Multikulturalizm Baza (cavablı) dosyasının kopyası.pdf

# Multikulturalizmin mahiyyəti və tarixi Multikulturalizmin mahiyyəti və tarixi, bu anlayışın tərifi, yaranma səbəbləri, tarixi inkişafı, müxtəlif ölkələrdə tətbiqi və Azərbaycanın bu sahədəki rolu kimi məsələləri əhatə edir. Bu mövzu, cəmiyyətlərdəki müxtəlif etnik, mədəni və dini qrupların birgə yaşaması, onların hüquqlarının qorunması və cəmiyyətə inteqrasiyası kimi mühüm məsələləri araşdırır. ## 1. Multikulturalizmin mahiyyəti və tarixi ### 1.1 Multikulturalizm anlayışının tərifi Multikulturalizm, müxtəlifliklərin qorunub saxlanmasına və inkişaf etdirilməsinə yönəlmiş siyasət, bu siyasəti əsaslandıran nəzəriyyə və ideologiya olaraq təyin olunur. Bu, cəmiyyətdəki etnik, irqi, dini və mədəni müxtəlifliklərin tanınması, qorunması və inkişaf etdirilməsini nəzərdə tutur. Multikulturalizm, eyni zamanda, fərdlərin azadlığı və dövlətin rolunu məhdudlaşdıran bir yanaşma kimi də ifadə olunur [36](#page=36) [6](#page=6) [8](#page=8). ### 1.2 Multikulturalizmin yaranma səbəbləri Multikulturalizmin yaranma səbəbi əsasən etnomədəni müxtəliflikdir. Qloballaşma və mədəniyyətlərin birləşməsi şəraitində assimilyasiya və izolyasiya kimi siyasət növləri uğursuz olduqdan sonra multikulturalizm daha geniş yayılmağa başlamışdır [12](#page=12) [38](#page=38) [41](#page=41). ### 1.3 Multikulturalizmin tarixi inkişafı Multikulturalizm siyasəti 1960-cı illərin sonlarında meydana gəlmişdir. İlk dəfə Kanadada multikulturalizm siyasəti rəsmi olaraq elan edilmişdir. Kanadada bu siyasət, fransızdilli və ingilisdilli əyalətlərə parçalanan dövlətin bütövlüyünü təmin etmək məqsədi daşıyırdı [11](#page=11) [37](#page=37) [43](#page=43) [5](#page=5) [7](#page=7) [8](#page=8). ### 1.4 Multikulturalizmin müxtəlif ölkələrdə tətbiqi * **Kanada:** Fransızdilli və ingilisdilli əyalətlərə parçalanan dövlətin bütövlüyünü təmin etmək məqsədi ilə rəsmi elan edilmişdir [11](#page=11) [37](#page=37). * **ABŞ:** "Ağ" və "qara" irqin kəskin qarşıdurmasına qarşı çıxmaq cəhdi ilə rəsmi elan edilmişdir [38](#page=38) . * **Avstraliya:** Ölkənin immiqrasiya cəlbediciliyini artırmaq məqsədi ilə rəsmi elan edilmişdir [39](#page=39). * **Avropa Ölkələri (Almaniya, Fransa, Böyük Britaniya):** Bu ölkələrdə multikulturalizmin səmərəsiz olduğu və iflasa uğradığı rəsmi olaraq bəyan edilmişdir [33](#page=33) . ### 1.5 Multikulturalizmin formaları və yanaşmaları Multikulturalizmin zəif və güclü formaları mövcuddur [15](#page=15). * **Zəif multikulturalizm:** Milli azlıqlara öz etnik dəyərlərini qorumaq üçün tam azadlığın verilməsini əhatə edir. Bu yanaşma klassik liberalizmə əsaslanır [16](#page=16) . * **Güclü multikulturalizm:** Müasir liberalizmə əsaslanır. Bu forma milli azlıqlara öz etnik dəyərlərini qorumaq üçün tam azadlıq verir və dövlət dəstəyi ilə cəmiyyətin bütün sahələrində fəal iştirakları üçün şərait yaradır [12](#page=12) [16](#page=16) [25](#page=25) . Fərqlənən yanaşmalar arasında **liberal-eqalitar** və **kommunitarian** yanaşmalar mövcuddur [9](#page=9). ### 1.6 Multikulturalizmin əsas funksiyaları və predmeti "Multikulturalizmə giriş" fənninin əsas funksiyaları idrakı, proqnostik və tərbiyəvidir. Həmçinin idrakı, proqnostik və praktik funksiyaları da mövcuddur. Fənnin predmeti isə müxtəlifliklərin əsasını təşkil edən etnik, dini və mədəni dəyərlərin qorunmasının yollarını öyrənməkdir [13](#page=13) [1](#page=1) [20](#page=20) [3](#page=3). ### 1.7 Multikulturalizmdə digər konsepsiyalarla əlaqə * **Assimilasiya:** Bir etnik qrupun üzvlərinin öz mədəniyyətini itirərək digər etnik qrupun mədəniyyətini mənimsəməsi prosesidir . * **İzolyasiya:** Milli azlıqların cəmiyyətə inteqrasiyasına mane olan, titul etnik qrupu ilə əlaqənin dayandırılması yolu ilə baş verən prosesdir [43](#page=43) . * **Aparteid:** Əhalinin hər hansı qrupunun hüquqlarının məhdudlaşdırılması və ya məhrum edilməsi, ərazi təcridi ilə xarakterizə olunan irqi ayrı-seçkiliyin ifrat formasıdır . * **Əridən qazan konsepsiyası:** Vahid ümumi mədəniyyətin yaradılması, milli fərqlərin aradan götürülməsi deməkdir. Bu konsepsiya ABŞ-da yaranmışdır. Multikulturalizmin "əridən qazan" konsepsiyasından əsas üstünlüyü, hər bir mədəniyyət daşıyıcısının özünü təhlükəsiz hiss etdiyi cəmiyyətin yaradılmasıdır . * **Kommunitarizm:** İqtisadi faydaları yenidən bölüşdürərək kasıblara çatdırılmasını və ictimai xidmətlərə çıxışda bərabərliyi təmin etmək fikrini əks etdirən yanaşmadır [14](#page=14). ### 1.8 Multikulturalizmin dövlət siyasəti kimi formalaşması üçün zəruri şərtlər Multikulturalizmin dövlət siyasəti kimi formalaşması üçün vətəndaş cəmiyyəti mühitinin mövcudluğu vacib şərtdir [22](#page=22) . ## 2. Azərbaycanda multikulturalizm Azərbaycan, dövlət siyasəti kimi multikulturalizmi Heydər Əliyevin hakimiyyətə gəlişi ilə genişləndirmişdir. Azərbaycan multikulturalizminin mahiyyəti onun sosial hadisə, siyasət modeli və həyat tərzi olmasıdır. Azərbaycan multikulturalizminin meydana gəlməsinin obyektiv səbəbləri tarixi və coğrafi faktorlardır. Subyektiv səbəblər isə ölkəni idarə edən dövlət xadimləri və xalqdır [12](#page=12) [14](#page=14) [31](#page=31) [34](#page=34) [39](#page=39) [41](#page=41) . Azərbaycanda tolerantlıq, Avropa yanaşmasından fərqli olaraq, tolerantlıq ilə identikliyi və mədəni unikallığı qorunub saxlamağın birləşdirilməsi cəhdindən ibarətdir. Azərbaycanın görkəmli nümayəndələrinin fəaliyyəti nəticəsində mədəni azərbaycançılıq hərəkatı milli şüuru formalaşdırmışdır [15](#page=15) [19](#page=19) [21](#page=21). ### 2.1 Azərbaycanın multikulturalizm siyasətində əməkdaşlıqları Azərbaycan Respublikası dövlət siyasətini həyata keçirməsində BMT, ATƏT, Avropa Şurası, Avropa İttifaqı, İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı kimi beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq edir [17](#page=17). ### 2.2 Azərbaycanın multikultural dəyərləri Azərbaycanda multikultural dəyərləri əks etdirən qəhrəmanlıq epikləri sırasında "Kitabi Dədə-Qorqud" dastanı önə çıxır. Azərbaycanda tolerantlığın mühüm cəhəti onun qorunmasının dövlət siyasəti olmasıdır [23](#page=23). ## 3. Tolerantlıq və onun növləri Tolerantlıq, fərqli bir dünyagörüşü, həyat tərzi, davranış, adət, hisslərə, inanc və əqidələrə dözümlü yanaşma deməkdir. Tolerant cəmiyyətin ən vacib xüsusiyyəti isə müxtəlif mədəniyyətlərin paralel (birgə yaşama) mövcudluğudur. Tolerantlığın əsasını ümumbəşəri dəyərlər və qarşılıqlı mərhəmət təşkil edir [29](#page=29) [36](#page=36) . Tolerantlığın növləri arasında: * **Dini tolerantlıq:** Başqa dinə inanan şəxsi tanımaq, dini dəyərlərə və başqa məzhəbin normalarına hörmət. İslam dininin əsas ünsürlərindən biri tolerantlıqdır. Quran ayəsi "Dində məcburiyyət yoxdur" inanmaq azadlığının prinsipi kimi əksini tapmışdır [20](#page=20) [21](#page=21) [4](#page=4) [5](#page=5). * **Siyasi tolerantlıq:** Müxtəlif partiyaların və siyasi hərəkatların liderlərinin bərabər hüquq və imkanlarının tanınması, siyasi rəqibə hörmət . * **Qender tolerantlığı:** Kişi və qadının sosial bərabərliyi, digər cinsin nümayəndələrinə qərəzsiz münasibət . * **Millətlərarası tolerantlıq:** Başqa bir etnik (irqi, milli) ənənənin nümayəndələrinə hörmətli və xeyirxah münasibət . Hərbi tolerantlıq isə tolerantlıq növlərinə aid deyil [18](#page=18). ## 4. Dinlər və konfessiyalar * **Əsas Xristian Konfessiyaları:** Katoliklik, Pravoslavlıq, Protestantlıq [23](#page=23) [32](#page=32). * **İslamda Dini Münasibətlər:** Siyasi loyallıq müqabilində dini azadlıq, konfessiyal daxili muxtariyyət təqdim edilir [18](#page=18). * **Dini Radikalizm və Ekstremizm:** Sosial ədalətsizlik dini radikalizmin inkişafı üçün zəmin yaradır. Dini radikalizmə və ekstremizmə qarşı mübarizədə maariflənmə, profilaktik, inzibati metodlar istifadə olunur [28](#page=28) [30](#page=30) . ## 5. Multikulturalizmdə digər əsas anlayışlar * **Sekulyarizm:** İnsanların şüurunun din və kilsədən uzaqlaşmaqla dünyəviləşməsini ifadə edir [31](#page=31) [7](#page=7). * **Millət:** Ortak dil, adət-ənənə, ərazi, mənşəyə mənsub olan qan qohumlarını özündə birləşdirən insan birliyidir . * **Etnos:** Öz ərazisinə, dilinə, mədəniyyətinə, özünüdərkə mənsub olan tayfa, xalq və millət kimi insan birlikləridir . * **Milli şüur:** Xalqların mədəni etnik birlik olduğunun dərk edilməsində mühüm əhəmiyyət daşıyan əlamətdir [40](#page=40). * **Rasizm:** Müəyyən irqə mənsub olmaqla üstünlüyü müdafiə edən ideologiyadır. * **Antisemitizm:** Yəhudi xalqına nifrəti ifadə etmək üçün istifadə olunan termindir [35](#page=35). --- # Azərbaycan multikulturalizmi və tolerantlıq Bu bölmədə Azərbaycanda multikulturalizmin formalaşması, Azərbaycançılıq ideologiyası, tolerantlıq ənənələri və dövlət siyasəti məsələləri ətraflı şəkildə araşdırılır. Multikulturalizm siyasətinin yaranma səbəbləri, onun müxtəlif modelləri, həmçinin Azərbaycanın bu sahədəki tarixi, dini və mədəni təcrübəsi nəzərdən keçirilir. ### 2.1 Multikulturalizmin yaranması və əsasları Multikulturalizm siyasəti ilk dəfə 1960-cı illərin sonunda Kanadada ortaya çıxmışdır. Bu siyasətin yaranma səbəbi etnomədəni müxtəliflikdir. Multikulturalizmin təməlində millətlərarası münasibətlər, xarici vətəndaşların inteqrasiyası, xalqların qarşılıqlı əməkdaşlığı, tolerantlıq ideyası və münaqişələrə yol verməmək prinsipləri dayanır [12](#page=12) [27](#page=27) [36](#page=36) [43](#page=43). Multikulturalizmin əsasını etnomədəni qrupların maraqlarının tanınması və reallaşması təşkil edir. Bu siyasət, cəmiyyətdəki etnik, irqi, dini və mədəni müxtəlifliklərin qorunmasına yönəlib. Multikulturalizm bir sosial hadisə olaraq siyasətə, iqtisadiyyata, mədəniyyətə, mənəviyyata və ictimai şüurun formalarına təsir göstərir [33](#page=33) [42](#page=42) [6](#page=6) . **Multikulturalizmin formaları:** * **Zəif multikulturalizm:** Milli azlıqlara öz etnik dəyərlərini qorumaq üçün tam azadlığın verilməsini əhatə edir. Bu yanaşma klassik liberalizmə əsaslanır [16](#page=16) [36](#page=36). * **Güclü multikulturalizm:** Müasir liberalizmə əsaslanır. Bu forma dövlət dəstəyi və etnik azlıqların cəmiyyətin bütün sahələrində fəal iştirakı üçün hər cür şərait yaratmağı özündə ehtiva edir [25](#page=25) [36](#page=36) . #### 2.1.1 Multikulturalizmin yanaşmaları Multikulturalizmdə fərdlərin azadlığı və dövlətin rolunu məhdudlaşdırılmasını müdafiə edən yanaşma klassik liberalizmdir. Liberal-eqalitar və kommunitarian yanaşmalar fərqlənir [9](#page=9). #### 2.1.2 Multikulturalizmin tərifi və məqsədləri Multikulturalizm, müxtəlifliklərin qorunub saxlanmasına və inkişaf etdirilməsinə yönəlmiş siyasət və bu siyasəti əsaslandıran nəzəriyyə və ideologiyadır. Onun əsas məqsədi ölkədəki bütün xalqların etnik-mədəni dəyərlərinin qorunması və onların cəmiyyətə inteqrasiyasına nail olmaqdır. Multikulturalizmin ən yüksək mərhələsi onun vətəndaşlar üçün bir həyat tərzinə çevrilməsidir [36](#page=36) . ### 2.2 Azərbaycançılıq ideologiyası və tolerantlıq ənənələri #### 2.2.1 Azərbaycançılıq ideologiyası Siyasi azərbaycançılıq ideyasının inkişafında ilkin mərhələ 28 may 1918-ci ildə Azərbaycan Demokratik Respublikasının yaranmasıdır. Azərbaycançılıq ideyası ölkədə yaşayan xalqlara, digər ölkələrdə təzyiqlərə məruz qalaraq Azərbaycana sığınanlara sülh və qarşılıqlı anlaşma şəraitində yaşamağa imkan vermək ideyasıdır. Ümummilli lider Heydər Əliyev hakimiyyətə gəldikdən sonra azərbaycançılıq ideologiyasının bütün sahələrini genişləndirmişdir. Mədəni azərbaycançılıq hərəkatı, Azərbaycanın görkəmli nümayəndələrinin fəaliyyəti nəticəsində milli şüuru formalaşdırmışdır [21](#page=21) [28](#page=28) [37](#page=37) [7](#page=7). #### 2.2.2 Tolerantlıq ənənələri Tolerantlıq, fərqli bir dünyagörüşü, həyat tərzi, davranış, adət, hisslərə, inanc və əqidələrə dözümlü yanaşmadır. Azərbaycanda tolerantlığın Avropa yanaşmasından fərqi, tolerantlıq ilə identikliyi və mədəni unikallığı qorunub saxlanılmasının birləşdirmək cəhdindədir. Azərbaycanda tolerantlığın mühüm cəhəti, onun qorunmasının dövlət siyasəti olmasıdır [19](#page=19) [23](#page=23) [29](#page=29). İslam dininin əsas ünsürlərindən biri tolerantlıqdır. Quran ayəsi "Dində məcburiyyət yoxdur" inanmaq azadlığının prinsipi kimi öz əksini tapmışdır. İslamda başqa dinə mənsub olanlarla münasibətlərin əsas prinsipi, siyasi loyallıq müqabilində dini azadlıq və konfessional daxili muxtariyyət təqdim edilməsidir [18](#page=18) [20](#page=20) [21](#page=21) [4](#page=4) [5](#page=5). ### 2.3 Multikulturalizm dövlət siyasəti kimi Multikulturalizmin dövlət siyasəti kimi formalaşması üçün vətəndaş cəmiyyəti mühiti vacib şərtdir. Azərbaycan Respublikası multikulturalizm dövlət siyasətini həyata keçirməsində BMT, ATƏT, Avropa Şurası, Avropa İttifaqı, İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı kimi beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq edir [17](#page=17) [22](#page=22) . **Multikulturalizmin dövlət siyasəti kimi tanınması:** * İsmayıl Əliyev [8](#page=8). * Heydər Əliyev [34](#page=34) . * İlham Əliyev [8](#page=8). Multikulturalizm siyasətinin əsas məqsədi, ölkədəki bütün xalqların etnik-mədəni dəyərlərinin qorunması və onların cəmiyyətə inteqrasiyasına nail olmaqdır. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasında irqindən, milliyətindən, dilindən, cinsindən, mənşəyindən, qulluq mövqeyindən, əqidəsindən asılı olmayaraq hər kəsin hüquq və azadlıqlarının bərabərliyinə təminat verən maddələr mövcuddur. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin Ümumdünya Beynəlxalq Forumunun Bakıda keçirilməsi təşəbbüsü, bu prosesin regional səviyyədən qlobal hərəkata gətirib çıxarması ilə nəticələnmişdir [26](#page=26) [27](#page=27) . #### 2.3.1 Multikulturalizmin dövlət siyasəti kimi formalaşması Multikulturalizmin dövlət siyasəti kimi formalaşması üçün vətəndaş cəmiyyəti mühiti zəruri şərtdir. Azərbaycan Respublikası BMT ilə multikulturalizm sahəsində əməkdaşlıq edir, bu çərçivədə Azərbaycan multikulturalizmin təcrübəsini nəzərdən keçirmək, bu modeli hərtərəfli təhlil etmək və dünyaya təbliğ etmək məqsədi güdür [22](#page=22) . ### 2.4 Multikulturalizmin problemləri və çağırışları Qloballaşma və mədəniyyətlərin birləşməsi şəraitində assimilyasiya və izolyasiya siyasət növləri uğursuz olmuşdur. Avropa ölkələrinin (Almaniya, Fransa, Böyük Britaniya) başçıları müasir dövrdə multikulturalizmin səmərəsiz olması səbibindən iflasa uğradığını rəsmi olaraq bəyan etmişlər [38](#page=38) [40](#page=40) [41](#page=41) . Multikulturalizmin əsas prinsiplərinə zidd olan cəhətlərdən biri də millətçilikdir. Multikultural təhlükəsizlik, müxtəlifliklərin qorunmasını təmin edərək milli təhlükəsizliyə ciddi problemlər, hətta münaqişələr yarada bilər. Etnik qrupların tərk etməsinin səbəbləri arasında işsizlik, təhsil almaq imkanının olmaması, həyatın nəzarət altında olması və etnik qrupların qarşıdurması kimi amillər yer alır . #### 2.4.1 Əsas terminlər və anlayışlar * **Assimilyasiya:** Bir etnik qrupun üzvlərinin öz əzəli mədəniyyətini itirərək birbaşa təmasda olduğu digər etnik qrupun mədəniyyətini mənimsəmə prosesidir [10](#page=10) [42](#page=42) . * **İzolyasiya:** Titul etnik qrupu ilə hər hansı bir əlaqənin dayandırılması yolu ilə milli azlıqların cəmiyyətə inteqrasiyasına mane olan bir prosesdir [43](#page=43) . * **Aparteid:** Assimilyasiyanın qarşısını almaq üçün cəmiyyətdə müəyyən bir qrupunun ərazi təcridi adlanır. Eyni zamanda, əhalinin hansısa qrupunun hüquqlarının məhdudlaşdırılması və ya məhrumiyyətlənməsi, ərazi təcridliyi deyilən irqi ayrı-seçkiliyin ifrat formasıdır [11](#page=11) . * **Diskriminasiya:** Müəyyən əlamətə (irqi, milliyyəti, vətəndaşlığına, cinsi, etiqadına, seksual mənsubiyyəti, məşğuliyyət növü və s.) görə insanın hüquq və vəzifələrinin fərqli olmasıdır . * **Sekulyarizm:** İnsanların şüurunun din və kilsədən uzaqlaşmaqla dünyəviləşməsidir. Hakimiyyətin və digər hüquq mənbələrinin istənilən din və dini inanclardan ayrılıqda mövcud olmaları haqqında konsepsiyadır [31](#page=31) [7](#page=7). * **Tolerantlıq:** Fərqli bir dünyagörüşü, həyat tərzi, davranış, adət, hisslərə, inanc və əqidələrə dözümlü yanaşmadır. Tolerant cəmiyyətin ən vacib xüsusiyyəti, müxtəlif mədəniyyətlərin paralel (birgə yaşama) mövcudluğudur [29](#page=29) [36](#page=36) . * **"Əridən qazan" konsepsiyası:** Vahid ümumi mədəniyyətin yaradılması, milli fərqlərin aradan götürülməsi ideyasına əsaslanır. Bu konsepsiyanın vətəni ABŞ-dır. "Əridən qazan" konsepsiyasından fərqli olaraq multikulturalizmin əsas üstünlüyü, bu və ya digər mədəniyyətin hər bir daşıyıcısının özünü təhlükəsiz hiss etdiyi bir cəmiyyətin yaradılmasıdır . ### 2.5 Azərbaycanın multikultural təcrübəsi Azərbaycan, mədəniyyətin və dinin inteqrasiyası üçün əlverişli məkan kimi bərabərhüquqlu birliyi və müxtəlif etnosların və mədəniyyətlərin inkişafı nəzərdə tutan mədəniyyətlərin və dinlərin harmonizasiyası sayəsində xidmət etmiş və edir. Orta əsrlərdə Azərbaycanda multikulturalizm, alban kilsəsinin və yəhudi icmasının mövcudluğu ilə ifadə olunurdu [37](#page=37) . XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində neft bumu səbəbindən və Rusiyada baş vermiş yəhudi qırğınları nəticəsində Aşkenazilər (avropa yəhudiləri) Bakıda məskunlaşmışlar. Rus imperiyası tərəfindən rus əhalisinin mərkəzi əyalətlərdən Azərbaycana köçürülməsi, imperiyanın yerli əhalini assimilyasiya etmək, onları imperiyada “həll etmək” məqsədi daşıyırdı [26](#page=26) . XXI əsrdə Heydər Əliyevin siyasi hakimiyyətə qayıdışı Azərbaycançılıq ideyasının inkişafına təsir edən mühüm hadisə olmuşdur. Azərbaycan multikulturalizminin meydana gəlməsinin obyektiv səbəbləri tarixi və coğrafi faktorlardır. Ümumdünya Mədəniyyətlərarası Dialoq Forumuna təşkilatçılıq və ev sahibliyi edən ölkə Azərbaycandır [37](#page=37) [41](#page=41) . #### 2.5.1 Dini tolerantlıq və dövlət-din münasibətləri Azərbaycan dövlətinin dini siyasətinin əsas məqsədi, xalqımıza xas olan tolerantlıq ənənələrinin qorunması, inkişafı, stimullaşdırılması və təbliğatıdır. Əsas xristian konfessiyaları katoliklik, pravoslavlıq və protestantlıqdır. Şərq kilsələrinin anası kimi tanınan Qafqazın alban kilsəsi Şəki şəhəri, Kiş kəndi ərazisində yerləşir [22](#page=22) [23](#page=23) [24](#page=24) [32](#page=32) [33](#page=33) . Dini radikalizmə və ekstremizmə qarşı mübarizə metodları maariflənmə, profilaktik və inzibati tədbirləri əhatə edir. Dini radikalizmin inkişafı üçün zəmin yaradan əsas amil sosial ədalətsizlikdir. Fərqli dinlərin nümayəndələrinə qarşı dözümsüzlük və ya konfessiyalararası sərt qarşıdurma dini ekstremizm adlanır. Dini tolerantlıq, başqa dinə inanan şəxsi tanıma, dini dəyərlərə və başqa məzhəbin normalarına hörmət deməkdir [28](#page=28) [29](#page=29) [30](#page=30) . Dövlət-din münasibətlərinin yüksək səviyyədə olması, ölkə daxilində dini etiqad azadlığının təmin edilməsini nəzərdə tutur. Sekulyarizm, hakimiyyətin və digər hüquq mənbələrinin istənilən din və dini inanclardan ayrılıqda mövcud olması konsepsiyasıdır . ### 2.6 Multikulturalizm tədqiqatları və nəzəriyyələri "Multikulturalizmə giriş" fənninin predmeti, müxtəlifliklərin əsasını təşkil edən etnik, dini və mədəni dəyərlərin qorunmasının yollarını öyrənməkdir. Bu fənnin əsas funksiyaları idrakı, proqnostik və tərbiyəvi, yaxud praktikdir. "Multikulturalizmə giriş" fənninin nəzəri-metodoloji əsası fəlsəfədir [13](#page=13) [1](#page=1) [20](#page=20) [35](#page=35) [3](#page=3) [4](#page=4). Charles Taylor (Çarlz Teylor) "Tanınma siyasəti" nəzəriyyəsinin müəllifidir. O, multikulturalizmdən danışarkən fərdin cəmiyyətdən üstünlüyü fikrini rədd edir. Onun tanıma siyasətinin əsas ideyası azlıqlara xüsusi hüquqlar verilməsidir [11](#page=11) . Multikulturalizmin zəif forması klassik liberalizmə əsaslanır güclü forması isə müasir liberalizmə. Multikulturalizm tədqiqatçılarının fikrincə, immiqrantlar və yerli əhali (sakinlər) arasında olan ziddiyyəti iş yerləri uğrunda mübarizə, layiqli və əlverişli mənzil əldə etmək və təhsil almaqla bağlı sosial xüsusiyyətli ziddiyyətlər xarakterizə edir [12](#page=12) [13](#page=13) [35](#page=35) [9](#page=9). **Multikulturalizmlə əlaqədar digər terminlər:** * **Rasizm:** İrqə görə ayrı-seçkilik [35](#page=35). * **Antisemitizm:** Yəhudi xalqına nifrət [35](#page=35). * **Ksenofobiya:** Xarici insanlara və ya fəaliyyətlərə qarşı qorxu və ya nifrət. * **Faşizm:** Radikal millətçi, avtoritar və totalitar siyasi ideologiya. * **Anarxizm:** Dövlətsiz cəmiyyət qurma ideologiyası. * **Kommunitarizm:** İctimai dəyərlərə və icmanın rifahına önəm verən fəlsəfə. * **Eqalitar liberalizm:** Sosial və iqtisadi bərabərliyi təmin etməyi hədəfləyən liberal yanaşma [14](#page=14). * **Sekulyarizm:** Din və dövlətin ayrılığı prinsipi . Bu özet, "Azərbaycan multikulturalizmi və tolerantlıq" mövzusuna dair əhatəli bir baxış təqdim edir, əsas konsepsiyaları, tarixi konteksti, dövlət siyasətini və akademik təhlilləri əhatə edir. --- # Multikulturalizm siyasətinin formaları və nəzəriyyələri Bu bölmədə multikulturalizmin müxtəlif tərəfləri, onun güclü və zəif formaları, eləcə də bu siyasəti əsaslandıran nəzəri baxışlar araşdırılır. ### 3.1 Multikulturalizmin tərifi və yaranma səbəbləri Multikulturalizm, cəmiyyətdə mövcud olan etnik, irqi, dini və mədəni müxtəlifliklərin qorunmasını və onların birgə yaşamını təmin etməyi hədəfləyən bir siyasətdir. Onun yaranmasının əsas səbəbi etnomədəni müxtəliflikdir. Multikulturalizm siyasətinin təməlində millətlərarası münasibətlər, xarici vətəndaşların inteqrasiyası, xalqların qarşılıqlı əməkdaşlığı, tolerantlıq ideyası və münaqişələrə yol verməmək prinsipləri dayanır [17](#page=17) [35](#page=35) [3](#page=3) [6](#page=6) . **Multikulturalizmin yaranma səbəbləri sırasına aşağıdakılar daxildir:** * Diskriminasiya [3](#page=3). * Etnomədəni müxtəliflik [3](#page=3). * Millətlərarası münaqişə [3](#page=3). > **Tip:** Multikulturalizmin dövlət siyasəti kimi formalaşması üçün vətəndaş cəmiyyəti mühiti vacib şərtdir [5](#page=5). ### 3.2 Multikulturalizmin əsas funksiyaları və predmeti "Multikulturalizmə giriş" fənninin əsas funksiyaları idrakı, proqnostik və tərbiyəvi, yaxud idrakı, proqnostik və praktik funksiyalardır. Fənnin predmeti isə müxtəlifliklərin əsasını təşkil edən etnik, dini və mədəni dəyərlərin qorunmasının yollarını öyrənməkdir. Multikulturalizm siyasəti siyasətə, iqtisadiyyata, mədəniyyətə, mənəviyyata və ictimai şüurun formalarına təsir göstərir [35](#page=35) [3](#page=3) [5](#page=5). ### 3.3 Multikulturalizmin formaları Multikulturalizmin müxtəlif formaları mövcuddur, bunlardan ən əsasları "zəif" və "güclü" formalarıdır [36](#page=36) [3](#page=3). * **Zəif multikulturalizm:** Bu forma, milli azlıqlara öz etnik dəyərlərini qorumaq üçün tam azadlığın verilməsini əhatə edir. Zəif multikulturalizm klassik liberalizmə əsaslanır. Bəzən bu anlayış, etnik kimliyin qorunması və tamamilə dəyişdirilməsinin (assimilyasiya) fərdin şəxsi işi olduğunu ifadə edir [13](#page=13) [36](#page=36) [3](#page=3) [6](#page=6). * **Güclü multikulturalizm:** Bu forma, dövlət dəstəyi və etnik azlıqların cəmiyyətin bütün sahələrində fəal iştirakı üçün hər cür şərait yaratmağı özündə ehtiva edir. Güclü multikulturalizm müasir liberalizmə əsaslanır. "Güclü multikulturalizm" anlayışı, müəyyən etnik və ya irqi mənşəyi olan şəxslərin yaşayış yerlərinin təcrid olunmasını deyil, irqi və etnik qruplar arasında bərabərsizlik olduqda irqi və etnik müxtəlifliyin qorunmasını vurğulayır [16](#page=16) [20](#page=20) [36](#page=36) [5](#page=5). ### 3.4 Multikulturalizmi əsaslandıran nəzəriyyələr Multikulturalizmin nəzəri əsasları müxtəlif fəlsəfi cərəyanlardan, xüsusilə liberalizm və kommunitarizm kimi yanaşmalardan qaynaqlanır [35](#page=35). * **Liberalizm:** Multikulturalizmə dair liberal yanaşmalar fərdin hüquqlarına və azadlıqlarına, eyni zamanda müxtəlifliyə hörmətə əsaslanır. * **Klassik liberalizm:** Bu baxış, fərdlərin azadlığını və dövlətin rolunun məhdudlaşdırılmasını müdafiə edir. Zəif multikulturalizmə əsas verir [11](#page=11) [13](#page=13). * **Müasir liberalizm:** Müasir liberalizm, bərabərlik və sosial ədaləti vurğulayır. Güclü multikulturalizmə əsas verir [13](#page=13) [36](#page=36) [5](#page=5). * **Eqalitar liberalizm:** İqtisadi faydaların yenidən bölüşdürülərək kasıblara çatdırılmasını və ictimai xidmətlərə çıxışda bərabərliyi təmin etmək ideyasını əks etdirir [3](#page=3). * **Kommunitarizm:** Kommunitarizm, cəmiyyətin və icmanın rolu, kollektiv kimlik və dəyərlər üzərində dayanır. Çarlz Teylorun "tanıma siyasəti" kommunitarizmə yaxın bir yanaşmadır və azlıqlara xüsusi hüquqlar verilməsini müdafiə edir. Kommunitarizm, fərdin cəmiyyətdən üstünlüyü fikrini rədd edir [32](#page=32) [36](#page=36). > **Tip:** Multikulturalizmdə liberal-eqalitar və kommunitarian yanaşmalar fərqlənir [31](#page=31) [36](#page=36). ### 3.5 Multikulturalizmin tətbiqi və məsələləri Multikulturalizm siyasəti müxtəlif ölkələrdə müxtəlif problemlərin həlli məqsədilə tətbiq edilmişdir: * **Kanada:** Fransızdilli və ingilisdilli əyalətlərə parçalanan dövlətin bütövlüyünü təmin etmək cəhdi [3](#page=3) [40](#page=40). * **Amerika:** "Ağ" və "qara" irqin kəskin qarşıdurmasına qarşı çıxmaq cəhdi [17](#page=17) [41](#page=41). * **Avstraliya:** Ölkənin immiqrasiya cəlbediciliyini artırmaq [41](#page=41). Multikulturalizmdə bərabərlik, fikir və söz azadlığı, şəxsiyyətin toxunulmazlığı, qanunun aliliyi kimi prinsiplər önəmlidir. Millətçilik isə multikulturalizmə aid deyildir [19](#page=19) [42](#page=42). Avropa ölkələrinin başçıları müasir dövrdə multikulturalizmin səmərəsiz olması səbəbindən iflasa uğradığını bəyan etmişdir. Multikulturalizmin tədqiqatçılarına görə, immiqrantlar və yerli əhali arasında ziddiyyətlər əsasən iş yerləri, mənzil və təhsil uğrunda mübarizə ilə bağlıdır [21](#page=21) [40](#page=40). ### 3.6 Assimilyasiya, İzolasiya və Aparteidə qarşı modellər Multikulturalizmə alternativ olaraq, digər cəmiyyətlərin inteqrasiyasını tənzimləyən müxtəlif modellər mövcuddur: * **Assimilyasiya:** Bir etnik qrupun üzvlərinin öz mədəniyyətini itirərək təmasda olduğu digər etnik qrupun mədəniyyətini mənimsəməsi prosesidir. Bu, milli azlıqların etnik dəyərlərinin titul etnik qrupun dəyərləri ilə birləşməsi və cəmiyyətdə müxtəlifliklərin aradan qalxması deməkdir. Qloballaşma və mədəniyyətlərin birləşməsi şəraitində assimilyasiya siyasəti uğursuz olmuşdur [16](#page=16) [41](#page=41). * **İzolasiya (təcrid):** Titul etnik qrupu ilə hər hansı bir əlaqənin dayandırılması yolu ilə milli azlıqların cəmiyyətə inteqrasiyasına mane olan prosesdir. Təcrid siyasəti milli azlıqların yaşadıqları cəmiyyətə inteqrasiyası üçün əlverişli şərait yaratmır [16](#page=16) [25](#page=25) [42](#page=42). * **Aparteid:** Əhalinin hansısa qrupunun hüquqlarının məhdudlaşdırılması və ya məhrumiyyətlənməsi, ərazi təcridliyi şəklində olan irqi ayrı-seçkiliyin ifrat formasıdır. Assimilyasiyanın qarşısını almaq üçün cəmiyyətdə müəyyən bir qrupunun ərazi təcridi aparteid adlanır [17](#page=17) [42](#page=42). Etnik mədəni müxtəlifliyə münasibətdə tətbiq edilən modellər arasında assimilyasiya, izolasiya, aparteid və multikulturalizm yer alır [26](#page=26) [42](#page=42). --- # İslamda və digər dinlərdə tolerantlıq Bu mövzu, İslam dini və digər dini ənənələr daxilində tolerantlığın yerini, prinsiplərini və tarixi təzahürlərini araşdırır [33](#page=33) [38](#page=38) [4](#page=4). ### 4.1 İslamda tolerantlıq İslam dininin əsas ünsürlərindən biri tolerantlıqdır. İslamda başqa dinə mənsub olanlarla qurulan münasibətlərin əsas prinsipi, siyasi loyallıq müqabilində dini azadlıq və konfessional daxili muxtariyyətin təqdim edilməsidir. Quran ayələri də "Dində məcburiyyət yoxdur" prinsipini vurğulayır, bu da inanmaq azadlığının əsasını təşkil edir. İslam aləmində tanınan dinlər arasında yəhudilik və xristianlıq da mövcuddur [24](#page=24) [33](#page=33) [38](#page=38) [4](#page=4). #### 4.1.1 Digər dinlərə münasibət İslam, özündən əvvəlki ilahi kitabları olan dinləri (yəhudilik və xristianlıq) tanıyır. Quran, "Dində məcburiyyət yoxdur" prinsipi ilə inanmaq azadlığını təmin edir. Bu, digər din mənsublarına qarşı dözümlülük və onların dini azadlıqlarına hörmət edilməsi deməkdir [24](#page=24) [33](#page=33) [38](#page=38) [4](#page=4). #### 4.1.2 Tarixi təzahürlər Azərbaycan Respublikası, multikulturalizm siyasətini həyata keçirməsində BMT, ATƏT, Avropa Şurası, Avropa İttifaqı, İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı kimi beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq edir. Azərbaycanda tolerantlıq və multikulturalizmin ortaya çıxmasına səbəb olan amillər mövcuddur. Azərbaycan dövlətinin dini siyasətinin əsas məqsədi, xalqımıza xas olan tolerantlıq ənənələrinin qorunması, inkişafı, stimullaşdırılması və təbliğatıdır [18](#page=18) [38](#page=38) [4](#page=4). ### 4.2 Digər dinlərdə tolerantlıq #### 4.2.1 Xristianlıqda tolerantlıq Əsas xristian konfessiyaları katoliklik, pravoslavlıq və protestantlıqdır. Şərq kilsələrinin anası" kimi tanınan Qafqazın alban kilsəsi Kiş kəndində yerləşir [38](#page=38) [7](#page=7). #### 4.2.2 Yəhudilikdə tolerantlıq 19-20-ci əsrin əvvəllərində neft bumu və Rusiyada baş verən yəhudi qırğınları nəticəsində Aşkinazilər icması Bakıda məskunlaşmışdır [39](#page=39). #### 4.2.3 Digər dini ənənələr İslamdan əvvəlki dövrdə Azərbaycanda cənub əhalisinin əsasən Zərdüştlük dininə ibadət etdiyi qeyd olunur. İslam aləmində Zərdüştlük və Maniçilik kimi dinlər də tanınmışdır [24](#page=24). ### 4.3 Tolerantlığın prinsipləri və təzahürləri #### 4.3.1 Multikulturalizm və tolerantlıq Multikulturalizmin əsasını tolerantlıq təşkil edir. Azərbaycan multikulturalizminin mahiyyəti onun sosial hadisə, siyasət modeli və həyat tərzi olmasıdır. Azərbaycan multikulturalizminin siyasi banisi tolerantlıq və multikulturalizmin dövlət siyasəti kimi formalaşması üçün vətəndaş cəmiyyətinin mövcudluğunu zəruri şərtdir [18](#page=18) [24](#page=24) [7](#page=7). > **Tip:** Multikulturalizm, müxtəlif mədəniyyətlərin birgə mövcudluğunu təmin edən bir yanaşmadır. Bu yanaşmada "əridən qazan" konsepsiyası, immiqrantların öz dəyərlərindən imtina etmələri fərziyyəsindən fərqli olaraq, bərabərhüquqlu mədəniyyətlərarası dialoqu önə çəkir [28](#page=28). #### 4.3.2 Tolerantlığa qarşı cərəyanlar Dini radikalizm və dini ekstremizm, fərqli dinlərin nümayəndələrinə qarşı dözümsüzlük və ya konfessiyalararası sərt qarşıdurma hallarını təşkil edir. Bu cərəyanların inkişafı üçün sosial ədalətsizlik zəmin yaradır. Dini radikalizmə və ekstremizmə qarşı mübarizə metodları arasında maariflənmə, profilaktik və inzibati tədbirlər yer alır. Sekulyarizm isə insanların şüurunun din və kilsədən uzaqlaşaraq dünyəviləşməsini ifadə edir [28](#page=28) [33](#page=33) [39](#page=39). > **Tip:** Dini radikalizm, hansısa dinin üstünlüyünü təbliğ edən və digər etiqadların mənsublarına qarşı dözümsüzlük göstərən ifratçı sosial dini fenomendir [39](#page=39). --- ## Common mistakes to avoid - Review all topics thoroughly before exams - Pay attention to formulas and key definitions - Practice with examples provided in each section - Don't memorize without understanding the underlying concepts

| Terim | Tanım | |---|---| | Multikulturalizm | Müxtəlif etnik, mədəni, dini və dil qruplarının birgə yaşamasını təmin edən siyasət və ideologiya. Bu siyasət cəmiyyətdəki müxtəlifliklərin qorunmasını və inkişaf etdirilməsini hədəfləyir. | | Tolerantlıq | Müxtəlif dünyagörüşlərinə, həyat tərzlərinə, davranışlara, adətlərə, hisslərə, inanclara və əqidələrə dözümlü və hörmətlə yanaşma. Fərqli fikirlərə və yaşayış tərzlərinə qarşı xoşgörülülük mənasını verir. | | Assimilyasiya | Bir etnik qrupun üzvlərinin öz ilkin mədəniyyətini itirərək, təmasda olduğu digər etnik qrupun mədəniyyətini mənimsəmə prosesi. Bu prosesdə milli və mədəni fərqliliklər aradan qalxır. | | Sekulyarizm | Dövlətin və hüququn bütün dinlərdən və dini inanclardan müstəqil mövcud olması konsepsiyası. Bu, cəmiyyətin ictimai, siyasi və mədəni həyatında dinin və kilsənin rolunun məhdudlaşdırılmasını nəzərdə tutur. | | Eqalitar liberalizm | İqtisadi faydaların yenidən bölüşdürülməsini, kasıblara çatdırılmasını və ictimai xidmətlərə çıxışda bərabərliyin təmin edilməsini müdafiə edən yanaşma. Bərabərlik prinsipinə önəm verir. | | "Əridən qazan" konsepsiyası | Müxtəlif mədəniyyətlərin vahid, ümumi bir mədəniyyətdə birləşməsi və milli fərqliliklərin aradan qaldırılması ideyası. Bu konsepsiya dominant mədəniyyətin digər mədəniyyətləri əritməsini nəzərdə tutur. | | Azərbaycançılıq | Azərbaycan xalqının siyasi, iqtisadi, sosial və mədəni yüksəlişinə yönələn ideya. Bu ideologiya ölkədəki etnik-mədəni dəyərlərin qorunmasını və inkişaf etdirilməsini, həmçinin tolerantlıq ənənələrinin formalaşmasını hədəfləyir. | | Millət | Ortak dil, adət-ənənə, ərazi, mənşə və ya sosial-iqtisadi həyat kimi əlamətlərə əsaslanan insan birliyi. Bu birliyin özünəməxsus psixoloji davranış tərzi mövcuddur. | | Diskriminasiya | İnsanların irqi, milliyyəti, dili, cinsi, mənşəyi, əqidəsi və ya digər əlamətlərinə görə hüquq və vəzifələrinin fərqli şəkildə tənzimlənməsi. Bu, hüquqların məhdudlaşdırılması və ya məhrumetmə ilə nəticələnir. | | Multikulturalizmdə güclü forma | Milli azlıqlara öz etnik dəyərlərini qorumaq üçün tam azadlığın verilməsini, eyni zamanda dövlət dəstəyi və cəmiyyətin bütün sahələrində fəal iştirak üçün şərait yaradılmasını əhatə edən multikulturalizm forması. Müasir liberalizmə əsaslanır. | | Multikulturalizmdə zəif forma | Milli azlıqların öz etnik dəyərlərini qorumaq üçün yalnız şəxsi iş kimi baxılmasını, dövlətin bu məsələdə daha məhdud rol oynadığı multikulturalizm forması. Klassik liberalizmə əsaslanır. | | İslamda tolerantlıq | İslam dininin əsas prinsiplərindən biri olaraq, başqa dinlərə mənsub olanlarla münasibətdə göstərilən dözümlülük. Bu, siyasi loyallıq müqabilində dini azadlıqların təmin edilməsini nəzərdə tutur. |