** Een geheugenspoor wordt opgevat als een construct dat de mogelijkheid tot herinnering verklaart [85](#page=85). * **Factoren die inprenting bevorderen:** * **Gestructureerd geheel:** Verbonden gegevens vormen een beter inprentbaar geheel [86](#page=86). * **Relevante cues (ophaalaanwijzingen):** Helpen bij het later terugvinden van informatie [86](#page=86). * **Voorkennis, interesse, gemoedstoestand, concentratie:** Indirecte factoren die structurering en cues ondersteunen [86](#page=86). #### 5.2.1 Onderhoudend versus bewerkend herhalen * **Onderhoudend herhalen (maintenance rehearsal):** Houdt informatie kortstondig in het werkgeheugen, maar leidt niet tot permanente opslag [86](#page=86). * **Bewerkend herhalen (elaborate rehearsal):** Houdt informatie lang genoeg in het werkgeheugen om deze te verwerken, te verbinden met bestaande kennis en tot een betekenisvolle structuur te vormen, wat leidt tot betere inprenting [86](#page=86) [87](#page=87). #### 5.2.2 Concentratie als hulp bij het inprenten Concentratie is essentieel om de beperkte capaciteit van het werkgeheugen efficiënt te benutten, door irrelevante prikkels te weren zodat de aandacht gericht kan worden op de stof [87](#page=87). #### 5.2.3 Structurering van het materiaal Het samenvoegen van informatie-elementen tot samenhangende gehelen, met gebruik van reeds opgeslagen kennis, verbetert de inprenting [87](#page=87). * **Inzichtelijke verwerking:** Logische gedachtegangen ontdekken of patronen herkennen [88](#page=88). * **Zintuiglijke verwerking (Gestalt):** Vormen van een op zichzelf staand geheel, zoals melodieën, rijm, ritme of herkenbare visuele figuren [89](#page=89) [90](#page=90). * **Gebruik van multiple kanalen:** Het inzetten van verschillende zintuigen (visueel, auditief, verbaal) versterkt de inprenting. Visuele en verbale codering zijn bij westerlingen vaak prominent [90](#page=90) [91](#page=91). * **Eidetische beelden:** Zeldzame, zeer scherpe fotografische herinneringen na visuele waarneming [91](#page=91). * **Diepte van verwerking:** Verwerking gericht op betekenisvolle samenhangen leidt doorgaans tot betere en duurzamere inprenting dan oppervlakkige verwerking. De effectiviteit hangt af van het soort materiaal en hoe het later gereproduceerd moet worden [92](#page=92). #### 5.2.4 Passende cues of ophaalaanwijzingen (retrieval cues) Naast structurering zijn cues cruciaal om informatie later terug te vinden. Deze externe of interne omstandigheden zijn aanwezig bij zowel inprenting als reproductie [93](#page=93). * **Principe van de codeerspecificiteit (Tulving):** Contextuele elementen (intern en extern) worden mee ingeprent en dienen later als aanwijzingen om de informatie op te halen [93](#page=93). * **Externe omstandigheden:** Plaats, geluiden, geuren die herinneringen kunnen oproepen (bv. Proust's madeleine) [94](#page=94). * **Interne factoren:** Gemoedstoestand (gemoedscongruentie-effect) en ingesteldheid [95](#page=95). * **Belang van overeenkomst:** De kans op succesvolle reproductie is groter als de omstandigheden bij reproductie lijken op die bij inprenting [94](#page=94) [95](#page=95). ### 5.3 De latentieperiode Dit is de periode tussen inprenting en reproductie, waarin het geheugenspoor bewaard blijft maar uit het bewustzijn verdwijnt. Vergeten en geheugenvervorming vinden hier plaats [96](#page=96). #### 5.3.1 Beschrijving van het vergeetproces Herinneringen worden moeilijker op te roepen naarmate er meer tijd verstrijkt [97](#page=97). * **Vergeetcurve van Ebbinghaus:** Toont een steile terugval in het begin, gevolgd door een geleidelijk langzamere daling van wat bewaard blijft [97](#page=97) [98](#page=98). * **Kanttekeningen:** Gebruik van nonsenslettergrepen en beperkte inprenting [98](#page=98). * **Vergeten van zinvol materiaal:** De vergeetcurve is vergelijkbaar, maar de tijdschaal is uitgebreider (dagen/weken). Betekenisvol materiaal wordt minder snel vergeten door koppeling aan bestaande kennis [98](#page=98). * **Herkenning versus herinnering:** Herkennen is meestal makkelijker dan het zelfstandig oproepen van een herinnering, omdat bij herkenning cues worden aangereikt [99](#page=99). * **Besparingsmethode (Ebbinghaus):** Meet hoeveel tijd/moeite bespaard wordt bij het opnieuw leren van eerder ingeprente stof [99](#page=99). * **Effect van bijkomende herhalingsbeurten:** Gespreide herhalingen, waarbij tijd tussen sessies wordt gelaten, leiden tot een hogere vergeetcurve en resistenter geheugen [100](#page=100). #### 5.3.2 Waardoor vergeten we? Drie hoofdtheorieën verklaren het vergeten : * **Spoorvervaltheorie:** Geheugensporen vervagen passief door gebrek aan herhaling en gebruik, of door het natuurlijke proces van celafbraak . * **Interferentietheorie:** Latere (retroactieve) of eerdere (proactieve) inprentingen storen het terugvinden van de gezochte informatie. Dit gebeurt vooral bij sterk verwante inhoud . * **Tekort aan ophaalaanwijzingen (cue-afhankelijk vergeten):** Informatie is niet verdwenen, maar moeilijk terug te vinden door het ontbreken van passende cues, die veranderd kunnen zijn sinds de inprenting . * **FOK-fenomeen (feeling of knowing):** Het gevoel dat je het antwoord weet, maar het niet kunt oproepen . * **TOT-fenomeen (tip of the tongue):** Het bijna-kunnen-herinneren van een woord . #### 5.3.3 Vergeten als probleem en als pluspunt Vergeten is een normaal, soms zelfs heilzaam proces dat interferentie kan verminderen en creativiteit kan bevorderen . * **Geheugenverlies (amnesie):** Pathologische vormen van vergeten. * **Anterograde amnesie:** Onvermogen om nieuwe informatie op te nemen na een bepaald moment (bv. H.M.) . * **Retrograde amnesie:** Verlies van herinneringen van vóór een bepaald moment . ### 5.4 De reproductie Reproductie is het reconstrueren van een herinnering, wat geen exacte kopie is maar een actieve constructie gebaseerd op beschikbare fragmenten en huidige cues . #### 5.4.1 Het oproepen van herinneringen * **Spontane herinneringen:** Komen vanzelf naar boven, vaak getriggerd door externe of interne cues, of door de activatie van deelfragmenten binnen een gestructureerd geheel . * **Flashbulb memories:** Bijzonder levendige en gedetailleerde herinneringen aan sterk emotionele gebeurtenissen . * **Het gebruik van zoekstrategieën:** Bij moeilijk traceerbare informatie worden actieve zoekprocessen ingezet, waarbij cues worden gegenereerd (bv. in de frontale kwabben) om toegang te krijgen tot het geheugenspoor (bv. via de hippocampus) . * **Cognitief interview:** Een systematische methode om getuigen te helpen bij het ophalen van betrouwbare informatie . #### 5.4.2 Geheugenvervorming Herinneringen zijn vaak onnauwkeurig en onderhevig aan vertekeningen . * **Invloed van irrelevante geheugenfragmenten:** Herinneringen worden aangepast aan bestaande cognitieve schema's, wat leidt tot vereenvoudiging en stroomlijning . * **Cumulatieve vervorming:** Het herhaaldelijk oproepen en rapporteren van herinneringen kan leiden tot steeds grotere vervormingen . * **Stereotypen en vooroordelen:** Kunnen de inhoud van herinneringen beïnvloeden (bv. experiment van Allport & Postman) . * **Misleidende cues op het moment van de reproductie:** Suggestieve vragen of strikvragen kunnen de richting van de herinnering bepalen (bv. onderzoek van Loftus) . * **Invloed van fantasieën en denkbeelden:** Fictieve gebeurtenissen of levendige verbeelding kunnen leiden tot valse herinneringen die als echt worden ervaren . * **Betrouwbaarheid van getuigenissen:** Het geheugen is een broze constructie, gevoelig voor manipulatie door suggestie, fantasie en externe invloeden, wat de betrouwbaarheid van getuigenissen kan aantasten . --- # Leerprocessen en conditionering Dit deel van de stof verkent diverse vormen van leren die onze gedragingen sturen, vaak zonder dat we er bewust bij stilstaan. ### 6.1 Soorten leerprocessen Leren kan intentioneel zijn, gericht op het verwerven van kennis en vaardigheden, maar ook spontaan verlopen zonder bewuste inspanning. Er wordt onderscheid gemaakt tussen inzichtelijke/cognitieve leerprocessen, die bewustzijn vereisen, en niet-inzichtelijke/automatische leerprocessen, die direct invloed hebben op gedrag zonder tussenkomst van bewustzijn. Habituatie, het verminderen van een reactie op herhaalde prikkels, is de meest elementaire vorm van leren . ### 6.2 Klassieke conditionering Klassieke conditionering, oorspronkelijk onderzocht door Ivan Pavlov, beschrijft hoe een neutrale prikkel (NP) een geconditioneerde reactie (VR) kan uitlokken nadat deze herhaaldelijk is gekoppeld aan een onvoorwaardelijke prikkel (OP) die van nature een onvoorwaardelijke reactie (OR) uitlokt [119-121](#page=119,120,121). #### 6.2.1 Het eigenlijke conditioneringsproces Het proces omvat de volgende elementen: * **Onvoorwaardelijke Prikkel (OP):** Een prikkel die vanzelf een reactie uitlokt (bv. voedsel) . * **Onvoorwaardelijke Reactie (OR):** De natuurlijke reactie op de OP (bv. speekselsecretie) . * **Neutrale Prikkel (NP):** Een prikkel die initieel geen relevante reactie uitlokt (bv. belgeluid) . * **Voorwaardelijke Prikkel (VP):** De NP die na conditionering de VR kan uitlokken (bv. belgeluid na koppeling aan voedsel) . * **Voorwaardelijke Reactie (VR):** De geleerde reactie op de VP (bv. speekselsecretie bij belgeluid) . Door de herhaalde koppeling van NP en OP wordt de NP een VP die de VR uitlokt. Dit proces berust volgens Pavlov op de vorming van nieuwe verbindingen in de hersenen door de contiguïteit (het samen optreden) van de prikkels . #### 6.2.2 Bijkomende processen * **Aversieve conditionering:** Gebruikt onaangename prikkels (bv. elektrische schok, medicijn) om conditionering te bewerkstelligen. Dit kan leiden tot afkeer voor voedsel dat geassocieerd is met chemotherapie (aversietherapie) . * **Uitdoving (Extinctie):** Wanneer de VP herhaaldelijk wordt aangeboden zonder de OP, dooft de VR geleidelijk uit. Dit kan leiden tot spontaan herstel van de VR na een rustperiode . * **Prikkelgeneralisatie:** Andere prikkels die lijken op de VP kunnen ook de VR uitlokken, zij het met een zwakkere intensiteit . * **Prikkeldscriminatie:** Het leren onderscheiden van de VP en soortgelijke prikkels, door selectief te bekrachtigen op de VP en niet op gelijkaardige prikkels. Dit kan leiden tot experimentele neurose wanneer onderscheid maken extreem moeilijk wordt . * **Hogere-orde-conditionering:** Een reeds geconditioneerde prikkel (VP1) kan op zijn beurt dienen als een neutrale prikkel (VP2) om een nieuwe conditionering te vestigen . #### 6.2.3 Een cognitieve interpretatie van de klassieke conditionering Kritiek op Pavlovs model betoogt dat niet de contiguïteit, maar de **contingentie** (de informatieve waarde van de VP als signaal voor de OP) cruciaal is voor leren [127-128](#page=127,128). Tevens zijn de VR en OR niet altijd identiek; de VR kan een **compensatoire reactie** zijn, die tegengesteld is aan het effect van de OP. Tot slot kunnen niet alle prikkels even gemakkelijk geassocieerd worden; er is sprake van **preferentiële samenhang** (bv. smaak met misselijkheid, audiovisuele prikkels met pijn) [129-131](#page=129,130,131) . #### 6.2.4 Toepassingen van klassieke conditionering Klassieke conditionering kent toepassingen in klinische psychologie (behandeling van angsten, verslavingen) en reclamepsychologie (evaluatieve conditionering) . ### 6.3 Operante conditionering Operante conditionering, onderzocht door Edward Thorndike en Burrhus Skinner, legt verbanden tussen gedrag en de gevolgen ervan. Gedrag dat leidt tot positieve consequenties wordt waarschijnlijker, terwijl gedrag dat leidt tot negatieve consequenties minder waarschijnlijk wordt. #### 6.3.1 Leren door gissen en missen Thorndike's "wet van het effect" stelt dat gedrag dat succesvolle resultaten oplevert, versterkt wordt, terwijl onsuccesvolle reacties afzwakken [133-134](#page=133,134). Dit is een geleidelijk proces, zonder inzicht. #### 6.3.2 Een cognitieve interpretatie van operant leren Edward Tolman suggereerde dat dieren niet zozeer S-R-connecties leren, maar **cognitieve kaarten** of structuren over de samenhang tussen gebeurtenissen. **Latent leren** toont aan dat leren kan plaatsvinden zonder directe bekrachtiging, en pas zichtbaar wordt wanneer er een reden is om het geleerde gedrag te tonen. Net als bij klassieke conditionering is **contingentie** essentieel: de beloning moet ervaren worden als een gevolg van het gedrag. **Aangeleerde hulpeloosheid** treedt op wanneer men ervaart dat gedrag geen controle heeft over negatieve uitkomsten [137-138](#page=137,138) . #### 6.3.3 Operante conditioneringsmechanismen Burrhus Skinner breidde Thorndike's werk uit met de Skinnerbox. Cruciale mechanismen zijn: * **Bekrachtigers (Reinforcers):** Prikkels die de frequentie van gedrag doen toenemen. * **Positieve bekrachtiger:** Toedienen van een aangename prikkel (bv. voedsel) . * **Negatieve bekrachtiger:** Wegnemen of stopzetten van een onaangename prikkel (bv. einde van een schok) . * **Straf:** Prikkels die de frequentie van gedrag doen afnemen. * **Positieve straf:** Toedienen van een onaangename prikkel (bv. tik op de vingers) . * **Negatieve straf:** Wegnemen van een aangename prikkel (bv. geen televisie kijken) . * **Uitdoving bij niet bekrachtigen:** Gedrag dat niet langer bekrachtigd wordt, dooft geleidelijk uit . * **Prikkelgeneralisatie en -discriminatie:** Net als bij klassieke conditionering kunnen effecten generaliseren naar vergelijkbare situaties, maar ook discriminatie (onderscheid maken) wordt aangeleerd . * **Bekrachtigingsschema's:** * **Continu bekrachtigingsschema:** Gedrag wordt elke keer bekrachtigd; snel aanleren . * **Discontinu bekrachtigingsschema (partieel/intermitterend):** Gedrag wordt af en toe bekrachtigd. Dit maakt gedrag resistenter tegen uitdoving (partiële paradox) [145-146](#page=145,146). Soorten schema's zijn: * **Ratio schema's:** Bekrachtiging na een bepaald aantal gedragingen (vast of variabel) . * **Interval schema's:** Bekrachtiging na een bepaald tijdsinterval (vast of variabel) . #### 6.3.4 Toepassingen van operante conditionering Operante conditionering is nuttig voor het aanleren van gewenst gedrag (shaping, chaining, prompting) en afleren van ongewenst gedrag (time-out), vaak met tokens als bekrachtigers . ### 6.4 Modeling (Sociaal Leren) Modeling, onderzocht door Albert Bandura, is leren door het observeren van anderen. Dit kan bewust of spontaan gebeuren en is cruciaal voor menselijk leren . #### 6.4.1 De sociale leertheorie Bandura onderscheidt **acquisitie** (het verwerven van gedragsschema's) van **performance** (het daadwerkelijk uitvoeren van gedrag). Leren vindt plaats door : 1. **Aandacht:** Het gedrag van het model moet waargenomen worden . 2. **Inprenting (retentie):** Het modelgedrag moet onthouden kunnen worden . 3. **Motorische reproductie:** Het aangeleerde gedrag moet omgezet kunnen worden in concrete handelingen . 4. **Motivatie:** Er moet een reden zijn om het gedrag uit te voeren . Gedrag kan geleerd worden ongeacht of het model beloond of bestraft wordt, hoewel bestraffing de performance kan remmen [149-150](#page=149,150). ### 6.5 Priming Priming is een vorm van onbewust leren waarbij eerdere blootstelling aan prikkels latere gedragingen of waarderingen beïnvloedt, ook bij geheugenpatiënten. Dit kan leiden tot het **mere exposure effect**, waarbij herhaalde blootstelling aan een neutrale prikkel leidt tot een positievere waardering [153-154](#page=153,154). Priming kan ook onbewust vooroordelen en discriminatie beïnvloeden . --- # Denken, Probleemoplossing en Redeneren Dit deel onderzoekt de aard van menselijk denken, inclusief probleemoplossende strategieën, redeneervormen, denkfouten en de duale procestheorie . ### 7.1 De bouwstenen van het denken Denken wordt gedefinieerd als een doelgerichte mentale activiteit waarbij beelden of ideeën met elkaar in verband worden gebracht om nieuwe inzichten te verkrijgen of problemen op te lossen. Dit proces kan plaatsvinden met concreet materiaal of abstracte concepten . #### 7.1.1 Denken met concreet materiaal Initiële denkprocessen bij kinderen manifesteren zich vaak door doelgericht te puzzelen. Naarmate ze ouder worden, kunnen ze steeds meer vertrouwen op mentale voorstellingen in plaats van directe waarnemingen om problemen op te lossen, zoals het berekenen van de verdeling van een taart. Experimenten tonen aan dat volwassenen complexe bewerkingen met mentale beelden kunnen uitvoeren om specifieke vormen te creëren . #### 7.1.2 Het gebruik van begrippen Naarmate kinderen zich ontwikkelen, leren ze problemen op te lossen zonder afhankelijk te zijn van waarneming of voorstellingen. Dit gebeurt door het gebruik van begrippen (concepten), die verwijzen naar gemeenschappelijke kenmerken van objecten of situaties, in plaats van naar individuele, concrete dingen. Abstraheren is het proces waarbij men zich mentaal losmaakt van de concrete verschijningswijze van dingen om aspecten van gelijkenis of verschil te isoleren . **Begrippenhiërarchieën** Begrippen kunnen hiërarchisch geordend worden, waarbij hogere begrippen het gemeenschappelijke aanduiden binnen een reeks ondergeschikte begrippen. Naarmate intellectuele mogelijkheden toenemen, doen minder aanschouwelijke begrippen hun intrede . #### 7.1.3 Het gebruik van schema's en scripts In ons geheugen vormen zich clusters van informatie die verband houden met bepaalde objecten of gebeurtenissen, genaamd schema's. Scripts verwijzen naar de activiteiten of handelingen die als passend worden ervaren in een bepaalde situatie, zoals een restaurantscript. Schema's betreffen feitelijkheden, terwijl scripts gedragsrichtlijnen geven . #### 7.1.4 Denken met beweringen of proposities Beweringen of proposities zijn relaties tussen begrippen die als materiaal kunnen dienen voor verdere mentale bewerkingen. Een redenering ontstaat wanneer we bestaande kennis logisch met elkaar verbinden om tot nieuwe inzichten te komen. Het syllogisme is de eenvoudigste vorm van een redenering, waarbij uit twee premissen een conclusie wordt afgeleid . ### 7.2 Het denken in actie Denken kan doelgericht zijn voor probleemoplossing of ter vergroting van kennis (redeneren) . #### 7.2.1 Twee denkstijlen De duale-procestheorie stelt dat we twee denkstijlen hanteren: Systeem 1 (intuïtief, automatisch, heuristisch) en Systeem 2 (doordacht, gecontroleerd, analytisch). Systeem 1 wordt spontaan gebruikt voor eenvoudige problemen en sociale interacties, terwijl Systeem 2 wordt ingeschakeld voor nauwkeurige analyse en vereist meer cognitieve inspanning . #### 7.2.2 Probleemoplossend denken Probleemoplossing omvat doorgaans de volgende stappen: probleemomschrijving, strategiekeuze, implementatie, en evaluatie. Indien nodig, keert men terug naar eerdere stappen . **Algoritmen** Een algoritme is een reeks goed gedefinieerde stappen die gegarandeerd tot de oplossing van een probleem leiden. Het voordeel is trefzekerheid, maar het kan omslachtig zijn en is enkel toepasbaar bij welomschreven problemen. Een klassiek voorbeeld is de Toren van Hanoi . **Heuristieken** Een heuristiek is een snelle vuistregel die met een hoge waarschijnlijkheid tot een oplossing leidt. Ze versnellen het denkproces, maar kunnen ten koste gaan van nauwkeurigheid . #### 7.2.3 Redeneren Redeneren betreft het in verband brengen van vaststellingen of beweringen om nieuwe inzichten te verkrijgen. Twee vormen zijn : * **Inductie:** Het afleiden van algemene kennis uit een hoeveelheid afzonderlijke vaststellingen. Dit proces kan leiden tot gevaarlijke veralgemeningen . * **Deductie:** Het toepassen van algemene kennis op nieuwe situaties, vertrekkend vanuit premissen om tot een conclusie te komen. Geldigheid van de conclusie hangt af van de logische betrekking van de premissen, niet noodzakelijk van de waarheid van de conclusie . ### 7.3 Valstrikken bij het denken Denkfouten kunnen ontstaan door misleidende input of een onzorgvuldige verwerkingswijze . #### 7.3.1 Misleidende input * **Suggestieve vraagstelling:** De formulering van een vraag kan het antwoord sturen . * **Framing:** Het op een bepaalde manier presenteren van informatie om het oordeel van de ontvanger te sturen . * **Sofismen:** Slimme, maar valse redeneringen of uitdrukkingen die bedoeld zijn om verwarring te zaaien. Ze maken vaak foutief gebruik van inductie of deductie, of maken gebruik van gezagsargumenten en retorische trucs . #### 7.3.2 Fouten bij de verwerking * **Instellingseffect:** Blindelings toepassen van een nuttig gebleken strategie op problemen die er slechts oppervlakkig op lijken . * **Functionele starheid:** Het onvermogen om een object voor een ander doel te gebruiken dan waarvoor het oorspronkelijk bedoeld was . * **Beschikbaarheidsheuristiek:** Het baseren van oordelen op voorbeelden die spontaan in het geheugen komen, wat kan leiden tot een eenzijdige weergave van de werkelijkheid . * **Representativiteitsheuristiek:** Het inschatten van waarschijnlijkheden op basis van kenmerken die representatief lijken, zonder voldoende rekening te houden met de globale frequentie . * **Confirmatietendens:** De neiging om meer gewicht toe te kennen aan informatie die eigen ideeën bevestigt en tegenstrijdige informatie te negeren . * **Illusoir-waarheidseffect:** Het geloven van onjuiste informatie naarmate deze vaker herhaald wordt . * **Blijvend-invloedseffect:** Het vasthouden aan een foutieve overtuiging, zelfs nadat deze is ontkracht. Dit is kenmerkend voor complotdenken . ### 7.4 Hulpmiddelen bij het denken Om denkfouten te vermijden en probleemoplossing te bevorderen, zijn er diverse strategieën: #### 7.4.1 Hulp bij het probleemoplossend denken * **Inschakelen van subdoelen:** Het opdelen van een groot probleem in kleinere, behapbare tussenstappen . * **Analogieën inschakelen:** Het gebruiken van vergelijkbare situaties of oplossingen om een nieuw probleem aan te pakken . * **Herschikken van de probleemformulering:** Het anders formuleren of voorstellen van een probleem om nieuwe inzichten te verkrijgen . * **Het probleem even laten rusten:** De incubatiefase, waarin het probleem op de achtergrond van het bewustzijn wordt verwerkt, kan leiden tot plotselinge inzichten (illuminatiefase) . #### 7.4.2 Vermijden van foute redeneringen * **Kritisch denken:** Het systematisch bevragen van informatie, de bron, de feiten en de logische opbouw, met een wetenschappelijke houding. Het aannemen van een fundamentele twijfel en de bereidheid om opvattingen aan te passen op basis van feiten is essentieel . * **Ingaan tegen complotdenken:** Dit kan preventief gebeuren door psychologische vaccinatie (inoculatietheorie), die een affectieve waarschuwing en een cognitieve ontkrachting van argumenten combineert. Genezen van complotdenken vereist begrip, rationele weerlegging van argumenten en het focussen op feiten . ### 7.5 Het intelligentieonderzoek Intelligentie wordt gedefinieerd als het vermogen om informatie af te leiden, te leren uit ervaringen, zich aan te passen aan de omgeving, te begrijpen en op de juiste manier gebruik te maken van gedachten en rede. Intelligentietests meten dit vermogen via gestandaardiseerde vragen en opdrachten . #### 7.5.1 Intelligentie en intelligentietests Een intelligentietest meet niet direct iemands "verstand", maar de positie van het individu binnen een vergelijkingsgroep op specifieke gemeten eigenschappen . #### 7.5.2 Kenmerken van een intelligentietest Wetenschappelijke psychologische tests, waaronder intelligentietests, moeten voldoen aan criteria van: * **Betrouwbaarheid:** Consistente resultaten bij herhaalde metingen . * **Standaardisatie:** Een consistente afnameprocedure . * **Objectiviteit:** Onafhankelijkheid van de beoordelaar bij het registreren van de score . * **Validiteit:** De test meet daadwerkelijk wat hij beoogt te meten . * **IJking (normering):** Het resultaat kan vergeleken worden met een representatieve normgroep . #### 7.5.3 Interpretatie van de testuitslagen * **Intelligentiequotiënt (IQ):** Geeft de prestatie op een test weer in vergelijking met leeftijdsgenoten. Het gemiddelde IQ is 100, met een standaarddeviatie van 15. Het IQ is een relatieve maat en geen absolute hoeveelheid verstand . * **Percentieluitslagen (Pc):** Drukken uit welk percentage van de normeringsgroep een lagere uitslag behaalde dan het geteste individu, wat duidelijker de rangorde aangeeft . * **T-scores:** Een omzetting waarbij het gemiddelde op 50 wordt gesteld en de standaarddeviatie op 10, wat nuttig is voor het vergelijken van uitslagen van verschillende tests . #### 7.5.4 Structuur van de intelligentie Het CHC-model (Cattell-Horn-Carroll) beschrijft intelligentie hiërarchisch met drie niveaus: * **Niveau 3: Factor G (General ability):** Algemene intelligentie, beïnvloed door snelheid, foutencontrole en volharding . * **Niveau 2: Brede cognitieve vaardigheden:** Acht (of elf) brede vaardigheden zoals vloeiende intelligentie (Gf), gekristalliseerde intelligentie (Gc), werkgeheugen (Gwm), visuele verwerking (Gv), auditieve verwerking (Ga), langetermijngeheugen (Glr), verwerkingssnelheid (Gs), en reactie- en beslissingssnelheid (Gt) . * **Niveau 1: Nauwe cognitieve vaardigheden:** Specifieke subtests die één of meer brede vaardigheden meten . **Andere soorten intelligentie** * **Guilfords SI-model:** Onderscheidt intelligentie op basis van inhoud, operaties (inclusief convergent en divergent denken) en producten . * **Sternbergs triarchische intelligentietheorie:** Onderscheidt analytische, creatieve en praktische intelligentie, waarbij intelligentie contextafhankelijk is . --- # Motivatie en Behoeften Dit deel van de tekst gaat over de drijfveren achter menselijk gedrag, met aandacht voor concepten als motivatie, behoeften, motieven en incentives. ### 7.1 Precisering van de vraagstelling Menselijk gedrag wordt beïnvloed door externe factoren, temperament, opvoeding en gewoontevorming. Daarnaast speelt motivatie, de inwerking van verlangens en behoeften, een cruciale rol als innerlijke kracht die gedrag stimuleert. De studie van motivatie is complex en vereist een wetenschappelijke, empirisch gefundeerde benadering, in plaats van intuïtieve antwoorden . #### 7.1.1 De complexiteit van de menselijke motivatie Een belangrijk probleem bij de studie van motivatie is het onsystematische gebruik van termen. Om dit te verhelpen, worden de volgende begrippen gedefinieerd: * **Motivatie**: Het geheel van processen die betrokken zijn bij de interne dynamiek van het gedrag. Motivatie stimuleert gedrag, bepaalt de richting en intensiteit ervan, en beïnvloedt de persistentie . * **Behoeften**: Algemene categorieën van objecten waar mensen of dieren nood aan hebben, zoals voedsel of sociaal contact. De vraag welke en hoeveel behoeften mensen hebben, is een centraal onderzoeksthema . * **Motieven**: De concrete vormen die een behoefte kan aannemen. Bijvoorbeeld, honger kan leiden tot het bestellen van een salade of een lasagne . * **Incentives**: Externe prikkels of objecten die vanuit een behoefte als aantrekkelijk worden ervaren en tot gedrag aanzetten, zoals het diploma voor studenten . De innerlijke dynamiek van motivatie is niet direct waarneembaar, zelfs niet met moderne beeldvormingstechnieken. Gedrag is de enige toegangsweg om motivatieprocessen te bestuderen. Behoeften zijn daarom hypothetische constructen die wetenschappelijk getoetst moeten kunnen worden . #### 7.1.2 Hoe psychologen daarmee omgaan * **Pluriformiteit van de menselijke motivatie**: Bij dieren is het gedrag vaak directer te herleiden tot behoeften. Bij mensen is dit complexer, aangezien één gedrag door verschillende behoeften kan worden gemotiveerd (bijvoorbeeld college volgen voor het diploma, sociaal contact, of oudersplezier). Omgekeerd kan één behoefte aanleiding geven tot diverse gedragingen (bijvoorbeeld de behoefte aan sociaal contact kan leiden tot uitgaan, chatten, of samen op jacht gaan) . * **Overgedetermineerdheid van het gedrag**: Veel gedragingen zijn het resultaat van meerdere motieven tegelijk . * **Historische benaderingen**: Vroeger werd gedrag verklaard vanuit instincten (William James), maar dit raakte in onbruik. Later kreeg het begrip 'instinct' een preciezere, biologische betekenis bij ethologen . Twee nieuwe benaderingen kwamen op: 1. Het opstellen van lijsten met fundamentele menselijke behoeften (algemene motivatietheorieën) . 2. Het ontwikkelen van specifieke modellen voor bepaald gedragsdomein, zoals agressie of sociaal contact . ### 7.2 Algemene motivatietheorieën Verschillende theoretici hebben geprobeerd een overzicht te geven van fundamentele menselijke behoeften. #### 7.2.1 De psychodynamische theorie van Freud Sigmund Freud beschouwde onbewuste processen als de belangrijkste drijfveren van gedrag. De psyche bestaat uit het bewuste, voorbewuste en onbewuste. Freud zag de persoonlijkheid als een psychisch apparaat met drie instanties: * **Het Es (Id)**: De diepste kern, bestaande uit onbewuste energie, aangeboren biologische behoeften en verdrongen inhouden. Het Es wordt beheerst door het lustprincipe en streeft driftontlading na. Freud onderscheidde aanvankelijk Ik-driften en de seksuele drift, later samengevoegd tot de levensdrift (Eros). Later voegde hij de doodsdrift (Thanatos) toe . * **Het Ich (Ego)**: De deels bewuste bovenlaag die contact houdt met de realiteit en de driften van het Es probeert te bevredigen volgens het realiteitsprincipe, rekening houdend met de omgeving en maatschappelijke normen . * **Het Über-Ich (Superego)**: De verinnerlijkte sociale normen en waarden, ontstaan na identificatie met de ouders (oedipuscomplex). Het Über-Ich fungeert als een interne moraliserende instantie en wordt beheerst door het moraliteitsprincipe . Gedrag wordt verklaard vanuit het krachtenspel tussen deze drie instanties, met als doel de driften van het Es te bevredigen. Neurotische symptomen en dromen worden gezien als uitingen van het Es, gemodereerd door het Ich. Freud ontwikkelde ook het concept van afweermechanismen . **Kritiek op Freud**: Zijn theorie is moeilijk toetsbaar en wordt soms als pessimistisch beschouwd. Zijn reductionisme, waarbij alle gedrag tot twee primitieve verlangens wordt herleid, is bekritiseerd. Carl Gustav Jung breidde Freuds ideeën uit met het collectieve onbewuste en een positievere visie op de mens . #### 7.2.2 De neobehavioristische motivatietheorie van Hull Clark Hull introduceerde interne factoren zoals drives (behoeften) en habits (gewoonten) binnen het behaviorisme. * **Psychologische spanning als bron van motivatie**: Fysiologische veranderingen leiden tot biologisch onevenwicht (need), wat psychologische spanning (drive) veroorzaakt. Dit zet het organisme aan tot gedrag dat de spanning reduceert (drive reduction), wat bekrachtigend werkt . * **Primaire en secundaire behoeften**: * **Primaire behoeften**: Fysiologisch gebaseerd, zoals de behoefte aan voedsel, water, temperatuurregulatie. Ze zijn fundamenteel en zetten gedrag in gang bij dieren en pasgeboren kinderen . * **Secundaire behoeften**: Verworven behoeften die via leerprocessen uit primaire behoeften voortkomen, zoals de behoefte aan geld, kennis of sociaal contact. Experimenten met chimpansees toonden aan hoe een secundaire behoefte aan geld kon ontstaan door conditionering. Secundaire bekrachtigers ontlenen hun waarde aan associaties met primaire bekrachtigers . * **Functionele autonomie**: Secundaire behoeften kunnen loskomen van de primaire behoeften en zelfstandig functioneren als doel op zich . **Kritiek op Hull**: De theorie is simplistisch en eenzijdig. Hoewel leerprocessen belangrijk zijn, kunnen niet alle menselijke gedragingen gereduceerd worden tot primaire behoeften. Mensen zoeken soms spanning op, in plaats van deze te vermijden. Tekorten aan sensorische stimulatie kunnen leiden tot psychische problemen. Hebb stelde daarom voor om exploratieve behoeften en het handhaven van een optimaal spanningsniveau toe te voegen . #### 7.2.3 De humanistische behoeftetheorie van Maslow Abraham Maslow reageerde op de psychoanalyse en behaviorisme door zich te richten op typisch menselijke eigenschappen zoals creativiteit en vrije wil. Hij geloofde dat mensen een natuurlijke neiging hebben tot groei en zelfontplooiing . * **Maslows behoeftepiramide**: Maslow veronderstelde vijf hiërarchisch geordende behoeftecategorieën die zich opdringen zodra de lager gelegen behoeften voldoende bevredigd zijn . 1. **Fysiologische behoeften**: Voedsel, water, zuurstof, temperatuur, slaap, activiteit, seks . 2. **Behoefte aan veiligheid**: Zekerheid, voorspelbaarheid, orde, stabiliteit, weren van bedreigingen . 3. **Behoefte aan samenhorigheid en liefde**: Behoefte aan intieme relaties (partner, vrienden) en bredere sociale contacten (horen bij een gemeenschap) . 4. **Behoefte aan achting**: Waardering van anderen en zelfrespect (competentie, identiteit) . 5. **Behoefte aan zelfactualisering**: Het maximaal ontplooien van eigen mogelijkheden en talenten; een groeibehoefte die intrinsiek gemotiveerd is . Deficiëntiebehoeften (niveaus 1-4) ontstaan vanuit een tekort, terwijl zelfactualisering een groeibehoefte is . **Kritiek op Maslow**: De theorie is moeilijk wetenschappelijk toetsbaar door vage begrippen. De hiërarchie is niet altijd strikt, en mensen kunnen hogere behoeften nastreven ondanks onbevredigde lagere behoeften. Uitzonderingen (bv. idealisme ondanks honger) kunnen niet altijd goed verklaard worden . #### 7.2.4 De zelfdeterminatietheorie van Deci en Ryan Deze theorie, voortkomend uit de positieve psychologie, ziet de mens als een wezen dat streeft naar groei en harmonie. * **Drie basisbehoeften**: Volgens Deci en Ryan zijn er drie universele psychologische basisbehoeften die essentieel zijn voor groei en welbevinden: * **Autonomie**: De behoefte om eigen keuzes te maken, eigen werk te organiseren en eigenheid te behouden . * **Verbondenheid**: De behoefte om een warme, hechte band met anderen te voelen en deel uit te maken van een gemeenschap . * **Competentie**: Het gevoel bekwaam te zijn in wat men onderneemt en dagelijkse handelingen te beheersen . De bevrediging van deze behoeften leidt tot psychologische groei, terwijl frustratie tot psychische problemen kan leiden . * **Criteria voor psychologische basisbehoeften**: Ze zijn psychologisch, inherent, essentieel, universeel en soms impliciet. Fysiologische behoeften worden niet tot de psychologische basisbehoeften gerekend . * **Universaliteit**: Ondanks culturele verschillen (individualisme vs. collectivisme) zijn de basisbehoeften universeel voor psychisch welzijn . **Kritiek op Deci en Ryan**: De theorie is toetsbaar en open voor uitbreiding. Echter, de begrippen autonomie, verbondenheid en competentie zijn ruim en kunnen vaag geïnterpreteerd worden. De theorie sluit fysiologische behoeften uit en kent geen hiërarchie, in tegenstelling tot Maslow . ### 7.3 Specifieke motivatiemodellen De tijd van allesomvattende motivatietheorieën lijkt voorbij. Nu focussen psychologen zich op specifieke gedragsdomeinen en behoeften. #### 7.3.1 Enkele inleidende begrippen * **Het belang van motivatie voor werk en studie**: Studeren en werken kunnen meer zijn dan alleen een middel om te overleven; ze kunnen ook intrinsiek plezierig zijn . * **Intrinsieke en extrinsieke motivatie**: * **Intrinsieke motivatie**: Gedrag dat voortkomt uit jezelf, puur omwille van de activiteit zelf, omdat deze plezierig of interessant is. Vaak gerelateerd aan de basisbehoeften autonomie, verbondenheid en competentie . * **Extrinsieke motivatie**: Gedrag gemotiveerd door externe factoren, zoals beloning, complimenten of het vermijden van straf . #### 7.3.2 Hoe de intrinsieke motivatie optimaliseren * **De vreemde relatie tussen extrinsieke en intrinsieke motivatie**: Onderzoek toont aan dat intrinsieke motivatie bij leerlingen afneemt met de leeftijd, terwijl extrinsieke motivatie stabiel blijft. Het toepassen van extrinsieke beloningen kan de intrinsieke motivatie ondermijnen, vooral wanneer de beloning als controlerend wordt ervaren in plaats van informerend . * **Cognitieve evaluatietheorie (CET)**: Een beloning heeft een negatieve impact op intrinsieke motivatie als het gevoel van competentie en autonomie wordt aangetast. Een beloning kan informerend zijn over competentie of controlerend zijn. Hoe meer informerend en minder controlerend, hoe beter voor de intrinsieke motivatie. Dwang, strakke tijdslimieten en competitie kunnen eveneens de intrinsieke motivatie schaden . * **Zich eigen maken van externe gedragsregulaties**: Externe gedragsregels kunnen, via internalisatie, leiden tot intrinsieke motivatie. Dit proces wordt vergemakkelijkt door de behoefte aan verbondenheid . * **Gecontroleerd of autonoom handelen**: Deci en Ryan onderscheiden verschillende soorten motivatie, van externe regulatie (gebaseerd op beloning/straf) tot intrinsieke regulatie (gedrag omwille van het plezier zelf). Geïntegreerde regulatie is de hoogste vorm van internalisatie, waarbij externe motieven deel worden van het zelf en autonoom functioneren . De theorie van Deci en Ryan benadrukt de kwalitatieve verschillen in motivatie (gecontroleerd vs. autonoom) boven kwantitatieve verschillen (sterk gemotiveerd vs. afwachtend) . --- # Emoties en hun mechanismen Emoties zijn psychologische en fysiologische reacties die een complexe interactie vormen tussen onze geest en ons lichaam, en een significante rol spelen in ons gedrag en onze interacties met de wereld . ### 9.1 De plaats van emoties in het gedrag Affecten omvatten een breed scala aan psychologische processen die te maken hebben met de confrontatie tussen de behoeftetoestand van een individu en elementen in de omgeving. Emoties, gevoelens en stemmingen zijn drie soorten affecten die weliswaar te onderscheiden zijn, maar ook enige overlap vertonen en voornamelijk gradueel van elkaar verschillen . #### 9.1.1 Emoties, gevoelens en stemmingen * **Emoties:** Dit zijn de meest krachtige en duidelijke vormen van affecten. Ze zijn intens, kortdurend en gericht op een specifiek object of gebeurtenis, gepaard gaande met prominente lichaamsreacties en directe actiebereidheid . * **Gevoelens:** Soms verwijst dit naar de subjectieve beleving die gepaard gaat met emoties, maar ze zijn minder intens dan emoties en missen vaak de waarneembare lichaamsreacties en actiebereidheid . * **Stemmingen:** Dit zijn vagere, langer aanhoudende gemoedstoestanden, die soms chronisch kunnen worden. Ze kunnen endogeen ontstaan of een uitloper zijn van voorbije emoties, zonder noodzakelijk een duidelijke uitlokkende gebeurtenis (#page=230, 231) . #### 9.1.2 Op het snijpunt tussen cognitie en motivatie Emoties ontstaan als reactie op het ervaren of anticiperen op de bevrediging van behoeften, en bevinden zich zo op het contactpunt tussen cognitie en motivatie. Negatieve emoties ontstaan wanneer cognitieve inhoud niet overeenkomt met behoeften, terwijl positieve emoties ontstaan bij een gunstige confrontatie. Emoties beïnvloeden zowel onze cognitieve beleving (ze geven kleur aan waarnemingen) als ons gedrag door het te faciliteren of uit te lokken . * **Emoties en cognities:** Alle affecten kunnen worden geplaatst op een continuüm van lust tot onlust. Cognitieve processen richten zich op het ‘kennisnemen’ van informatie, terwijl emoties een evaluatieve reactie toevoegen aan deze cognitieve inhoud, waardoor ze betekenis krijgen (#page=231, 232). Hoewel emoties soms als tegenstelling van ratio worden gezien, is er ook een interactie mogelijk . * **Emoties en motivaties:** Emoties kunnen, net als behoeften, gedrag sturen en motiveren, door gedrag in beweging te zetten en richting te geven, vergelijkbaar met de Latijnse oorsprong van beide termen (‘motio’ - beweging) . ### 9.2 Autonome lichaamsveranderingen bij emoties Emoties gaan gepaard met significante lichamelijke veranderingen, die gestuurd worden door het autonome zenuwstelsel en het hormoonstelsel . #### 9.2.1 De belangrijkste lichaamsveranderingen Het autonome zenuwstelsel reguleert de onwillekeurige functies van inwendige organen. Het bestaat uit twee systemen met tegengestelde werkingen : * **Sympathische zenuwstelsel:** Activeert het lichaam voor actie en paraatheid bij stress of opwinding. Dit omvat verhoogde hartslag, intensievere ademhaling, verhoogde bloedtoevoer naar spieren en verwijde pupillen, terwijl spijsvertering en weefselherstel worden afgeremd . * **Parasympathische zenuwstelsel:** Zorgt voor rust en ontspanning, stimuleert spijsvertering en celherstel, en vult energiereserves aan . Het hormoonstelsel, gereguleerd door de hypothalamus en hypofyse, speelt een rol bij het vrijgeven van hormonen in het bloed, die via de bloedsomloop specifieke organen beïnvloeden door middel van receptoren . * **Stresshormonen:** Bij stress worden adrenaline en noradrenaline uit het bijniermerg vrijgegeven voor een snelle paraatheid. Corticoïde hormonen uit de bijnierschors, zoals cortisol, helpen energiereserves mobiliseren en remmen het immuunsysteem . * **Lichamelijke reacties bij vrees of angst:** Kenmerken zijn onder meer een versnelde hartslag, bloeddrukverhoging, ongelijke bloedverdeling (meer naar hart, hersenen, spieren; minder naar huid, spijsvertering), verminderde speekselproductie, mogelijke lediging van blaas en darm, geïntensiveerde ademhaling, wijde pupillen, verhoogde zweetproductie, kippenvel en spiersamentrekkingen zoals knikkende knieën (#page=237, 238). Deze reacties worden door het sympathische zenuwstelsel aangestuurd. Na het gevaar neemt het parasympathische zenuwstelsel de leiding om het lichaam te laten herstellen . #### 9.2.2 Biologisch nut van de autonome lichaamsveranderingen Emoties hebben een belangrijk biologisch nut voor het individu, zelfs als ze soms hinderlijk zijn . * **Faciliteren van doelgerichte reacties:** Emoties leiden tot actiebereidheid, zoals de 'fight-or-flight'-reactie (vechten of vluchten). Een aanvullende 'tend-and-befriend'-respons, vaker bij vrouwen, omvat koesteren van kroost en het zoeken van sociale steun . * **Signaalfunctie:** Sommige lichaamsveranderingen dienen als signaal om gevaar af te schrikken, zoals het rechtop zetten van lichaamshaartjes. Andere reacties, zoals geluiden, geuren of huidverkleuringen, kunnen ook dienen om te intimideren of om medelijden op te wekken (#page=240, 241). De 'freeze'-reactie (verstijven van angst) kan dienen om onopgemerkt te blijven . * **Functioneel of disfunctioneel:** Sommige reacties, zoals blozen bij schaamte, kunnen een signaal zijn van berouw en sympathie opwekken. Stress, hoewel vaak negatief ervaren, is een beschermingsstrategie . #### 9.2.3 Stress en stresshantering Stress is een negatieve emotionele ervaring met diverse veranderingen, gericht op het veranderen van de stressvolle gebeurtenis of aanpassing eraan . * **Oorzaken van stress:** Acute ingrijpende gebeurtenissen ('major life events') en langdurige, minder intense gebeurtenissen ('daily hassles') . * **Fysiologische reacties:** Het lichaam reageert via het sympathische zenuwstelsel (fight-or-flight) en de hypothalamus-hypofyse-bijnieras (ACTH en cortisol). Cortisol zorgt voor energiebeschikbaarheid . * **Algemene aanpassingssyndroom (GAS):** Ontwikkeld door Hans Selye, kent drie stadia: 1. **Alarmfase:** Onmiddellijke activatie van fight-or-flight. 2. **Weerstandsfase:** Schijnbare aanpassing, maar het lichaam is kwetsbaar en het immuunsysteem verzwakt. 3. **Uitputtingsfase:** Het lichaam raakt uitgeput, wat kan leiden tot lichamelijke klachten en ziekten (#page=244, 245) . * **Psychologische gevolgen:** Verhoogde prikkelbaarheid, angst, slaap- en concentratiestoornissen, negatieve stemmingen. Een zekere mate van arousal is bevorderlijk voor prestaties (wet van Yerkes-Dodson: omgekeerde U-curve), maar te veel spanning leidt tot prestatievermindering (#page=245, 246) . * **Stresshantering (copingstrategieën):** * **Probleemgeoriënteerde coping:** Direct aanpakken van de stressor (bv. studies stopzetten, hulp zoeken) (#page=246, 247) . * **Emotiegerichte coping:** Temperen van de emotionele gevolgen (bv. troost zoeken, geloof, nieuwe zin geven aan de situatie). Sociale steun is hierbij cruciaal . #### 9.2.4 Geluk Geluk is een moeilijk te vatten begrip met diverse invullingen. De positieve psychologie, geïntroduceerd door Seligman en Csikszentmihalyi, focust op welbevinden, tevredenheid en optimisme . * **Componenten van geluk:** * **Pleasure (voldoening):** Voldoening van homeostatische behoeften (bv. eten, drinken) . * **Enjoyment (vreugde):** Gevolg van grenzen verleggen en persoonlijke groei (#page=248, 249) . * **Flow:** Een staat van gelukzaligheid waarin men volledig opgaat in een activiteit, met weinig inspanning en veel energie . * **Drie componenten van geluk (Seligman e.a., 2006):** 1. **The pleasant life:** Positieve emoties over verleden, heden en toekomst. 2. **The engaged life:** Betrokkenheid en flow in sociale relaties, werk en vrije tijd. 3. **The meaningful life:** Betekenis geven aan iets dat het 'ik' overstijgt (bv. religie, politiek, gezin) . * **Neurologische basis:** Stimulering van het beloningscentrum in de hersenen (nucleus accumbens) door beloningen, drugs, seks, inspanning, en zelfs sociale media likes (#page=250, 251). Kortstondige 'kicks' leiden echter niet noodzakelijk tot duurzaam geluk; tevredenheid is vaak haalbaarder . ### 9.3 De psychologische aspecten van emoties Naast lichamelijke veranderingen zijn het belevingsaspect (het innerlijke gevoel) en de expressieve component (hoe emoties zich uiten) cruciaal . #### 9.3.1 Het belevingsaspect van emoties Subjectieve emotionele beleving is moeilijk wetenschappelijk te onderzoeken, maar kan geordend worden volgens dimensies . * **Wundt's dimensies:** Lust-onlust, prikkeling-kalmering, spanning-ontspanning . * **De Sonneville's basisstemmingen:** Angst, boosheid, depressie, humeurigheid, arrogantie, uitgelatenheid, gewetensvolheid, moeheid, onverschilligheid, schuwheid . * **Plutchik's emotiecirkel:** Acht basisemoties (verwachting, blijdschap, vertrouwen, angst, verrassing, verdriet, walging, boosheid) die gecombineerd kunnen worden tot complexere emoties (primaire, secundaire, tertiaire dyaden) (#page=252, 253). Intensiteit van emoties varieert ook . #### 9.3.2 De expressie van emoties Emoties verraden zich door non-verbale (gelaat, lichaamshouding) en verbale signalen . * **Universele expressies (Ekman):** Minimaal zes basisemoties (vreugde, verdriet, woede, angst, verrassing, walging, later aangevuld met minachting) hebben universele gelaatsexpressies, ongeacht cultuur of opvoeding (#page=253, 254, 255) . * **De Duchenne-glimlach:** Een oprechte glimlach waarbij ook de kringspier rond het oog samentrekt (#page=254, 255) . * **Method acting:** Techniek waarbij acteurs zich inleven in een personage om emoties authentiek uit te beelden . * **Facial Action Coding System (FACS):** Een methode om gelaatsuitdrukkingen nauwkeurig te registreren . * **Culturele invloeden (Display rules):** Culturele conventies bepalen wanneer, hoe en in welke mate emoties geuit mogen worden, wat kan leiden tot onderdrukking of camouflage van expressies (#page=256, 257) . * **Functionaliteit van emotionele expressies:** * **Instrumenteel:** Direct nuttig voor overleving (bv. beschermende houding bij schrik). * **Signaalwaarde:** Beïnvloeden gedrag van anderen (bv. dreigende expressies bij woede). * **Functieloos of disfunctioneel:** Soms is de functie onduidelijk of zelfs contraproductief (bv. blozen bij schaamte) (#page=257, 258) . ### 9.4 Theorieën over emoties Al meer dan een eeuw wordt gediscussieerd over het ontstaan van emoties en de rol van fysiologische reacties en cognitieve processen. #### 9.4.1 De perifere en de centrale theorie van de emoties * **Perifere theorie (James-Lange, 1884-1885):** Emoties ontstaan door het waarnemen van perifere lichaamsreacties. Je bent bang omdat je wegloopt. (#page=259, 260). Kritiek hierop omvat de gelijkenis van lichaamsreacties bij verschillende emoties, het ontbreken van echte emoties bij kunstmatig opgewekte reacties, en de chronologische volgorde (lichaamsreacties duren langer dan de waargenomen emotie) . * **Centrale theorie (Cannon-Bard, 1927):** Emotionele belevingen en autonome lichaamsveranderingen ontstaan gelijktijdig, gestuurd vanuit de hersenen (oorspronkelijk de thalamus, nu vooral delen van het limbische systeem zoals de amygdala) (#page=261, 262) . #### 9.4.2 Cognitieve theorieën Deze theorieën benadrukken de rol van cognitieve processen in het ontstaan van emoties. * **Cognitieve activeringstheorie (Schachter & Singer, 1962):** Emoties ontstaan door de interactie van algemene fysiologische arousal en de cognitieve interpretatie van die arousal, afhankelijk van de situatie. Het experiment toonde aan dat deelnemers de arousal interpreteerden als de emotie die de rolspeler uitdrukte (#page=262, 263). Ook wel de tweefactorentheorie genoemd . * **Cognitieve inschattingstheorie (Arnold, 1960):** Emoties ontstaan door een snelle, onbewuste inschatting ('appraisal') van een situatie, die leidt tot een actie-tendens. Het bewust gewaarworden van die actie-tendens is wat we voelen als emotie . #### 9.4.3 Poging tot synthese Emoties ontstaan waarschijnlijk uit een complexe interactie van onbewuste fysiologische processen en bewuste gevoelens. Een gespecialiseerd hersencentrum (bv. amygdala voor vrees) mobiliseert autonome reacties. Bewustwording van deze reacties, in combinatie met informatie uit het werkgeheugen en de herinnering, leidt tot het bewuste gevoel van een emotie (#page=265, 266). Feedback vanuit het lichaam (spieren, organen) kan de emotionele kleur mede bepalen, maar is niet de enige oorzaak . --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |---|---| | Psychologie | De wetenschappelijke studie van het individuele gedrag en de mentale activiteiten. | | Intuïtieve mensenkennis | Inzichten in het menselijk gedrag die ontstaan uit persoonlijke ervaringen en die gebruikt worden in de dagelijkse omgang met anderen. | | Wetenschappelijke psychologie | Een systematische en objectieve benadering van de studie van menselijk gedrag en mentale processen, gebaseerd op empirisch verzamelde gegevens. | | Empirisch | Gebaseerd op zintuiglijke waarneming en ondervinding. | | Objectieve vaststellingen | Gegevens die in principe door iedere onderzoeker herhaald en gecontroleerd kunnen worden, onafhankelijk van de subjectieve verwachtingen van de waarnemer. | | Systematische observaties | Het nauwkeurig en geordend verzamelen van gegevens, vaak met behulp van specifieke methoden en procedures. | | Gecontroleerde situaties | Omstandigheden waarin storende factoren die de waarneming of de resultaten van een experiment kunnen beïnvloeden, worden uitgeschakeld of geneutraliseerd. | | Methodisch werken | Het systematisch en zorgvuldig toepassen van wetenschappelijke onderzoeksmethoden. | | Beschrijvende methode | Een onderzoeksmethode die een situatie of fenomeen in kaart brengt zoals het zich voordoet, vaak kwalitatief van aard. | | Verkennende methode | Een onderzoeksmethode die samenhangen en verschillen tussen fenomenen onderzoekt, vaak met behulp van statistische analyses zoals correlaties. | | Correlatiecoëfficiënt | Een statistische maat die aangeeft in hoeverre twee variabelen onderling samenhangen. | | Verklarende methode | Een onderzoeksmethode die gericht is op het vaststellen van oorzakelijke verbanden tussen variabelen, vaak door middel van experimenten. | | Experimenteel onderzoek | Een onderzoeksmethode waarbij een onderzoeker bewust veranderingen aanbrengt in een of meerdere variabelen (onafhankelijke variabelen) om het effect daarvan op andere variabelen (afhankelijke variabelen) te bestuderen. | | Onafhankelijke variabele (OV) | De variabele die door de onderzoeker gemanipuleerd wordt om het effect ervan op de afhankelijke variabele te bestuderen. | | Afhankelijke variabele (AV) | De variabele waarvan het effect van de onafhankelijke variabele wordt onderzocht. | | Experimentele groep | De groep in een experiment die wordt blootgesteld aan de onafhankelijke variabele. | | Controlegroep | De groep in een experiment die niet wordt blootgesteld aan de onafhankelijke variabele, en dient als vergelijkingsbasis. | | Causale relatie | Een verband waarbij de ene gebeurtenis (de oorzaak) direct leidt tot een andere gebeurtenis (het gevolg). | | Empirische cyclus | Een model dat de opeenvolgende stappen van wetenschappelijk onderzoek beschrijft, van observatie tot theorievorming en toetsing. | | Gestaltpsychologie | Een stroming binnen de psychologie die stelt dat de waarneming van een geheel (Gestalt) niet te herleiden is tot een optelsom van de delen, maar eigen kenmerken bezit. | | Dieptepsychologie | Een verzamelnaam voor psychologische theorieën die de nadruk leggen op onbewuste processen en motieven, zoals de psychoanalyse van Freud. | | Behaviorisme | Een stroming binnen de psychologie die stelt dat gedrag verklaard moet worden vanuit waarneembare stimuli en reacties (S-R), en de invloed van innerlijke mentale processen negeert. | | Cognitieve psychologie | Een stroming binnen de psychologie die zich richt op innerlijke mentale processen zoals waarneming, geheugen en denken, en deze bestudeert met wetenschappelijke methoden. | | Biologische psychologie | Een stroming binnen de psychologie die de invloed van biologische factoren, zoals hersenstructuren, hormonen en genetica, op gedrag en mentale processen onderzoekt. | | Positieve psychologie | Een stroming binnen de psychologie die zich richt op menselijk welbevinden, geluk, groei en positieve psychologische krachten, in plaats van op psychopathologie. | | Algemene psychologie | Bestudeert de meest algemene psychologische processen die in ieder gedrag een rol spelen, zoals waarneming, geheugen en leren. | | Differentiële psychologie | Onderzoekt de verschillen tussen mensen op psychologisch gebied, zoals intelligentie, persoonlijkheid en sociaal gedrag. | | Persoonlijkheidspsychologie | Bestudeert de karakteristieke gedragskenmerken en patronen die individuen van elkaar onderscheiden. | | Crossculturele psychologie | Onderzoekt psychologische verschijnselen in verschillende culturen en de invloed van cultuur op het menselijk gedrag en de mentale processen. | | Ontwikkelingspsychologie | Bestudeert de veranderingen in gedrag en psychische processen die zich voordoen gedurende de levensloop. | | Sociale psychologie | Onderzoekt hoe het gedrag van individuen wordt beïnvloed door de aanwezigheid of interactie met andere mensen. | | Psychopathologie | Bestudeert afwijkend gedrag, gedragsstoornissen en psychische problemen, inclusief hun oorzaken en behandeling. | | Toegepaste psychologie | Richt zich op de praktische toepassing van psychologische kennis en methoden om problemen op te lossen in diverse levensdomeinen. | | Schoolpsychologie | Begeleidt leerlingen bij hun leerproces, studiekeuze en eventuele studieproblemen, en adviseert scholen over pedagogische en didactische kwesties. | | Arbeids- en organisatiepsychologie | Richt zich op de relatie tussen de werknemer en zijn werkomgeving, inclusief aanwerving, plaatsing, training, leiderschap, motivatie en organisatieontwikkeling. | | Klinische psychologie | Begeleidt individuen met psychische problemen bij het zoeken naar oplossingen, en stelt diagnoses en behandelingsplannen op. | | Psychiatrie | Een medisch specialisme dat zich richt op de diagnose, behandeling en preventie van psychische stoornissen, vaak met een focus op biologische en farmaceutische interventies. | | Waarneming | Het proces waarbij zintuiglijke informatie wordt opgenomen, verwerkt en geïnterpreteerd om een betekenisvol beeld van de werkelijkheid te vormen. | | Gewaarwording (sensatie) | De onmiddellijke bewustzijnsinhoud die ontstaat door prikkeling van de zintuigen, zoals licht, kleur, geluid of druk. | | Figuur-achtergrond | Een fundamenteel principe in de waarneming waarbij elementen van een beeld worden onderscheiden als een voorgrond (figuur) tegen een achtergrond. | | Gestaltwetten | Principes die beschrijven hoe elementen in de waarneming worden georganiseerd tot gestructureerde gehelen (Gestalten), zoals de wet van nabijheid, gelijkheid en geslotenheid. | | Waarnemingsconstanties | Fenomenen waarbij we objecten waarnemen met constante eigenschappen (zoals grootte, vorm, helderheid, kleur) ondanks veranderingen in de zintuiglijke prikkels. | | Waarnemingsillusies | Foutieve waarnemingen die ontstaan door de normale verwerkingsprocessen van de hersenen toe te passen op ongewone prikkelpatronen. | | Aandacht | Het proces waarmee we selectief informatie uit onze omgeving verwerken en ons concentreren op relevante stimuli, terwijl andere stimuli worden genegeerd. | | Geheugen | Het vermogen om informatie op te slaan, te bewaren en later weer op te roepen. | | Sensorisch geheugen | Een kortstondig geheugen dat zintuiglijke informatie vasthoudt voor een fractie van een seconde, waardoor waarneming mogelijk wordt. | | Kortetermijngeheugen (werkgeheugen) | Een tijdelijk geheugen met een beperkte capaciteit dat informatie vasthoudt voor ongeveer 20 seconden, en gebruikt wordt voor actieve verwerking en manipulatie van informatie. | | Langetermijngeheugen | Een permanent geheugen met een vrijwel onbeperkte capaciteit, waarin informatie voor langere tijd wordt opgeslagen. | | Expliciet geheugen (declaratief geheugen) | Het geheugen voor feiten en gebeurtenissen die bewust kunnen worden opgeroepen, zoals episodisch en semantisch geheugen. | | Impliciet geheugen (non-declaratief geheugen) | Het geheugen voor vaardigheden en procedures die automatisch worden uitgevoerd zonder bewuste herinnering, zoals fietsen of typen. | | Episodisch geheugen | Het geheugen voor specifieke gebeurtenissen in ons leven, inclusief de tijd en plaats waarop ze plaatsvonden. | | Semantisch geheugen | Het geheugen voor algemene kennis, feiten en concepten, geordend op basis van betekenis. | | Klassieke conditionering | Een leerproces waarbij een neutrale stimulus die herhaaldelijk voorafgaat aan een onvoorwaardelijke stimulus, uiteindelijk zelf een voorwaardelijke reactie uitlokt. | | Operante conditionering | Een leerproces waarbij gedrag wordt aangeleerd of versterkt door de consequenties ervan (bekrachtiging of straf). | | Modeling (sociaal leren) | Een vorm van leren waarbij gedrag wordt aangeleerd door het observeren en nabootsen van het gedrag van anderen. | | Priming | Een proces waarbij blootstelling aan een stimulus de reactie op een daaropvolgende stimulus beïnvloedt, vaak zonder dat de persoon zich bewust is van de oorspronkelijke stimulus. | | Habituatie | Een vorm van leren waarbij de reactie op een herhaalde, neutrale stimulus geleidelijk vermindert of verdwijnt. | | Shaping | Een techniek binnen de operante conditionering waarbij geleidelijk gedrag wordt aangeleerd door het bekrachtigen van steeds accuratere benaderingen van het gewenste gedrag. | | Chaining | Een techniek binnen de operante conditionering waarbij een complexe gedragsreeks wordt opgebouwd uit een reeks eenvoudigere, opeenvolgende gedragingen die elk afzonderlijk bekrachtigd worden. | | Bekrachtiger (reinforcer) | Een stimulus die de frequentie van het gedrag dat eraan voorafgaat, doet toenemen. | | Positieve bekrachtiger | Een aangename stimulus die wordt toegevoegd na een gedrag, waardoor dat gedrag wordt versterkt. | | Negatieve bekrachtiger | Een onaangename stimulus die wordt weggenomen na een gedrag, waardoor dat gedrag wordt versterkt. | | Straf | Een stimulus die de frequentie van het gedrag dat eraan voorafgaat, doet afnemen. | | Positieve straf | Een onaangename stimulus die wordt toegevoegd na een gedrag, waardoor dat gedrag wordt afgeleerd. | | Negatieve straf | Een aangename stimulus die wordt weggenomen na een gedrag, waardoor dat gedrag wordt afgeleerd. | | Uitdoving (extinctie) | Het proces waarbij een geconditioneerde reactie geleidelijk verdwijnt wanneer de voorwaardelijke stimulus herhaaldelijk wordt aangeboden zonder de onvoorwaardelijke stimulus. | | Prikkelgeneralisatie | Het optreden van een geconditioneerde reactie op stimuli die lijken op de oorspronkelijke voorwaardelijke stimulus. | | Prikkeldiscriminatie | Het vermogen om onderscheid te maken tussen de voorwaardelijke stimulus en andere, gelijkende stimuli, en alleen te reageren op de specifieke voorwaardelijke stimulus. | | Bekrachtigingsschema | Een patroon dat aangeeft wanneer en hoe vaak een gedrag wordt bekrachtigd, zoals continue of intermitterende bekrachtiging. | | Partiële Paradox | Het fenomeen dat gedrag dat intermitterend (af en toe) bekrachtigd wordt, resistenter is tegen uitdoving dan gedrag dat continu bekrachtigd wordt. | | Aangeleerde hulpeloosheid | Een psychologisch fenomeen waarbij individuen stoppen met pogingen om uit een negatieve situatie te ontsnappen na herhaalde ervaringen waarin hun gedrag geen effect had op de uitkomst. | | Conservatieve vooroordelen | Neiging om bestaande overtuigingen te bevestigen door selectief aandacht te besteden aan informatie die ermee overeenkomt en informatie die ermee in strijd is te negeren of te ontkennen. | | Conformiteit | De neiging om het gedrag of de opvattingen van anderen over te nemen, vaak onder invloed van sociale druk. | | Framing | De manier waarop informatie wordt gepresenteerd, die de perceptie en het oordeel van de ontvanger kan beïnvloeden. | | Sofisme | Een slimme, maar valse redenering die bedoeld is om te misleiden of verwarring te zaaien. | | Instellingseffect | De neiging om vast te houden aan een eerder gebruikte strategie, zelfs wanneer een efficiëntere strategie beschikbaar is. | | Beschikbaarheidsheuristiek | Een mentale vuistregel waarbij de waarschijnlijkheid van een gebeurtenis wordt geschat op basis van hoe gemakkelijk voorbeelden ervan uit het geheugen kunnen worden opgeroepen. | | Representativiteitsheuristiek | Een mentale vuistregel waarbij de waarschijnlijkheid van een gebeurtenis wordt geschat op basis van hoe goed deze overeenkomt met een prototype of stereotype. | | Confirmatietendens | De neiging om informatie te zoeken, te interpreteren en te onthouden op een manier die de eigen bestaande overtuigingen bevestigt. | | Illusoire-waarheidseffect | Het fenomeen waarbij herhaalde blootstelling aan een bewering, ongeacht de waarheid ervan, de kans vergroot dat deze als waar wordt aangenomen. | | Blijvend-invloedseffect | De neiging om vast te houden aan een eerder aangenomen overtuiging, zelfs nadat de oorspronkelijke informatie die daartoe leidde, is weerlegd. | | Complotdenken | Een denkwijze waarbij gebeurtenissen worden toegeschreven aan geheime samenzweringen van machtige personen of organisaties, vaak zonder voldoende bewijs. | | Kritisch denken | Een denkproces waarbij informatie systematisch wordt geanalyseerd, geëvalueerd en geïntegreerd om tot een weloverwogen oordeel te komen. | | Inoculatietheorie | Een theorie die stelt dat blootstelling aan verzwakte vormen van misinformatie kan helpen om weerstand op te bouwen tegen latere, meer overtuigende pogingen tot manipulatie. | | Psychologische reactantie | De neiging om weerstand te bieden aan pogingen om het gedrag of de opvattingen van iemand te manipuleren, vooral wanneer de persoon het gevoel heeft dat zijn vrijheid wordt bedreigd. | | Systeem 1 denken | Intuïtief, automatisch en snel denken, gebaseerd op heuristieken en associaties. | | Systeem 2 denken | Doordacht, analytisch en langzaam denken, dat meer cognitieve inspanning vereist en wordt gebruikt voor complexe problemen. | | Probleemoplossend denken | Een mentale activiteit gericht op het vinden van een oplossing voor een specifiek probleem, vaak door het toepassen van strategieën zoals algoritmen of heuristieken. | | Redeneren | Het proces van het logisch verbinden van gedachten of beweringen om tot nieuwe inzichten of conclusies te komen, zoals inductie en deductie. | | Algoritme | Een reeks goed gedefinieerde stappen die gegarandeerd tot de oplossing van een probleem leiden. | | Heuristiek | Een mentale vuistregel of snelle strategie die vaak, maar niet altijd, tot een oplossing leidt. | | Inductie | Het afleiden van een algemene regel uit specifieke waarnemingen of vaststellingen. | | Deductie | Het toepassen van een algemene regel op een specifieke situatie om tot een conclusie te komen. | | Intelligentie | Het vermogen om te leren, te redeneren, problemen op te lossen, zich aan te passen aan de omgeving en informatie te verwerken. | | Intelligentietest | Een gestandaardiseerde reeks vragen of opdrachten die ontworpen is om iemands intelligentieniveau te meten en te vergelijken met een normgroep. | | IQ (Intelligentiequotiënt) | Een score die iemands prestatie op een intelligentietest weergeeft in vergelijking met zijn leeftijdsgenoten, met een gemiddelde van 100. | | Percentieluitslag (Pc) | Een score die aangeeft welk percentage van de normeringsgroep een lagere uitslag behaalde dan het geteste individu. | | T-score | Een gestandaardiseerde score waarbij het gemiddelde op 50 wordt gesteld en de standaarddeviatie op 10, waardoor verschillende testresultaten onderling vergelijkbaar worden. | | CHC-model | Een hiërarchisch model van intelligentie dat drie niveaus van cognitieve vaardigheden omvat: algemene intelligentie (G), brede cognitieve vaardigheden en nauwe cognitieve vaardigheden. | | Factor G (general ability) | De algemene intelligentie, die wordt beschouwd als een onderliggende factor die alle cognitieve vaardigheden beïnvloedt. | | Vloeiende intelligentie (Gf) | Het vermogen om te redeneren en nieuwe problemen op te lossen, waarbij voorkennis een ondergeschikte rol speelt. | | Gekristalliseerde intelligentie (Gc) | Het geheel van verworven kennis en het vermogen om deze zinvol te gebruiken. | | Werkgeheugen (Gwm) | Het vermogen om informatie tijdelijk in het bewustzijn vast te houden en te manipuleren voor het uitvoeren van cognitieve taken. | | Perceptuele organisatie | Het proces waarbij de hersenen visuele informatie organiseren en structureren tot herkenbare gehelen, waarbij gebruik wordt gemaakt van gestaltwetten en figuur-achtergrondscheiding. | | Patroonherkenning | Het vermogen om bekende structuren of patronen in zintuiglijke informatie te identificeren. | | Motivatie | Het geheel van processen die betrokken zijn bij de interne dynamiek van het gedrag, inclusief de aanzet, richting, intensiteit en persistentie ervan. | | Behoeften | Algemene categorieën van objecten of toestanden waar mensen of dieren nood aan hebben, zoals voedsel, veiligheid, sociaal contact. | | Motieven | De concrete vormen die een behoefte kan aannemen, en die het gedrag sturen. | | Incentives | Externe prikkels of objecten die als aantrekkelijk worden ervaren en gedrag uitlokken of versterken. | | Psychodinamische theorie (Freud) | Een theorie die stelt dat gedrag wordt gemotiveerd door onbewuste driften en conflicten tussen verschillende delen van de psyche (Es, Ich, Über-Ich). | | Lustprincipe | Het principe dat stelt dat organismen gedreven worden door het zoeken naar lust en het vermijden van onlust. | | Realiteitsprincipe | Het principe dat stelt dat het Ich (Ego) rekening houdt met de externe realiteit en maatschappelijke normen bij het bevredigen van de driften van het Es. | | Moraliteitsprincipe | Het principe dat het Über-Ich (Superego) beheerst, en dat betrekking heeft op interne moraliserende instanties, geweten en ideaal-zelf. | | Neobehavioristische motivatietheorie (Hull) | Een theorie die motivatie verklaart vanuit biologische behoeften en de daaruit voortvloeiende psychologische spanning (drive), waarbij gedrag wordt aangeleerd door spanningsreductie. | | Primaire behoeften | Biologisch gebaseerde behoeften die noodzakelijk zijn voor overleving, zoals voedsel, water en slaap. | | Secundaire behoeften | Verworven behoeften die ontstaan door leerprocessen en associaties met primaire behoeften of externe stimuli, zoals de behoefte aan geld of sociale status. | | Functionele autonomie | Het fenomeen waarbij een secundaire behoefte of gedrag loskomt van de oorspronkelijke primaire behoefte en een doel op zich wordt. | | Humanistische behoeftetheorie (Maslow) | Een theorie die stelt dat mensen een hiërarchie van behoeften hebben, beginnend bij fysiologische behoeften en eindigend bij zelfactualisatie. | | Zelfactualisering | De behoefte om het eigen potentieel volledig te ontwikkelen en te realiseren. | | Zelfdeterminatietheorie (Deci & Ryan) | Een motivatietheorie die stelt dat mensen drie psychologische basisbehoeften hebben: autonomie, verbondenheid en competentie, die essentieel zijn voor groei en welbevinden. | | Autonomie | De behoefte om zelf keuzes te maken, controle te hebben over het eigen gedrag en de eigen identiteit te behouden. | | Verbondenheid | De behoefte aan warme, hechte en stabiele relaties met anderen, en een gevoel van saamhorigheid. | | Competentie | De behoefte om zich bekwaam te voelen in wat men onderneemt, controle te hebben over situaties en succeservaringen op te doen. | | Intrinsieke motivatie | Motivatie die voortkomt uit het plezier of de interesse in de activiteit zelf, zonder externe beloning. | | Extrinsieke motivatie | Motivatie die voortkomt uit externe factoren, zoals beloningen, straffen of sociale druk. | | Cognitieve evaluatietheorie (CET) | Een theorie die stelt dat de effecten van beloningen op intrinsieke motivatie afhangen van hoe ze worden ervaren: informatief of controlerend. | | Organismische integratietheorie (OIT) | Een theorie die beschrijft hoe externe gedragsregels worden geïnternaliseerd en geïntegreerd in het zelf, waardoor ze autonoom kunnen functioneren. | | Emoties | Intense, kortdurende reacties op een object of gebeurtenis, gekenmerkt door subjectieve beleving, fysiologische veranderingen en expressief gedrag. | | Gevoelens | Subjectieve belevingen die gepaard gaan met emoties, maar minder intens en met minder waarneembare lichaamsreacties. | | Stemmingen | Vagere, langdurige gemoedstoestanden die vaak geen duidelijke uitlokkende oorzaak hebben. | | Autonoom zenuwstelsel | Het deel van het zenuwstelsel dat onwillekeurige lichaamsfuncties reguleert, zoals hartslag, ademhaling en spijsvertering. | | Sympathisch zenuwstelsel | Activeert het lichaam voor actie (fight-or-flight) bij stress of opwinding. | | Parasympathisch zenuwstelsel | Brengt het lichaam in ruststand en bevordert herstel en groei. | | Hormonen | Chemische boodschappers die door endocriene klieren worden geproduceerd en via de bloedbaan worden verspreid om specifieke effecten in het lichaam te veroorzaken. | | Adrenaline en noradrenaline | Stresshormonen die vrijkomen uit het bijniermerg en het lichaam voorbereiden op een snelle reactie bij gevaar of stress. | | Cortisol | Een stresshormoon dat wordt geproduceerd door de bijnierschors en betrokken is bij de langdurige aanpassing aan stress. | | Algemene aanpassingssyndroom (GAS) | Een drie-fasen reactiepatroon van het lichaam op langdurige stress: alarmfase, weerstandsfase en uitputtingsfase. | | Fight-or-flight-reactie | Een automatische fysiologische reactie op gevaar of stress, waarbij het lichaam wordt voorbereid op vechten of vluchten. | | Tend-and-befriend-respons | Een reactie op gevaar en stress die vaker voorkomt bij vrouwen, waarbij de neiging bestaat om voor de jongen te zorgen en steun te zoeken bij anderen. | | Freeze-reactie | Een reactie op overweldigend gevaar waarbij het individu verstijft en geen actie onderneemt. | | Copingstrategieën | Manieren waarop individuen omgaan met stress, onderverdeeld in probleemgerichte (aanpakken van de stressor) en emotiegerichte (temperen van de emotionele reactie) strategieën. | | Geluk | Een complexe en moeilijk te definiëren gemoedstoestand die verband houdt met welbevinden, tevredenheid, zingeving en positieve emoties. | | Flow | Een staat van volledige opgaan in een activiteit, waarbij men productief, betrokken en gelukkig is. | | Pleasant life | Het ervaren van positieve emoties en genot in het dagelijks leven. | | Engaged life | Het ervaren van betrokkenheid, flow en het benutten van persoonlijke sterktes in werk en vrije tijd. | | Meaningful life | Het vinden van betekenis en doel in het leven, vaak door middel van engagement met iets dat het zelf overstijgt. | | Nucleus accumbens | Een hersengebied dat deel uitmaakt van het beloningssysteem en geactiveerd wordt door plezierige stimuli, zoals voedsel, drugs en sociale interactie. | | Perifere theorie van emoties (James-Lange) | Een theorie die stelt dat emoties ontstaan door de feedback van lichamelijke reacties op een stimulus. | | Centrale theorie van emoties (Cannon-Bard) | Een theorie die stelt dat emotionele belevingen en fysiologische reacties gelijktijdig ontstaan vanuit de hersenen (thalamus). | | Cognitieve activeringstheorie (Schachter-Singer) | Een theorie die stelt dat emoties ontstaan door de interactie tussen een algemene fysiologische opwinding (arousal) en een cognitieve interpretatie van de situatie. | | Cognitieve inschattingstheorie (Arnold) | Een theorie die stelt dat emoties ontstaan door een snelle, onbewuste inschatting (appraisal) van de situatie, die een actietendens op gang brengt. | | Amygdala | Een hersenstructuur die deel uitmaakt van het limbische systeem en een belangrijke rol speelt bij het ontstaan van emoties, met name angst. | | Werkgeheugen | Het 'nu-bewustzijn' waar informatie tijdelijk wordt vastgehouden en verwerkt, en waar emoties kunnen ontstaan door de interactie tussen verschillende informatiecomponenten. | | Leugendetector (polyograaf) | Een apparaat dat fysiologische reacties meet (zoals hartslag, bloeddruk, ademhaling, huidgeleiding) in een poging om te bepalen of iemand liegt. | | Shellshock | Een historische term voor een psychologische reactie op oorlogstrauma, nu beschouwd als een vorm van posttraumatische stressstoornis (PTSS). | | PTSS (Posttraumatische stressstoornis) | Een psychisch syndroom dat kan ontstaan na een traumatische gebeurtenis, gekenmerkt door herbeleving, vermijding, negatieve veranderingen in cognities en stemming, en verhoogde waakzaamheid. | | Fight-or-flight-reactie | De fysiologische reactie van het lichaam op gevaar, die het voorbereidt op vechten of vluchten. | | Adoptie van emoties | Het aanleren van manieren om emoties te uiten of te onderdrukken, beïnvloed door cultuur en opvoeding. | | Display rules | Cultureel bepaalde regels die aangeven wanneer, hoe en in welke mate emoties getoond mogen worden. | | Duchenne-glimlach | Een oprechte glimlach die wordt gekenmerkt door de samentrekking van de kringspier rond de ogen, naast de spieren die de mondhoeken optrekken. | | FACS (Facial Action Coding System) | Een systeem voor het nauwkeurig coderen en analyseren van gelaatsuitdrukkingen, ontwikkeld door Paul Ekman. | | Micro-expressies | Zeer korte, onwillekeurige gelaatsuitdrukkingen die kunnen verraden wat iemand werkelijk voelt, zelfs als deze probeert zijn emoties te verbergen. | | Culturele invloeden op emoties | De manier waarop culturele normen en waarden de expressie en interpretatie van emoties beïnvloeden. | | Perifere theorie van emoties (James-Lange) | Een theorie die stelt dat emoties ontstaan door de feedback van lichamelijke reacties op een stimulus. | | Centrale theorie van emoties (Cannon-Bard) | Een theorie die stelt dat emotionele belevingen en fysiologische reacties gelijktijdig ontstaan vanuit de hersenen (thalamus). | | Cognitieve activeringstheorie (Schachter-Singer) | Een theorie die stelt dat emoties ontstaan door de interactie tussen een algemene fysiologische opwinding (arousal) en een cognitieve interpretatie van de situatie. | | Cognitieve inschattingstheorie (Arnold) | Een theorie die stelt dat emoties ontstaan door een snelle, onbewuste inschatting (appraisal) van de situatie, die een actietendens op gang brengt. | | Amygdala | Een hersenstructuur die deel uitmaakt van het limbische systeem en een belangrijke rol speelt bij het ontstaan van emoties, met name angst. | | Werkgeheugen | Het 'nu-bewustzijn' waar informatie tijdelijk wordt vastgehouden en verwerkt, en waar emoties kunnen ontstaan door de interactie tussen verschillende informatiecomponenten. | | Intentionaliteit van denken | Het gerichte en doelbewuste karakter van denkprocessen, in tegenstelling tot meer vrijblijvende mentale activiteiten zoals fantaseren. | | Anagram | Een woord of zin gevormd door de letters van een ander woord of een andere zin te herschikken. | | Algoritme | Een reeks welomschreven stappen die gegarandeerd tot de oplossing van een probleem leiden. | | Heuristiek | Een mentale vuistregel of snelle strategie die vaak, maar niet altijd, tot een oplossing leidt. | | Toren van Hanoi | Een klassiek probleem in de psychologie dat gebruikt wordt om probleemoplossend denken en het gebruik van algoritmen te illustreren. | | Analogie | Een vergelijking tussen twee verschillende dingen om een bepaald aspect te verduidelijken of een probleem op te lossen. | | Herschikken van de probleemformulering | Het herformuleren van een probleem om een nieuwe benadering te vinden of om belemmeringen te overwinnen. | | Aha-beleving (inzichtelijk leren) | Het plotseling ervaren van de oplossing van een probleem, vaak na een periode van incubatie. | | Convergent denken | Het denkproces gericht op het vinden van de ene juiste oplossing voor een probleem. | | Divergent denken | Het denkproces gericht op het genereren van meerdere mogelijke oplossingen of ideeën voor een probleem. | | Sofisme | Een slimme, maar valse redenering die bedoeld is om te misleiden of verwarring te zaaien. | | Suggestieve vraagstelling | Een vraag die zo is geformuleerd dat deze de respondent subtiel stuurt naar een bepaald antwoord. | | Framing | De manier waarop informatie wordt gepresenteerd, die de perceptie en het oordeel van de ontvanger kan beïnvloeden. | | Illusoire-waarheidseffect | Het fenomeen waarbij herhaalde blootstelling aan een bewering, ongeacht de waarheid ervan, de kans vergroot dat deze als waar wordt aangenomen. | | Blijvend-invloedseffect | De neiging om vast te houden aan een eerder aangenomen overtuiging, zelfs nadat de oorspronkelijke informatie die daartoe leidde, is weerlegd. | | Complotdenken | Een denkwijze waarbij gebeurtenissen worden toegeschreven aan geheime samenzweringen van machtige personen of organisaties, vaak zonder voldoende bewijs. | | Kritisch denken | Een denkproces waarbij informatie systematisch wordt geanalyseerd, geëvalueerd en geïntegreerd om tot een weloverwogen oordeel te komen. | | Inoculatietheorie | Een theorie die stelt dat blootstelling aan verzwakte vormen van misinformatie kan helpen om weerstand op te bieden tegen latere, meer overtuigende pogingen tot manipulatie. | | Psychologische reactantie | De neiging om weerstand te bieden aan pogingen om het gedrag of de opvattingen van iemand te manipuleren, vooral wanneer de persoon het gevoel heeft dat zijn vrijheid wordt bedreigd. | | Systeem 1 denken | Intuïtief, automatisch en snel denken, gebaseerd op heuristieken en associaties. | | Systeem 2 denken | Doordacht, analytisch en langzaam denken, dat meer cognitieve inspanning vereist en wordt gebruikt voor complexe problemen. | | Intelligentie | Het vermogen om te leren, te redeneren, problemen op te lossen, zich aan te passen aan de omgeving en informatie te verwerken. | | Intelligentietest | Een gestandaardiseerde reeks vragen of opdrachten die ontworpen is om iemands intelligentieniveau te meten en te vergelijken met een normgroep. | | IQ (Intelligentiequotiënt) | Een score die iemands prestatie op een intelligentietest weergeeft in vergelijking met zijn leeftijdsgenoten, met een gemiddelde van 100. | | Percentieluitslag (Pc) | Een score die aangeeft welk percentage van de normeringsgroep een lagere uitslag behaalde dan het geteste individu. | | T-score | Een gestandaardiseerde score waarbij het gemiddelde op 50 wordt gesteld en de standaarddeviatie op 10, waardoor verschillende testresultaten onderling vergelijkbaar worden. | | CHC-model | Een hiërarchisch model van intelligentie dat drie niveaus van cognitieve vaardigheden omvat: algemene intelligentie (G), brede cognitieve vaardigheden en nauwe cognitieve vaardigheden. | | Factor G (general ability) | De algemene intelligentie, die wordt beschouwd als een onderliggende factor die alle cognitieve vaardigheden beïnvloedt. | | Vloeiende intelligentie (Gf) | Het vermogen om te redeneren en nieuwe problemen op te lossen, waarbij voorkennis een ondergeschikte rol speelt. | | Gekristalliseerde intelligentie (Gc) | Het geheel van verworven kennis en het vermogen om deze zinvol te gebruiken. | | Werkgeheugen (Gwm) | Het vermogen om informatie tijdelijk in het bewustzijn vast te houden en te manipuleren voor het uitvoeren van cognitieve taken. | | Perceptuele organisatie | Het proces waarbij de hersenen visuele informatie organiseren en structureren tot herkenbare gehelen, waarbij gebruik wordt gemaakt van gestaltwetten en figuur-achtergrondscheiding. | | Patroonherkenning | Het vermogen om bekende structuren of patronen in zintuiglijke informatie te identificeren. | | Motivatie | Het geheel van processen die betrokken zijn bij de interne dynamiek van het gedrag, inclusief de aanzet, richting, intensiteit en persistentie ervan. | | Behoeften | Algemene categorieën van objecten of toestanden waar mensen of dieren nood aan hebben, zoals voedsel, veiligheid, sociaal contact. | | Motieven | De concrete vormen die een behoefte kan aannemen, en die het gedrag sturen. | | Incentives | Externe prikkels of objecten die als aantrekkelijk worden ervaren en gedrag uitlokken of versterken. | | Psychodinamische theorie (Freud) | Een theorie die stelt dat gedrag wordt gemotiveerd door onbewuste driften en conflicten tussen verschillende delen van de psyche (Es, Ich, Über-Ich). | | Lustprincipe | Het principe dat stelt dat organismen gedreven worden door het zoeken naar lust en het vermijden van onlust. | | Realiteitsprincipe | Het principe dat stelt dat het Ich (Ego) rekening houdt met de externe realiteit en maatschappelijke normen bij het bevredigen van de driften van het Es. | | Moraliteitsprincipe | Het principe dat het Über-Ich (Superego) beheerst, en dat betrekking heeft op interne moraliserende instanties, geweten en ideaal-zelf. | | Neobehavioristische motivatietheorie (Hull) | Een theorie die motivatie verklaart vanuit biologische behoeften en de daaruit voortvloeiende psychologische spanning (drive), waarbij gedrag wordt aangeleerd door spanningsreductie. | | Primaire behoeften | Biologisch gebaseerde behoeften die noodzakelijk zijn voor overleving, zoals voedsel, water en slaap. | | Secundaire behoeften | Verworven behoeften die ontstaan door leerprocessen en associaties met primaire behoeften of externe stimuli, zoals de behoefte aan geld of sociale status. | | Functionele autonomie | Het fenomeen waarbij een secundaire behoefte of gedrag loskomt van de oorspronkelijke primaire behoefte en een doel op zich wordt. | | Humanistische behoeftetheorie (Maslow) | Een theorie die stelt dat mensen een hiërarchie van behoeften hebben, beginnend bij fysiologische behoeften en eindigend bij zelfactualisatie. | | Zelfactualisering | De behoefte om het eigen potentieel volledig te ontwikkelen en te realiseren. | | Zelfdeterminatietheorie (Deci & Ryan) | Een motivatietheorie die stelt dat mensen drie psychologische basisbehoeften hebben: autonomie, verbondenheid en competentie, die essentieel zijn voor groei en welbevinden. | | Autonomie | De behoefte om zelf keuzes te maken, controle te hebben over het eigen gedrag en de eigen identiteit te behouden. | | Verbondenheid | De behoefte aan warme, hechte en stabiele relaties met anderen, en een gevoel van saamhorigheid. | | Competentie | De behoefte om zich bekwaam te voelen in wat men onderneemt, controle te hebben over situaties en succeservaringen op te doen. | | Intrinsieke motivatie | Motivatie die voortkomt uit het plezier of de interesse in de activiteit zelf, zonder externe beloning. | | Extrinsieke motivatie | Motivatie die voortkomt uit externe factoren, zoals beloningen, straffen of sociale druk. | | Cognitieve evaluatietheorie (CET) | Een theorie die stelt dat de effecten van beloningen op intrinsieke motivatie afhangen van hoe ze worden ervaren: informatief of controlerend. | | Organismische integratietheorie (OIT) | Een theorie die beschrijft hoe externe gedragsregels worden geïnternaliseerd en geïntegreerd in het zelf, waardoor ze autonoom kunnen functioneren. | | Emoties | Intense, kortdurende reacties op een object of gebeurtenis, gekenmerkt door subjectieve beleving, fysiologische veranderingen en expressief gedrag. | | Gevoelens | Subjectieve belevingen die gepaard gaan met emoties, maar minder intens en met minder waarneembare lichaamsreacties. | | Stemmingen | Vagere, langdurige gemoedstoestanden die vaak geen duidelijke uitlokkende oorzaak hebben. | | Autonoom zenuwstelsel | Het deel van het zenuwstelsel dat onwillekeurige lichaamsfuncties reguleert, zoals hartslag, ademhaling en spijsvertering. | | Sympathisch zenuwstelsel | Activeert het lichaam voor actie (fight-or-flight) bij stress of opwinding. | | Parasympathisch zenuwstelsel | Brengt het lichaam in ruststand en bevordert herstel en groei. | | Hormonen | Chemische boodschappers die door endocriene klieren worden geproduceerd en via de bloedbaan worden verspreid om specifieke effecten in het lichaam te veroorzaken. | | Adrenaline en noradrenaline | Stresshormonen die vrijkomen uit het bijniermerg en het lichaam voorbereiden op een snelle reactie bij gevaar of stress. | | Cortisol | Een stresshormoon dat wordt geproduceerd door de bijnierschors en betrokken is bij de langdurige aanpassing aan stress. | | Algemene aanpassingssyndroom (GAS) | Een drie-fasen reactiepatroon van het lichaam op langdurige stress: alarmfase, weerstandsfase en uitputtingsfase. | | Fight-or-flight-reactie | De fysiologische reactie van het lichaam op gevaar, die het voorbereidt op vechten of vluchten. | | Tend-and-befriend-respons | Een reactie op gevaar en stress die vaker voorkomt bij vrouwen, waarbij de neiging bestaat om voor de jongen te zorgen en steun te zoeken bij anderen. | | Freeze-reactie | Een reactie op overweldigend gevaar waarbij het individu verstijft en geen actie onderneemt. | | Copingstrategieën | Manieren waarop individuen omgaan met stress, onderverdeeld in probleemgerichte (aanpakken van de stressor) en emotiegerichte (temperen van de emotionele reactie) strategieën. | | Geluk | Een complexe en moeilijk te definiëren gemoedstoestand die verband houdt met welbevinden, tevredenheid, zingeving en positieve emoties. | | Flow | Een staat van volledige opgaan in een activiteit, waarbij men productief, betrokken en gelukkig is. | | Pleasant life | Het ervaren van positieve emoties en genot in het dagelijks leven. | | Engaged life | Het ervaren van betrokkenheid, flow en het benutten van persoonlijke sterktes in werk en vrije tijd. | | Meaningful life | Het vinden van betekenis en doel in het leven, vaak door middel van engagement met iets dat het zelf overstijgt. | | Nucleus accumbens | Een hersengebied dat deel uitmaakt van het beloningssysteem en geactiveerd wordt door plezierige stimuli, zoals voedsel, drugs en sociale interactie. | | Perifere theorie van emoties (James-Lange) | Een theorie die stelt dat emoties ontstaan door de feedback van lichamelijke reacties op een stimulus. | | Centrale theorie van emoties (Cannon-Bard) | Een theorie die stelt dat emotionele belevingen en fysiologische reacties gelijktijdig ontstaan vanuit de hersenen (thalamus). | | Cognitieve activeringstheorie (Schachter-Singer) | Een theorie die stelt dat emoties ontstaan door de interactie tussen een algemene fysiologische opwinding (arousal) en een cognitieve interpretatie van de situatie. | | Cognitieve inschattingstheorie (Arnold) | Een theorie die stelt dat emoties ontstaan door een snelle, onbewuste inschatting (appraisal) van de situatie, die een actietendens op gang brengt. | | Amygdala | Een hersenstructuur die deel uitmaakt van het limbische systeem en een belangrijke rol speelt bij het ontstaan van emoties, met name angst. | | Werkgeheugen | Het 'nu-bewustzijn' waar informatie tijdelijk wordt vastgehouden en verwerkt, en waar emoties kunnen ontstaan door de interactie tussen verschillende informatiecomponenten. | | Leugendetector (polyograaf) | Een apparaat dat fysiologische reacties meet (zoals hartslag, bloeddruk, ademhaling, huidgeleiding) in een poging om te bepal | |---|---|

## Geschiedenis van de psychologie Deze studiegids biedt een gedetailleerd overzicht van de historische ontwikkeling van de psychologie, beginnend bij de filosofische wortels en evoluerend naar de moderne cognitieve en neurowetenschappelijke benaderingen, inclusief de belangrijkste stromingen, concepten en methoden. ### Griekse filosofen De vroege filosofie legde de basis voor psychologische denkbeelden, met name op het gebied van geheugen en kennisverwerving. #### Plato en metaforen voor het geheugen Plato gebruikte metaforen om het geheugen te beschrijven: * **Metafoor 1: Geheugen als "wastablet"** * Herinneren wordt gezien als het "aflezen" van informatie op het tablet. * Vergeten wordt verklaard door een besmeurd of onleesbaar tablet. * **Metafoor 2: Geheugen als een "vogelkooi"** * Herinneren wordt vergeleken met het vangen van de juiste vogel in de kooi. * Vergissen of een "tip-of-the-tongue" ervaring ontstaat wanneer men een foute vogel vangt. #### Aristoteles en associatieisme Aristoteles stelde dat het geheugen afhankelijk is van het vormen van **verbindingen of associaties** tussen gebeurtenissen, gevoelens of ideeën. Dit principe vormt de kern van het **associatieisme**. Hij beschouwde filosofen als redenaars die probeerden te overtuigen, bijvoorbeeld door de associatie tussen het zien van ouders en warme, liefdevolle gevoelens. #### Introspectie en mnemonics * **Introspectie:** Systematisch het eigen denken onderzoeken. * **Mnemonics (Geheugensteuntjes):** Technieken om het geheugen te verbeteren. * **Methode van de 1e Loci (plaatsmethode):** Visualiseren van vertrouwde ruimtes om informatie te onthouden door deze te koppelen aan specifieke plekken, waarbij gekke combinaties de onthulling versterken. * **Kapstokwoorden:** Woorden die dienen als ankerpunten om nieuwe informatie aan te "hangen", door associatie met bekende en makkelijk te onthouden woorden. * **Acroniemen:** Woorden gevormd uit de beginletters van een reeks te onthouden informatie (bv. ROGBIVV voor de kleuren van de regenboog). ### Andere filosofische benaderingen #### René Descartes en rationalisme Descartes' beroemde uitspraak "Ik denk dus ik ben" ($cogito ergo sum$) benadrukt het belang van het denken als bewijs van bestaan. * **Rationalisme:** Kennis wordt verworven door de rede. * **Mechanistisch:** Focus op processen. * **Dualisme:** Het lichaam en de geest zijn gescheiden, maar verbonden (bv. via de pijnappelklier). De geest is immaterieel. #### Empirisme Empirisme stelt dat kennis voortkomt uit **ervaring en observatie**, een reactie op het rationalisme. Bekende empiristen zijn Francis Bacon en John Locke, die geloofden dat de geest een "tabula rasa" is bij de geboorte en wordt gevormd door sensorische input. #### Associationisme Dit principe, voortbouwend op Aristoteles, stelt dat complexe ideeën ontstaan uit associaties tussen eenvoudigere ideeën. #### Veranderende tendensen en wetenschappelijke invloeden Filosofische ideeën evolueerden mee met nieuwe kennis uit de natuurwetenschappen en maatschappelijke veranderingen, zoals de Reformatie. * **Wetenschappelijke Revoluties:** * **Copernicaanse revolutie:** De verschuiving van het geocentrisme naar het heliocentrisme, wat de mens en de aarde niet langer het middelpunt van het universum plaatste en de mens onderwierp aan natuurwetten. * **Herman Von Helmholtz:** Duitse fysioloog die de snelheid van zenuwimpulsen mat, wat een belangrijke stap was naar de wetenschappelijke studie van het zenuwstelsel en een inspiratiebron was voor Wundt. * **Charles Darwin en evolutietheorie:** Zijn werk over afstamming met verandering suggereerde dat organismen zich aanpassen aan hun omgeving, wat later ook werd toegepast op menselijk gedrag en mentale processen. ### Eerste psychologisch laboratorium en scholen #### Wilhelm Wundt en structuralisme Wilhelm Wundt richtte in 1879 het eerste psychologische laboratorium op in Leipzig. Hij wordt beschouwd als de "wetenschappelijke vader" van de psychologie. * **Structuralisme:** Onderzocht de elementaire componenten van het bewustzijn en hoe deze worden gecombineerd. * **Methoden:** Voornamelijk **analytische introspectie**, waarbij proefpersonen hun bewuste ervaringen beschrijven als reactie op stimuli. Dit was echter een subjectieve methode met beperkte betrouwbaarheid door vergetelheid en onbewuste vertekeningen. #### Functionalisme Onder invloed van Wundt's studenten, zoals William James, verschoof de focus naar de **functie van mentale processen** en hoe deze bijdragen aan aanpassing en overleving ("stream of consciousness"). Functionalisme richtte zich op toegepast onderzoek, zoals in het onderwijs en de industrie (bv. Hawthorne experimenten). Het benadrukte het meten van gedrag als een objectievere methode dan introspectie. ### Behaviorisme Als reactie op de subjectiviteit van introspectie en structuralisme, stelde het behaviorisme dat **alleen observeerbaar gedrag** wetenschappelijk bestudeerd kon worden. * **Positivisme:** Kennis is gebaseerd op observeerbare feiten die gerepliceerd kunnen worden. * **Stimulus-Respons (S-R) relaties:** Gedrag wordt verklaard als een reactie op een stimulus. #### John Watson Watson paste klassieke conditionering toe, zoals geïllustreerd door het "Little Albert" experiment, waarbij angst voor een witte rat werd aangeleerd door deze te koppelen aan een luide gong. * **Klassieke Conditionering:** Leren door associatie van een neutrale stimulus met een ongeconditioneerde stimulus. #### Ivan Pavlov Pavlov's werk met honden demonstreerde klassieke conditionering: de associatie tussen de bel en voedsel leidde tot speekselproductie bij het horen van de bel alleen. #### Edward Thorndike en wet van het effect Thorndike's "puzzle box" experimenten met katten leidden tot de **wet van het effect**: gedrag dat leidt tot aangename gevolgen wordt herhaald, terwijl gedrag dat leidt tot onaangename gevolgen wordt vermeden. #### B.F. Skinner en operante conditionering Skinner ontwikkelde de **skinner box** om operante conditionering te bestuderen, waarbij gedrag wordt gevormd door bekrachtiging en straf. * **Bekrachtiging:** Een verandering in de omgeving die de kans op herhaling van gedrag vergroot (positief: aanbieden van aangename stimulus; negatief: wegnemen van onaangename stimulus). * **Straf:** Een verandering in de omgeving die de kans op herhaling van gedrag verkleint (positief: aanbieden van onaangename stimulus; negatief: wegnemen van aangename stimulus). * **Radicaal Behaviorisme:** De opvatting dat mentale processen gereduceerd kunnen worden tot gedrag (bv. "denken" als verborgen spreken). #### Tolman en cognitieve elementen Hoewel behavioristisch, introduceerde Tolman concepten als doelen en mentale representaties (bv. "mentale mappen") om gedrag te verklaren, wat een voorloper was van de cognitieve psychologie. ### Cognitieve psychologie Vanaf de jaren '50 ontstond de **cognitieve revolutie** als reactie op het behaviorisme, met een hernieuwde focus op interne mentale processen. * **Informatieverwerkingsbenadering:** De geest wordt gezien als een systeem dat informatie verwerkt, vergelijkbaar met een computer. Dit omvat input, verwerking (aandacht, geheugen, denken) en output. * **Seriële en parallelle verwerking:** Oorspronkelijk werd informatieverwerking als sequentieel (serieel) gezien, maar later werd erkend dat processen ook parallel kunnen lopen. Top-down invloeden (vanuit kennis) spelen ook een rol. #### Cognitieve psychologie vandaag Vier benaderingen: 1. **Experimentele cognitieve psychologie:** Gebruikt experimenten om cognitieve fenomenen te bestuderen, met nadruk op correlatie- en causale verbanden. * **Correlationeel onderzoek:** Onderzoekt verbanden tussen variabelen. Causale verbanden kunnen hier **niet** uit worden afgeleid. * **Experimenteel onderzoek:** Manipuleert variabelen om causale relaties te onderzoeken. Vereist een **onafhankelijke variabele** (gemaniupuleerd), een **afhankelijke variabele** (gemeten) en **controle variabelen**. 2. **Cognitieve neurowetenschappen:** Bestudeert de hersenstructuren en -activiteit die ten grondslag liggen aan cognitie, met behulp van technieken zoals fMRI en EEG. Brain imaging technieken tonen associaties (correlaties), maar niet direct causaliteit (met uitzondering van TMS). 3. **Cognitieve neuropsychologie:** Onderzoekt cognitieve functies door de effecten van hersenbeschadigingen (lesies) op cognitieve prestaties te bestuderen, met assumpties zoals modulariteit en hersenplasticiteit. Methoden omvatten dubbele dissociatie. 4. **Computationele cognitieve wetenschappen:** Creëert computermodellen (AI, connectionisme) om cognitieve processen te simuleren en te begrijpen. ### De waarneming Waarneming omvat sensaties (gewaarwordingen) en perceptie (interpretatie). #### Sensaties en perceptie * **Low-level visie:** Verwerking in de retina en V1 (bv. bewegingseffecten). * **Mid-level visie:** Integratie en groepering van informatie (bv. diepte, figuur-achtergrond scheiding). * **High-level visie:** Object-, gezichts- en scèneherkenning (link met geheugen). **Sensatie** is het proces waarbij energie (bv. licht) wordt omgezet in neurale signalen door receptoren en via tussenstations naar de hersenen (bv. visuele cortex) wordt gestuurd. **Perceptie** is de actieve interpretatie van deze sensaties, gebaseerd op de "meest aannemelijke" interpretatie ("likelihood principle"). "Zien is denken." #### Top-down en bottom-up processen * **Bottom-up:** Data-gedreven, van sensorische input naar hogere verwerking. * **Top-down:** Kennis-gedreven, bestaande kennis beïnvloedt de waarneming. **David Marr's niveaus van analyse:** Computationeel (wat?), Representaties (hoe?), Implementatie (neurale structuren). Zijn model beschrijft de transformatie van 2D-input naar 3D-representaties via primaire schets, 2.5D representatie en 3D patroonherkenning. #### Gestaltprincipes De Gestaltpsychologie benadrukt dat het geheel meer is dan de som der delen. Belangrijke groeperingswetten zijn: * Gelijkheid * Nabijheid * Geslotenheid * Goede voortzetting * Symmetrie * Periodiciteit * **Figuur-achtergrondscheiding:** Het onderscheid maken tussen een object en de achtergrond, wat soms ambigu is (bv. Rubin vaas). #### Objectherkenning * **Template matching:** Vergelijken van stimuli met opgeslagen "sjablonen". Beperkt door variabiliteit. * **Kenmerkherkenning:** Objecten herkennen op basis van specifieke kenmerken. * **Recognition by Components (RBC - Biederman):** Objecten ontleden in basisvormen (geons). * **Multiple views theory:** Opslaan van meerdere representaties van een object. #### Waarneming en actie * **What & Where pathways:** Twee visuele systemen (identificatie vs. locatie). * **Ideomotor theory & Common Coding:** Perceptie en actie zijn nauw verbonden; denken aan een actie kan de actie zelf beïnvloeden. **Spiegelneuronen** spelen hierbij een rol. * **Embodied cognition:** Cognitie is direct gekoppeld aan de fysieke interactie met de wereld. #### Beperkingen van waarneming * **Selectie (aandacht):** Essentieel omdat details moeilijk te verwerken zijn. * **Inattentional blindness & Change blindness:** Het missen van duidelijk zichtbare objecten of veranderingen door gebrek aan aandacht. * **Subliminale perceptie:** Invloed van stimuli onder de bewuste drempel. ### Aandacht en prestatie Aandacht is een complex begrip, zowel actief (top-down) als passief (bottom-up). * **Selectieve aandacht:** Focussen op één informatiebron, terwijl andere stimuli worden genegeerd (bv. "cocktailparty effect"). * **Verdeelde aandacht (Multitasking):** Aandacht richten op meerdere bronnen tegelijk. Dit is inefficiënt en leidt tot een "taakwisselkost". #### Selectieve aandacht * **Filter theorie (Broadbent):** Een vroege theorie met een "bottleneck" die onbelangrijke informatie filtert. * **Attenuatietheorie (Treisman):** Flexibelere filter die de sterkte van signalen aanpast, waardoor ook belangrijke informatie uit het genegeerde kanaal kan doordringen. #### Posner Paradigm Onderscheid tussen endogene (top-down) en exogene (bottom-up) aandacht. Concept van **covert attention** (aandacht zonder oogbeweging). #### Verdeelde aandacht en objectgebaseerde aandacht Aandacht kan gesplitst worden, maar is ook gekoppeld aan objecten, wat nuttig is voor interactie met de omgeving. #### Cognitive Load Theory De mate van afleiding wordt bepaald door de **cognitieve belasting** van een taak. Hoge belasting leidt tot minder afleiding. #### Visual Search Modellen zoals het **Guided Search model** verklaren hoe we efficiënt door visuele scènes zoeken, rekening houdend met bottom-up kenmerken, top-down sturing, prior history en beloning. De **Feature Integration Theory** onderscheidt een snelle, parallelle detectie van kenmerken (stadium 1) en een langzamere, seriële integratie van kenmerken (stadium 2). #### Aandachtsstoornissen * **Hemineglect:** Verstoorde aandacht voor één lichaamshelft of visuele veld. * **ADHD:** Moeilijkheden met het onderdrukken van distractoren en impulsbeheersing. #### Multitasking Multitasking is **niet efficiënt** door de beperkte cognitieve capaciteit (Multiple Resource Model). Training kan de "taakwisselkost" verminderen, maar elimineert deze zelden volledig door de **Psychological Refractory Period (PRP)**, waarbij de centrale verwerking (beslissingsfase) altijd serieel is. Automatisering van taken kan de kost verminderen, maar leidt tot inflexibiliteit. ### Bewustzijn en aandacht * **Bewustzijn:** Een veelzijdig concept met filosofische (bv. subjectieve beleving) en neurocognitieve definities (bv. Global Workspace Theory, Integrated Information Theory). * **Aandacht vs. Bewustzijn:** Aandacht selecteert informatie voor diepere verwerking, bewustzijn geeft toegang tot deze informatie. * **Vrije wil:** Het debat over de mate waarin ons gedrag bewust wordt gestuurd versus bepaald door onbewuste processen (bv. Libet's experimenten). ### Korte-termijn en werkgeheugen * **Korte-termijn geheugen (KTG):** Passieve opslag van beperkte hoeveelheid informatie (7+/-2 items, later verfijnd tot 4+/-1). Kwetsbaar voor interferentie en verval. * **Werkgeheugen (WG):** Actiever systeem voor het vasthouden en manipuleren van informatie. * **Baddeley's model:** Bestaat uit een **Central Executive** (controle), **Fonologische lus** (verbale informatie), **Visuo-spatieel schetsblad** (visuele/ruimtelijke informatie), en de **Episodische buffer** (integratie). * WG capaciteit correleert met intelligentie en is belangrijk voor leren en probleemoplossing. ### Leren en Lange Termijn Geheugen * **Leren:** Kan **impliciet** (onbewust) of **expliciet** (bewust) plaatsvinden, intentioneel of incidenteel. Impliciet leren is robuust en leeftijdsonafhankelijk. * **Amnesie:** Geheugenverlies, vaak met intact KTG maar defect LTG. Patiënt HM is een bekend voorbeeld van anterograde amnesie. * **Expliciet leren:** Beïnvloed door de diepte van verwerking ("levels of processing"), context (principe van codespecificiteit) en spreiding van studietijd. Het **test-effect** (zelftesten) verbetert het leren significant. * **Lange Termijn Geheugen (LTG):** * **Declaratief geheugen:** Episodisch (gebeurtenissen) en Semantisch (feiten). * **Non-declaratief geheugen:** Procedureel (vaardigheden), priming, conditionering. * **Vergeten:** Verklaringen omvatten interferentie, verval, en slechte codering. Herinneringen zijn **reconstructief** en kunnen worden beïnvloed door misinformatie (bv. Loftus' onderzoek). * **Autobiografisch geheugen:** Herinneringen aan persoonlijke gebeurtenissen, beïnvloed door levensfasen (kinderamnesie, reminiscentiebult) en schema's. * **Verdrongen herinneringen:** Volgens Freud onbewust verdrongen traumatische herinneringen. Wetenschappelijk bewijs hiervoor is beperkt en er is meer bewijs voor het "planten" van valse herinneringen. * **Ooggetuigenverklaringen:** Zeer gevoelig voor suggestieve vragen en reconstructie, waardoor ze onbetrouwbaar kunnen zijn. ### Problemen oplossen * **Problemen:** Kunnen goed-gedefinieerd (duidelijke start, doel, stappen) of slecht-gedefinieerd zijn. * **Strategieën:** * **Algoritmes:** Systematische methoden die altijd tot de oplossing leiden (bv. computergebruik). * **Heuristieken:** Vuistregels voor snellere, minder energieke oplossingen (bv. "means-end analysis", "hill-climbing"). * **Cognitieve biases:** * **Beschikbaarheidsheuristiek:** Gebaseerd op hoe makkelijk informatie toegankelijk is in het geheugen. * **Representativiteitsheuristiek:** Onderschatting van kansen door te focussen op typische kenmerken (bv. conjunction fallacy). * **Inzicht:** Het plotseling vinden van de oplossing ("aha-erlebnis"), vaak door herstructurering van de probleemrepresentatie. * **Expertise:** Hoger niveau van prestatie in een domein door uitgebreide oefening en specifieke kennisstructuren (chunking). ### Inschatten, beslissen en redeneren * **Besluitvorming:** Beïnvloed door inschattingen van waarschijnlijkheid, die vaak niet rationeel zijn (bv. **base-rate neglect**, **hindsight bias**). * **Prospect Theory (Kahneman & Tversky):** Verklaart besluitvorming op basis van subjectieve waarden en een **aversie voor verlies**. * **Framing effect:** Hoe een probleem wordt voorgesteld, beïnvloedt de beslissing. * **Redeneren:** * **Deductief:** Logische conclusies trekken uit premisse (geldig of ongeldig). * **Inductief:** Algemene conclusies trekken uit specifieke observaties (waarschijnlijk, niet noodzakelijk waar). * **Cognitieve biases in redeneren:** Confirmatiebias, myside bias. * **Mentale modellen theorie:** We construeren mentale representaties om te redeneren. ### Intelligentie * **Definitie:** De capaciteit om te leren, te redeneren, problemen op te lossen en zich aan te passen. * **Intelligentietests:** Meten verstandelijke vermogens (bv. Stanford-Binet, Wechsler-tests, Raven's Progressive Matrices). Vereisen **normsteekproeven**, **betrouwbaarheid** en **validiteit**. * **Vloeiende vs. Gekristalliseerde intelligentie:** Vloeiende intelligentie (nieuwe problemen oplossen) neemt af met leeftijd, terwijl gekristalliseerde intelligentie (kennis en vaardigheden) intact blijft of zelfs toeneemt. * **Erfelijkheid vs. Milieu:** Intelligentie wordt beïnvloed door zowel genetische aanleg als omgevingsfactoren. * **Gevaren van intelligentietests:** Culturele biases, misinterpretatie van scores, en het potentieel voor discriminatie. * **Praktische intelligentie:** Het vermogen om succesvol om te gaan met alledaagse problemen, vaak naast analytische intelligentie. * **Sociale en emotionele intelligentie:** Het vermogen om sociale situaties te begrijpen en effectief met anderen om te gaan.

## Woordenlijst | Term | Definitie | |---|---| | **Analytische introspectie** | Een methode waarbij men systematisch de eigen gedachten en bewuste ervaringen onderzoekt, vaak als reactie op stimuli, om de elementaire componenten van het bewustzijn te achterhalen. | | **Apprentissage implicite (Impliciet leren)** | Een vorm van leren die onbewust plaatsvindt en waarbij men zich niet bewust is van het leerproces zelf, wat robuust kan zijn, leeftijdsonafhankelijk en vergelijkbaar tussen individuen en met dieren. | | **Apprentissage explicite (Expliciet leren)** | Leren waarbij bewustzijn noodzakelijk is, vaak met de intentie om iets te leren, en waarbij de opgedane kennis bewust kan worden gerapporteerd en gebruikt. | | **Associatieisme** | Een filosofische stroming die stelt dat hogere orde kennis tot stand komt door de mentale koppeling van eenvoudige ideeën die gelijktijdig of na elkaar zijn ervaren. | | **Behaviorisme** | Een psychologische stroming die zich uitsluitend richt op observeerbaar gedrag en dit probeert te verklaren aan de hand van stimulus-respons relaties, waarbij interne mentale processen worden genegeerd of gereduceerd tot gedrag. | | **Bottom-up processen** | Informatieverwerking die begint bij de sensorische input (bv. via de retina) en stroomt naar hogere cognitieve centra in de hersenen, waarbij elementaire kenmerken worden verwerkt tot complexere representaties. | | **Consolidatie** | Een fysiologisch proces waarbij nieuwe informatie uit het korte-termijn geheugen (KTG) wordt overgeplaatst naar het lange-termijn geheugen (LTG), wat cruciaal is voor permanente opslag. | | **Correlatie-coëfficiënt** | Een statistische maat die de sterkte en richting van het lineaire verband tussen twee variabelen weergeeft, variërend van -1 (perfect negatief verband) tot +1 (perfect positief verband), met 0 als geen lineair verband. | | **Dualisme** | Een filosofisch concept dat stelt dat de geest en het lichaam twee fundamenteel verschillende substanties zijn, die weliswaar met elkaar verbonden zijn, maar gescheiden bestaan (bv. René Descartes). | | **Empirisme** | Een filosofische stroming die stelt dat alle kennis voortkomt uit zintuiglijke ervaring en observatie, en dat de geest bij de geboorte een "tabula rasa" (onbeschreven blad) is. | | **Episodisch geheugen** | Een onderdeel van het declaratief geheugen dat verantwoordelijk is voor het opslaan en terughalen van persoonlijke gebeurtenissen, inclusief de context waarin ze plaatsvonden (autobiografisch geheugen). | | **Executieve functies** | Hogere controlefuncties van het brein, met name geassocieerd met de prefrontale cortex, die doelgericht gedrag reguleren, zoals aandacht, inhibitie, planning, flexibiliteit en werkgeheugen. | | **Experimenteel onderzoek** | Een onderzoeksopzet waarbij één variabele (onafhankelijke variabele) systematisch wordt gemanipuleerd om het causale effect ervan op een andere variabele (afhankelijke variabele) te meten, terwijl alle andere factoren constant worden gehouden (controle variabelen). | | **Expliciete geheugen** | Het bewust kunnen terughalen van feiten en gebeurtenissen, onderverdeeld in episodisch en semantisch geheugen, waarvoor de hippocampus cruciaal is. | | **Functionalisme** | Een psychologische stroming die de nadruk legt op de functie of het nut van mentale processen en gedrag in de aanpassing aan de omgeving, met een focus op toegepast onderzoek en praktische oplossingen. | | **Gestaltpsychologie** | Een psychologische stroming die stelt dat het geheel meer is dan de som der delen, en die de nadruk legt op hoe we waarnemingen organiseren in betekenisvolle gehelen met behulp van perceptuele groeperingsprincipes. | | **Heuristieken** | Vuistregels of "rules of thumb" die worden gebruikt om snelle, efficiënte beslissingen te nemen of problemen op te lossen, zonder garantie op een optimale of correcte oplossing. | | **Hersenplasticiteit** | Het vermogen van de hersenen om zich te reorganiseren en aan te passen door nieuwe verbindingen te maken of bestaande te versterken als reactie op ervaringen, leren of hersenbeschadiging. | | **Iconisch geheugen** | Het zeer kortstondige visuele sensorische geheugen dat beelden gedurende ongeveer 1 seconde vasthoudt voordat ze vervagen, tenzij ze verder worden verwerkt. | | **Impliciet geheugen (Non-declaratief geheugen)** | Geheugen voor vaardigheden, procedures, priming en conditionering, dat onbewust wordt opgeslagen en uitgevoerd, en robuust is bij geheugenstoornissen zoals amnesie. | | **Informatieverwerkingsbenadering** | Een theoretisch kader binnen de cognitieve psychologie dat de geest beschouwt als een systeem dat informatie verwerkt via verschillende stadia, vergelijkbaar met een computer, van input tot output. | | **Interferentie** | Een oorzaak van vergeten waarbij de toegang tot bestaande herinneringen wordt belemmerd door nieuwe informatie (retroactieve interferentie) of waarbij eerder geleerde informatie de toegang tot nieuwe informatie belemmert (proactieve interferentie). | | **Introspectie** | Het systematisch onderzoeken van de eigen gedachten, gevoelens en mentale processen om inzicht te krijgen in het bewustzijn. | | **Klassieke conditionering** | Een leerproces waarbij een neutrale stimulus herhaaldelijk wordt gekoppeld aan een ongeconditioneerde stimulus die een natuurlijke reactie oproept, totdat de neutrale stimulus alleen de reactie oproept. | | **Korte-termijn geheugen (KTG)** | Een geheugensysteem met een beperkte capaciteit en korte bewaartijd (ongeveer 20-30 seconden zonder herhaling) dat informatie tijdelijk vasthoudt voordat deze wordt vergeten of naar het lange-termijn geheugen gaat. | | **Laterale inhibitie** | Een neuraal proces waarbij de activiteit van een neuron leidt tot een onderdrukking van de activiteit van naburige neuronen, wat bijdraagt aan contrastversterking in de visuele waarneming. | | **Lange-termijn geheugen (LTG)** | Een geheugensysteem met een potentieel onbeperkte capaciteit en bewaartijd, waarin informatie permanent wordt opgeslagen. | | **Lustprincipe** | Het psychologische principe, geassocieerd met het Es (Id), dat stelt dat men streeft naar onmiddellijke bevrediging van driften en behoeften, zonder rekening te houden met de realiteit of consequenties. | | **Mechanistisch denken** | Een benadering die complexe systemen, zoals het menselijk lichaam en geest, beschouwt als machines die kunnen worden geanalyseerd in termen van hun onderdelen en de processen die ze uitvoeren. | | **Mental set** | De neiging om problemen op te lossen met dezelfde strategieën die eerder succesvol waren, wat kan leiden tot functionele gefixeerdheid en het belemmeren van creatieve oplossingen. | | **Metafoor** | Een beeldspraak waarbij een concept wordt beschreven met behulp van de kenmerken van een ander concept om de betekenis te verduidelijken. | | **Moderne intelligentietests** | Gestandaardiseerde psychometrische instrumenten (zoals de Wechsler-tests en Raven's Progressive Matrices) die ontworpen zijn om een breed scala aan cognitieve vermogens te meten, met betrouwbare en valide resultaten. | | **Modulariteit** | Het principe dat de geest is opgebouwd uit gespecialiseerde, onafhankelijk werkende modules die elk verantwoordelijk zijn voor specifieke cognitieve functies. | | **Multitasking (Dual-tasking)** | Het gelijktijdig uitvoeren van twee of meer taken, wat vaak leidt tot verminderde prestaties en een "taakwisselkost" door beperkte cognitieve capaciteit. | | **Neurale netwerken** | Computermodellen en theoretische kaders die de structuur en werking van het brein simuleren door middel van verbonden knooppunten (neuronen) die informatie verwerken. | | **Onbewuste** | Het deel van de geest, volgens Freud, dat verdrongen ideeën, driften en herinneringen bevat die ons gedrag sturen zonder dat we ons daarvan bewust zijn. | | **Operante conditionering** | Een leerproces waarbij gedrag wordt aangepast door de gevolgen ervan (bekrachtiging of straf), waardoor de kans op herhaling van het gedrag toeneemt of afneemt. | | **Oproepingsaanwijzing (Retrieval cue)** | Een hint of signaal dat helpt bij het terughalen van informatie uit het geheugen, en dat effectiever is wanneer het specifiek is gekoppeld aan de doelherinnering. | | **Overwaardering van de basiskans (Base-rate neglect)** | Een cognitieve bias waarbij mensen geneigd zijn de waarschijnlijkheid van een gebeurtenis te negeren of te onderschatten, ondanks relevante statistische informatie, ten gunste van meer specifieke, maar minder waarschijnlijke informatie. | | **Paradox van het werkgeheugen** | Het idee dat het werkgeheugen, hoewel het een beperkte capaciteit heeft, toch in staat is tot complexe processen zoals het manipuleren van informatie en het uitvoeren van meerdere taken simultaan. | | **Parallelle verwerking** | Het gelijktijdig uitvoeren van meerdere cognitieve processen, in tegenstelling tot seriële verwerking waarbij taken sequentieel worden afgehandeld. | | **Perceptuele constantie** | Het vermogen om objecten als onveranderlijk waar te nemen, ondanks variaties in de sensorische input (bv. vorm-, grootte-, kleurconstantie). | | **Perceptuele organisatie** | Het proces waarbij de hersenen sensorische input structureren en groeperen tot betekenisvolle gehelen, vaak geleid door de wetten van de Gestaltpsychologie. | | **Plaatsmethode (Methode van de Loci)** | Een geheugensteun (mnemonic) die het visualiseren van bekende ruimtelijke omgevingen gebruikt om informatie te organiseren en te onthouden door deze te koppelen aan specifieke locaties. | | **Positivisme** | Een filosofische stroming die stelt dat betrouwbare kennis alleen kan worden verkregen door systematische observatie en empirisch bewijs, en dat abstracte speculaties moeten worden vermeden. | | **Priming** | Een effect waarbij blootstelling aan een stimulus de daaropvolgende verwerking van een gerelateerde stimulus beïnvloedt, vaak onbewust. | | **Probleemoplossingsstrategieën** | Methoden die worden gebruikt om problemen aan te pakken, variërend van algoritmes (die altijd tot de oplossing leiden) tot heuristieken (vuistregels). | | **Prospect theory** | Een theorie die beschrijft hoe mensen beslissingen nemen in situaties van onzekerheid, waarbij de subjectieve waarde van winsten en verliezen centraal staat en aversie voor verlies een belangrijke rol speelt. | | **Rationalisme** | Een filosofische stroming die de rede (ratio) als de primaire bron van kennis beschouwt, in tegenstelling tot empirisme dat ervaring benadrukt. | | **Realiteitsprincipe** | Het psychologische principe, geassocieerd met het Ich (Ego), dat stelt dat men verlangens en impulsen uitstelt of aanpast om te voldoen aan de eisen van de buitenwereld en langetermijn bevrediging te bereiken. | | **Reconosatie door componenten (Recognition by Components - RBC)** | Een theorie van objectherkenning die stelt dat we objecten herkennen door ze te ontleden in elementaire basisvormen (geons) en deze te matchen met opgeslagen representaties. | | **Representatie** | Een mentale voorstelling van externe objecten, gebeurtenissen of concepten, die ten grondslag ligt aan cognitieve processen zoals waarneming, geheugen en denken. | | **Semantisch geheugen** | Het geheugen voor feiten, concepten, betekenissen en algemene kennis over de wereld, onafhankelijk van de specifieke context waarin deze kennis is opgedaan. | | **Sensorisch geheugen** | Het eerste niveau van geheugen dat sensorische informatie gedurende een zeer korte periode vasthoudt (bv. iconisch voor visuele informatie, echoïsch voor auditieve informatie). | | **Seriële verwerking** | Het sequentieel verwerken van informatie, waarbij taken één voor één worden afgehandeld, in tegenstelling tot parallelle verwerking. | | **Standaardisatie** | Het zorgen voor identieke procedures, instructies en meetomstandigheden bij het afnemen van tests om de betrouwbaarheid en vergelijkbaarheid van de resultaten te waarborgen. | | **Structuralisme** | Een vroege psychologische stroming, geleid door Wundt, die het bewustzijn probeerde te ontleden in zijn elementaire componenten (sensaties, beelden, gevoelens) en de regels voor hun combinaties. | | **Subliminale perceptie** | Het waarnemen van stimuli die onder de bewuste drempel worden aangeboden, wat mogelijk een subtiele invloed kan hebben op gedrag of voorkeuren, hoewel de effecten vaak klein en kortstondig zijn. | | **Systeem 1 en Systeem 2 denken** | Een dual-process theorie die twee manieren van denken onderscheidt: Systeem 1 is snel, intuïtief en automatisch, terwijl Systeem 2 langzaam, gecontroleerd en analytisch is. | | **Tabula Rasa** | Latijn voor "onbeschreven blad", een concept uit het empirisme dat stelt dat de menselijke geest bij de geboorte zonder aangeboren kennis of ideeën is, en dat alle kennis voortkomt uit ervaring. | | **Top-down processen** | Cognitieve processen die worden gestuurd door bestaande kennis, verwachtingen en doelen, en die de interpretatie van sensorische input beïnvloeden. | | **Transductie** | Het proces waarbij energie van een externe stimulus (bv. licht) wordt omgezet in neurale signalen die het zenuwstelsel kan verwerken. | | **Vergeetcurve** | Een grafische weergave, ontwikkeld door Ebbinghaus, die laat zien hoeveel informatie na verloop van tijd wordt vergeten wanneer er geen actieve herhaling plaatsvindt. | | **Verificatie en falsificatie** | Methoden in wetenschappelijk onderzoek: verificatie zoekt naar bewijs dat een hypothese ondersteunt, terwijl falsificatie zoekt naar bewijs dat de hypothese weerlegt (volgens Popper is falsificatie cruciaal voor wetenschappelijke vooruitgang). | | **Vloeiende intelligentie** | Het vermogen om te redeneren met nieuwe informatie, patronen te herkennen en problemen op te lossen die nog geen eerdere ervaring vereisen; neemt doorgaans af met de leeftijd. | | **Werkgeheugen (Working Memory)** | Een systeem dat tijdelijk informatie vasthoudt en manipuleert ten behoeve van complexe cognitieve taken, zoals leren, redeneren en taalbegrip. | | **Zintuiglijke geheugens** | Het eerste stadium van geheugen, dat sensorische informatie gedurende een zeer korte periode vasthoudt. |