Dentistry

# Rappel sur l'anatomie et les spécialités dentaires Ce rappel présente les diverses spécialités dentaires et détaille l'anatomie parodontale, en expliquant les fonctions de la gencive, du ligament parodontal, du cément et de l'os alvéolaire. ### 1.1 Les spécialités dentaires La dentisterie englobe plusieurs spécialités qui couvrent l'ensemble des soins bucco-dentaires. Ces spécialités incluent [2](#page=2): * Santé dentaire publique [2](#page=2). * Odontologie conservatrice, endodontique et restauratrice [2](#page=2). * Chirurgie buccale et maxillo-faciale [2](#page=2). * Médecine et pathologie buccales [2](#page=2). * Radiologie buccale et maxillo-faciale [2](#page=2). * Orthodontie et orthopédie dentofaciale [2](#page=2). * Dentisterie pédiatrique [2](#page=2). * Parodontologie [2](#page=2). * Prosthodontie (prothèses amovibles et amovibles) [2](#page=2). ### 1.2 Anatomie parodontale Le parodonte est un ensemble de tissus fondamentaux qui assurent le maintien des dents dans les mâchoires. Il est composé de quatre éléments principaux: la gencive, le ligament parodontal, le cément et l'os alvéolaire [3](#page=3). #### 1.2.1 Les composantes du parodonte et leurs fonctions * **La gencive**: Cette muqueuse, de couleur rose, recouvre les racines dentaires. Sa fonction est de protéger les dents des agents extérieurs tels que les stimuli et les bactéries, contribuant ainsi à leur maintien. Étant visible, c'est le tissu parodontal le plus vulnérable [4](#page=4). * **Le ligament parodontal**: Constitué de tissu conjonctif dense, il assure la liaison entre l'os alvéolaire et la racine de la dent. Cette connexion permet à la dent de se maintenir solidement en place [4](#page=4). * **Le cément**: Il s'agit d'une fine couche qui recouvre les racines dentaires. Il agit comme un écran protecteur, similaire à l'émail pour la couronne. De plus, sa texture rugueuse permet au ligament parodontal de s'y fixer [4](#page=4). * **L'os alvéolaire**: Cet os, localisé dans la mâchoire, sert de logement aux dents. Chaque dent s'insère dans une cavité osseuse spécifique appelée alvéole [4](#page=4). --- # Étiopathogénie et classification des maladies parodontales Ce sujet aborde les causes des maladies parodontales, en mettant l'accent sur le rôle des plaques bactériennes et des virus herpétiques, ainsi que les classifications actuelles de ces pathologies. ### 2.1 Étiopathogénie des maladies parodontales Les maladies parodontales sont des affections infectieuses poly-microbiennes, principalement causées par des bactéries anaérobies. Leur développement est initié par les plaques bactériennes et maintenu par un déséquilibre entre l'agression bactérienne et les mécanismes de défense de l'hôte. La pathogénie est un processus multifactoriel complexe impliquant des interactions entre les bactéries, les virus herpétiques, les facteurs propres à l'hôte et les facteurs environnementaux qui modulent la maladie. Des recherches récentes ont souligné le rôle de certains virus herpétiques, notamment le virus d'Epstein-Barr de type 1 (EBV-1) et le cytomégalovirus humain (HCMV), dans le développement des maladies parodontales humaines [5](#page=5). ### 2.2 Classification des maladies parodontales La classification des maladies parodontales a évolué au fil du temps pour mieux refléter notre compréhension de ces pathologies. Les classifications notables incluent : * **Classification de 1999 par Armitage** [7](#page=7). * **Classification de 2017 de Chicago** [7](#page=7). > **Tip:** Il est essentiel de connaître les différentes classifications pour comprendre comment les maladies parodontales sont diagnostiquées et catégorisées dans la pratique clinique et la recherche. --- # Stades et manifestations des maladies parodontales Ce résumé détaille les différentes étapes de progression des maladies parodontales, de la santé gingivale à la parodontite avancée, en décrivant les signes cliniques et microscopiques associés à chaque phase. ### 3.1 Santé parodontale L'état de santé parodontale se caractérise par une gencive rose pâle, sans saignement au toucher ou spontanément. La gencive adhère fermement à la dent, assurant une protection optimale de l'os sous-jacent. Microscopiquement, cette phase est marquée par la présence de bactéries immobiles telles que des cocci et des filaments [8](#page=8). ### 3.2 La gingivite : premier stade de la maladie parodontale La gingivite représente le stade initial des maladies parodontales. Les signes cliniques incluent une gencive rouge, qui saigne facilement, que ce soit lors du brossage ou spontanément. La gencive apparaît gonflée, et des manifestations telles qu'une mauvaise haleine et un goût désagréable peuvent survenir. À ce stade, les radiographies ne révèlent aucune destruction osseuse. Au niveau microscopique, on observe la présence de bactéries mobiles, notamment des spirochètes [9](#page=9). ### 3.3 La parodontite débutante : deuxième stade de la maladie parodontale La parodontite débutante se manifeste par un saignement gingival plus prononcé. Des espaces, appelés poches parodontales, commencent à se former entre la gencive et la dent. Les radiographies montrent les premiers signes de destruction osseuse, et le déchaussement des dents devient perceptible. Microscopiquement, on retrouve des bactéries mobiles, des globules blancs et des parasites [10](#page=10). ### 3.4 La parodontite modérée : troisième stade de la maladie parodontale Au stade de parodontite modérée, la gencive commence à se rétracter. Les poches parodontales atteignent une profondeur de 5 à 6 millimètres. Des abcès peuvent se développer autour des dents. Les radiographies indiquent une aggravation de la destruction osseuse. Microscopiquement, les bactéries mobiles, les globules blancs et les parasites sont bien établis, et la présence de pus peut être détectée [11](#page=11). ### 3.5 La parodontite avancée : quatrième stade de la maladie parodontale Dans la parodontite avancée, la rétraction gingivale est marquée, créant des espaces interdentaires visibles ("trous noirs"). Les poches parodontales atteignent 7 millimètres ou plus. Les radiographies montrent des destructions osseuses importantes. Microscopiquement, on observe toujours des bactéries mobiles, des globules blancs et des parasites, souvent groupés en "nids", ainsi que la présence de pus [12](#page=12). ### 3.6 Abcès parodontal L'abcès parodontal est une infection purulente localisée dans les tissus adjacents à une poche parodontale. Il peut entraîner la destruction du ligament parodontal et de l'os alvéolaire [13](#page=13). ### 3.7 Parodontopathies ulcéro-nécrotiques (GUNA, PUNA) Ces pathologies se caractérisent par une atteinte ulcéreuse et nécrotique de la gencive. La Gingivite Ulcéro-Nécrotique Aiguë (GUNA) et la Parodontite Ulcéro-Nécrotique Aiguë (PUNA) représentent deux manifestations cliniques de la même maladie [14](#page=14). ### 3.8 Parodontite associée à une pathologie endodontique (LEP) Cette condition désigne une manifestation pulpaire affectant le parodonte. Elle implique une interaction entre les pathologies dentaires d'origine pulpaire et les tissus de soutien de la dent [15](#page=15). --- # Impact des parodontites et stratégies de traitement This section details the significant impact of periodontal diseases on overall health, debunks common misconceptions, outlines warning signs, and explores various treatment approaches. ### 4.1 Répercussions des parodontites sur la santé générale Les maladies parodontales ne se limitent pas à la cavité buccale et peuvent avoir des répercussions sérieuses sur la santé générale. Il existe un lien établi entre une mauvaise hygiène bucco-dentaire et un risque accru de maladies systémiques [16](#page=16). * **Maladies cardiovasculaires:** Les personnes atteintes de parodontites présentent un risque doublé d'infarctus et un risque accru de 30 % pour l'ensemble des maladies cardiovasculaires [16](#page=16). * **Affections pulmonaires:** Les maladies parodontales peuvent également être associées à des affections pulmonaires [16](#page=16). * **Diabète:** Un lien est également observé avec le diabète [16](#page=16). > **Tip:** La parodontite non traitée aboutira inévitablement à la perte des dents et à des répercussions sur la santé générale [22](#page=22). ### 4.2 Idées reçues sur les maladies parodontales Il est crucial de déconstruire certaines idées reçues afin de mieux appréhender et traiter les maladies parodontales [19](#page=19). * **Saignement des gencives:** Il n'est pas normal de saigner des gencives [19](#page=19). * **Perte de dents:** La perte de dents (déchaussement) n'est pas une fatalité, quel que soit l'âge [19](#page=19). * **Hérédité et tabac:** La maladie parodontale n'est pas héréditaire ni uniquement liée au tabac [19](#page=19). * **Mauvaise haleine:** La mauvaise haleine n'est pas une fatalité et n'est pas systématiquement due à un problème digestif; elle peut être un signe de maladie parodontale [19](#page=19). > **Example:** Un test simple pour évaluer la mauvaise haleine consiste à passer une brossette ou un fil dentaire et à sentir leur odeur [21](#page=21). ### 4.3 Signes d'alerte des maladies parodontales Reconnaître les premiers signes est essentiel pour une prise en charge précoce. Les signes précurseurs de la maladie parodontale incluent [20](#page=20): * Saignements des gencives [20](#page=20). * Mauvaise haleine [20](#page=20). * Gencive douloureuse [20](#page=20). * Gencive gonflée [20](#page=20). * Gencive rouge ou violacée [20](#page=20). ### 4.4 Facteurs favorisant et aggravants Certains éléments peuvent favoriser l'apparition ou aggraver une parodontite installée [22](#page=22). * **Facteurs favorisants :** * Une technique de brossage mal adaptée [22](#page=22). * Des problèmes d'occlusion ou de malpositions dentaires [22](#page=22). * Des dents absentes [22](#page=22). * **Facteurs aggravants :** * Le stress [22](#page=22). * Le tabac [22](#page=22). * Les maladies générales qui diminuent les défenses immunitaires face à l'infection [22](#page=22). > **Tip:** Il n’y a pas d’âge pour la parodontite; il est conseillé de consulter au plus vite [22](#page=22). > **Tip:** La parodontite est contagieuse. Si un proche est infecté, il est prudent de consulter également [21](#page=21). ### 4.5 Stratégies de traitement Le traitement des parodontites vise à éliminer l'infection et à contrôler la maladie [17](#page=17). #### 4.5.1 Traitement standard Le traitement standard comprend principalement une thérapie anti-infectieuse mécanique. L'objectif est de retirer efficacement le biofilm, à la fois supra-gingival (au-dessus de la gencive) et infra-gingival (sous la gencive) [17](#page=17). #### 4.5.2 Usage d'antiseptiques et d'antibiotiques Dans les cas considérés comme sévères, l'utilisation d'antiseptiques et d'antibiotiques peut être prescrite pour améliorer l'efficacité du traitement local non chirurgical [17](#page=17). #### 4.5.3 Interventions chirurgicales Si l'inflammation persiste malgré les traitements conventionnels et médicamenteux, un traitement chirurgical peut devenir nécessaire pour gérer les cas les plus sévères [17](#page=17). --- ## Erreurs courantes à éviter - Révisez tous les sujets en profondeur avant les examens - Portez attention aux formules et définitions clés - Pratiquez avec les exemples fournis dans chaque section - Ne mémorisez pas sans comprendre les concepts sous-jacents

| Term | Definition | |------|------------| | Parodonte | Ensemble des tissus qui soutiennent les dents, incluant la gencive, le ligament parodontal, le cément et l'os alvéolaire, assurant leur maintien sur les mâchoires. | | Gencive | Muqueuse recouvrant les racines dentaires, jouant un rôle protecteur contre les agents extérieurs et contribuant au maintien des dents. | | Ligament parodontal | Tissu conjonctif dense reliant l'os alvéolaire à la racine de la dent, permettant la solidité de l'attache dentaire. | | Cément | Fine couche recouvrant les racines des dents, agissant comme un écran protecteur et permettant l'adhésion du ligament parodontal grâce à sa texture rugueuse. | | Os alvéolaire | Os de la mâchoire servant de support aux dents, dans lequel celles-ci s'insèrent dans des alvéoles spécifiques. | | Étiopathogénie | Étude des causes et des mécanismes de développement des maladies. Dans ce contexte, il s'agit de l'origine et du développement des maladies parodontales. | | Plaque bactérienne | Biofilm complexe composé de microorganismes adhérant aux surfaces dentaires, principal facteur déclenchant des maladies parodontales. | | Gingivite | Premier stade des maladies parodontales, caractérisé par une inflammation de la gencive sans destruction osseuse. | | Parodontite | Stade avancé des maladies parodontales où l'inflammation s'étend aux tissus de soutien de la dent, entraînant une destruction osseuse et la perte potentielle des dents. | | Poche parodontale | Espace anormalement formé entre la gencive et la racine de la dent, résultant de la rétraction gingivale et/ou de la destruction osseuse, où s'accumulent bactéries, tartre et débris. | | Mobilité dentaire | Déplacement anormal d'une dent dans son alvéole, signe de perte de soutien parodontal. | | Abcès parodontal | Collection purulente localisée dans les tissus adjacents à une poche parodontale, pouvant entraîner une destruction accrue du ligament parodontal et de l'os alvéolaire. | | Parodontopathies ulcéro-nécrotiques | Groupe de maladies parodontales caractérisées par une atteinte ulcéreuse et nécrotique de la gencive, comme la gingivite ulcéronécrotique (GUN) et la parodontite ulcéronécrotique (PUN). | | Biofilm | Communauté de microorganismes enrobés dans une matrice extracellulaire, adhérant à une surface. Dans le contexte bucco-dentaire, il s'agit principalement de la plaque dentaire. | | Santé générale | État de bien-être physique, mental et social. Les maladies parodontales peuvent avoir des répercussions négatives sur la santé générale. |

# Bewusteloosheid en vasovagale collaps Dit onderwerp behandelt de initiële stappen bij bewusteloosheid en focust specifiek op de vasovagale collaps als een veelvoorkomende oorzaak hiervan in de tandheelkundige praktijk. ### 1.1 Initiële stappen bij bewusteloosheid Indien de oorzaak van bewustzijnsverlies niet direct duidelijk is, dient de volgende procedure te worden gevolgd [1](#page=1): * Leg de patiënt op de rug op een vlakke ondergrond [1](#page=1). * Controleer het bewustzijn door voorzichtig aan de schouder te schudden en luid te vragen: 'Bent u in orde?' [1](#page=1). Indien er geen reactie is: * Roep luid om hulp [1](#page=1). * Leg de patiënt op de rug op een vlakke ondergrond [1](#page=1). * Open de luchtweg door met één hand het voorhoofd van het slachtoffer voorzichtig naar achteren te kantelen, terwijl de duim en wijsvinger vrij blijven om eventueel de neus te sluiten voor beademing [1](#page=1). * Til met de andere hand de kin op met twee vingertoppen om de luchtweg te openen [1](#page=1). * Plaats de wang boven de mond van de patiënt en kijk, luister en voel maximaal tien seconden om de ademhaling te beoordelen [1](#page=1). Bij een aanwezige ademhaling: * Plaats het slachtoffer in stabiele zijligging [1](#page=1). * Alarmeer een ambulance via 1-1-2 [1](#page=1). * Controleer de ademhaling voortdurend [1](#page=1). Bij afwezige ademhaling: * Alarmeer een ambulance via 1-1-2 [1](#page=1). * Start uitwendige hartmassage gecombineerd met mond-op-mondbeademing [1](#page=1). ### 1.2 Vasovagale collaps De vasovagale collaps, ook bekend als flauwvallen of syncope, is de meest voorkomende oorzaak van acuut bewustzijnsverlies in de tandheelkundige praktijk. Deze vorm van collaps treedt vaak op bij bepaalde personen onder specifieke omstandigheden, zoals angst, vermoeidheid of een warme omgeving [1](#page=1). #### 1.2.1 Verschijnselen van vasovagale collaps * Patiënt ervaart een naderende collaps met symptomen zoals draaierigheid en zwart voor de ogen [1](#page=1). * Gepaard gaand met gapen [1](#page=1). * De huid is bleek en klam [1](#page=1). * De polsslag is aanvankelijk langzaam en wordt later snel [1](#page=1). * Mogelijk bewustzijnsverlies, waarbij de patiënt doorgaans slap is, maar soms epileptiforme krampen kan vertonen [1](#page=1). * In horizontale houding treedt doorgaans binnen enkele minuten spontaan herstel op [1](#page=1). #### 1.2.2 Behandeling van vasovagale collaps * **Hoofdleggen:** * Bij dreigend bewustzijnsverlies: laat de patiënt met het hoofd tussen de knieën zitten [1](#page=1). * Bij bewustzijnsverlies: breng de patiënt in trendelenburg-houding (liggend op de rug met de benen iets hoger) [1](#page=1). * Maak knellende kleding los [1](#page=1). * Verbeter de ventilatie van de behandelruimte [1](#page=1). * **Bij terugkeer bewustzijn:** * Stel de patiënt gerust [1](#page=1). * Breng de patiënt na enkele minuten langzaam overeind [1](#page=1). * Overleg met de patiënt over de mogelijke oorzaak en pas de tandheelkundige behandeling indien nodig aan of stel deze uit [1](#page=1). * Zorg voor begeleiding van de patiënt naar huis en laat de patiënt niet zelf een auto besturen [1](#page=1). * **Indien bewustzijn niet binnen enkele minuten terugkeert:** Overweeg een alternatieve diagnose [1](#page=1). ### 1.3 Hyperventilatie (ter context) Hoewel niet de primaire focus, wordt hyperventilatie kort aangestipt als een conditie die zich in de tandheelkundige praktijk kan manifesteren als gevolg van emoties of spanning. Verschijnselen omvatten angst, paresthesieën (tintelingen), krampen, hartkloppingen, drukkende pijn op de borst, een gevoel van kortademigheid, een licht gevoel in het hoofd, een droge mond en in zeldzame gevallen bewustzijnsverlies. Een behandelingsaanpak omvat geruststelling, het bespreken van de oorzaak en het eventueel voortzetten van de tandheelkundige behandeling [1](#page=1). > **Tip:** Bij het stellen van de diagnose van hyperventilatie kan het nuttig zijn om mee te ademen met de patiënt om de hyperventilatie zelf te ervaren [1](#page=1). --- # Acute ademhalingsproblemen en pijn op de borst Dit document beschrijft acute medische situaties die zich kunnen voordoen in een tandartspraktijk, met specifieke aandacht voor hyperventilatie, angina pectoris en hartinfarct. ## 2 Acute ademhalingsproblemen en pijn op de borst Acute ademhalingsproblemen en pijn op de borst zijn ernstige medische incidenten die een snelle en correcte respons vereisen in een tandheelkundige omgeving. Deze situaties kunnen variëren van minder ernstige aandoeningen zoals hyperventilatie tot levensbedreigende toestanden zoals angina pectoris en een hartinfarct [1](#page=1) [2](#page=2). ### 2.1 Hyperventilatie Hyperventilatie kan in de tandheelkundige praktijk optreden als gevolg van emoties of spanning [1](#page=1). #### 2.1.1 Verschijnselen van hyperventilatie De symptomen van hyperventilatie zijn divers en kunnen onder andere omvatten: * Angst [1](#page=1). * Paresthesieën (tintelingen), met name in de handen en rond de mond [1](#page=1). * Krampen (tetanie) in de handen en soms de voeten, evenals trismus (kaakklem) [1](#page=1). * Hartkloppingen [1](#page=1). * Drukkende pijn op de borst [1](#page=1). * Gevoel van kortademigheid [1](#page=1). * Een licht gevoel in het hoofd [1](#page=1). * Droge mond [1](#page=1). * Een normale huidskleur [1](#page=1). * In zeldzame gevallen kan bewustzijnsverlies optreden [1](#page=1). Een nuttige diagnostische methode is om met de patiënt mee te ademen, zodat de behandelaar de hyperventilatie zelf kan ervaren [1](#page=1). #### 2.1.2 Behandeling van hyperventilatie De behandeling van hyperventilatie richt zich primair op geruststelling en het wegnemen van de oorzaak: * Stel de patiënt gerust [1](#page=1). * Bespreek de mogelijke oorzaak van de hyperventilatieaanval en pas eventueel het behandelplan aan [1](#page=1). * De tandheelkundige behandeling kan doorgaans worden voortgezet [1](#page=1). * Bij terugkerende klachten dient de patiënt verwezen te worden naar de huisarts [1](#page=1). ### 2.2 Acute pijn op de borst Acute pijn op de borst in de tandheelkundige praktijk moet worden beschouwd als een potentieel teken van zuurstofgebrek van de hartspier, wat kan duiden op angina pectoris of een hartinfarct [1](#page=1) [2](#page=2). #### 2.2.1 Angina pectoris Angina pectoris wordt veroorzaakt door een vernauwing van de kransslagaders van het hart. Emoties of pijn tijdens tandheelkundige behandelingen kunnen de inspanning van het hart verhogen, waardoor de zuurstoftoevoer ontoereikend wordt en drukkende pijn op de borst ontstaat. Deze pijn verdwijnt wanneer de inspanning afneemt [2](#page=2). ##### 2.2.1.1 Symptomen van angina pectoris * Pijn op de borst, omschreven als een snoerend of drukkend gevoel midden op de borst [2](#page=2). * Vaak uitstraling van de pijn naar de linkerschouder en linkerarm, en de linkerhals tot in de linkerkaakhoek [2](#page=2). ##### 2.2.1.2 Behandeling van angina pectoris * Staak de tandheelkundige behandeling en laat de patiënt zitten of liggen [2](#page=2). * Dien één nitroglycerinetablet onder de tong toe (van de patiënt zelf of uit een noodset) of gebruik eenmaal nitroglycerinespray op de tong. Herhaal indien nodig na vijf minuten [2](#page=2). * Controleer frequent de hartslag en ademhaling [2](#page=2). * Dien eventueel zuurstof toe met een snelheid van 5 liter per minuut [2](#page=2). * Indien de pijnklachten verergeren of niet binnen vijftien minuten volledig verdwenen zijn, moet gehandeld worden alsof er sprake is van een hartinfarct [2](#page=2). #### 2.2.2 Hartinfarct Een hartinfarct ontstaat wanneer een bloedstolsel een kransslagader van de hartspier afsluit, wat leidt tot blijvend zuurstoftekort in een deel van de hartspier. De pijn bij een hartinfarct is minder direct gerelateerd aan inspanning dan bij angina pectoris. De aard en ernst van de klachten hangen af van de grootte en locatie van het afgesloten bloedvat [2](#page=2). ##### 2.2.2.1 Symptomen van een hartinfarct * Pijn op de borst, met uitstraling naar de linkerschouder en linkerarm, en de linkerhals tot in de linkerkaakhoek [2](#page=2). * Misselijkheid en braken [2](#page=2). * Bleekheid [2](#page=2). * Transpireren [2](#page=2). * Toediening van nitroglycerine geeft geen verbetering van de klachten [2](#page=2). * Meestal een snelle, moeilijk palpeerbare hartslag, tenzij er een hartritmestoornis of hartblok is ontstaan, wat kan leiden tot een onregelmatige of zeer langzame polsslag [2](#page=2). * In ernstige gevallen kan bewustzijnsverlies, cyanose (blauwe verkleuring) en volledige circulatiestilstand optreden [2](#page=2). ##### 2.2.2.2 Behandeling van een hartinfarct * Staak de tandheelkundige behandeling [2](#page=2). * Alarmeer een ambulance via 1-1-2 [2](#page=2). * Dien zuurstof toe met een snelheid van 5 liter per minuut [2](#page=2). * Breng de patiënt in een comfortabele houding, waarbij zittend vaak de voorkeur heeft [2](#page=2). * Dien één tablet van 500 mg acetylsalicylzuur toe, mits de patiënt nog bij bewustzijn is [2](#page=2). * Blijf de hartslag (via de halsslagader) voortdurend controleren, aangezien een hartstilstand als complicatie kan optreden [2](#page=2). ### 2.3 Vasovagale collaps (flauwvallen) De vasovagale collaps is de meest voorkomende oorzaak van acuut bewustzijnsverlies in de tandheelkundige praktijk en staat ook bekend als flauwvallen of syncope. Dit treedt vaak op bij angst, vermoeidheid of in een warme omgeving [1](#page=1). #### 2.3.1 Verschijnselen van vasovagale collaps * De patiënt voelt de collaps aankomen, met symptomen als draaierigheid en zwart voor de ogen zien [1](#page=1). * Gapen [1](#page=1). * Een bleke, klamme huid [1](#page=1). * De polsslag is eerst langzaam, later snel [1](#page=1). * Mogelijk bewustzijnsverlies, waarbij de patiënt slap is en soms epilepsieachtige krampen kan krijgen [1](#page=1). * In horizontale positie treedt binnen enkele minuten spontaan herstel op [1](#page=1). #### 2.3.2 Behandeling van vasovagale collaps * Breng het hoofd omlaag: bij dreigend bewustzijnsverlies kan de patiënt met het hoofd tussen de knieën zitten. Bij bewustzijnsverlies dient de patiënt in een Trendelenburg-houding te worden gebracht (liggend op de rug met de benen iets omhoog) [1](#page=1). * Maak knellende kleding los [1](#page=1). * Verbeter de ventilatie van de behandelruimte [1](#page=1). * Bij terugkeer van het bewustzijn: stel de patiënt gerust. Breng de patiënt na enkele minuten langzaam overeind. Overleg met de patiënt over de mogelijke oorzaak en besluit of de tandheelkundige behandeling voortgezet of uitgesteld moet worden. Zorg voor begeleiding naar huis en laat de patiënt niet zelf autorijden [1](#page=1). * Als het bewustzijn niet binnen enkele minuten terugkeert, moet een alternatieve diagnose worden overwogen [1](#page=1). ### 2.4 Reanimatie bij hartstilstand Een hartstilstand kan optreden in diverse omstandigheden, waaronder bij een hartinfarct, hartblok, anafylactische reactie, verstikking, en in zeldzame gevallen door een overdosis of intravasale toediening van lokaal anestheticum [2](#page=2). #### 2.4.1 Symptomen van hartstilstand * Diepe bewusteloosheid binnen enkele seconden [2](#page=2). * Een vaal, wasbleek uiterlijk [2](#page=2). * Soms gedurende de eerste minuut epilepsieachtige krampen [2](#page=2). * Ademstilstand [2](#page=2). * Bij uitblijven van reanimatie kunnen cyanose en hersendood (met pupilverwijding of het ontbreken van pupilvernauwing op licht) optreden [2](#page=2). #### 2.4.2 Behandeling van hartstilstand * Alarmeer een ambulance via 1-1-2 [2](#page=2). * Leg de patiënt op de rug op een vlakke ondergrond [2](#page=2). * Start uitwendige hartmassage: kniel naast het slachtoffer, plaats de muis van de hand midden op de borst, plaats de muis van de andere hand erbovenop, haak de vingers in elkaar om druk op de ribben te voorkomen. Oefen geen druk uit op het bovenste deel van het abdomen of het onderste deel van het sternum [2](#page=2). * Combineer hartmassage met mond-op-mondbeademing [1](#page=1). > **Tip:** Adequate kennis van deze acute situaties en de bijbehorende spoedprotocollen is essentieel voor elke tandarts om de patiëntveiligheid te waarborgen. > **Tip:** Zorg ervoor dat een noodset met relevante medicatie (zoals nitroglycerine en acetylsalicylzuur) en zuurstofapparatuur altijd beschikbaar en goed onderhouden is in de praktijk. --- # Reanimatie en aspiratie Dit deel van de studiehandleiding behandelt de procedures voor het uitvoeren van reanimatie bij een hartstilstand en de behandeling van aspiratie, het inademen van vreemde voorwerpen [2](#page=2) [3](#page=3). ### 3.1 Reanimatie bij hartstilstand Een hartstilstand kan optreden bij diverse medische noodgevallen, waaronder een hartinfarct, hartblok, het eindstadium van een anafylactische reactie, verstikking (door glottisoedeem of aspiratie van een vreemd voorwerp), en in zeldzame gevallen door overdosering of intravasale toediening van lokaal anestheticum [2](#page=2). #### 3.1.1 Symptomen van een hartstilstand De symptomen van een hartstilstand manifesteren zich binnen enkele seconden en omvatten diepe bewusteloosheid, een vaal of wasbleek uiterlijk, soms epilepsieachtige krampen gedurende de eerste minuut, en ademstilstand. Bij het uitblijven van primaire reanimatie kunnen cyanose en hersendood optreden, wat zich uit in pupilverwijding en het ontbreken van een pupilreactie op licht [2](#page=2). #### 3.1.2 Behandeling van een hartstilstand De behandeling van een hartstilstand begint met het alarmeren van een ambulance via 1-1-2. Vervolgens wordt het slachtoffer op de rug op een vlakke ondergrond gelegd [2](#page=2). ##### 3.1.2.1 Uitwendige hartmassage De uitwendige hartmassage wordt als volgt uitgevoerd: * Kniel naast het slachtoffer [2](#page=2). * Plaats de overgang van hand naar pols midden op de borstkas van het slachtoffer [2](#page=2). * Plaats de muis van de andere hand bovenop de eerste hand [2](#page=2). * Haak de vingers in elkaar om druk op de ribben te vermijden. Oefen geen druk uit op het bovenste deel van het abdomen of het onderste deel van het sternum [2](#page=2). * Breng de schouders loodrecht boven de borstkas en druk met gestrekte armen het sternum 5-6 cm naar beneden [3](#page=3). * Laat het sternum weer omhoogkomen, terwijl de handen contact houden met het sternum [3](#page=3). * Herhaal de hartmassages met een snelheid van 100 tot 120 per minuut [3](#page=3). ##### 3.1.2.2 Mond-op-mondbeademing De mond-op-mondbeademing wordt gecombineerd met de hartmassages in een verhouding van 30:2. Na dertig hartmassages wordt de luchtweg geopend door het hoofd achterover te kantelen en de kin op te tillen. Het zachte deel van de neus wordt dichtgeknepen met de duim en wijsvinger. De mond van de hulpverlener wordt rond de mond van het slachtoffer geplaatst om luchtlekkage te voorkomen. Er wordt rustig 500-600 ml lucht ingeblazen gedurende één seconde, waarbij wordt gelet op het omhoogkomen van de borstkas. Vervolgens wordt de mond weggehaald en wordt gecontroleerd of de borstkas weer daalt. Twee effectieve beademingen worden gegeven voordat verder wordt gegaan met hartmassages [3](#page=3). ##### 3.1.2.3 Problemen met de beademing Indien de borstkas tijdens de eerste beademing niet normaal omhoogkomt, dient de mondholte gecontroleerd te worden op obstructies en moet gecheckt worden of het hoofd voldoende naar achteren is gekanteld en de kin is opgetild. Er worden niet meer dan twee beademingen verricht voordat verder gegaan wordt met hartmassages [3](#page=3). ##### 3.1.2.4 Stoppen met reanimatie De reanimatiepoging wordt voortgezet tot gekwalificeerde hulpverleners ter plaatse zijn en de reanimatie overnemen, tot het slachtoffer normaal begint te ademen, of tot de hulpverlener lichamelijk uitgeput raakt [3](#page=3). > **Tip:** De reanimatiepoging wordt niet onderbroken, behalve om de ademhaling te controleren indien de patiënt begint te ademen [3](#page=3). ### 3.2 Aspiratie Aspiratie treedt op wanneer tandheelkundige materialen, of delen van gebitselementen, in de keelholte terechtkomen en ingeademd worden, wat kan leiden tot een milde of ernstige luchtwegobstructie [3](#page=3). #### 3.2.1 Verschijnselen van aspiratie Bij een milde luchtwegobstructie zal het slachtoffer hoesten, ademen en in staat zijn om de vraag 'Bent u aan het stikken?' met 'Ja' te beantwoorden. Bij een ernstige luchtwegobstructie kan het slachtoffer niet praten, ademen of hoesten [3](#page=3). #### 3.2.2 Behandeling van aspiratie ##### 3.2.2.1 Milde luchtwegobstructie Bij verschijnselen van een milde luchtwegobstructie wordt het slachtoffer aangemoedigd om te hoesten, maar verder wordt er niets ondernomen [3](#page=3). ##### 3.2.2.2 Ernstige luchtwegobstructie bij bewustzijn Indien een patiënt bij bewustzijn verschijnselen van een ernstige luchtwegobstructie vertoont, worden maximaal vijf slagen op de rug gegeven. De hulpverlener gaat naast en een beetje achter het slachtoffer staan, ondersteunt de borstkas met één hand en vraagt het slachtoffer voorover te buigen. Met een vlakke hand worden maximaal vijf krachtige slagen gegeven tussen de schouderbladen, waarbij na elke slag gecontroleerd wordt of het voorwerp is verwijderd [3](#page=3). Als de vijf slagen op de rug niet succesvol zijn, worden maximaal vijf buikcompressies ('heimlich-manoeuvre') gegeven. De hulpverlener gaat achter het slachtoffer staan, legt beide armen om het bovenste deel van de buik en vraagt het slachtoffer voorover te buigen. Een vuist wordt gemaakt en geplaatst tussen de navel en het zwaardvormig aanhangsel van het borstbeen, omvat met de andere hand, waarna met een krachtige ruk de handen schuin omhoog naar de hulpverlener toe worden getrokken [3](#page=3). Indien de obstructie nog steeds niet is opgeheven, wordt afwisselend doorgegaan met het geven van vijf slagen tussen de schouderbladen en vijf buikcompressies [3](#page=3). > **Tip:** Door het slachtoffer ver voorover te laten buigen tijdens rugslagen, komt het vreemde voorwerp, indien het loskomt, uit de mond en zakt het niet verder de luchtwegen in [3](#page=3). #### 3.2.3 Nazorg na aspiratiebehandeling Na succesvolle behandeling van een luchtwegobstructie kan een deel van het geaspireerde voorwerp achterblijven in de hogere of lagere luchtwegen. Patiënten met aanhoudende hoest, slikproblemen en/of het gevoel dat er iets in de keel zit, moeten nader medisch worden onderzocht. Alle slachtoffers die met buikcompressies zijn behandeld, dienen op inwendige bloedingen te worden gecontroleerd door een arts of op de Spoedeisende Hulp [3](#page=3). #### 3.2.4 Bewusteloosheid bij aspiratie Als het slachtoffer bewusteloos raakt tijdens een aspiratie-incident, wordt het voorzichtig op de grond geholpen en wordt een ambulance gealarmeerd via 1-1-2 [3](#page=3). --- # Reacties op allergenen en metabole stoornissen Dit onderdeel beschrijft de symptomen en behandeling van astma-aanvallen, anafylactische reacties en hypoglykemie, met specifieke aandacht voor de tandheelkundige setting. ### 4.1 Astma-aanval Een astma-aanval is vaak gerelateerd aan een immunologische overgevoeligheidsreactie (type I) of gevoeligheid voor niet-specifieke prikkels zoals tabaksrook, inspanning en emoties, resulterend in vernauwing van de bronchiën. Astmapatiënten herkennen de symptomen en hebben doorgaans medicatie bij zich. Het is cruciaal om vóór een tandheelkundige behandeling te verifiëren of de patiënt zijn medicatie bij zich heeft [4](#page=4). #### 4.1.1 Symptomen van een astma-aanval De symptomen omvatten plotselinge kortademigheid, een 'gierende' inademing, piepende uitademing, versnelde ademhaling en gebruik van hulpademhalingsspieren. De pols is snel. Bij ernstige gevallen kunnen doodsangst, geringe en oppervlakkige ademhaling, cyanose en bewustzijnsverlies optreden [4](#page=4). #### 4.1.2 Behandeling van een astma-aanval 1. **Positie:** Breng de patiënt in een comfortabele houding, meestal zittend [4](#page=4). 2. **Eigen medicatie:** Indien de patiënt medicatie bij zich heeft, laat deze dan gebruiken zoals gebruikelijk [4](#page=4). 3. **Noodmedicatie:** Indien de patiënt geen medicatie bij zich heeft, gebruik salbutamol uit de noodset. Dien één puff toe tijdens een inademing en herhaal na twee minuten indien nodig [4](#page=4). 4. **Verergering:** Bij onvoldoende resultaat of verergering, alarmeer een ambulance via 1-1-2 en dien zuurstof toe (5 liter per minuut) [4](#page=4). ### 4.2 Anafylactische reacties Anafylactische reacties treden op bij patiënten die overgevoelig zijn voor bepaalde stoffen (allergenen), leidend tot een hevige immunologische reactie. Preventie omvat het vermijden van contact met het allergeen. Aangezien tandheelkundige materialen reacties kunnen veroorzaken, is het essentieel om bij alle patiënten te informeren naar immunologische overgevoeligheden ('allergieën') [4](#page=4). #### 4.2.1 Symptomen van anafylactische reacties Symptomen treden op binnen seconden tot minuten na contact [4](#page=4). * **Beperkte verschijnselen:** * Onwel gevoel [4](#page=4). * Jeuk, tintelingen [4](#page=4). * Huiduitslag en oedeem, met name in gezicht en nek [4](#page=4). * **Ernstige verschijnselen:** * Piepende ademhaling [4](#page=4). * Tranende ogen en loopneus [4](#page=4). * Buikpijn, misselijkheid, braken [4](#page=4). * Asgrauwe huid, klamme huid [4](#page=4). * Snelle en moeilijk palpeerbare polsslag [4](#page=4). * Bewustzijnsverlies [4](#page=4). * Shock [4](#page=4). #### 4.2.2 Behandeling van anafylactische reacties * **Algemeen:** * Vermijd verder contact met het allergeen [4](#page=4). * Trek latexhandschoenen uit zonder poeder te verspreiden [4](#page=4). * Breng de patiënt in trendelenburg-houding [4](#page=4). * **Bij beperkte verschijnselen:** * Dien een antihistaminicum per os toe [4](#page=4). * Controleer ademhaling en circulatie voortdurend [4](#page=4). * Indien er binnen een uur geen verergering optreedt, bepaal het verdere beleid in overleg met een huisarts of de Spoedeisende Hulp [4](#page=4). * **Bij levensbedreigende verschijnselen:** * Alarmeer een ambulance via 1-1-2 [4](#page=4). * Injecteer intramusculair 0,5 mg adrenaline (noteer het tijdstip); herhaal dit na 10 minuten [4](#page=4). * Injecteer intramusculair 2 mg clemastine [4](#page=4). * Injecteer intramusculair 25 mg prednisolon [4](#page=4). * Dien zuurstof toe (5 liter per minuut) [4](#page=4). * Controleer ademhaling en hartslag voortdurend [4](#page=4). ### 4.3 Hypoglykemie Hypoglykemie komt voornamelijk voor bij diabetespatiënten die behandeld worden met insuline of sulfonylureumderivaten. Patiënten herkennen de eerste symptomen vaak en weten hoe te handelen, sommigen beschikken over een bloedsuikermeter. Bij elke ongewone verschijnsel bij een bekende diabetespatiënt, moet de tandarts een hypoglykemie overwegen [5](#page=5). #### 4.3.1 Symptomen van hypoglykemie De symptomen omvatten hongergevoel, transpireren, bleekheid, trillende handen en gedragsveranderingen zoals sufheid, verwardheid, onrust, irritatie of agressiviteit ('dronkenmansgedrag'). Ook verwijde pupillen, bewustzijnsverlies, soms met epilepsieachtige krampen, en een normale polsslag kunnen voorkomen [5](#page=5). #### 4.3.2 Behandeling van hypoglykemie * **Indien patiënt bij bewustzijn:** * Laat de patiënt het bloedsuikergehalte bepalen en handelen zoals gebruikelijk [5](#page=5). * Dien drie opgeloste suikerklontjes of een glucosehoudende vloeistof toe, gevolgd door iets te eten [5](#page=5). * Bepaal na twintig minuten opnieuw het bloedsuikergehalte [5](#page=5). * Indien het bloedsuikergehalte normaal is en de patiënt klachtenvrij is, overleg over voortzetting van de behandeling [5](#page=5). * **Indien patiënt buiten bewustzijn:** * Injecteer intramusculair 1 mg glucagon [5](#page=5). * Indien de patiënt na glucagon weer bij bewustzijn komt, dien glucose en koolhydraten per os toe en verwijs naar de (huis)arts [5](#page=5). * Indien de patiënt na glucagon niet binnen vijf minuten bij bewustzijn komt, alarmeer een ambulance via 1-1-2 en controleer frequent de ademhaling en hartslag [5](#page=5). > **NB:** Bewustzijnsverlies door hyperglykemie komt niet voor in de tandheelkundige setting [5](#page=5). --- # Epileptische aanvallen Epileptische aanvallen kunnen voorkomen tijdens tandheelkundige bezoeken bij patiënten met epilepsie, vaak uitgelokt door factoren zoals pijn, spanning of slaapgebrek, en vereisen specifieke preventieve en crisismanagementstrategieën. ### 5.1 Oorzaken en preventie Epileptische aanvallen kunnen bij patiënten met epilepsie worden uitgelokt door pijn, spanning, slaapgebrek en/of onvoldoende eten [ ](#page=5). Het is van belang om patiënten met epilepsie die nog regelmatig aanvallen hebben, goed te begeleiden bij het hanteren van spanning en angst [ ](#page=5). Effectieve pijnbeheersing en angstbegeleiding zijn cruciaal om mogelijke aanvallen te voorkomen [ ](#page=5) [5](#page=5). ### 5.2 Symptomen van een epileptisch insult (grand mal) Een epileptisch insult, specifiek het grand mal type, kan zich manifesteren met verschillende fasen en symptomen [ ](#page=5) [5](#page=5): * **Aura:** Dit kan aan een aanval voorafgaan bij een deel van de patiënten en omvat stemmingsveranderingen, hallucinaties zoals lichtflitsen zien, of het ruiken van een specifieke geur [ ](#page=5) [5](#page=5). * **Tonische fase:** Gekenmerkt door het aanspannen van alle lichaamsspieren, wat kan leiden tot een tongbeet [ ](#page=5). Vaak wordt er een kreet geslaakt, de pupil wordt verwijd en deze fase duurt minder dan één minuut [ ](#page=5) [5](#page=5). * **Klonische fase:** Hierbij treden symmetrische strekkingen en schokken van de ledematen op. Deze krampen doven geleidelijk uit binnen enkele minuten [ ](#page=5). Tijdens deze fase kan cyanose optreden, evenals hypersialie (overmatige speekselproductie) en incontinentie voor urine (frequent) of ontlasting (zelden) [ ](#page=5) [5](#page=5). * **Na de klonische fase:** De patiënt kan een snurkende slaap hebben, met een geleidelijke terugkeer van het bewustzijn [ ](#page=5). Aanhoudende verwardheid, slaperigheid en hoofdpijn kunnen nog enige tijd aanwezig zijn [ ](#page=5) [5](#page=5). ### 5.3 Behandeling van een epileptisch insult De behandeling van een epileptisch insult richt zich primair op het voorkomen van verwondingen en het monitoren van vitale functies [ ](#page=5) [5](#page=5). 1. **Positionering:** Breng de patiënt in een positie waarin hij of zij zich tijdens de aanval niet kan verwonden [ ](#page=5). Leg de patiënt op een ruime plek, buiten bereik van scherpe voorwerpen [ ](#page=5) [5](#page=5). 2. **Monitoring:** Controleer frequent de hartslag en ademhaling [ ](#page=5) [5](#page=5). 3. **Nazorg:** Overleg na het einde van het insult met de patiënt en diens huisarts over het verdere beleid [ ](#page=5). Zorg voor begeleiding van de patiënt op weg naar huis [ ](#page=5) [5](#page=5). #### 5.3.1 Crisismanagement bij langdurige aanvallen of bewustzijnsverlies In specifieke ernstige situaties is onmiddellijk medisch ingrijpen noodzakelijk [ ](#page=5) [5](#page=5): * **Status epilepticus:** Indien een epileptische aanval langer dan vijf minuten duurt, of als een serie aanvallen langer duurt dan dertig minuten, wordt dit beschouwd als een status epilepticus [ ](#page=5) [5](#page=5). * **Langdurig bewustzijnsverlies:** Als de patiënt langer dan vijftien minuten buiten bewustzijn is [ ](#page=5) [5](#page=5). In deze gevallen dient direct een ambulance te worden gealarmeerd via 1-1-2 [ ](#page=5). Continue controle van de ademhaling en hartslag is hierbij essentieel [ ](#page=5) [5](#page=5). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Vasovagale collaps | Een veelvoorkomende oorzaak van plotseling bewustzijnsverlies, gekenmerkt door een vertraagde hartslag en lage bloeddruk, vaak uitgelokt door angst of stress. | | Syncope | Een andere term voor flauwvallen, veroorzaakt door een tijdelijke vermindering van de bloedtoevoer naar de hersenen. | | Hyperventilatie | Een abnormaal snelle of diepe ademhaling die kan leiden tot symptomen zoals tintelingen, duizeligheid en kramp. | | Paresthesieën | Een abnormaal gevoel zoals tintelingen, prikkelingen of gevoelloosheid, vaak een symptoom van hyperventilatie of neurologische aandoeningen. | | Trismus | Samentrekking van de kaakspieren die het moeilijk maakt de mond te openen, ook wel kaakklem genoemd. | | Angina pectoris | Pijn op de borst veroorzaakt door een ontoereikende bloedtoevoer naar de hartspier, meestal als gevolg van vernauwing van de kransslagaders. | | Hartinfarct | Een ernstige medische aandoening waarbij een deel van de hartspier beschadigd raakt door een bloedstolsel dat een kransslagader afsluit. | | Uitwendige hartmassage | Een techniek waarbij ritmisch druk wordt uitgeoefend op de borstkas om de bloedsomloop te stimuleren tijdens een hartstilstand. | | Mond-op-mondbeademing | Een kunstmatige ademhalingstechniek waarbij de hulpverlener lucht blaast in de mond van een patiënt om de ademhaling te ondersteunen. | | Aspiratie | Het inademen van vreemde voorwerpen, voedsel, vloeistoffen of maaginhoud in de luchtwegen. | | Tracheotomie | Een chirurgische ingreep waarbij een opening in de luchtpijp wordt gemaakt om ademhalen mogelijk te maken. | | Astma-aanval | Een plotselinge verergering van astmasymptomen zoals kortademigheid, piepende ademhaling en hoesten, veroorzaakt door vernauwing van de luchtwegen. | | Bronchiën | De vertakkingen van de luchtpijp die naar de longen leiden. | | Anafylactische reactie | Een ernstige, potentieel levensbedreigende allergische reactie die snel optreedt na blootstelling aan een allergeen. | | Allergeen | Een stof die bij een overgevoelig persoon een allergische reactie kan veroorzaken. | | Hypoglykemie | Een te lage bloedsuikerspiegel, vaak voorkomend bij diabetespatiënten die insuline gebruiken. | | Glucagon | Een hormoon dat de bloedsuikerspiegel verhoogt en wordt gebruikt bij de behandeling van ernstige hypoglykemie. | | Epileptisch insult | Een abnormale elektrische activiteit in de hersenen die kan leiden tot veranderingen in gedrag, beweging of bewustzijn. | | Grand mal | Een type epileptische aanval dat gekenmerkt wordt door verlies van bewustzijn, spierschokken en stijfheid. | | Status epilepticus | Een gevaarlijke toestand waarbij een patiënt langdurig een epileptische aanval heeft, of een reeks aanvallen achter elkaar zonder volledig te herstellen. |

# Definiëring en oorzaken van orofaciale myofunctionele stoornissen Dit deel van de studiehandleiding definieert orofaciale myofunctionele stoornissen (OMA/AMG) en onderzoekt de diverse oorzaken ervan. ## 1. Definiëring en oorzaken van orofaciale myofunctionele stoornissen Orofaciale myofunctionele stoornissen (OMA/AMG) worden gedefinieerd als elk oraal en orofaciaal musculair patroon dat interfereert met de normale groei, ontwikkeling of functie van de mond- en aangezichtsstructuren, of dat op zichzelf afwijkend is. ### 1.1 Oorzaken van orofaciale myofunctionele stoornissen De oorzaken van OMA/AMG kunnen worden onderverdeeld in verschillende categorieën: #### 1.1.1 Aangeleerde gewoonten Dit zijn gewoonten die schadelijk kunnen zijn voor het gebit en het gehele orofaciale gebied. Voorbeelden hiervan zijn: * Zuiggewoonten (bijvoorbeeld duimzuigen, fopspeenzuigen) * Bijtgewoonten (bijvoorbeeld lipzuigen, nagelbijten) * Habitueel mondademen * Afwijkende tongpositie in rust * Tongpersen ##### 1.1.1.1 Zuig- en bijtgewoonten * **Duimzuigen:** Ontstaat uit een instinctieve handeling en zou rond de leeftijd van 18 maanden tot 2 jaar verdwenen moeten zijn. Het duimen kan leiden tot een verbinding tussen de mond- en neusholte, een continue lage tongligging, tongpersen met een open beet tot gevolg, en hypotonie van de lipspieren, wat weer kan leiden tot open mond en mondademen. Het wordt vaak in stand gehouden door een ontspannend, aangenaam gevoel, behoefte aan aandacht, een gevoel van veiligheid, of het verwerken van emoties zoals verveling, stress of nervositeit. Gevolgen kunnen zijn: vervorming van de bovenkaak en het gehemelte, malocclusies (zoals protrusie van de bovenste snijtanden, retrusie van de onderste snijtanden, en een gotisch gehemelte), verstoring van het evenwicht van de aangezichtsspieren, foutieve articulatiepatronen, en psychische gevolgen. * **Lipzuigen / Liplikken:** Dit is vaak een gevorderd stadium van liplikken, als gevolg van chronische nervositeit of mondademen. Gevolgen kunnen zijn: gekloofde en ontkleurde onderlip, en articulatieproblemen. * **Tongzuigen:** Een hardnekkige gewoonte waarbij de kans op verbetering van het slikgedrag klein is indien niet aangepakt. * **Fopspeenzuigen:** Ontstaat niet spontaan, maar dient als surrogaat voor tepelzuigen of om de zuigbehoefte te bevredigen. Er zijn traditionele en orthodontische typen spenen. Negatieve gevolgen kunnen zijn: negatieve invloed op de dentofaciale ontwikkeling, tandhygiëne (bij toevoeging van zoetstoffen), verhoogd risico op middenoorontstekingen, reflux van nasofaryngeale secreties, minder goed functioneren van de buis van Eustachius, en verhoogd risico op andere infecties. * **Nagelbijten:** Kan leiden tot negatieve invloed op de nagels, infecties, protrusie van de onderkaak, foutieve tongpositie, en hypertonie van de kaken. Het wordt beschouwd als een uiting van psychische gespannenheid of onzekerheid. De prevalentie varieert met leeftijd, van minder dan 3 jaar tot volwassenen. Aanpak kan bestaan uit het kort houden van nagels, afleiden, gebruik van producten met bittere smaak, pleisters/handschoenen, en het aanpakken van de onderliggende oorzaak. * **Andere bijtgewoonten:** Zoals open beten door blaasinstrumenten, laterale open beten door penzuigen, en het zuigen op vreemde voorwerpen. ##### 1.1.1.2 Habitueel mondademen Neusademhaling is cruciaal voor de normale dento-orofaciale ontwikkeling. Neusademhaling bevochtigt, zuivert en brengt ingeademde lucht op lichaamstemperatuur. Mondademen is het gewoontematig inademen van lucht via de mond in rust, terwijl de neus voldoende toegankelijk is. Dit onderscheidt zich van obstructief mondademen. Belangrijk is het verwijderen van overtollige slijmen door snuiten, ophalen of spoelen van de neus. Gevolgen van mondademen kunnen zijn: veranderingen in vorm en kracht van de lippen, malocclusies, een lagere onderkaak, smaller worden van de bovenkaak, en slaapproblemen. De behandeling van mondademen vereist tijd, geduld en inspanning, en het is belangrijk om neusobstructies eerst te laten controleren en opheffen indien nodig. Negatieve aandacht dient vermeden te worden. ##### 1.1.1.3 Afwijkende tongpositie in rust De ideale tongpositie in rust is licht aangezogen tegen het palatum, rustend op of tegen de alveolaire rand. Afwijkende posities omvatten de tongpunt tegen of tussen de incisieven, tegen het slijmvlies van de onderlip, op de mondbodem, of tussen de molaren (unilateraal of bilateraal). ##### 1.1.1.4 Infantiel slikken / Tongpersen * **Normaal slikken:** Kenmerkt zich door de tongpunt tegen de processus alveolaris, aanspanning van de m. masseter, de tongrug tegen het palatum durum, achterste deel van de tong tegen het velum en de farynx, inactiviteit van de m. mentalis, en aanspanning van de m. orbicularis oris. * **Infantiel slikken:** Kenmerkt zich door een tongpunt die inter- of adentaal is, een niet of te sterk aangespannen m. masseter, een vlakke tongrug, een licht geheven achterste deel van de tong, hypertonie van de m. mentalis, en hypo- of hypertonie van de m. orbicularis oris. Tongpersen kan een gevolg zijn van een open beet, maar er is geen eenduidige 1 op 1 relatie. Tongpersen en een foutieve tongpositie in rust leiden vaak tot malocclusies. Er zijn diverse classificaties van afwijkende slikpatronen, waaronder interdentale, addentale, unilaterale, bilaterale, quasi-volledige, mandibulaire en bimaxillaire tongpersen. De kracht die bij het slikken wordt uitgeoefend, kan op drie manieren inwerken op het orofaciale skelet: als belemmerende kracht, als verplaatsende factor, of als een combinatie van beide. Oorzaken van infantiel slikken kunnen structurele afwijkingen, tandwissel, en een te lange periode van flesvoeding zijn. #### 1.1.2 Centrale stoornissen Dit betreft stoornissen die voortkomen uit het centrale zenuwstelsel, zoals: * Hersenverlamming * Andere centrale zenuwaandoeningen * Traumatisch opgelopen letsels aan de hersenen #### 1.1.3 Ontwikkelingsstoornissen Deze stoornissen ontstaan door een gering, gebrekkig of vertraagd functioneren van de hersenen, of door de verkeerde ontwikkeling als gevolg van het stimuleren van verkeerde gewoonten. Langdurig gebruik van flessenvoeding of vloeibaar/zacht voedsel kan leiden tot onderontwikkelde kauwspieren. #### 1.1.4 Somatische factoren Fysieke factoren kunnen een rol spelen, waaronder: * Allergieën * Adenoïditis of tonsillitis * Septumdeviatie * Spierziekten en functionele spierzwakte * Bouw en vorm van de organen: * Tong: macroglossie (vergrote tong), microglossie (kleine tong), aglossie (afwezigheid van tong), vastliggend tongriempje. * Lippen: te korte bovenlip. * Kaken: progenie (onderkaak te ver naar voren), prognatie (bovenkaak te ver naar voren). #### 1.1.5 Psychische factoren Psychologische aspecten kunnen bijdragen aan OMA/AMG, zoals: * Fixatie aan de orale fase * Gebrek aan motivatie * Bedreigde existentie * Reacties vanuit de omgeving * Erfelijkheid (bijvoorbeeld bij progenie/prognatie of allergieën). #### 1.1.6 Orthodontische behandeling Soms kan een orthodontische behandeling, of de 'gap-filling tendens' na een behandeling, leiden tot veranderingen in het myofunctionele patroon. #### 1.1.7 Andere oorzaken * Slaapgewoonten * Oraal-sensorische afwijkingen > **Tip:** Het is cruciaal om de onderliggende oorzaken van OMA/AMG te achterhalen, aangezien dit de effectiviteit van de behandeling aanzienlijk kan beïnvloeden. Een multidisciplinaire aanpak, waarbij verschillende specialisten samenwerken, is vaak het meest succesvol. --- # Specifieke myofunctionele stoornissen: zuig- en bijtgewoonten Dit gedeelte behandelt specifieke myofunctionele stoornissen die gerelateerd zijn aan zuig- en bijtgewoonten, inclusief hun oorzaken, gevolgen en prevalentie. ### 2.1 Definitie en algemene principes Orofaciale myofunctionele stoornissen (OMOS of OM AMG) worden gedefinieerd als orale en orofaciale musculaire patronen die de normale groei, ontwikkeling of functie van de structuren belemmeren, of die op zichzelf afwijkend zijn. Aangeleerde gewoonten die schadelijk kunnen zijn voor het gebit en het gehele orofaciale gebied vallen hieronder. Dit omvat onder andere zuiggewoonten, bijtgewoonten, habitueel mondademen, afwijkende tongpositie in rust en tongpersen. De oorzaken van OMAMG kunnen divers zijn: * **Centrale stoornissen:** Hersenverlamming, centrale zenuwaandoeningen, traumatisch opgelopen letsels. * **Ontwikkelingsstoornissen:** Gering, gebrekkig of vertraagd functioneren van de hersenen, verkeerde ontwikkeling door stimulering van verkeerde gewoonten, te lang gebruik van flessenvoeding, langdurig gebruik van vloeibaar of zacht voedsel (onderontwikkelde kauwspieren). * **Somatische factoren:** Allergieën, adenoïditis, tonsillitis, septumdeviatie, spierziekten, functionele spierzwakte, afwijkingen in bouw en vorm van de organen (bv. macro/microglossie, te korte bovenlip, progenie, prognatie). * **Psychische factoren:** Fixatie aan de orale fase, gebrek aan motivatie, bedreigde existentie, reacties vanuit de omgeving. * **Erfelijkheid:** Bijvoorbeeld bij progenie, prognatie of allergieën. * **Orthodontische behandeling.** * **Andere AMG:** Gap-filling tendens, slaapgewoonte, oraal-sensorische afwijkingen. ### 2.2 Zuiggewoonten #### 2.2.1 Duimzuigen Duimzuigen is een instinctieve handeling die normaal gesproken rond 18 maanden tot 2 jaar verdwijnt. Wanneer het zuigreflex niet verdwijnt, kan dit leiden tot afwijkende orofaciale patronen. **Wat is duimzuigen?** Bij duimzuigen wordt de duim tussen de tanden gedrukt, wat resulteert in een linguale positie van de onderste snijtanden en een labiale positie van de bovenste snijtanden. **Prevalentie van duimzuigen:** Er is geen eenduidige prevalentiecijfer. Over het algemeen komt het vaker voor bij meisjes dan bij jongens, en blijven meisjes er langer mee doorgaan. Een studie in Vlaanderen onder 2440 kinderen tussen 0 en 12 jaar toonde een prevalentie van 8,7% bij jongens en 12,7% bij meisjes. **Klinisch beeld bij duimzuigen:** * Continue lage tongligging. * Ontstaan van tongpers met een open beet. * Hypotonie van de lipspieren, wat leidt tot open mondgedrag en mondademen. * Instandhouding van de verbinding tussen het vestibulum en de cavum oris. **Waarom duimen?** Duimzuigen kan voortkomen uit verschillende behoeften: * Ontspannend/rustgevend effect, wat de zuigreflex in stand houdt. * Aangenaam gevoel. * Het verkrijgen van aandacht. * Gevoel van veiligheid en geborgenheid. * Het verwerken van gevoelens. * Verveling, stress. Vaak is het een gevolg van voedingsgewoonten en opvoedingsgedrag. **Gevolgen van duimzuigen:** * **Afwijkende dento-faciale ontwikkeling:** * Vervorming van de bovenkaak en het gehemelte. * Ontstaan van malocclusies, zoals protrusie van de bovenste snijtanden en retrusie van de onderste snijtanden (indien de duim ook op de onderste tanden rust). * Gotisch verhemelte. * Verstoord evenwicht van de faciale spierkrachten. * Ontstaan van andere OMAMG. * **Foutieve articulatiepatronen.** * **Gehoorproblemen:** Onder andere als gevolg van een verplaatst neustussenschot. * **Negatieve psychische gevolgen.** * **Tongpersen.** * **Mondademen.** #### 2.2.2 Lipzuigen / liplikken Lipzuigen wordt beschouwd als een gevorderd stadium van liplikken en kan een gevolg zijn van chronische nervositeit of mondademen. **Gevolgen van lipzuigen:** * Gekloofde en ontkleurde onderlip. * Articulatieproblemen. #### 2.2.3 Tongzuigen Tongzuigen is een hardnekkige gewoonte. Indien deze niet wordt aangepakt, is de kans op verbetering van het slikgedrag zeer klein. #### 2.2.4 Fopspeenzuigen In tegenstelling tot duimzuigen, ontstaat fopspeenzuigen niet spontaan. Het dient als surrogaat voor tepelzuigen of ter bevrediging van de zuigbehoefte. Er zijn twee types spenen: * **Traditioneel type:** Rond en imiteert de vorm van de tepel. * **Orthodontisch type:** Met een bolle bovenzijde en een plat oppervlak dat tegen de tong drukt en de vorm van de mond volgt. **Negatieve gevolgen van fopspeenzuigen:** * Negatieve invloed op de dento-faciale ontwikkeling. * Negatieve invloed op de tandhygiëne indien zoetstoffen worden toegevoegd. * Verhoogd risico op middenoorontstekingen door reflux van nasofaryngeale secretie in de trommelholte en minder goed functioneren van de buis van Eustachius. * Verhoogd risico op andere infecties. #### 2.2.5 Nagelbijten Nagelbijten is een uiting van psychische gespannenheid of onzekerheid. **Gevolgen van nagelbijten:** * Negatieve invloed op de nagels. * Verhoogd risico op infecties. * Kan leiden tot protrusie van de onderkaak. * Foutieve tongpositie. * Hypertonie van de kauwspieren. **Prevalentie van nagelbijten:** * Nauwelijks bij kinderen onder de 3 jaar. * Ongeveer 30% bij kinderen vanaf 6 jaar. * Ongeveer 20% bij 16-jarigen. * Ongeveer 10% bij volwassenen. **Aanpak van nagelbijten:** * Nagels kort knippen of kunstnagels aanbrengen. * Afleidingstechnieken toepassen. * Gebruik van slecht smakende producten op de nagels. * Pleisters of handschoenen dragen. * De onderliggende oorzaak aanpakken. #### 2.2.6 Andere zuig- en bijtgewoonten * **Blaasinstrumenten:** Kunnen leiden tot open beten. * **Penzuigen:** Kan laterale open beten veroorzaken. * **Vreemde voorwerpen:** Kunnen eveneens afwijkingen veroorzaken. ### 2.3 Habitueel mondademen Neusademhaling is cruciaal voor de normale dento-orofaciale ontwikkeling. De neuswarmt, bevochtigt en zuivert de ingeademde lucht. **Neusademhaling versus mondademen:** * Neusademhaling brengt de ingeademde lucht op lichaamstemperatuur (door de conchae nasalis). * De lucht wordt voor 98% met waterdamp verzadigd. * De lucht bereikt vrijwel bacterievrij de longen. Mondademen wordt niet altijd als pathologisch beschouwd; er is sprake van 'fysiologisch mondademen' wanneer de neus voldoende toegankelijk is. **Habitueel mondademen (HMA):** Dit is de gewoonte om in rust een deel van de ingeademde lucht via de mond in te ademen, terwijl de neus wel toegankelijk is. Dit onderscheidt zich van obstructief mondademen. **Belang van neusademhaling en neussnuiten:** Bij neusobstructie is het belangrijk overtollig slijm te verwijderen door te snuiten, op te halen of de neus te spoelen met zoutoplossing. **Oorzaken van mondademen:** De oorzaken zijn divers en kunnen zowel anatomisch als functioneel zijn. **Gevolgen van mondademen:** * **Veranderingen aan lippen:** Vorm en kracht. * **Malocclusies:** Afwijkingen aan het gebit. * **Afwijkingen aan kaken:** Lagere onderkaak en smaller worden van de bovenkaak. * **Slaapproblemen.** **Behandeling van mondademen:** Dit vereist veel tijd, geduld en inspanning. * Eerst controle bij KNO-arts en indien nodig opheffen van neusobstructies. * Aanleren van een nieuwe gewoonte. * Het belang van neussnuiten benadrukken. * Vermijden van constant gezeur en negatieve aandacht, wat contraproductief kan werken. ### 2.4 Afwijkende tongpositie in rust en infantiel slikken / tongpersen #### 2.4.1 Tongpositie in rust * **Ideaal:** De tong ligt licht aangesloten tegen het palatum en rust op of tegen de alveolaire rand. * **Foutief:** De tongpunt ligt tegen of tussen de snijtanden, tegen het slijmvlies van de onderlip, op de mondbodem, of tussen de molaren (unilateraal of bilateraal). #### 2.4.2 Normaal slikken versus infantiel slikken | Kenmerk | Normaal slikken | Infantiel slikken | | :--------------------- | :--------------------------------------------------- | :--------------------------------------------------------- | | **Tongpunt** | Tegen proc. alv. | Ad- of interdentaal | | **M. Masseter** | Aangespannen | Niet of te sterk aangespannen | | **Tongrug** | Tegen palatum durum | Vlakke tongrug | | **Achterste deel tong** | Tegen velum en farynx | Licht geheven | | **M. Mentalis** | Inactief | Hypertonie | | **M. Orbicularis Oris** | Aangespannen | Hypo- of hypertonie | Vaak is er een overgang naar volwassen slikken mogelijk. #### 2.4.3 Tongpersen Tongpersen wordt vaak gezien in combinatie met een open beet, maar de relatie is niet altijd één-op-één. Een tongpers, met name een interdentale tongpers, kan leiden tot malocclusies. Volgens sommigen is de open beet de oorzaak van de tongpers (om voedsel niet te laten ontsnappen), terwijl anderen stellen dat tongpersen en een foutieve tongpositie in rust kunnen leiden tot een malocclusie. **Classificatie van afwijkende slikpatronen (met betrekking tot tongpersen):** * Interdentale tongpers (frontaal) * Addentale tongpers * Unilaterale tongpers (thv de hoektanden en premolaren, bv. links onder) * Bilaterale tongpers * Quasi volledige tongpers * Mandibulaire tongpers * Bimaxillaire tongpers **Oorzaken van infantiel slikken:** * Andere OMAMG (zoals duimen, mondademen). * Structurele afwijkingen. * Tandwissel. * Te lange periode van borst- of flesvoeding. **Gevolgen van tongpersen:** De kracht van het slikken kan het oro-faciale skelet op drie manieren beïnvloeden: 1. Als belemmerende kracht. 2. Als verplaatsende factor. 3. Als belemmerende en verplaatsende factor. --- # Habitueel mondademen en afwijkende tongpositie Dit onderdeel behandelt de functionele stoornissen in het orofaciale gebied, met specifieke aandacht voor habitueel mondademen en afwijkende tongposities, en hun impact op de dento-faciale ontwikkeling. ### 3.1 Orofaciaal myofunctionele stoornissen (OMF/AMG) Orofaciaal myofunctionele stoornissen worden gedefinieerd als orale en orofaciale musculaire patronen die interfereren met de normale groei, ontwikkeling of functie van de structuren, of die op zichzelf afwijkend zijn. Dit zijn aangeleerde gewoonten die schadelijk kunnen zijn voor het gebit en het gehele orofaciale gebied, zoals zuig- en bijtgewoonten, habitueel mondademen, afwijkende tongpositie in rust en tongpersen. #### 3.1.1 Oorzaken van OMF/AMG De oorzaken van orofaciaal myofunctionele stoornissen kunnen divers zijn: * **Centrale stoornissen:** Hersenverlamming, centrale zenuwaandoeningen, traumatisch letsel. * **Ontwikkelingsstoornissen:** Gering, gebrekkig of vertraagd hersenfunctioneren, verkeerde ontwikkeling door stimulatie van verkeerde gewoonten, te lang gebruik van flessenvoeding of vloeibaar/zacht voedsel (leidt tot onderontwikkelde kauwspieren). * **Somatische factoren:** Allergieën, adenoïditis, tonsillitis, septumdeviatie, spierziekten, functionele spierzwakte, bouw en vorm van de organen (bv. macroglossie, te korte bovenlip, kaken met progenie/prognatie). * **Psychische factoren:** Fixatie aan de orale fase, gebrek aan motivatie, bedreigde existentie, reacties vanuit de omgeving, erfelijkheid. * **Orthodontische behandeling:** Kan bijdragen aan of een gevolg zijn van OMF. * **Andere factoren:** Gap-filling tendens, slaapgewoonten, oraal-sensorische afwijkingen. #### 3.1.2 Zuig- en bijtgewoonten (voorbeeld: duimzuigen) Duimzuigen is een instinctieve handeling die normaal rond 18 maanden tot 2 jaar verdwijnt. Als het aanhoudt, kan de duim tussen de tanden gedrukt worden, wat leidt tot een linguale beweging van de onderste snijtanden en een labiale beweging van de bovenste snijtanden. * **Prevalentie:** Er is geen consensus, maar het komt vaker voor bij meisjes en duurt langer. * **Klinisch beeld:** In stand houding van de verbinding tussen vestibulum en cavum oris, continue lage tongligging, kan leiden tot tongpersen en open beet. Hypotonie van de lipspieren kan resulteren in een open mond en mondademen. * **Waarom duimen?** Ontspannend/rustgevend (in stand houden zuigreflex), aangenaam gevoel, aandacht, gevoel van veiligheid/geborgenheid, verwerken van gevoelens, verveling, stress. Vaak een gevolg van voedingsgewoontes en opvoedingsgedrag. * **Gevolgen van duimzuigen:** * Vervorming van de bovenkaak en het gehemelte, malocclusies (protrusie bovenste snijtanden, soms retrusie onderste snijtanden), gotisch verhemelte. * Verstoord evenwicht van de aangezichtsspieren. * Ontstaan van andere OMF. * Foutieve articulatiepatronen. * Gehoorproblemen (door verplaatst neustussenschot). * Negatieve gevolgen op de nagels, infecties. * Psychische gevolgen. #### 3.1.3 Lipzuigen / L slikken Lipzuigen kan een gevorderd stadium zijn van liplikken, vaak als gevolg van chronische nervositeit of mondademen. Gevolgen zijn gekloofde, ontkleurde onderlip en articulatieproblemen. #### 3.1.4 Tongzuigen Dit is een hardnekkige gewoonte. Indien niet aangepakt, is de kans op verbetering van het slikgedrag klein. #### 3.1.5 Fopspeenzuigen In tegenstelling tot duimzuigen, ontstaat fopspeenzuigen niet spontaan en dient het als surrogaat voor tepelzuigen of bevredigen van de zuigbehoefte. Er zijn twee types spenen: traditioneel (rond) en orthodontisch (met bolle bovenzijde en plat oppervlak die tegen de tong drukt). * **Gevolgen van fopspeenzuigen:** * Negatieve invloed op de dento-faciale ontwikkeling. * Negatieve invloed op tandhygiëne indien zoetstof wordt toegevoegd. * Verhoogd risico op middenoorontstekingen (door reflux nasofaryngale secretie in het middenoor, minder goed functioneren van de buis van Eustachius). * Verhoogd risico op andere infecties. #### 3.1.6 Nagelbijten Nagelbijten is een uiting van psychische gespannenheid of onzekerheid. De prevalentie neemt toe met de leeftijd. * **Gevolgen:** Negatieve invloed op nagels, infecties, protrusie onderkaak, foutieve tongpositie, hypertonie van de kaken. * **Aanpak:** Nagels kort knippen, kunstnagels, afleiding, slecht smakende producten, pleisters/handschoenen, aanpakken van de oorzaak. #### 3.1.7 Andere oorzaken van OMF Denk hierbij aan open beten door blaasinstrumenten, laterale open beten door penzuigen, of het zuigen/bijten op vreemde voorwerpen. ### 3.2 Habitueel mondademen Neusademen is essentieel voor de normale dento-orofaciale ontwikkeling. De neus bevochtigt, zuivert en brengt ingeademde lucht op lichaamstemperatuur. * **Neusademhaling versus mondademen:** * Neusademhaling verwarmt de lucht tot boven 30 °C en verzadigt deze voor 98% met waterdamp. De lucht bereikt de longen nagenoeg bacterievrij. * Baby's zijn van nature neusademers. Mondademen is niet altijd pathologisch, maar er is ook sprake van 'fysiologisch mondademen'. * **Habitueel mondademen (HMA):** Een gewoonte om in rust lucht door de mond in te ademen, terwijl de neus voldoende toegankelijk is. Dit is anders dan obstructief mondademen (waarbij de neus daadwerkelijk geblokkeerd is). * **Belang van neusademhaling en neussnuiten:** * Indien er neusobstructie is, is het belangrijk overtollige slijmen te elimineren door te snuiten, op te halen of de neus te spoelen met zoutoplossing. * Vermijd constante negativiteit en aandacht voor het mondademen. * **Gevolgen van mondademen:** * **Lippen:** Veranderingen in vorm en kracht (vaak hypotone onderlip). * **Tanden:** Malocclusies (zoals open beet, protrusie bovenste snijtanden). * **Kaken:** Lagere positie van de onderkaak, smaller worden van de bovenkaak. * **Slaapproblemen:** Vaak geassocieerd met snurken en slaapapneu. * **Behandeling van mondademen:** * Eerst controle bij de NKO-arts om eventuele neusobstructies op te heffen. * Aanleren van de nieuwe gewoonte van neusademen vereist veel tijd, geduld en inspanning. ### 3.3 Afwijkende tongpositie in rust en infantiel slikken / tongpersen #### 3.3.1 Tongpositie in rust * **Ideaal:** De tong ligt licht aangezogen tegen het palatum, rustend op of tegen de alveolaire rand. * **Foutief:** * Tongpunt ligt tegen of tussen de incisieven. * Tongpunt tegen het slijmvlies van de onderlip. * Tong ligt op de mondbodem. * Tong ligt tussen de molaren (unilateraal of bilateraal). #### 3.3.2 Normaal slikken versus infantiel slikken | Kenmerk | Normaal slikken | Infantiel slikken | | :------------------ | :----------------------------------------------------- | :-------------------------------------------------------- | | Tongpunt | Tegen de processus alveolaris | Ad- of interdentaal | | M. Masseter | Aangespannen | Niet of te sterk aangespannen | | Tongrug | Tegen het palatum durum | Vlak | | Achterste deel tong | Tegen velum en farynx | Licht geheven | | M. Mentalis | Inactief | Hypertoon | | M. Orbicularis oris | Aangespannen | Hypo- of hypertoon | Vaak is er een overgang naar volwassen slikken. #### 3.3.3 Tongpersen Tongpersen is vaak het gevolg van een open beet, maar de relatie is niet één-op-één. Tongpersen en een foutieve tongpositie in rust kunnen leiden tot malocclusies. * **Classificatie van afwijkende slikpatronen:** * Interdentale tongpers (tussen de snijtanden). * Addentale tongpers (tegen de tandjes aan). * Unilaterale tongpers. * Bilaterale tongpers. * Volledige tongpers. * Mandibulaire tongpers. * Bimaxillaire tongpers. * **Oorzaken van infantiel slikken:** * Structurele afwijkingen. * Tandenwissel. * Te lange periode van fles- of borstvoeding. * Andere myofunctionele stoornissen (bv. duimen, mondademen). * **Gevolgen van tongpersen:** De kracht van het slikken kan op drie manieren inwerken op het oro-faciale skelet: 1. Als belemmerende kracht. 2. Als verplaatsende factor. 3. Als belemmerende én verplaatsende factor. Dit kan leiden tot verdere dento-faciale afwijkingen en een verergering van bestaande malocclusies. > **Tip:** Een goede neusademhaling is cruciaal voor de juiste ontwikkeling van het aangezicht en de mond. Het aanpakken van mondademen en afwijkende tonggewoonten is een belangrijke stap in de preventie en behandeling van orofaciale myofunctionele stoornissen. > **Voorbeeld:** Een kind dat langdurig flesvoeding krijgt en daarbij zijn tong laag in de mond houdt, kan zowel een afwijkende tongpositie ontwikkelen als problemen met de kaakontwikkeling, wat later kan leiden tot articulatieproblemen en open beten. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Orofaciaal myofunctionele stoornis (OMA/AMG) | Elk oraal en orofaciaal musculair patroon dat de normale groei, ontwikkeling of functie van de structuren belemmert of op zichzelf afwijkend is. | | Aangeleerde gewoonten | Gewoonten die het orofaciale gebied kunnen beïnvloeden en schadelijk kunnen zijn voor het gebit en omliggende structuren. | | Centrale stoornissen | Neurologische aandoeningen die van invloed kunnen zijn op de orofaciale spierfunctie, zoals hersenverlamming of letsels van het centrale zenuwstelsel. | | Ontwikkelingsstoornissen | Problemen in de hersenontwikkeling of verkeerde ontwikkeling door stimulering van onjuiste gewoonten, wat kan leiden tot orofaciale myofunctionele stoornissen. | | Somatische factoren | Lichamelijke oorzaken die myofunctionele stoornissen kunnen beïnvloeden, zoals allergieën, anatomische afwijkingen van de mond, neus of keel, en spierziekten. | | Psychische factoren | Psychologische aspecten zoals fixatie aan de orale fase, gebrek aan motivatie, of reacties op de omgeving, die bijdragen aan het ontstaan van orofaciale myofunctionele stoornissen. | | Duimzuigen | Een zuiggewoonte waarbij de duim tussen de tanden wordt geplaatst, wat kan leiden tot afwijkingen in de stand van de snijtanden en de vorm van de kaak. | | Lipzuigen / liplikken | Een gewoonte die kan voortkomen uit nervositeit of mondademen, en die leidt tot veranderingen aan de lip en mogelijke articulatieproblemen. | | Tongzuigen | Een hardnekkige gewoonte die, indien niet aangepakt, de kans op verbetering van het slikgedrag aanzienlijk verkleint. | | Fopspeenzuigen | Het gebruik van een fopspeen als surrogaat voor tepelzuigen, wat negatieve gevolgen kan hebben voor de dento-faciale ontwikkeling, tandhygiëne en oorinfecties. | | Nagelbijten | Een gewoonte die vaak geassocieerd wordt met psychische gespannenheid of onzekerheid, met gevolgen voor de nagels, huid en tanden. | | Habitueel mondademen | Het gewoontematig inademen door de mond in rust, zelfs wanneer de neus voldoende toegankelijk is, wat de normale dento-orofaciale ontwikkeling kan belemmeren. | | Neusademen | Het inademen via de neus, wat essentieel is voor het bevochtigen, zuiveren en op lichaamstemperatuur brengen van de ingeademde lucht, en voor een normale dento-orofaciale ontwikkeling. | | Tongpositie in rust | De plaats waar de tong zich bevindt wanneer deze ontspannen is; een afwijkende positie kan leiden tot problemen zoals tongpersen. | | Infantiel slikken | Een slikpatroon dat kenmerkend is voor baby's, waarbij de tongpunt te ver naar voren wordt bewogen; indien dit patroon aanhoudt bij volwassenen, wordt het als afwijkend beschouwd. | | Tongpersen | Het actief tegen de tanden of tandvlees duwen met de tong tijdens het slikken of in rust, wat kan leiden tot malocclusies en andere dento-faciale afwijkingen. | | Malocclusie | Een onjuiste uitlijning van de tanden en/of kaken, wat kan worden veroorzaakt of verergerd door myofunctionele stoornissen. | | Dento-faciale ontwikkeling | De groei en ontwikkeling van het gebit en de gezichtsstructuren, die sterk beïnvloed kan worden door orale gewoonten en spierfunctie. | | Vestibulum | De ruimte tussen de lippen of wangen en de tanden; een aanhoudende verbinding hiermee kan wijzen op bepaalde myofunctionele stoornissen. | | Cavum oris | De mondholte zelf. | | Hypotonie | Verminderde spierspanning. | | Hypertonie | Verhoogde spierspanning. | | Incisiven | De snijtanden. | | Labiale richting | Naar de lip toe; in de context van tanden, naar de voorkant van de mond gericht. | | Linguale richting | Naar de tong toe; in de context van tanden, naar de achterkant van de mond gericht. | | Progenie | Een onderkaak die naar voren steekt ten opzichte van de bovenkaak. | | Prognatie | Een bovenkaak die naar voren steekt ten opzichte van de onderkaak. | | Macroglossie | Een abnormaal grote tong. | | Microglossie | Een abnormaal kleine tong. | | Aglossie | Het ontbreken van een tong. | | Vastliggend tongriempje | Een te kort tongriempje dat de beweging van de tong beperkt. | | Protrusie | Het naar voren uitsteken van tanden of kaakdelen. | | Retrusie | Het naar achteren terugtrekken van tanden of kaakdelen. | | Gotisch verhemelte | Een hoog en spits verhemelte. | | Articulatie | Het proces van het vormen van spraakklanken door middel van de mond, tong, lippen en tanden. | | Middenoorontstekingen | Ontstekingen in het middenoor, die in verband kunnen staan met problemen met de buis van Eustachius. | | Nasofaryngale secretie | Slijmafscheiding uit de neuskeelholte. | | Buizen van Eustachius | Buis die het middenoor verbindt met de neuskeelholte, essentieel voor drukregulatie en drainage. | | Orthodontische behandeling | Behandeling gericht op het corrigeren van afwijkingen in de stand van de tanden en kaken. | | Gap-filling tendens | De neiging om openingen tussen tanden op te vullen met de tong. | | Oraal-sensorische afwijkingen | Afwijkingen in de sensorische waarneming van de mond. | | Proc. alveolaris | Het deel van de kaak dat de tandwortels omvat. | | M. masseter | De grote kauwspier aan de zijkant van de kaak. | | Tongrug | Het bovenste deel van de tong. | | Palatum durum | Het harde verhemelte. | | Velum | Het zachte gehemelte. | | Farynx | De keelholte. | | M. mentalis | Een spier in de kin die verantwoordelijk is voor het naar voren bewegen van de onderlip en het opheffen van de kin. | | M. orbicularis oris | De kringspier rondom de mond. | | Profitt | Een vooraanstaande auteur en onderzoeker op het gebied van orthodontie. | | Interdentale tongpers | Tongpersen tussen de snijtanden. | | Addentale tongpers | Tongpersen tegen de tandwortels of het tandvlees. | | Unilaterale tongpers | Tongpersen aan één kant van de mond. | | Bilaterale tongpers | Tongpersen aan beide zijden van de mond. | | Volledige tongpers | Tongpersen die een groot deel van de tanden omvat. | | Mandibulaire tongpers | Tongpersen die voornamelijk de onderkaak beïnvloeden. | | Bimaxillaire tongpers | Tongpersen die zowel de bovenkaak als de onderkaak beïnvloeden. | | Oro-faciale skelet | Het skelet van het gezicht en de mondregio. | | NKO | Neus-, keel- en oorarts. | | Idema & Damsté | Verwijzing naar een publicatie over neusademhaling. | | Jansonius-Schultheiss | Verwijzing naar een publicatie over slikpatronen. |

# Classification and characteristics of orofacial pain Orofacial pain can be classified into typical somatic, psychogenic, vascular, and neuralgic types, each with distinct characteristics and subtypes. ## 1. Classification and characteristics of orofacial pain Orofacial pain encompasses a diverse range of conditions affecting the face, mouth, and surrounding structures, which can be broadly categorized based on their origin and underlying mechanisms [3](#page=3). ### 1.1 Typical orofacial pain Typical orofacial pain, also known as somatic pain, arises from musculoskeletal or visceral structures and is interpreted through an intact pain transmission and modulation system [12](#page=12). #### 1.1.1 Dental pain Dental pain originates from various structures within the oral cavity, including the teeth and surrounding tissues [4](#page=4). #### 1.1.2 Periodontal pain Periodontal pain is associated with inflammation and infection of the gums and supporting structures of the teeth [4](#page=4). #### 1.1.3 Mucosal pain Mucosal pain involves conditions affecting the oral lining, such as traumatic ulcerations, aphthous stomatitis, viral ulcerations, and erosive lichen planus. It often presents as a burning sensation, exacerbated by spicy or hot foods. Biopsy is recommended if an ulcer persists for over two weeks [16](#page=16). #### 1.1.4 Bone pain Bone pain in the orofacial region can stem from alveolar osteitis (dry socket), fractures, osteomyelitis, or tumors. The pain can range from a dull ache to severe throbbing. Investigations include X-rays and biopsy, with treatment involving analgesics, antibiotics, or surgery [17](#page=17). #### 1.1.5 Salivary gland pain Diseases affecting salivary glands, such as sialadenitis, duct obstruction, mumps, and tumors, can cause localized, intermittent dull pain accompanied by gland swelling and xerostomia. Investigations may involve plain radiography or sialography, with treatment tailored to the specific condition [18](#page=18). #### 1.1.6 Temporo-mandibular joint (TMJ) pain TMJ pain can arise from traumatic arthritis, where damage to the capsule and meniscus due to direct mandibular trauma leads to moderate to severe, well-localized pain aggravated by jaw movement. Osteoarthritis of the TMJ is a degenerative condition causing well-localized pain provoked by jaw movements, with audible crepitus and tenderness. Investigations for TMJ disorders include X-rays (TMJ, PA, OPG views, or MRI) and serum uric acid levels for osteoarthritis. Treatments range from conservative therapy and analgesics for traumatic arthritis to occlusion correction, medication, arthrocentesis, or surgery for osteoarthritis [19](#page=19) [20](#page=20). #### 1.1.7 Maxillary sinus pain Sinusitis commonly presents as dull or severe maxillary pain, which may be unilateral or bilateral and worsens when the head is bent forward. This pain can be mistaken for dental issues due to sensitivity in the upper premolar and molar teeth. Diagnosis involves X-rays, specifically the occipitomental view, to visualize a radio-opaque sinus. Treatment includes antibiotics, analgesics, nasal decongestants, or surgery [21](#page=21). ### 1.2 Psychogenic orofacial pain Psychogenic orofacial pain originates from psychological factors rather than direct physical damage to the tissues [22](#page=22). #### 1.2.1 Facial arthromyalgia (TMJ myofascial pain dysfunction syndrome) This condition can manifest as clicking in the joint during chewing or talking, or as a severe continuous ache in one or both joints. The pain may radiate to the temporal, occipital regions, or the angle of the mandible. Tenderness is present in the TMJ and associated muscles. Patients may also experience pain in other body areas, such as cervical pain or irritable bowel syndrome [23](#page=23). #### 1.2.2 Atypical facial pain Atypical facial pain is a diagnosis of exclusion for chronic facial pain that does not fit other specific categories [4](#page=4). #### 1.2.3 Atypical odontalgia Atypical odontalgia, also known as pain resulting from deafferentation, occurs when there is damage to the afferent pain transmission system, usually due to trauma or surgery like extractions or endodontic treatment. It is characterized by continuous or almost continuous burning or aching pain, which may include sharp paroxysms [55](#page=55). #### 1.2.4 Oral dysthesia Oral dysthesia involves abnormal sensations within the mouth, commonly affecting the elderly, particularly those experiencing menopause or loneliness. Symptoms include a burning tongue, dry mouth despite adequate saliva, a sandy sensation in saliva, denture intolerance, and taste abnormalities. Treatment may involve reassurance and Trifluoperazine [27](#page=27). #### 1.2.5 Factitious ulceration This is self-inflicted ulceration that can be difficult to identify, especially if it mimics aphthous ulcers. Lesions may be caused by fingernails or erosive substances like aspirin. Patients often deny self-infliction. Histopathological examination typically reveals no underlying pathology. Treatment may include Trifluoperazines [28](#page=28). ### 1.3 Vascular orofacial pain Vascular orofacial pain is associated with abnormalities in blood vessels and includes chronic headache types. #### 1.3.1 Migraine Migraine headaches are characterized by unilateral location, pulsating quality, and moderate to severe pain. Approximately 40% of patients experience an aura, a neurological disturbance such as flashing lights or visual disturbances, preceding the headache [30](#page=30). #### 1.3.2 Cluster headache Cluster headaches are intensely severe unilateral orbital, supraorbital, or temporal pains lasting 15 to 180 minutes. They are often described as a stabbing sensation and are typically centered around the eye and temporal regions. Accompanying symptoms include parasympathetic overactivity such as lacrimation, conjunctival injection, ptosis, or rhinorrhea. Cluster headaches are also known as "alarm clock headaches" [36](#page=36). #### 1.3.3 Giant cell arteritis Giant cell arteritis, also known as temporal arteritis, is an inflammation of the cranial arterial tree, most prevalent in individuals over 50 years of age. It involves a giant cell granulomatous reaction. A common complaint is dull aching or throbbing temporal or head pain, affecting about 70% of patients and serving as the presenting symptom in one-third [39](#page=39). #### 1.3.4 Tension-type headache Tension-type headaches are the most common type of headache reported by patients. They are more prevalent in women and typically present as bilateral pain, often in the bi-temporal or frontal-temporal areas. Patients describe the sensation as their head being "in a vice" or a "squeezing hatband" [33](#page=33). ### 1.4 Neuralgia Neuralgia refers to neuropathic pain arising from damage or alteration to the pain pathways, most commonly due to peripheral nerve injury from surgery or trauma [42](#page=42). #### 1.4.1 Primary neuralgia Primary neuralgias are idiopathic conditions affecting specific cranial nerves. * **Trigeminal neuralgia:** This refers to any neuropathic pain of trigeminal nerve origin. The etiology is often unclear and may be attributed to viral infections, demyelination due to vascular compression, or narrowing of nerve foramina [42](#page=42). * **Glossopharyngeal neuralgia:** The hallmark symptom is sharp, electric shock-like pain triggered by swallowing, with a trigger zone in the oropharynx or base of the tongue. The pain radiates to the throat or tongue and can be referred to the lower jaw. Treatment may involve Tegretol [49](#page=49). #### 1.4.2 Secondary neuralgia Secondary neuralgias result from lesions or conditions affecting the nerves. * **Extra cranial lesions:** * **Two mental nerves neuralgia:** Pain in the lower mental areas can occur due to pressure from a lower denture flange on the mental nerve, which becomes superficial due to alveolar bone resorption. Treatment involves relieving the inner surface of the denture or mental nerve transposition [50](#page=50). * **Causalgia:** This is a well-localized, persistent burning pain at the site of a peripheral nerve injury. Excision of scar tissue may provide temporary relief. Treatment options include antidepressants, cryotherapy, or peripheral nerve avulsion [52](#page=52). * **Frey's auriculotemporal syndrome:** This condition arises after parotid gland or TMJ surgery or trauma, causing a burning sensation in the temporal or facial region with flushing and sweating during eating. It is thought to be due to reinnervation of sympathetic fibers by parasympathetic secretomotor fibers of the auriculotemporal nerve [53](#page=53). * **Herpes zoster:** Pain and burning precede a vesicular eruption caused by the Varicella virus affecting peripheral nerves. If the geniculate ganglion is involved (Ramsay Hunt Syndrome), it can lead to ipsilateral facial palsy, otalgia, and vesicular rash. Treatment includes acyclovir, anticonvulsants, or tricyclic antidepressants [57](#page=57). * **Post herpetic neuralgia:** This persistent burning pain can occur after untreated herpes zoster reactivation, attributed to the destruction of large myelinated sensory fibers. Treatment may involve ibuprofen and tricyclic antidepressants [58](#page=58). * **Nasopharyngeal carcinoma:** This can cause neuralgic pain as a secondary symptom [5](#page=5). * **Cranial base lesions:** * **Petrous temporal osteitis:** Inflammation of the petrous temporal bone can lead to neuralgic pain [5](#page=5). * **Cholesteatoma:** The presence of cholesteatoma in the cranial base can cause secondary neuralgia [5](#page=5). * **Intracranial lesions:** * Lesions in the posterior or middle cranial fossae can cause neuralgic pain [5](#page=5). * **Multiple sclerosis:** This neurological condition can manifest with neuralgic pain in the orofacial region [5](#page=5). ### 1.5 Other orofacial pain (Referred pain) Referred pain originates from a different site but is perceived in the orofacial region. #### 1.5.1 Ocular pain Ophthalmic diseases, such as acute glaucoma, can present as ill-defined facial pain [61](#page=61). #### 1.5.2 Cardiac pain Severe pain from ischemic heart disease may be referred to the mandibular teeth due to shared autonomic sensory innervation [61](#page=61). #### 1.5.3 Ear, nose, and tonsil pain Pain from conditions like otitis externa, peritonsillar abscess (quinsy), or nasal infections can be referred to the orofacial region [62](#page=62). #### 1.5.4 Elongated styloid process (Eagle's Syndrome) An elongated styloid process can cause pain upon swallowing and palpation in the tonsillar fossa, which may be perceived in the orofacial area. Diagnosis is confirmed by X-ray [63](#page=63). --- # Diagnostic approaches to orofacial pain Diagnosing orofacial pain involves a systematic approach that prioritizes patient history, detailed pain characterization, and targeted investigations to differentiate between various etiologies [6](#page=6) [7](#page=7). ### 2.1 The importance of patient history A thorough patient history is fundamental for diagnosing orofacial pain, especially when physical signs are absent. This history should encompass detailed information about the pain and the patient's overall health [7](#page=7). #### 2.1.1 Key components of pain history When assessing pain, clinicians should gather specific information, including: * **Character of the pain:** Descriptors such as sharp, dull, throbbing, burning, or stabbing are crucial [8](#page=8). * **Severity of the pain:** Categorized as mild, moderate, or severe [8](#page=8). * **Site and radiation:** The exact location of the pain and if it radiates to other areas [8](#page=8). * **Timing:** The frequency and duration of pain episodes or attacks [8](#page=8). * **Provoking factors:** Stimuli that trigger or worsen the pain, such as hot or cold temperatures, sweet substances, or bruxism [8](#page=8). * **Relieving factors:** Factors that alleviate the pain, including analgesics (prescription or over-the-counter), narcotics, or the application of heat [9](#page=9). * **Associated clinical features:** Presence of swelling, ulcers, or trismus (difficulty opening the mouth) [9](#page=9). * **Pain elsewhere in the body:** Inquiring about pain in other locations, such as abdominal or cervical pain, can provide systemic clues [9](#page=9). #### 2.1.2 Broader patient history Beyond pain characteristics, a comprehensive history includes: * **General medical history:** Overall health status and any existing medical conditions [9](#page=9). * **Emotional history:** Assessment of anxiety, depression, or the use of antidepressant medication [9](#page=9). * **Family history:** Information about the health or cause of death of family members, which might suggest genetic predispositions [9](#page=9). > **Tip:** Pain is a subjective symptom, and tools like the Visual Analogue Scale (VAS) and Verbal Rating Scale (VRS) can be used to objectively document pain severity and monitor disease control [7](#page=7). ### 2.2 Laboratory investigations and diagnostic tests Depending on the suspected etiology, various laboratory investigations and specific diagnostic tests may be employed. #### 2.2.1 Investigations for specific conditions * **Temporo-Mandibular Joint (TMJ) Disorders:** * **Traumatic arthritis of TMJ:** X-rays (TMJ, PA, OPG views) or MRI can be used for diagnosis [19](#page=19). * **Osteoarthritis of the TMJ:** X-rays (TMJ, PA, or OPG views) and serum uric acid levels are helpful [20](#page=20). * **Maxillary Sinusitis:** * An occipitomental view X-ray can reveal a radioopaque sinus, indicating inflammation [21](#page=21). * **Arteritis (e.g., Temporal Arteritis):** * Erythrocyte sedimentation rate (ESR) or C-reactive protein (CRP) testing is indicated. * A biopsy of the affected artery may be necessary for definitive diagnosis [41](#page=41). * **Neuropathic Pain (e.g., Trigeminal Neuralgia):** * While often diagnosed clinically, local anesthesia of trigger zones can temporarily arrest pain, aiding diagnosis [45](#page=45). * Diagnostic tests like ESR can help rule out systemic inflammatory conditions that might mimic or exacerbate neuropathic pain [64](#page=64). #### 2.2.2 Differentiating pain origins It is essential to differentiate between organic (physical) and psychogenic (psychological) origins of pain, with the patient's history serving as a primary tool for this distinction [8](#page=8). ### 2.3 Differential diagnostic considerations The complexity of the head and neck anatomy, involving various structures like eyes, ears, salivary glands, muscles, joints, and sinus membranes, can make accurate diagnosis challenging [6](#page=6). #### 2.3.1 Mimicking dental pain Conditions such as maxillary sinusitis can present with pain that mimics dental pulpitis, particularly in the upper premolar and molar teeth, which become tender to percussion [21](#page=21). #### 2.3.2 Characteristics of specific pain types * **Temporal Arteritis:** Characterized by localized, severe, throbbing pain, and may be associated with weight loss, polymyalgia rheumatica, fever, decreased vision, and jaw claudication. ESR is often elevated [64](#page=64). * **Migraine:** Presents as acute, unilateral, throbbing pain often accompanied by nausea, vomiting, photophobia, and phonophobia [64](#page=64). * **Cluster Headaches:** Acute, severe, sharp stabbing pain, typically unilateral, and associated with rhinorrhea and lacrimation on the affected side [64](#page=64). * **Tension Headaches:** Chronic, global or unilateral aching pain, often associated with multisomatic complaints [64](#page=64). * **Trigeminal Neuralgia:** Characterized by severe paroxysmal pain, often triggered by mild superficial stimulation, affecting V2 and V3 branches. The pain is usually unilateral and patients are frequently pain-free between attacks, with no neurological deficits or dentoalveolar cause found [45](#page=45). > **Tip:** When no detectable disease signs are present, the patient's history becomes the sole evidence for diagnosis, emphasizing the need for meticulous history-taking [7](#page=7). > **Example:** A patient presents with severe facial pain. A detailed history reveals the pain is sharp, stabbing, and triggered by light touch on the cheek. The pain is unilateral, affecting the right V2 distribution, and the patient is completely pain-free between episodes. Examination reveals no visible lesions, and dental investigations are negative. Local anesthetic block of the infraorbital nerve provides complete temporary pain relief. These findings strongly suggest trigeminal neuralgia [45](#page=45). --- # Specific neuralgias and their management This topic explores various neuralgias, focusing on their etiologies, clinical presentations, and management strategies [4](#page=4) [5](#page=5). ### 4.1 Understanding Neuralgia Neuralgia is a neuropathic pain arising from damage or alteration to the pain pathways, most commonly due to a peripheral nerve injury from surgery or trauma. It can be classified as primary, where the cause is unclear, or secondary, resulting from identifiable lesions. The etiology of neuralgia is often attributed to viral infection of the nerve ganglion, demyelination of intracranial nerve roots due to nerve compression by vascular loops, or narrowing of nerve foramina [42](#page=42) [5](#page=5). ### 4.2 Primary Neuralgias #### 4.2.1 Trigeminal neuralgia Trigeminal neuralgia (TN), also known as tic douloureux, is a type of neuropathic pain originating from the trigeminal nerve [42](#page=42). **Clinical Presentation:** * Characterized by severe, paroxysmal pain described as sharp, electric shock-like, or stabbing, typically lasting from seconds to one minute [43](#page=43). * A refractory period follows each attack, during which the pain cannot be re-elicited [43](#page=43). * Pain is often provoked by specific activities or touching "trigger zones". Common trigger zones include the corner of the lips, cheek, ala of the nose, lateral brow, teeth, gingiva, or tongue [43](#page=43) [45](#page=45). * Most commonly affects the mandibular (V3) and maxillary (V2) branches of the trigeminal nerve. The ophthalmic distribution (V1) is rarely involved [44](#page=44) [45](#page=45). * Typically unilateral (96% of cases), with the right side more commonly affected than the left [45](#page=45). * Patients are often pain-free between attacks [45](#page=45). * No neurological deficits are usually present [45](#page=45). * Can be an early manifestation of multiple sclerosis [44](#page=44). * Patients are typically middle-aged or elderly, most frequently over 50 years, with women being more affected than men [43](#page=43). **Management:** * **Medical:** * Anticonvulsants are the first-line treatment: * Carbamazepine (Tegretol): 100-400 mg every 6 hours [46](#page=46). * Phenytoin: 200-400 mg twice daily [46](#page=46). * Newer anticonvulsants like gabapentin and oxcarbazepine are also used [46](#page=46). * Baclofen, an antispastic agent, can also be employed [46](#page=46). * **Surgical/Interventional:** * Injection of 60% or 90% alcohol into the mental or infraorbital foramina, preceded by 2% lignocaine to reduce pain. Aspiration is crucial before injection to avoid entering a blood vessel [47](#page=47). * Peripheral neurectomy [47](#page=47). * Cryotherapy [47](#page=47). * Microvascular decompression (Janetta procedure) to relieve compression of the trigeminal nerve by a vascular loop [47](#page=47). * Gamma Knife radiosurgery [47](#page=47). * Percutaneous needle thermal rhizotomy [47](#page=47). > **Tip:** Dentists must be aware of TN to avoid unnecessary dental treatments or extractions, as a local anesthetic block of a trigger zone can temporarily relieve pain, leading to a misdiagnosis of a dental cause [48](#page=48). #### 4.2.2 Glossopharyngeal neuralgia **Clinical Presentation:** * Characterized by sharp, electric shock-like pain, typically triggered by swallowing [49](#page=49). * The trigger zone is usually in the oropharynx or at the base of the tongue [49](#page=49). * Pain may radiate to the throat or tongue and can be referred to the lower jaw [49](#page=49). **Management:** * Carbamazepine (Tegretol): 100-400 mg every 6 hours [49](#page=49). ### 4.3 Secondary Neuralgias Secondary neuralgias result from identifiable lesions, which can be extra-cranial, cranial base, or intracranial [5](#page=5). #### 4.3.1 Two mental nerves neuralgia **Clinical Presentation:** * Pain occurs in the lower mental areas, often exacerbated by pressure from the lower denture flange [50](#page=50). * This can be due to the mental nerve becoming superficial as a result of alveolar bone resorption [50](#page=50). * Another cause is entrapment of the mental nerve due to narrowing of the mental foramen [51](#page=51). **Management:** * Relieving the inner surface of the denture over the affected mental area [50](#page=50). * Mental nerve transposition [50](#page=50). * Decompression of the mental nerve by removing a ring of bone around the margin of the foramen in cases of entrapment [51](#page=51). #### 4.3.2 Causalgia **Clinical Presentation:** * A well-localized, persistent burning pain at the site of a peripheral nerve injury [52](#page=52). * Exploration and excision of scar tissue may provide temporary relief, but pain returns as new scar tissue forms during healing [52](#page=52). **Management:** * Antidepressants [52](#page=52). * Cryotherapy [52](#page=52). * Avulsion of the peripheral nerve [52](#page=52). #### 4.3.3 Frey's auriculotemporal syndrome This syndrome is characterized by gustatory sweating and flushing of the preauricular and temporal area, often associated with pain [5](#page=5). #### 4.3.4 Herpes zoster **Clinical Presentation:** * Preceded by unilateral pain and burning sensation, followed by a vesicular eruption [57](#page=57). * Can affect any peripheral nerve, caused by the Varicella virus [57](#page=57). * If the geniculate ganglion and nervous intermedius of the facial nerve are involved (Ramsay Hunt Syndrome), it can lead to ipsilateral facial palsy, otalgia, and an erythematous vesicular rash of the auricle and oropharynx [57](#page=57). **Management:** * Acyclovir (systemic or topical) [57](#page=57). * Anticonvulsants or tricyclic antidepressants may also be used [57](#page=57). #### 4.3.5 Post herpetic neuralgia **Clinical Presentation:** * Occurs after reactivation of the Varicella virus, which can remain dormant in peripheral nerve ganglia [58](#page=58). * Presents as persistent burning pain in an area of diminished sensation [58](#page=58). * Attributed to destruction of large myelinated sensory fibers by the Varicella virus [58](#page=58). **Management:** * Ibuprofen 400 mg every 4-6 hours [58](#page=58). * Supplemented with Tricyclic antidepressants [58](#page=58). #### 4.3.6 Odontalgia resulting from deafferentation (Atypical odontalgia) **Clinical Presentation:** * Pain occurs due to damage to the afferent pain transmission system, often caused by trauma or surgery (e.g., extraction, endodontic treatment) [55](#page=55). * Pain is typically burning or aching, continuous or almost continuous, with occasional sharp paroxysms [55](#page=55). * May present with allodynia, hyperesthesia, or hypoesthesia [56](#page=56). * No dentoalveolar cause is found [56](#page=56). * History of surgical or other trauma and symptoms lasting over 4-6 months are common [56](#page=56). * Local anesthetic blocks are equivocal [56](#page=56). * Further peripheral surgical procedures can worsen symptoms and expand the perceived pain area [56](#page=56). #### 4.3.7 Neuroma **Clinical Presentation:** * Forms after peripheral nerve transection when sprouting of the proximal nerve segment occurs without distal connection [59](#page=59). * Neuromas become sensitive to mechanical and chemical stimuli, causing pain that is commonly burning or shock-like [59](#page=59). * Damage to the mandibular or lingual nerve after third molar surgery is a potential cause a dentist might encounter [59](#page=59). #### 4.3.8 Nasopharyngeal carcinoma **Clinical Presentation:** * Involvement of the mandibular and maxillary nerves can lead to a combination of facial pain, hypoesthesia, and wasting of the masseter muscle [60](#page=60). **Management:** * Radiotherapy [60](#page=60). * Cytotoxic drugs [60](#page=60). #### 4.3.9 Multiple sclerosis **Clinical Presentation:** * Can present as trigeminal neuralgia [60](#page=60). * In most cases, it is accompanied by other neurological disturbances, such as loss of taste, facial sensation disturbances, and sensory, reflex, or motor neurological deficits [60](#page=60). ### 4.4 Other Neuralgia Categories * **Extra cranial lesions:** Include two mental nerves neuralgia, causalgia, Frey's auriculotemporal syndrome, herpes zoster, post-herpetic neuralgia, and nasopharyngeal carcinoma [5](#page=5). * **Cranial base lesions:** Such as petrous temporal osteitis and cholesteatoma [5](#page=5). * **Intracranial lesions:** Affecting the posterior or middle cranial fossae, or associated with multiple sclerosis [5](#page=5). --- # Vascular and other orofacial pain conditions This section details orofacial pain stemming from vascular issues, such as migraines and cluster headaches, and pain referred from ocular, cardiac, or ear, nose, and tonsil sources. ### 4.1 Vascular orofacial pain Vascular orofacial pain conditions primarily include chronic headaches, with migraine, tension-type headache, cluster headache, and giant cell arteritis being the most prominent. #### 4.1.1 Migraine Migraine headaches are characterized by unilateral, pulsating pain of moderate to severe intensity. Approximately 40% of patients experience an aura, a neurological disturbance that can manifest as flashing lights or partial vision loss, typically preceding the headache by several minutes to an hour. Complicated auras may involve transient hemiparesis, aphasia, or blindness. Nausea and photophobia (light intolerance) are common during attacks in about 80% of individuals. Migraines can last from 4 to 72 hours if untreated and are often exacerbated by sneezing, light, smell, noise, or certain vasoactive foods or drugs. Migraines are at least twice as prevalent in women compared to men [30](#page=30) [31](#page=31). The underlying mechanism is not fully understood but is believed to involve neurogenic inflammation of intracranial blood vessels, stemming from neurotransmitter imbalances in specific brainstem centers [32](#page=32). Treatment options include nonsteroidal anti-inflammatory drugs, opioid analgesics, antiemetics, vasoactive ergotamine tartrate, antidepressants, anticonvulsants, and botulinum toxin [32](#page=32). #### 4.1.2 Tension-type headache Tension-type headaches are the most frequently diagnosed headaches by physicians. They are more common in women than men and are generally bilateral, often presenting as bi-temporal or frontal-temporal pain. Patients commonly describe the sensation as their head being in a "vice" or encircled by a "squeezing hatband". These headaches can occur with or without pericranial muscle tenderness. For a diagnosis of chronic tension-type headache, symptoms must be present for more than 15 days per month [33](#page=33) [34](#page=34). Treatment typically involves tricyclic or other antidepressants. When tension-type headaches coexist with migraines, migraine treatments are usually effective [34](#page=34). > **Tip:** Dentists must differentiate tension-type headaches from masticatory myofascial pain, as symptoms can overlap. In tension-type headaches, pain does not proportionally increase with applied pressure or refer to other areas [35](#page=35). #### 4.1.3 Cluster headache (Alarm Clock Headache) Cluster headaches are characterized by intensely severe, unilateral head pain, typically centered around the eye and temporal regions. The pain, described as a stabbing sensation, lasts 15–180 minutes if untreated. Associated symptoms include parasympathetic overactivity, such as lacrimation, conjunctival injection, ptosis, or rhinorrhea on the affected side [36](#page=36). Attacks occur with a frequency ranging from one every other day to eight per day, often with precise regularity, such as waking the patient at the same time nightly. Headaches can appear in clusters, lasting for months before remitting for similar periods. Alcohol ingestion and tobacco smoking are consistent triggers. Men are significantly more likely than women to experience cluster headaches [37](#page=37). Treatment involves preventive measures with verapamil, lithium salts, anticonvulsants, corticosteroids, and certain ergot compounds. Symptomatic treatment includes triptans, ergots, and analgesics. Oxygen inhalation (7 to 10 L/min) can also be an effective abortive treatment [38](#page=38). > **Tip:** The regularity of cluster headaches, even waking patients at night, is a key distinguishing feature [37](#page=37). #### 4.1.4 Giant cell arteritis Giant cell arteritis, also known as temporal arteritis, is an inflammation of the cranial arterial tree (vasculitis) that can affect any or all branches of the aortic arch. It is most common in individuals over 50 years of age and results from a giant cell granulomatous reaction. A common complaint, affecting 70% of patients, is a dull aching or throbbing temporal or head pain, which is the presenting symptom in one-third of cases [39](#page=39). Other symptoms include jaw claudication (weakness and pain in the jaw or tongue during mastication). Arteritis of the superficial temporal artery may present as headache or local pain. Maxillary artery involvement can cause pain in the masticatory muscles, while lingual artery arteritis can lead to ulceration and necrosis of the tongue [40](#page=40). Diagnostic investigations include erythrocyte sedimentation rate or C-reactive protein testing, and a biopsy of the affected artery. Treatment involves high-dose corticosteroids, often for extended periods, and prompt intervention is crucial to prevent blindness from disease extension to the ophthalmic artery [41](#page=41). > **Example:** A patient over 50 presenting with new-onset unilateral temporal throbbing pain, jaw claudication, and systemic symptoms like weight loss and fever should be evaluated for giant cell arteritis [39](#page=39) [40](#page=40) [41](#page=41). ### 4.2 Other orofacial pain (referred pain) Orofacial pain can also arise from sources outside the orofacial region, a phenomenon known as referred pain. These include pain originating from ocular, cardiac, and ear, nose, and tonsil (ENT) structures. #### 4.2.1 Ocular pain Ophthalmic diseases, such as acute glaucoma, can present as poorly defined facial pain and require management by an ophthalmologist [61](#page=61). #### 4.2.2 Cardiac pain Severe pain from ischemic heart disease may refer to the teeth of the left mandible due to shared autonomic sensory innervation. This pain is typically provoked by exertion and is diagnosed via ECG, with treatment managed by a cardiologist [61](#page=61). #### 4.2.3 Ear, nose, and tonsil pain Pain from an infected external ear canal, such as a furuncle, impacted wax, or fungal infection, can be elicited by moving the pinna and may refer to the mandible. Peritonsillar abscess (quinsy) can occasionally manifest as pain in the maxilla, which a patient might misinterpret as a toothache. These conditions are treated by an ENT specialist [62](#page=62). #### 4.2.4 Elongated styloid process (Eagle's Syndrome) An elongated styloid process, diagnosed by X-ray, can cause pain originating from this anatomical abnormality. Tenderness on swallowing and palpation in the tonsillar fossa are characteristic findings [63](#page=63). ### 4.3 Comparison of Headache Types | Feature | Temporal Arteritis | Migraine | Cluster | Tension-type | |------------------|-----------------------------|-----------------------------------------|---------------------------------------------------|---------------------------------------| | Onset | Acute or chronic | Acute | Acute | Chronic | | Location | Localized | Unilateral (approx. 40%) | Unilateral (orbital, supraorbital, temporal) | Global, often bilateral (frontal, temporal) | | Associated symptoms | Weight loss, polymyalgia rheumatica, fever, decreased vision, jaw claudication | Nausea, vomiting, photophobia, phonophobia | Rhinorrhea, lacrimation of ipsilateral side | Multisomatic complaints | | Pain character | Severe throbbing over affected area | Throbbing | Sharp stabbing | Aching | | Prior history | Generally absent | Present | Present | Present | | Diagnostic test | Erythrocyte sedimentation rate (+), artery biopsy | None specific—history | None specific—history | None specific—history | | Pages | | | | | [30](#page=30) [31](#page=31) [32](#page=32) [33](#page=33) [34](#page=34) [35](#page=35) [36](#page=36) [37](#page=37) [38](#page=38) [64](#page=64). --- ## Common mistakes to avoid - Review all topics thoroughly before exams - Pay attention to formulas and key definitions - Practice with examples provided in each section - Don't memorize without understanding the underlying concepts

| Term | Definition | |------|------------| | Orofacial Pain | Pain experienced in the face and oral cavity, encompassing a wide range of conditions affecting the structures of the head and neck. | | Acute Pain | Pain that is of short duration, typically moderate to severe in intensity, and may not be adequately relieved by mild analgesics. | | Chronic Pain | Pain that persists for a long duration, generally considered to be 4 to 6 months or longer, often mild to moderate in severity and frequently associated with psychological influences like depression. | | Somatic Pain | Pain that originates from musculoskeletal or visceral structures and is transmitted through an intact pain pathway, with common orofacial examples including temporomandibular joint disorders and periodontal pain. | | Neuropathic Pain | Pain that arises from damage to or alteration in the pain pathways, most often resulting from peripheral nerve injury due to surgery or trauma, affecting how pain signals are transmitted. | | Psychogenic Pain | Pain that is influenced or caused by psychological factors such as stress, anxiety, neurosis, or depression, rather than a direct physical pathology. | | Dental Pain (Odontalgia) | Pain originating from the dental structures, such as the pulp or periapical tissues, often provoked by thermal changes or percussion, and associated with conditions like pulpitis or periapical abscesses. | | Periodontal Pain | Pain associated with the structures supporting the teeth, including the gums and alveolar bone, often presenting as a dull ache and linked to conditions like periodontitis or acute periodontal abscesses. | | Mucosal Pain | Pain affecting the lining of the mouth, such as from traumatic ulcers, aphthous stomatitis, or viral infections, often characterized by a burning sensation provoked by irritants like spicy food. | | Bone Pain | Pain arising from the bones of the maxillofacial region, which can be caused by conditions such as alveolar osteitis, fractures, osteomyelitis, or tumors, and may present as a dull ache or severe throbbing. | | Salivary Gland Pain | Pain associated with diseases of the salivary glands, including sialadenitis, duct obstruction, or tumors, typically presenting as localized, intermittent dull pain accompanied by gland swelling. | | Temporo-Mandibular Joint (TMJ) Pain | Pain originating from the TMJ, which can be caused by traumatic arthritis or osteoarthritis, characterized by localized pain aggravated by mandibular movements, and may include clicking or crepitus. | | Maxillary Sinus Pain | Pain originating from the maxillary sinus, commonly due to sinusitis, presenting as dull or severe pain that worsens with head bending, and can be mistaken for dental pain due to referred tenderness. | | Migraine | A type of vascular headache characterized by unilateral, pulsating pain, often severe, with associated symptoms such as nausea and photophobia, and may be preceded by an aura. | | Cluster Headache | A severe, unilateral headache typically centered around the eye and temporal regions, characterized by intense, stabbing pain and associated autonomic symptoms like lacrimation and rhinorrhea, occurring in clusters. | | Tension-type Headache | A common type of headache, often bilateral and described as a squeezing sensation, frequently associated with pericranial muscle tenderness, and can be chronic if present for more than 15 days per month. | | Neuralgia | Pain that occurs in the distribution of a nerve or nerves, often described as sharp, electric shock-like, or stabbing. | | Trigeminal Neuralgia (TN) | A severe neuropathic pain condition affecting the trigeminal nerve, characterized by sudden, sharp, electric shock-like or stabbing pain in the face or mouth, often provoked by specific trigger zones. | | Glossopharyngeal Neuralgia | A neuropathic pain condition affecting the glossopharyngeal nerve, typically presenting as sharp, electric shock-like pain triggered by swallowing, with a trigger zone in the oropharynx or base of the tongue. | | Allodynia | Pain that is caused by a stimulus that does not normally provoke pain, such as light touch. | | Hyperalgesia | An increased sensitivity to noxious stimulation, meaning that stimuli that are normally painful are perceived as more intense. | | Dysesthesia | An unpleasant abnormal sensation, which can be spontaneous or evoked, and includes a range of abnormal feelings. | | Paresthesia | An abnormal sensation, such as tingling, prickling, or numbness, which can occur spontaneously or be evoked by stimulation. |

# Vorming en structuur van dentale biofilm Dit onderwerp behandelt de oorsprong, ontwikkeling en de complexe structuur van dentale biofilm, ook bekend als tandplaque, en hoe micro-organismen de mondholte koloniseren vanaf de geboorte om een stabiele climax community te vormen [1](#page=1). ### 1.1 Wat is de dentale biofilm? De menselijke mondholte, net als andere aan de omgeving blootgestelde lichaamsdelen, wordt gekoloniseerd door micro-organismen, die samen de residente microflora vormen. De dentale biofilm, vaak tandplaque genoemd, is geen willekeurige opeenhoping van micro-organismen, maar een complex georganiseerde structuur [1](#page=1). ### 1.2 Hoe ontstaat de dentale biofilm? De mondholte van een pasgeboren baby is steriel. Kort na de geboorte begint de kolonisatie, voornamelijk via contact met voedsel en voorwerpen, waarbij speeksel de meest voorkomende transmissieroute is. De eerste micro-organismen die zich vestigen, vaak orale streptococcen, worden verticaal overgedragen, meestal van de moeder. De aard van deze initiële biofilm kan al bepalend zijn voor latere cariësvorming [1](#page=1). Gedurende de eerste levensmaanden neemt de diversiteit van de orale microflora toe. De eerste kolonisten, ook wel pioniers genoemd, zijn onder andere *Streptococcus salivarius*, *Streptococcus mitis* en *Streptococcus oralis*. Op afschilferende oppervlakken zoals slijmvliezen wordt de microbiële kolonisatie beperkt gehouden, met uitzondering van de tong vanwege de aanwezigheid van crypten [1](#page=1). Wanneer tanden doorbreken, ontstaan er niet-afschilferende oppervlakken die de vestiging van andere micro-organismen mogelijk maken. In deze fase vestigen *mutans streptococcen* en *Streptococcus sanguinis* zich, gevolgd door gramnegatieve anaërobe organismen [1](#page=1). Uiteindelijk bereikt de orale microflora een stabiele situatie, de zogenaamde climax community genoemd. Dit is een dynamisch, maar stabiel evenwicht tussen de residente microflora en de lokale omgeving. Kleine veranderingen in de omgeving leiden tot kortstondige verschuivingen, waarna het evenwicht zich snel herstelt. Drastische milieuveranderingen, zoals frequente koolhydraatconsumptie, kunnen dit evenwicht langdurig verstoren en tot pathologische reacties leiden. Er bestaan ongeveer 1000 verschillende bacteriële species in de mondholte, waarvan slechts 50% in cultuur gekweekt kan worden [2](#page=2). #### 1.2.1 Plaque als ‘biofilm’ Plaque is een kleverige film van micro-organismen, ingebed in een matrix van extracellulair polymeer substantie (EPS). Het vertoont een sterk gestructureerde opbouw, zowel ruimtelijk als functioneel, met een primitief circulatoir systeem en geavanceerde cel-cel communicatie, zoals via peptides en genoverdracht [2](#page=2). #### 1.2.2 Microbial biofilms: samenwerken voor succes Biofilms bieden micro-organismen voordelen zoals de verruiming van hun natuurlijke habitat, waardoor ze makkelijker kunnen overleven. Ze verhogen de metabole diversiteit en efficiëntie, leidend tot een 'climax' community. Daarnaast verhogen biofilms de resistentie tegen omgevingsstress, antimicrobiële agentia (tot 1000 keer hoger dan individuele cellen) en afweermechanismen van de gastheer. Ook het pathogene vermogen kan toenemen door pathogeen synergie [2](#page=2). #### 1.2.3 Kolonisatie mondholte Het tijdstip en de volgorde van kolonisatie zijn cruciaal, waarbij pioniers een bepalende rol spelen. Bijvoorbeeld, de kolonisatie van *S. mutans* op harde, nieuwe oppervlakken zoals pas doorgebroken tanden, is sterk geassocieerd met cariës bij jonge kinderen. De periode tussen 19 en 31 maanden, wanneer melkmolaren doorbreken, wordt beschouwd als een 'window of infectivity' met een hoog risico op *S. mutans* kolonisatie. Eenmaal een oppervlak bezet is door *S. mutans*, is het voor andere organismen moeilijker om zich daar te vestigen. Risicoperiodes voor de vestiging van *S. mutans* omvatten ook de doorbraak van definitieve tanden, het plaatsen van beugels (brackets), restauraties en prothetisch herstel [2](#page=2). ### 1.3 Wat is het nut van de dentale biofilm? De residente microflora van de dentale biofilm draagt bij aan het menselijke afweermechanisme door een barrière te vormen tegen de kolonisatie door transiënte, potentieel pathogene micro-organismen. Dit gebeurt door [3](#page=3): * Bezetten van aanhechtingsplaatsen [3](#page=3). * Competitie om essentiële nutriënten [3](#page=3). * Creëren van een vijandige omgeving voor transiënte micro-organismen [3](#page=3). * Productie van remmende factoren, zoals bacteriocines en waterstofperoxide [3](#page=3). Deze beschermende mechanismen zijn ook actief in de mondholte [3](#page=3). ### 1.4 Rol van dentale biofilm in het ontstaan van mondaandoeningen #### 1.4.1 Tandbederf Tandbederf (cariës) ontstaat door een verstoring van het evenwicht tussen het tandoppervlak en de biofilmvloeistof. Bacteriën in de biofilm breken voeding af via glycolyse, waarbij sterke zuren zoals melkzuur en azijnzuur worden gevormd. Dit leidt tot een daling van de pH in de biofilm, de zogenaamde 'zuurstoot'. Wanneer de pH daalt beneden 5,2 tot 5,5, treedt netto mineraalverlies op uit het onderliggende tandoppervlak (demineralisatie). Wanneer de pH weer stijgt (door buffering, onder andere door speeksel), kunnen de opgeloste mineralen opnieuw neerslaan (remineralisatie) [3](#page=3). Tijdens een zuurstoot daalt de pH zeer snel, wat leidt tot een snelle ontbinding van mineralen. De herstelfase daarentegen duurt langer: de pH stijgt langzaam en de herintegratie van calcium- en fosfaationen in de kristalstructuur van het tandoppervlak is een tijdrovend proces. Als het mondmilieu voldoende tijd krijgt voor herstel na een zuurstoot, blijft het tandoppervlak intact. Echter, wanneer zuurstoten elkaar snel opvolgen, is er onvoldoende tijd voor herstel en treedt netto mineraalverlies op, wat klinisch gemanifesteerd wordt als een doffe, krijtachtig witte vlek, het eerste stadium van cariës. Verdere evolutie kan leiden tot visueel waarneembare cavitatie [3](#page=3). > **Tip:** Poets uw tanden niet direct na suikerconsumptie, omdat de mineralen dan nog in de tandplaque aanwezig zijn en geremineraliseerd moeten worden. Het beste moment om te poetsen is vóór de suikerconsumptie of 2 tot 2,5 uur erna. Het eten van iets zuurs vereist geen directe poetsactie ervoor [3](#page=3). Factoren die bijdragen aan tandbederf zijn: * Aanwezigheid van zuurproducerende en zuurbestendige micro-organismen, zoals *S. mutans*, *S. sobrinus*, lactobacillen en actinomyces species [3](#page=3). * Beschikbaarheid van fermenteerbare koolhydraten (suikers), met name sucrose. Een voedingsmiddel wordt als cariogeen beschouwd vanaf een suikergehalte van 10% [3](#page=3). * De frequentie waarmee deze zuurproductie plaatsvindt in de biofilm [3](#page=3). #### 1.4.2 Gingivitis en parodontitis Een dunne laag biofilm langs de tandvleesrand bestaat voornamelijk uit grampositieve staven en coccen (initiële plaquelaag). Wanneer biofilm zich ophoopt, nemen gramnegatieve anaëroben de plaats in van grampositieve micro-organismen, vooral in diepere gebieden (dikke plaquelaag, in (verdiepte) pockets). Zwart gepigmenteerde *Bacteroïdes* soorten en verschillende vormen van spirocheten worden dominant en veroorzaken een ontstekingsreactie van het tandvlees (gingivitis), gekenmerkt door roodheid, zwelling en verhoogde bloedingsneiging. Wanneer de ontsteking zich uitbreidt naar de steunweefsels rond de tand (parodontaal ligament, alveolair bot), spreekt men van parodontitis. Klinisch kan dit leiden tot verhoogde mobiliteit van het gebitselement en terugtrekkend tandvlees, en uiteindelijk tot verlies van het gebitselement indien onbehandeld [4](#page=4). Gingivitis kan alleen ontstaan in de aanwezigheid van dentale biofilm. Een gezonde gingiva bevat voornamelijk grampositieve aerobe bacteriën, terwijl gingivitis geassocieerd wordt met een verschuiving naar gramnegatieve anaerobe bacteriën. De prevalentie van gingivitis is 60% bij jongeren en 40-50% bij volwassenen [4](#page=4). #### 1.4.3 Erosie Erosieve tandschade wordt veroorzaakt door zuren van niet-bacteriële oorsprong die inwerken op het harde tandweefsel. Wanneer tandoppervlakken bedekt zijn met biofilm, moeten zuren een langere weg afleggen om het onderliggende weefsel te bereiken. Bovendien worden losgeweekte mineralen in de buurt van biofilm 'gevangen', waardoor ze minder snel diffunderen en beter beschikbaar zijn voor remineralisatie. De dentale biofilm speelt dus een beschermende rol bij erosie. Erosieve tandschade wordt vaker gezien bij personen met een goede mondhygiëne en op tandoppervlakken die weinig biofilm bevatten, zoals knobbeltoppen en linguale/palatale tandvlakken [4](#page=4). --- # Rol van dentale biofilm bij mondaandoeningen Dit deel bespreekt de rol van dentale biofilm bij de ontwikkeling van tandbederf, gingivitis, parodontitis en erosie, inclusief de onderliggende mechanismen zoals zuurproductie en interactie met het tandvlees. ### 2.1 Tandbederf (cariës) Tandbederf ontstaat door een verstoring in het evenwicht tussen het tandoppervlak en de biofilmvloeistof. Bacteriën in de biofilm breken voedsel, met name fermenteerbare koolhydraten, af via glycolyse, wat resulteert in de productie van sterke zuren zoals melkzuur en azijnzuur. Dit leidt tot een verlaging van de pH in de biofilm, bekend als de "zuurstoot". Wanneer de pH daalt tot onder 5,2 à 5,5, treedt netto mineraalverlies op uit het onderliggende tandoppervlak; dit proces heet demineralisatie. Wanneer de pH weer stijgt, bijvoorbeeld door buffering van speeksel, kunnen opgeloste mineralen neerslaan, wat remineralisatie wordt genoemd [3](#page=3). Tijdens een zuurstoot daalt de pH zeer snel, wat leidt tot snelle mineralenafbraak. Het herstelproces, waarbij de pH langzaam stijgt en calcium- en fosfaationen terug in de kristalstructuur van het tandoppervlak worden ingebed, duurt aanzienlijk langer. Als het mondmilieu na een zuurstoot voldoende tijd krijgt om schade te herstellen, blijft het tandoppervlak intact. Echter, wanneer zuurstoten elkaar snel opvolgen, is er onvoldoende tijd voor herstel, wat resulteert in netto mineraalverlies. Klinisch manifesteert dit zich aanvankelijk als een doffe, krijtachtige witte vlek, het beginstadium van cariës, en bij verdere progressie kan visueel waarneembare cavitatie ontstaan [3](#page=3). **Tip:** Het is raadzaam om de tanden niet direct na suikerconsumptie te poetsen, omdat de mineralen dan nog in de tandplaque zitten en geremineraliseerd moeten worden. Het beste moment om te poetsen is vóór de suikerconsumptie of 2 tot 2,5 uur erna. Alleen iets zuurs eten vereist geen specifieke poetsmomenten ervoor [3](#page=3). Factoren die het optreden van tandbederf beïnvloeden zijn: * De aanwezigheid van specifieke zuurproducerende en zuurbestendige micro-organismen, zoals *S. mutans*, *S. sobrinus*, lactobacillen en actinomyces species. Zowel de soorten als de aantallen zijn hierbij van belang [3](#page=3). * De beschikbaarheid van fermenteerbare koolhydraten in de voeding, met name sucrose, maar ook andere disachariden en zelfs complexe koolhydraatketens worden efficiënt gemetaboliseerd. Voedingsmiddelen met een gehalte van 10% of meer worden als cariogeen beschouwd [3](#page=3). * De frequentie waarmee deze zuurproducerende reacties plaatsvinden in de biofilm [3](#page=3). ### 2.2 Gingivitis en parodontitis Wanneer slechts een dunne laag biofilm aanwezig is langs de tandvleesrand, bestaat deze voornamelijk uit grampositieve staven en coccen (initiële plaquelaag). Naarmate de biofilm zich ophoopt, nemen gramnegatieve anaëroben de plaats in van de grampositieve micro-organismen, wat resulteert in een dikkere plaquelaag, vaak in verdiepte pockets [4](#page=4). Zwart gepigmenteerde bacteroïdes en diverse vormen van spirocheten worden dominant en induceren een inflammatoire reactie in het tandvlees. Dit manifesteert zich initieel als ontsteking van het tandvlees (gingivitis), gekenmerkt door roodheid, zwelling en verhoogde bloedingsneiging. Wanneer de ontstekingsreactie zich uitbreidt naar de steunweefsels rondom de tand, zoals het parodontale ligament en het alveolaire bot, spreekt men van parodontitis. Klinische symptomen van parodontitis zijn verhoogde mobiliteit van het gebitselement en mogelijk terugtrekkend tandvlees. Indien onbehandeld, kan dit leiden tot verlies van het gebitselement [4](#page=4). Gingivitis kan zich alleen ontwikkelen in de aanwezigheid van dentale biofilm; de gezondheid van de gingivale weefsels is direct gerelateerd aan de mondhygiëne. Bij een gezonde gingiva domineren grampositieve aerobe bacteriën, terwijl bij gingivitis er een verschuiving optreedt naar gramnegatieve anaerobe bacteriën. De prevalentie van gingivitis bedraagt ongeveer 60% bij jongeren en 40-50% bij volwassenen [4](#page=4). ### 2.3 Erosie Erosieve tandschade wordt veroorzaakt door de inwerking van zuren van niet-bacteriële oorsprong op de harde tandweefsels. Wanneer tandoppervlakken bedekt zijn met biofilm, moeten zuren een langere weg afleggen om de onderliggende weefsels te bereiken. Bovendien blijven losgeweekte mineralen op plaatsen met biofilm 'gevangen', waardoor ze minder snel wegdiffunderen en beter beschikbaar zijn voor remineralisatie. De dentale biofilm speelt dus een beschermende rol tegen erosie [4](#page=4). Erosieve tandschade wordt vaker waargenomen bij personen met een goede mondhygiëne en op tandoppervlakken die minder bedekt zijn met biofilm, zoals knobbeltoppen en linguale/palatinale tandvlakken [4](#page=4). ### 2.4 Speeksel en de rol bij mondaandoeningen Speeksel speelt een cruciale rol in de bescherming van zowel de weke mondweefsels als de tandstructuren. Een verminderde speekselfunctie benadrukt het belang van speeksel voor de mondgezondheid [4](#page=4). #### 2.4.1 Terminologie en speekseltekort Wanneer de hoeveelheid geproduceerd speeksel objectief onder de referentiewaarden daalt, spreekt men van hyposialie. In de meest extreme vorm, waarbij totaal geen speeksel kan worden verzameld, wordt dit asialie genoemd. De term xerostomie verwijst naar de subjectieve ervaring van een speekseltekort, oftewel een droge mond [9](#page=9). #### 2.4.2 Gerelateerde aandoeningen ##### 2.4.2.1 Tandbederf bij verminderde speekselprotectie Een verminderde speekselsecretie heeft invloed op het wegspoelen van voedselresten, het bufferen van zuren en antimicrobiële effecten. Daarnaast kunnen veranderingen in smaakperceptie en moeilijkheden bij kauwen en slikken leiden tot aanpassingen in het voedingspatroon, waarbij patiënten vaak kiezen voor zachte, gemakkelijk door te slikken en gesuikerde voedingsmiddelen. Het gewijzigde mondmilieu bevordert de overgroei van bepaalde micro-organismen en een verschuiving naar een meer cariogene microflora. Het cariësrisico stijgt aanzienlijk, vooral bij onvoldoende mondhygiëne. In ernstige gevallen kunnen alle gebitselementen binnen enkele maanden worden aangetast [9](#page=9). Kenmerkend voor cariës bij verminderde speekselprotectie is dat de letsels zich voornamelijk ontwikkelen langs de tandvleesranden en op de worteloppervlakken. Onbehandeld leidt dit op korte termijn tot afbraak van het kroongedeelte van het element. Stralingstherapie die leidt tot speekseltekort kan ernstige gevolgen hebben, wat wordt aangeduid als stralencariës [10](#page=10). ##### 2.4.2.2 Gingivitis en parodontitis bij verminderde speekselprotectie Een verminderde aanwezigheid van antimicrobiële stoffen in speeksel en minder effectieve verwijdering van biofilm kunnen leiden tot meer ontstekingsreacties van het tandvlees (gingivitis). Onbehandeld kan dit evolueren naar parodontale aantasting [10](#page=10). ##### 2.4.2.3 Erosie bij verminderde speekselprotectie Speeksel buffert niet alleen zuren geproduceerd door bacteriën uit de biofilm, maar ook zuren afkomstig van extrinsieke bronnen zoals dranken en voedingsmiddelen, en maagzuur. Bij een verminderde speekselproductie worden deze zuren minder effectief gebufferd en blijven ze langer aanwezig, waardoor hun etsend vermogen toeneemt. Dit resulteert in een significante stijging van erosieve tandschade [10](#page=10). --- # Functies en samenstelling van speeksel Speeksel is een cruciaal lichaamsvocht dat essentieel is voor de mondgezondheid door middel van een breed scala aan functies, waaronder antimicrobiële eigenschappen, bufferen van zuren en mechanische reiniging [4](#page=4) [5](#page=5). ### 3.1 Speeksel en speekselklieren Onder normale omstandigheden zorgt speeksel voor bescherming van zowel de zachte weefsels als de tandstructuren in de mondholte. De speekselklieren produceren speeksel, voornamelijk tijdens periodes van wakker zijn. De grootste hoeveelheid speeksel wordt gescreëerd door de drie grote speekselklieren: de glandula parotis, de glandula submandibularis en de glandula sublingualis. Speeksel bestaat voor ongeveer 99% uit water [4](#page=4) [5](#page=5). Er zijn verschillen in de viscositeit van speeksel geproduceerd door de verschillende klieren: de parotisklieren produceren sereus, waterig speeksel, terwijl de submandibulaire en sublinguale klieren een visceuzer, muceus speeksel afscheiden. Gemiddeld produceert een individu 0.5 tot 1 liter speeksel per dag, voornamelijk overdag; tijdens de slaap wordt nauwelijks speeksel geproduceerd. In rust produceren de submandibulaire en sublinguale klieren, samen met talrijke kleine speekselkliertjes verspreid over de mucosa, het meeste speeksel. Mechanische prikkels (zoals kauwen) en chemische prikkels (smaak) stimuleren vooral de parotisklieren, wat resulteert in een sterke toename van het speekselvolume [5](#page=5). ### 3.2 Samenstelling en functies van speeksel De samenstelling van speeksel is complex en kan variëren afhankelijk van factoren zoals de mate van klierstimulatie. Met betrekking tot mondgezondheid zijn met name de antimicrobiële eigenschappen en het buffervermogen van belang [5](#page=5). #### 3.2.1 Antimicrobiële eigenschappen In de initiële fase van biofilmvorming kunnen diverse antimicrobiële eiwitten en peptiden de aanhechting van bacteriën aan het tandoppervlak belemmeren. De constante stroom van speeksel langs de oppervlakken bemoeilijkt eveneens de kolonisatie door micro-organismen [5](#page=5) [6](#page=6). ##### 3.2.1.1 Niet-specifieke antimicrobiële eiwitten Deze eiwitten zijn niet gericht tegen specifieke micro-organismen [6](#page=6): * **Lysozymen:** Deze induceren de destructie van bacteriële celwanden door hun muramidase activiteit en activeren bacteriële autolysines op basis van hun kationische eigenschappen [6](#page=6). * **Lactoferrine:** Dit glycoproteïne werkt bacteriostatisch en ontstekingsremmend door middel van ijzerbinding [6](#page=6). * **Peroxidase systeem:** Het peroxidase (gesecreteerd door speekselklieren) en myeloperoxidase (een product van leukocyten) produceren het toxische hypothiocyaniet ($OSCN^-$) via interactie met thiocyanaat ($SCN^-$, afkomstig uit serum) en waterstofperoxide ($H_2O_2$, geproduceerd door aërobe orale bacteriën). De reactie is: $H_2O_2 + SCN^- \xrightarrow{SP \text{ en/of } MP} OSCN^- + H_2O$. Dit systeem vormt een krachtig antibacterieel product en neutraliseert tegelijkertijd toxisch waterstofperoxide. Het is belangrijk voor de bescherming tegen cariësontwikkeling, aangezien dentale biofilm minder zuur produceert in aanwezigheid van hogere concentraties hypothiocyaniet in speeksel [6](#page=6). * **Cistatines:** Deze remmen ongewenste proteolyse van speekseleiwitten en bezitten beperkte antivirale activiteit [6](#page=6). * **Histatines:** Deze hebben brede antibacteriële eigenschappen en zijn ook actief tegen schimmels [6](#page=6). ##### 3.2.1.2 Agglutinerende substanties Deze substanties binden niet-aangehechte micro-organismen in speeksel, waardoor aggregaten ontstaan die gemakkelijker kunnen worden weggespoeld en doorgeslikt. Het belangrijkste agglutinerende eiwit is gp340. Mucines vertonen ook een agglutinerend effect door competitie aan te gaan voor de hechting van bacteriën, door het nabootsen van het mucosale celoppervlak. Daarnaast binden mucines veel water, wat zorgt voor een smerend effect [6](#page=6). ##### 3.2.1.3 Specifieke antimicrobiële substanties Deze substanties zijn gericht tegen specifieke micro-organismen en worden gevormd via stimulatie van het immuunsysteem. In speeksel is dit voornamelijk secretoir immunoglobuline A (sIgA), dat in de speekselklieren wordt gevormd en aggregerende eigenschappen heeft. Ook worden er geringe hoeveelheden IgG en IgM in speeksel aangetroffen [7](#page=7). Het fysische effect van de speekselstroom speelt tevens een rol bij de aanhechting en nesteling van micro-organismen, en bij de verdunning van aanwezige substanties. Dit proces wordt orale clearance genoemd. Wanneer de speekselvloed afneemt, blijven meer substanties en micro-organismen achter in de mondholte, wat resulteert in een veranderde mondflora met meer zuurbestendige en zuurproducerende bacteriën [7](#page=7). #### 3.2.2 Restrictie van beschikbaarheid van nutriënten * **Alfa-amylase:** Dit is het meest voorkomende speekselproteïne (ongeveer 50% van de speekseleiwitten). Het splitst lange koolhydraatketens efficiënt tot maltose, maltotriose en dextrine, die door orale bacteriën gemetaboliseerd kunnen worden, waardoor amylase potentieel cariësbevorderend kan werken. Anderzijds helpt amylase bij het verwijderen van voedselresten, wat de beschikbaarheid van deze substanties voor bacteriële metabolisatie reduceert en aldus cariësprotectief werkt [7](#page=7). #### 3.2.3 Buffervermogen Verschillende systemen in speeksel reguleren de pH van het mondvocht [7](#page=7): * **Bicarbonaat buffer systeem:** Dit wordt gevormd in de speekselklieren, voornamelijk tijdens stimulatie, en is verantwoordelijk voor 50% van het buffervermogen in rust en 90% na stimulatie. Het is het meest efficiënt in een pH-bereik tussen 5 en 7 [7](#page=7). * **Fosfaat buffer systeem:** Dit systeem is vooral actief in ongestimuleerd speeksel, binnen een pH-bereik van 6 tot 8 [7](#page=7). * **Proteïne buffer systeem:** Veel speekseleiwitten hebben buffereigenschappen, met name bij lage pH-waarden (onder 5). Hoewel hun aandeel in het totale buffervermogen gering is vanwege hun lage concentratie, spelen ze een belangrijke rol ter hoogte van de pellikel en de biofilm waar ze in hogere concentraties aanwezig zijn [7](#page=7). #### 3.2.4 Verdunning en verwijdering (sugar clearance) Het verdunnen en doorslikken van substanties vermindert hun beschikbaarheid in het orale milieu. Bij suikers wordt dit proces suikerklaring genoemd. Wanneer suiker in de mond komt, lost het op in de aanwezige speeksel, wat leidt tot hoge lokale concentraties die vervolgens snel dalen door verdunning (geïnduceerde speekselvloed) en eliminatie (doorslikken). De speekselvloed speelt hierin een cruciale rol [7](#page=7). ### 3.3 Speekselparameters bepalen #### 3.3.1 Speekselvloed en secretiesnelheid De snelheid van speekselproductie is afhankelijk van diverse factoren, waaronder het type, de intensiteit en duur van de stimulatie van de speekselklieren, het tijdstip van de dag, dieet, leeftijd, geslacht en eventuele onderliggende medische factoren of medicatiegebruik. De speekselvloed wordt doorgaans gemeten, zowel zonder als met stimulatie [8](#page=8). ##### 3.3.1.1 Bepaling zonder stimulatie De patiënt zit in een ontspannen, rechtopstaande houding en slikt al het aanwezige speeksel door. Vervolgens wordt al het speeksel dat zich in de mond verzamelt gedurende exact vijf minuten opgevangen in een plastic bekertje. Aan het einde spuugt de patiënt de resterende speeksel uit in het bekertje, waarna de hoeveelheid wordt afgelezen en omgerekend in milliliters per minuut [8](#page=8). ##### 3.3.1.2 Bepaling met stimulatie De patiënt bevindt zich wederom in een ontspannen, rechtopstaande houding en slikt alle speeksel door. De speekselproductie kan op de volgende manieren worden gestimuleerd [8](#page=8): 1. **Kauwen op paraffine of kauwgom:** Na 30 seconden kauwen slikt de patiënt het speeksel door en vervolgt het kauwen gedurende exact vijf minuten, zonder speeksel door te slikken. Al het speeksel wordt verzameld, de hoeveelheid wordt afgelezen en omgerekend in ml/min [8](#page=8). 2. **Aanbrengen van citroensap:** Een druppel citroensap wordt op de tongrug aangebracht. De patiënt maakt ongeveer vijf kauwbewegingen om het sap te verspreiden. Vervolgens laat hij gedurende vijf minuten speeksel in de mond komen zonder beweging. Al het speeksel wordt opgevangen in een bekertje, de hoeveelheid wordt afgelezen en omgerekend in ml/min [8](#page=8). ##### 3.3.1.3 Referentiewaarden speekselproductie * **Zonder stimulatie:** 0.25 tot 0.50 ml/min is een normale waarde [8](#page=8). * **Met stimulatie:** * 1 tot 3 ml/min is een normale waarde [8](#page=8). * < 0.7 ml/min wordt beschouwd als laag (hyposialie) [8](#page=8). * < 0.1 ml/min duidt op xerostomie of asialie [8](#page=8). #### 3.3.2 Bepaling van het buffervermogen van het speeksel Commerciële testkits zijn beschikbaar voor de bepaling van het buffervermogen, zoals de CRT buffer (Vivadent), Buffercheck (Add) en Saliva-Check buffer (GC). Een typische procedure omvat het aanbrengen van een druppel gestimuleerd speeksel op een teststrookje van een bufferstrip met behulp van een pipet. Na vijf minuten contacttijd wordt de kleuromslag beoordeeld aan de hand van een bijgeleverde kleurenkaart. De teststrook bevat lakmoespapier dat verkleurt van laag (geel) naar neutraal (blauw) pH. De snelheid van de kleuromslag en de bereikte eindkleur geven een indicatie van het buffervermogen [9](#page=9). #### 3.3.3 Bacteriële aanwezigheid in speeksel (S. mutans en lactobacillen) Commerciële testkits zoals CRT bacteria (Vivadent), Cariocheck (Add) en Saliva-Check mutans (GC) zijn beschikbaar voor het bepalen van de bacteriële aanwezigheid [9](#page=9). * **S. mutans:** Een plastic strip wordt op de tongrug afgestreken en vervolgens gedoopt in een flesje met specifieke voedingsbodem (Dentocult SM). Na 48 uur in een broedstoof wordt het resultaat afgelezen door de densiteit van de stippen op de strip te vergelijken met een controlekaart [9](#page=9). * **Lactobacillen:** Een dipplaat met een specifieke cultuurbodem (Dentocult LB) wordt bevochtigd met speeksel en in een koker geplaatst met een CO2-tablet (voor een partieel anaëroob milieu). Na vier dagen in een broedstoof (35-37°C) kan het resultaat worden afgelezen aan de hand van een controlekaart, waarbij de densiteit van de kolonies overeenkomt met het aantal lactobacillen in het speekselstaal [9](#page=9). ### 3.4 Speeksel en mondaandoeningen #### 3.4.1 Terminologie Een tekort aan speeksel (hyposialie, asialie, xerostomie) of een teveel (kwijlen) kan tot vervelende situaties leiden [9](#page=9). * **Hyposialie:** Objectief gemeten speekselproductie die onder de referentiewaarden daalt [9](#page=9). * **Asialie:** De meest extreme vorm van speekseltekort, waarbij totaal geen speeksel kan worden verzameld [9](#page=9). * **Xerostomie:** De subjectieve gewaarwording van een tekort aan speeksel, oftewel een droge mond [9](#page=9). #### 3.4.2 Gerelateerde aandoeningen ##### 3.4.2.1 Tandbederf Een verminderde speekselsecretie beïnvloedt het wegwassen van voedselresten, het bufferen van zuren en de antimicrobiële effecten. Veranderingen in smaakperceptie, kauwen en slikken kunnen leiden tot een aangepast voedingspatroon, vaak met een voorkeur voor zachte, gesuikerde voedingsmiddelen. Dit gewijzigde mondmilieu kan leiden tot overgroei van bepaalde micro-organismen en een verschuiving naar een meer cariogene microflora, waardoor het cariësrisico toeneemt, zeker bij onvoldoende mondhygiëne. In extreme gevallen kunnen alle gebitselementen binnen enkele maanden worden aangetast [9](#page=9). Typisch voor cariësactiviteit bij verminderde speekselprotectie is dat laesies zich vooral ontwikkelen langs de tandvleesranden en ter hoogte van de worteloppervlakken. Wanneer bestralingstherapie de oorzaak is van het speekseltekort, zijn de gevolgen vaak ernstig en spreekt men van stralencariës [10](#page=10). ##### 3.4.2.2 Gingivitis en parodontitis De verminderde aanwezigheid van antimicrobiële substanties uit speeksel en een verminderd wegwassen van biofilm leiden tot meer ontstekingsreacties in het tandvlees (gingivitis). Onbehandeld kan dit evolueren naar parodontale aantasting [10](#page=10). ##### 3.4.2.3 Erosie Speeksel buffert niet alleen zuren van bacteriële oorsprong, maar ook zuren afkomstig van extrinsieke bronnen zoals dranken en voedingsmiddelen, en maagzuur. Bij een verminderde speekselproductie worden deze zuren minder goed gebufferd en blijven ze langer aanwezig, waardoor hun etsend vermogen toeneemt en erosieve tandschade significant kan stijgen [10](#page=10). --- # Bepaling van speekselparameters Dit onderwerp behandelt de methoden en technieken voor het meten van diverse speekselparameters, waaronder de speekselvloed, het buffervermogen en de aanwezigheid van specifieke bacteriën zoals S. mutans en lactobacillen. ### 4.1 Speekselvloed en secretiesnelheid De snelheid van speekselproductie is afhankelijk van verschillende factoren, zoals het type, de intensiteit en de duur van de stimulatie van de speekselklieren, het tijdstip van de dag, het dieet, leeftijd, geslacht, onderliggende medische factoren en de inname van medicatie of andere producten. De speekselvloed wordt doorgaans gemeten met en zonder stimulatie [8](#page=8). #### 4.1.1 Meten van speekselvloed zonder stimulatie Voor het meten van de speekselvloed zonder stimulatie, neemt de patiënt een ontspannen, rechtop zittende houding aan. Alle speeksel wordt doorgeslikt om de mond leeg te maken. Vanaf dit moment wordt al het speeksel dat in de mond komt gedurende exact vijf minuten opgevangen in een plastic bekertje. Aan het einde van de periode spuugt de patiënt het resterende speeksel uit in het bekertje. De hoeveelheid wordt afgelezen en omgerekend in milliliter per minuut (ml/min) [8](#page=8). #### 4.1.2 Meten van speekselvloed met stimulatie Bij het meten van de speekselvloed met stimulatie, neemt de patiënt eveneens een ontspannen, rechtop zittende houding aan en wordt de mond eerst leeggemaakt door doorslikken. De speekselproductie kan op de volgende manieren gestimuleerd worden [8](#page=8): 1. **Via kauwen:** De patiënt kauwt op een tabletje paraffine en/of kauwgom of een elastiekje. Na 30 seconden kauwen slikt de patiënt al het speeksel door. Vervolgens wordt er gedurende exact 5 minuten verder gekauwd zonder speeksel door te slikken, waarbij al het geproduceerde speeksel wordt verzameld in een bekertje. De hoeveelheid wordt afgelezen en omgerekend in ml/min [8](#page=8). 2. **Via citroensap:** Een druppel citroensap wordt op de tongrug aangebracht. De patiënt maakt ongeveer 5 kauwbewegingen om het sap te verspreiden. Daarna laat de patiënt gedurende 5 minuten het speeksel in de mond komen zonder enige beweging te maken. Al het speeksel wordt opgevangen in het bekertje, waarna de hoeveelheid wordt afgelezen en omgerekend in ml/min [8](#page=8). #### 4.1.3 Referentiewaarden speekselproductie * **Zonder stimulatie:** Normale waarden liggen tussen 0.25 en 0.50 ml/min [8](#page=8). * **Met stimulatie:** * Normale waarden liggen tussen 1 en 3 ml/min [8](#page=8). * Waarden lager dan 0.7 ml/min worden geclassificeerd als laag (hyposialie) [8](#page=8). * Waarden lager dan 0.1 ml/min duiden op xerostomie of asialie [8](#page=8). ### 4.2 Bepaling van het buffervermogen van het speeksel Voor de bepaling van het buffervermogen van speeksel zijn commerciële testkits beschikbaar, zoals CRT buffer (Vivadent), Buffercheck (Add) en Saliva-Check buffer (GC) [9](#page=9). > **Voorbeeld werkwijze:** > Na het verzamelen van gestimuleerd speeksel, wordt met een pipet één druppel speeksel op het teststrookje van een bufferstrip aangebracht. Na 5 minuten contacttijd wordt de kleuromslag beoordeeld aan de hand van een bijgeleverde controlekaart. De bufferstrip bevat lakmoespapier dat kleurt van geel (lage pH) naar blauw (neutrale pH). Omdat er vooraf een zure oplossing op de teststrook is aangebracht, is de startkleur geel. De snelheid van de kleuromslag en de uiteindelijke kleur geven een indicatie van het buffervermogen van het speeksel [9](#page=9). ### 4.3 Bacteriële aanwezigheid in speeksel (S. mutans en lactobacillen) Voor het bepalen van de aanwezigheid van bacteriën zoals *Streptococcus mutans* (S. mutans) en lactobacillen in speeksel, zijn commerciële testkits beschikbaar, waaronder CRT bacteria (Vivadent), Cariocheck (Add) en Saliva-Check mutans (GC) [9](#page=9). #### 4.3.1 Detectie van S. mutans Bij deze test wordt een plastic strip gebruikt die, na afstrijken op de tongrug, in een flacon met specifieke voedingsbodem (Dentocult SM) wordt gedoopt. De flacon wordt vervolgens 48 uur in een broedstoof geplaatst. De resultaten worden afgelezen door de dichtheid van de stippen op de strip te vergelijken met een bijgeleverde controlekaart [9](#page=9). #### 4.3.2 Detectie van lactobacillen Voor de detectie van lactobacillen wordt gebruik gemaakt van een dipplaat met een specifieke cultuurbodem (Dentocult LB). Na bevochtiging met speeksel wordt de dipplaat in een koker geschoven waar een CO₂-tablet aan is toegevoegd om een partieel anaëroob milieu te creëren. De dipplaat wordt gedurende 4 dagen in een broedstoof geplaatst bij een temperatuur van 35-37°C. Het resultaat kan worden afgelezen aan de hand van de bijgeleverde controlekaart, waarbij de dichtheid van de kolonies overeenkomt met de aanwezige aantallen in het speekselstaal [9](#page=9). ### 4.4 Speeksel en mondaandoeningen #### 4.4.1 Terminologie Speeksel vervult diverse functies in de mondholte. Zowel een tekort aan speeksel (hyposialie, xerostomie, asialie) als een teveel (kwijlen) kunnen vervelende situaties veroorzaken [9](#page=9). * **Hyposialie:** Dit is een objectief vastgesteld tekort aan speekselproductie, waarbij de geproduceerde hoeveelheid daalt onder de referentiewaarden [9](#page=9). * **Asialie:** Dit is de meest extreme vorm van speekseltekort, waarbij er totaal geen speeksel verzameld kan worden [9](#page=9). * **Xerostomie:** Dit verwijst naar de subjectieve gewaarwording van een tekort aan speeksel, oftewel een droge mond [9](#page=9). #### 4.4.2 Gerelateerde aandoeningen ##### 4.4.2.1 Tandbederf (cariës) Een verminderde speekselsecretie heeft significante gevolgen voor de mondgezondheid. Het vermindert het wegwassen van voedselresten, de buffering van zuren en de antimicrobiële effecten van speeksel. Bovendien kunnen smaakperceptie veranderingen en moeilijkheden bij kauwen en doorslikken leiden tot aanpassingen in het voedingspatroon, waarbij patiënten vaker kiezen voor zachte, makkelijk door te slikken en vaak gesuikerde voedingsmiddelen. Het veranderde mondmilieu bevordert de overgroei van bepaalde micro-organismen en een verschuiving naar een meer cariogene microflora. Dit verhoogt het cariësrisico, vooral in combinatie met onvoldoende mondhygiëne. In extreme gevallen kunnen alle gebitselementen binnen enkele maanden aangetast raken [9](#page=9). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Dentale biofilm | Een complex georganiseerde gemeenschap van micro-organismen, ingebed in een zelf geproduceerde matrix, die zich hecht aan tandoppervlakken en tandvlees. Het wordt ook vaak tandplaque genoemd. | | Tandplaque | Een andere term voor dentale biofilm, verwijzend naar de kleverige film van micro-organismen die zich op de tanden vormt. | | Residente microflora | De natuurlijke verzameling van micro-organismen die permanent op of in het menselijk lichaam leven zonder ziekte te veroorzaken. | | Transiënte microflora | Micro-organismen die tijdelijk in het lichaam aanwezig zijn, vaak afkomstig uit de omgeving, en die ziekte kunnen veroorzaken indien ze zich vestigen. | | Pioniers | De eerste micro-organismen die zich vestigen in een nieuw kolonisatiegebied, zoals de mondholte na de geboorte of na doorbraak van tanden. | | Climax community | Een stabiele, dynamische evenwichtstoestand van de microflora in een bepaald ecosysteem, zoals de mondholte, waarbij de samenstelling van de micro-organismen relatief constant blijft. | | EPS (Extrapolysachariden) | Polymere koolhydraten die door micro-organismen worden geproduceerd en die een belangrijk onderdeel vormen van de extracellulaire matrix van biofilms, waardoor structuur en bescherming wordt geboden. | | Pathogeen synergisme | Een samenwerking tussen verschillende ziekteverwekkende micro-organismen, waarbij hun gecombineerde vermogen om ziekte te veroorzaken groter is dan de som van hun individuele effecten. | | Window of infectivity | Een specifieke tijdsperiode, bijvoorbeeld tijdens de doorbraak van melkmolaren, waarin de mondholte bijzonder vatbaar is voor kolonisatie door specifieke pathogene bacteriën zoals S. mutans. | | Zuurstoot | Een snelle daling van de pH in de dentale biofilm, veroorzaakt door de fermentatie van koolhydraten door bacteriën, wat kan leiden tot demineralisatie van tandweefsel. | | Demineralisatie | Het proces waarbij mineralen, zoals calcium en fosfaat, uit het tandoppervlak worden opgelost door zuren, wat het begin vormt van tandbederf. | | Remineralisatie | Het proces waarbij verloren mineralen terugkeren naar het tandoppervlak en worden ingebouwd in de kristalstructuur, wat helpt bij het herstellen van beginschade. | | Gingivitis | Een ontsteking van het tandvlees, gekenmerkt door roodheid, zwelling en bloeding, vaak veroorzaakt door de ophoping van dentale biofilm. | | Parodontitis | Een ernstigere ontsteking die zich uitbreidt naar de ondersteunende weefsels van de tand, zoals het parodontale ligament en het kaakbot, wat kan leiden tot tandverlies. | | Erosie | Schade aan het tandweefsel veroorzaakt door de inwerking van zuren van niet-bacteriële oorsprong, zoals die in voedingsmiddelen en dranken voorkomen. | | Speekselklieren | Klierstructuren die speeksel produceren en afscheiden in de mondholte, zoals de parotis-, submandibulaire en sublinguale klieren. | | Sereus speeksel | Een waterige, minder viskeuze vorm van speeksel, voornamelijk geproduceerd door de parotisklieren. | | Muceus speeksel | Een dikkere, slijmachtige vorm van speeksel, geproduceerd door de submandibulaire en sublinguale klieren, rijk aan mucines. | | Antimicrobiële proteïnes | Eiwitten in speeksel die de groei van micro-organismen remmen of ze doden, zoals lysozymen en lactoferrine. | | Lysozymen | Enzymen in speeksel die de celwanden van bacteriën afbreken, waardoor deze lyseren en sterven. | | Lactoferrine | Een glycoproteïne in speeksel dat bacteriostatisch werkt door ijzer te binden, wat essentieel is voor bacteriële groei. | | Peroxidase systeem | Een enzymatisch systeem in speeksel dat waterstofperoxide omzet in hypothiocyanaat, een krachtig antimicrobieel middel dat helpt bij de bescherming tegen bacteriën. | | Hypothiocyaniet (OSCN-) | Het actieve antimicrobiële component van het peroxidase systeem in speeksel, dat bacteriën bestrijdt. | | Cistatines | Proteïne-remmers in speeksel die de afbraak van andere speekseleiwitten door proteasen voorkomen en enige antivirale activiteit vertonen. | | Histatines | Een groep eiwitten in speeksel met brede antibacteriële en schimmelwerende eigenschappen. | | Agglutinerende substanties | Moleculen in speeksel, zoals gp340 en mucines, die micro-organismen binden en aggregeren, waardoor ze makkelijker worden weggespoeld. | | Secretoire immunoglobuline A (sIgA) | Een antilichaam dat door speekselklieren wordt geproduceerd en dat aggregerende eigenschappen heeft, gericht tegen specifieke micro-organismen. | | Orale clearance | Het fysieke effect van speekselvloed die helpt bij het wegspoelen van substanties en micro-organismen uit de mondholte. | | Alfa-amylase | Een enzym in speeksel dat lange koolhydraatketens afbreekt tot kleinere suikers, wat de beschikbaarheid van voedingsstoffen voor bacteriën beïnvloedt. | | Suikerklaring (sugar clearance) | Het proces waarbij suiker uit de mondholte wordt verwijderd door verdunning met speeksel en doorslikken, wat de blootstellingstijd van tanden aan suikers reduceert. | | Bicarbonaat buffer systeem | Een chemisch systeem in speeksel dat de pH reguleert door de aanwezigheid van bicarbonaat-ionen, cruciaal voor het behoud van een stabiele mondomgeving. | | Fosfaat buffer systeem | Een ander buffercapaciteitssysteem in speeksel dat werkt bij verschillende pH-waarden en bijdraagt aan het stabiliseren van de mond-pH. | | Proteïne buffer systeem | Speekseleiwitten die bufferende eigenschappen bezitten, vooral bij lage pH-waarden, en een aanvullende rol spelen in de pH-regulatie van de mond. | | Speekselvloed | De snelheid waarmee speeksel wordt geproduceerd en uitgescheiden door de speekselklieren, gemeten in milliliters per minuut. | | Hyposialie | Een objectief vastgestelde vermindering van de speekselproductie, waarbij de hoeveelheid geproduceerd speeksel lager is dan de referentiewaarden. | | Asialie | De meest extreme vorm van speekseltekort, waarbij er totaal geen speeksel kan worden verzameld. | | Xerostomie | De subjectieve sensatie van een droge mond, wat vaak samengaat met een verminderde speekselproductie maar niet altijd objectief meetbaar is. | | Stralencariës | Een specifieke vorm van tandbederf die optreedt bij patiënten die bestralingstherapie hebben ondergaan, gekenmerkt door snelle en uitgebreide vernietiging van tandweefsel als gevolg van speekseltekort. |

# Algemene principes van gezonde voeding en de link met algemene gezondheid Dit onderwerp onderzoekt de fundamentele aspecten van gezonde voeding en de brede invloed ervan op diverse gezondheidsproblemen, beginnend vanaf jonge leeftijd, met speciale aandacht voor het belang van beweging in relatie tot voeding. ### 1.1 Voeding en gezondheid De impact van voeding op de algemene gezondheid begint reeds vanaf jonge leeftijd. Ongezonde eetgewoonten zijn gelinkt aan een breed scala aan gezondheidsproblemen, waaronder type 2 diabetes, astma, leverziekten, beroertes, hart- en vaatziekten en kanker [1](#page=1). #### 1.1.1 Invloed van vetten Inname van verzadigde vetten en transvetzuren kan leiden tot het versmallen van arterieën, wat een risicofactor is voor coronaire arterieziekten [1](#page=1). #### 1.1.2 Invloed van suiker Overmatige suikerconsumptie heeft niet alleen negatieve gevolgen voor de tandgezondheid (tandbederf), maar draagt ook bij aan het risico op diabetes, astma, artritis, migraine, osteoporose en nierziekten [1](#page=1). ### 1.2 De actieve voedingsdriehoek De actieve voedingsdriehoek benadrukt dat beweging even belangrijk is als gezonde voeding. Een gebrek aan voldoende beweging wordt als ongezond beschouwd [1](#page=1). ### 1.3 Impact van voeding op de mondgezondheid #### 1.3.1 Ontwikkeling cranio-faciale complex De inname van specifieke nutriënten is cruciaal rondom de conceptie (peri-conceptueel). Een voorbeeld hiervan is foliumzuur, waarbij het regelmatig innemen van een multivitamine in de eerste drie maanden vóór en tijdens de eerste drie maanden van de zwangerschap belangrijk is [1](#page=1). De voedingstoestand van de moeder tijdens de zwangerschap is bepalend voor de ontwikkeling van afwijkingen in het cranio-faciale complex. Kinderen die ondervoed zijn tijdens de zwangerschap en/of de eerste levensjaren hebben een verhoogd risico op het ontwikkelen van aandoeningen [1](#page=1). --- # Impact van voeding op de ontwikkeling en gezondheid van het cranio-faciale complex en gebitselementen Voeding speelt een cruciale rol in de ontwikkeling van het cranio-faciale complex en de gebitselementen, met significante gevolgen voor de gezondheid vanaf de conceptie tot in de vroege levensfasen [1](#page=1) [2](#page=2). ### 2.1 Ontwikkeling cranio-faciale complex De inname van specifieke nutriënten is van groot belang rond de conceptie en gedurende de eerste maanden van de zwangerschap. Zo is foliumzuur essentieel gedurende de peri-conceptuele periode en de eerste drie maanden van de zwangerschap. De voedingsstatus van de moeder is bepalend voor het ontstaan van afwijkingen in het cranio-faciale complex. Kinderen die ondervoed zijn tijdens de zwangerschap en/of de eerste levensjaren, lopen een verhoogd risico op het ontwikkelen van aandoeningen van dit complex [1](#page=1). ### 2.2 Vorming van gebitselementen Ondervoeding heeft eveneens een significante impact op de vorming van de gebitselementen. Een voorbeeld hiervan is te zien bij kinderen die in hun eerste levensmaanden (10-12 maanden) zwaar ondervoed waren; het tandglazuur dat in deze periode gevormd is, is dan ernstig aangetast, met plekken waar nauwelijks glazuur aanwezig is. Zodra de voeding geoptimaliseerd wordt, is het later gevormde glazuur echter weer normaal [2](#page=2). Voor een goede vorming van gebitselementen is een adequate inname van proteïnen en de vitaminen A, B, C en D van belang. Chronische tekorten aan proteïnen komen frequent voor in regio's waar ondervoeding heerst. Adoptiekinderen die na adoptie een verbeterde voeding krijgen, vertonen een normalere ontwikkeling van het gebit [2](#page=2). ### 2.3 Orale infecties Tekortkomingen in de voeding kunnen leiden tot verschillende orale infecties en complicaties: * **Parodontale infecties:** Deze kunnen optreden als gevolg van een deficiënte voeding [2](#page=2). * **Mucosale (slijmvlies) infecties:** Ook deze worden geassocieerd met ontoereikende voeding [2](#page=2). * **Schimmelinfecties:** Zware tekorten door een eenzijdig dieet verhogen het risico op schimmelinfecties. Tandinfecties kunnen hierdoor zeer ernstige abcessen veroorzaken, die levensbedreigend kunnen zijn doordat de tong naar voren wordt geduwd en de ademhaling bemoeilijkt wordt. Dit wordt momenteel met name gezien bij vluchtelingen met een slechte algemene conditie [2](#page=2). * **Scheurbuik:** Dit is een gevolg van een chronisch tekort aan vitamine C. Kenmerken zijn gemakkelijke fracturen, losse tanden en bloedend tandvlees (dat zeer opgezwollen is). James Lind ontdekte in 1753 dat de consumptie van meer fruit en groenten op lange zeereizen scheurbuik kon voorkomen of behandelen. Het meenemen van citrusvruchten op lange scheepsreizen bleek effectief om mensen te genezen die reeds ernstige symptomen vertoonden [2](#page=2). --- # Impact van voeding op mondgezondheid: tandbederf en erosie Dit deel focust op hoe voeding, met name suikers en zuren, tandbederf en erosie beïnvloedt, en bespreekt de rol van verschillende soorten suikers, hun hoeveelheid en frequentie, en andere factoren zoals beschermende voedingsstoffen [3](#page=3) [4](#page=4) [5](#page=5). ### 3.1 Rol van suiker: invloed op fysicochemie van biofilm Suiker is de directe trigger voor het demineralisatie-remineralisatie mechanisme van tanden; zonder suiker komt dit proces niet op gang en wordt demineralisatie niet uitgelokt. De zuurstoot in de mond ontstaat door de toevoeging van suiker [3](#page=3). ### 3.2 Rol van suiker: type van suiker Sucrose (saccharose), bestaande uit glucose en fructose, wordt beschouwd als de meest cariogene suiker en leidt tot tandbederf. Westerse landen halen ongeveer 25% van hun energie uit sucrose, wat verklaard wordt door de unieke combinatie van eigenschappen die het als smaakmaker biedt [3](#page=3). #### 3.2.1 Eigenschappen van sucrose Sucrose heeft eigenschappen die het moeilijk te vervangen maken, zoals het vermogen om bulk, structuur en textuur te geven aan producten (bv. koek, cake, snoep) door kristallisatie en caramelisatie. Het werkt ook als conserveermiddel in hoge concentraties (bv. jam) en wordt breed geaccepteerd als zoetstof en ingrediënt. De zoetkracht en zoetsensatie zijn daarentegen wel gemakkelijk te vervangen. Nadelen van sucrose zijn dat het calorieën bevat en cariogeen is [3](#page=3). #### 3.2.2 Verschillende soorten suikers en koolhydraten * **Monosachariden**: Bacteriën kunnen monosachariden metaboliseren, maar op een minder efficiënte manier; het is niet hun voorkeursbron en ze gebruiken het alleen wanneer sucrose niet beschikbaar is. Ze geven de voorkeur aan suikers die hen de meeste energie leveren. Voorbeelden zijn glucose, fructose, invertsuiker (glucose + fructose), galactose, rhamnose en xylose [3](#page=3). * **Disachariden**: Dit zijn ook niet de voorkeurssuikers van bacteriën. Voorbeelden zijn maltose (glucose + glucose) en lactose (galactose + glucose) [3](#page=3). * **Natuurlijke of toegevoegde suikers**: Zowel natuurlijke suikers die al in een product aanwezig zijn als suikers die aan een product worden toegevoegd, hebben hetzelfde cariogene potentieel [3](#page=3). * **Zetmelen**: Zetmelen zijn cariogeen bij langdurige aanwezigheid in de mond, omdat ze worden afgebroken tot mono- en disachariden. Een voorbeeld hiervan zijn plakkerige cornflakes [3](#page=3). * **Fruit**: De impact van fruit op tandgezondheid varieert afhankelijk van de vorm en consumptiewijze [3](#page=3). * **Appel**: Bevat suiker, maar het kauwen stimuleert de speekselklieren, wat de impact beperkt [3](#page=3). * **Appelmoes**: Is verwerkt, vereist geen kauwen en bevat vaak toegevoegde suiker, wat leidt tot een hogere impact [3](#page=3). * **Banaan**: Rijk aan koolhydraten, zeer kleverig en vereist weinig kauwen, wat resulteert in een hogere impact [3](#page=3). * **Gedroogde vruchten**: Zoals abrikozen en rozijnen, bevatten geconcentreerde suikers in het vruchtvlies. Hoewel gezonder dan snoep, hebben ze een aanzienlijk cariogeen vermogen [3](#page=3). ### 3.3 Rol van suiker: hoeveelheid en frequentie van suikerconsumptie Naarmate de jaarlijkse suikerconsumptie per individu stijgt, neemt de incidentie van cariës toe. Het cariogene vermogen van één klontje suiker van 5 gram is niet hetzelfde als vijf klontjes van 1 gram gespreid over de tijd; de laatste is meer cariogeen. Het is beter om een grote hoeveelheid suiker in één keer te consumeren dan kleine hoeveelheden verspreid, bij voorkeur tijdens maaltijden wanneer de speekselproductie hoger is en andere voedingsmiddelen bufferend werken. Er is een significant verschil tussen meerdere zuurstoten of enkel bij hoofdmaaltijden, omdat de tand dan onvoldoende tijd heeft om te remineraliseren [4](#page=4). ### 3.4 Andere factoren die tandbederf beïnvloeden Verschillende factoren hebben invloed op tandbederf: * **Eigenschappen van het voedingsmiddel**: * **Kleverigheid**: Producten zoals bonbons kunnen zich makkelijk in groeven nestelen [4](#page=4). * **Vetgehalte**: Chocolade bevat veel vet en suiker. Een hoog vetgehalte kan de cariogeniteit verminderen, omdat vet een film vormt die bacteriën minder goed doordringen. Cacao (donkere chocolade) heeft ook een cariësremmend effect [4](#page=4). * **Contacttijd**: Dranken lang in de mond houden of continu drinken uit een flesje (zoals bij kinderen) verhoogt de blootstelling [4](#page=4). * **Beschermende voedingsstoffen**: * **Fluoride**: Draagt bij aan mondgezondheid [4](#page=4). * **Zuivel**: De meeste zuivelproducten bevatten calcium, dat remineralisatie bevordert, evenals caseïne en fosfaat [4](#page=4). * **Koemelk (zuiver)**: Wordt als niet-cariogeen beschouwd vanwege de aanwezigheid van calcium, fosfaat en caseïne. Hoewel het lactose bevat (4,8g/100ml), is dit verwaarloosbaar ten opzichte van de beschermende stoffen. Koemelk kan zelfs cariostatisch (anti-cariogeen) werken, wat is aangetoond in experimenten met ratten [4](#page=4). * **Flesvoeding**: De cariogeniteit van flesvoeding is minder onderzocht, maar kan wel degelijk cariogeen zijn, vooral na de doorbraak van tanden; nachtvoedingen dienen vermeden te worden [4](#page=4). * **Sojaproducten**: Bevatten glucose en maltodextrines in plaats van lactose. Ze zijn niet geschikt voor continu gebruik, vooral 's nachts of tussen maaltijden door [4](#page=4). * **Moedermelk**: Hoewel de beste voeding voor baby's, is het een minder goede vloeistof voor remineralisatie vanwege een lager mineraalgehalte (calcium, fosfaat) en een hogere lactoseconcentratie (7g/100ml). Er zijn controversiële rapporten over een verband met tandbederf bij langdurige (langer dan 12 maanden), ‘op vraag’ en nachtelijke borstvoeding [4](#page=4). ### 3.5 Cariogeen vermogen van voeding bepalen Verschillende technieken worden gebruikt om het cariogene vermogen van voeding te bepalen: * **pH-metingen in biofilm**: * **Plaquestaal op elektrode plaatsen (in vitro)**: Onderzoek zonder speeksel [5](#page=5). * **Microtouch pH-elektrode in tandplaque in situ plaatsen (in vivo)**: Met speeksel, maar de resultaten zijn niet veralgemeenbaar omdat tandplak varieert per persoon en plaats [5](#page=5). * **pH-telemetrie**: Een pH-elektrode ingebouwd in een kroon of prothese, gedragen in de mond [5](#page=5). * **Dierexperimenten**: Ratten geïnfecteerd met cariogene bacteriën krijgen een experimenteel dieet en een 'caries potential index' (CPI) wordt berekend, wat de verhouding is van het aantal laesies veroorzaakt door het geteste dieet ten opzichte van een referentieproduct (sucrose) [5](#page=5). * **'In situ' caries modellen**: Protheses met glazuur- en/of dentinesamples worden door testpersonen in de mond gedragen [5](#page=5). Het "Happy Tooth" logo geeft aan dat de zuurtegraad in de mond niet onder een pH-waarde van 5,7 zal dalen [5](#page=5). ### 4 Impact van voeding op mondgezondheid: erosie Erosie is het oplossen van tandweefsels (glazuur, dentine, cementum) door zuren die niet van microbiële oorsprong zijn [5](#page=5). #### 4.1 Rol van zuren H+ ionen uit zure substanties kunnen tandweefsel aantasten dat niet bedekt is met tandplak. Zuren van externe oorsprong, met minder tandplak, leiden tot directer contact. De losgeweekte mineralen worden niet tegengehouden door de biofilm en spoelen weg naar het speekselcompartiment. Over het algemeen geldt dat hoe beter de mondhygiëne, hoe groter de kans op erosie. Zuren komen bijvoorbeeld voor in frisdranken (citroenzuur tot 3%), appelzuur en fosforzuur (cola), en pompelmoes bevat een zuur dat moeilijk te bufferen is door speeksel. Cariës daarentegen komt voor op plaatsen waar tandplak zich ophoopt, zoals in groeven, fissuren, interdentale ruimtes en langs de tandvleesrand. In de biofilm vormen en stapelen zuren zich uit suikers, weken mineralen los, maar houden deze ook gevangen voor herstel [5](#page=5). --- # Voedingsgerelateerde problemen met repercussies op mondgezondheid Voedingsgerelateerde problemen kunnen aanzienlijke negatieve effecten hebben op de mondgezondheid, variërend van algemene toestanden zoals ondervoeding en overvoeding tot specifieke aandoeningen zoals diabetes en eetstoornissen, met specifieke aandacht voor bepaalde groepen [6](#page=6). ### 6.1 Voedingstoestand De voedingstoestand, zowel ondervoeding als overvoeding, heeft directe gevolgen voor de mondgezondheid. #### 6.1.1 Ondervoeding Ondervoeding komt vaak voor bij ouderen en langdurig ernstig zieken, mede door factoren als dementie, eenzaamheid, verlies van eetlust, en slik- en kauwproblemen. De gevolgen voor de mondgezondheid zijn onder andere een snellere ontwikkeling van gingivitis en parodontitis, en het sneller verliezen van gebitselementen. Tandheelkundige behandelingen worden technisch moeilijker vanwege beperkte mondopening, wangvet en positionering in de behandelstoel. Interventies zijn ook medisch risicovoller door reeds bestaande complicaties zoals hoge bloeddruk [6](#page=6). #### 6.1.2 Overvoeding Overvoeding wordt gekenmerkt door een verstoord voedingspatroon waarbij cliënten veel frequenter gedurende de dag eten. De specifieke mondgezondheidsrisico's bij overvoeding worden in de verstrekte tekst niet verder uitgewerkt dan de link met een verstoord voedingspatroon en frequenter eten [6](#page=6). ### 6.2 Algemene aandoeningen Diverse algemene aandoeningen hebben een duidelijke weerslag op de mondgezondheid. #### 6.2.1 Diabetes type 2 Diabetes type 2, ook wel ouderdomsdiabetes genoemd, is gerelateerd aan voeding en beïnvloedt de mondgezondheid [6](#page=6). #### 6.2.2 Maagreflux (GERD) Gastro-esofageale refluxziekte (GERD) kan leiden tot een branderig gevoel, met name 's ochtends. Bij braken wordt zuur met een lage pH (ongeveer 2) in de mond gebracht, wat een typisch patroon in de mond zelf kan veroorzaken. Bij jonge kinderen is de maagsfincter nog niet volledig ontwikkeld, wat, in combinatie met veel eten, druk op de sfincter kan veroorzaken en tot reflux kan leiden [6](#page=6). ### 6.3 Eetstoornissen Eetstoornissen zijn verstoorde eetpatronen die vaak gepaard gaan met een laag zelfvertrouwen, een laag zelfbeeld, angst, depressie, onzekerheid, eenzaamheid en boosheid. Er zijn verschillende types eetstoornissen [6](#page=6): * **Anorexia nervosa:** Gekenmerkt door een abnormaal laag lichaamsgewicht, vaak gepaard gaand met braken [6](#page=6). * **Boulimia nervosa:** Patiënten hebben meestal een normaal gewicht en vertonen eetbuien gevolgd door zelfopgewekt braken of laxeren [6](#page=6). * **Binge eating disorder (BED):** Hierbij is er sprake van overgewicht en het consumeren van grote hoeveelheden voedsel [6](#page=6). * **Orthorexia nervosa:** Een obsessieve focus op gezond eten, wat kan leiden tot een eenzijdig en deficiënt voedingspatroon [6](#page=6). ### 6.4 Specifieke aandachtsgroepen Bepaalde groepen in de bevolking hebben specifieke voedingsgewoonten die invloed kunnen hebben op hun mondgezondheid. #### 6.4.1 Gezondheidsfreaks Deze groep consumeert vaak veel rauwkost (met dressings), citrusvruchten, bessen en sapjes. Ook honing, dat door de hoge suikerinhoud zoet smaakt ondanks zijn zure eigenschappen, en gedroogde vruchten worden veelvuldig gebruikt [6](#page=6). #### 6.4.2 Sporters Sporters hebben frequente voedingsmomenten vanwege hun hoge caloriebehoefte en vochtinname. Sportdranken bevatten vaak suiker en zijn zuur. Bovendien kan de speekselproductie veranderen tijdens activiteiten. Sporters, met name in gewichtsklassen, hebben ook een verhoogd risico op het ontwikkelen van eetstoornissen [6](#page=6). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Cranio-faciale complex | Het complex geheel van botten, spieren en zenuwen in het hoofd dat verantwoordelijk is voor de structuur van het gezicht en de schedel. De ontwikkeling ervan is sterk afhankelijk van nutriënteninname tijdens cruciale periodes. | | Peri-conceptueel | De periode die de tijd vlak voor de conceptie, de conceptie zelf en de eerste maanden van de zwangerschap omvat. Voedingsinname in deze fase is essentieel voor de gezonde ontwikkeling van de foetus. | | Gebitselementen | De verschillende onderdelen van het gebit, zoals tanden en kiezen. De vorming en de kwaliteit van het glazuur van deze elementen kunnen beïnvloed worden door de voedingstoestand tijdens de ontwikkeling. | | Tandglazuur | Het harde, beschermende buitenste laagje van de tanden, dat voornamelijk bestaat uit mineralen. Het wordt gevormd tijdens de vroege levensjaren en kan bij ondervoeding defecten vertonen. | | Proteïnen | Essentiële bouwstoffen voor het lichaam die nodig zijn voor de aanmaak van cellen, weefsels en enzymen. Een tekort kan de vorming van tandglazuur negatief beïnvloeden. | | Mucosale infecties | Infecties van de slijmvliezen, die bijvoorbeeld in de mondholte kunnen optreden. Deze kunnen verergeren bij een deficiënte voedingstoestand en een verzwakt immuunsysteem. | | Scheurbuik | Een ziekte die wordt veroorzaakt door een chronisch tekort aan vitamine C. Symptomen zijn onder andere bloedingen, losse tanden en botbreuken. | | Demineralisatie | Het proces waarbij mineralen, voornamelijk calcium en fosfaat, uit het tandglazuur worden verwijderd. Dit wordt vaak veroorzaakt door zuren die door bacteriën uit suikers worden geproduceerd. | | Remineralisatie | Het proces waarbij mineralen, voornamelijk calcium en fosfaat, terugkeren naar het tandglazuur, waardoor het wordt versterkt. Speeksel speelt hierbij een belangrijke rol. | | Cariogeen | Een stof of voedingsmiddel dat tandbederf kan veroorzaken, meestal door de productie van zuren door bacteriën. | | Sucrose | Een disacharide, ook wel bekend als sacharose, die uit glucose en fructose bestaat. Het is een veelgebruikte suiker in voeding en is zeer cariogeen. | | Biofilm | Een laag van micro-organismen, zoals bacteriën, die zich hechten aan oppervlakken, waaronder tanden. Tandplak is een voorbeeld van biofilm in de mond. | | Frisdranken | Koolzuurhoudende dranken die vaak grote hoeveelheden suiker en zuren bevatten, zoals citroenzuur en fosforzuur, en daardoor erosie en tandbederf kunnen veroorzaken. | | Erosie | Het oplossen van tandweefsels, zoals glazuur en dentine, door zuren die niet afkomstig zijn van bacteriële activiteit, maar van externe bronnen zoals voeding en dranken. | | Mondcarcinomen | Kankergevallen die ontstaan in de mondholte. Alcohol en roken zijn belangrijke risicofactoren voor de ontwikkeling hiervan. | | Gingivitis | Een ontsteking van het tandvlees, vaak veroorzaakt door onvoldoende mondhygiëne, die kan leiden tot parodontitis als het niet behandeld wordt. | | Parodontitis | Een ernstige tandvleesontsteking die het bot en andere ondersteunende structuren van de tanden aantast, met potentieel verlies van tanden als gevolg. | | Maagreflux (GERD) | Gastro-oesofageale refluxziekte, waarbij maagzuur terugstroomt naar de slokdarm, wat kan leiden tot zuurvorming in de mond en mogelijke schade aan tandweefsels. | | Eetstoornissen | Psychische aandoeningen die gekenmerkt worden door een verstoorde relatie met eten, zoals anorexia nervosa, boulimia nervosa en binge eating disorder, met diverse gevolgen voor de mondgezondheid. |

# Mechanische plaquecontrole: zelfzorgtechnieken Mechanische plaquecontrole: zelfzorgtechnieken Dit onderwerp behandelt de diverse zelfzorgtechnieken voor mechanische plaquecontrole, met een primaire focus op tandenborstels en interdentale reinigingsmiddelen [1](#page=1). ## 1 Mechanische plaquecontrole – zelfzorgtechnieken ### 1.1 De tandenborstel #### 1.1.1 De manuele tandenborstel De manuele tandenborstel is een fundamenteel hulpmiddel voor mechanische plaquecontrole. Ondanks veranderingen in design, is de effectiviteit in plaqueverwijdering beperkt; gemiddeld wordt slechts 60% van de tandplaque verwijderd tijdens een poetsbeurt. De tandenborstel kan maximaal 1 mm diep subgingivaal plaque verwijderen en is niet effectief voor interproximale vlakken. Er is weinig recent onderzoek dat poetsmethoden vergelijkt [1](#page=1). **Poetsmethoden voor volwassenen en kinderen:** * **Volwassenen:** De gemodificeerde Bassmethode wordt als meest haalbaar voor de meerderheid van de bevolking beschouwd, hoewel het niet de ideale methode is [1](#page=1). * **Kinderen:** De horizontale schrobmethode (een vereenvoudigde versie) wordt geadviseerd, omdat deze meer ruimte tussen de tanden creëert en minder diepe pockets bereikt [1](#page=1). **Algemene poetsinstructies:** De tandenborstel dient onder een hoek van 45° te worden gehouden. De gemiddelde poetstijd is 50 seconden, waarbij slechts 10% van deze tijd wordt besteed aan het poetsen van de linguale (tong) zijde van de tanden. De meest effectieve techniek is degene die de meeste plaque verwijdert en het meest geaccepteerd wordt door de gebruiker. Eenvoudigere technieken, zelfs met iets minder plaqueverwijdering, zijn vaak te prefereren. De meeste poetsstudies focussen op korte termijn effecten en hebben de gingivale gezondheid niet meegenomen in hun evaluatie [1](#page=1). **Bijzondere vormen van manuele tandenborstels:** * **Solo tandenborstel:** Deze borstels hebben een enkele haarpunt en maken het gemakkelijk om moeilijk bereikbare plaatsen te reinigen, zoals bij orthodontische apparatuur. Ze zijn ook geschikt voor personen met een kokhalsreflex [1](#page=1). * **Orthodontische tandenborstel:** Specifiek ontworpen om rond orthodontische brackets te reinigen, waarbij de borstel over de brackets geplaatst kan worden. Deze borstel is een aanvullend hulpmiddel voor de vlakken waarop de brackets zich bevinden [1](#page=1). * **Triple headed tandenborstel:** Maakt het mogelijk om meerdere vlakken tegelijk te poetsen, maar de efficiëntie is niet significant hoger dan die van een normale tandenborstel. Vaak gebruikt bij mensen met een beperking [1](#page=1). * **Prothetische tandenborstel:** Groter dan een standaard tandenborstel, bedoeld voor het reinigen van uitneembare protheses. Het grotere deel reinigt de buitenzijde, terwijl de kleine punt de binnenzijde schoonmaakt [1](#page=1). * **Kindertandenborstel:** Verkrijgbaar in diverse maten en kleuren om kinderen te motiveren tot poetsen. Hoewel bedoeld voor gewenning, is het reinigend vermogen vaak laag; een normale tandenborstel wordt aangeraden. De grootte van de borstel is belangrijk; een iets te kleine borstel is te verkiezen boven een te grote [1](#page=1). #### 1.1.2 Elektrische tandenborstel Elektrische tandenborstels met ronde borsteltjes tonen significant betere resultaten in plaqueverwijdering vergeleken met manuele tandenborstels. De acceptatie en het gebruik (compliance) om twee keer per dag te poetsen is hoger bij personen onder de 50 jaar, die vaak meer openstaan voor nieuwe technologie. Elektrische tandenborstels zijn wel aanzienlijk duurder dan manuele varianten. Een elektrische tandenborstel verwijdert meer plaque in dezelfde tijd dan een manuele; de hoeveelheid plaque die in 1 minuut met elektrisch poetsen wordt verwijderd, zou met een manuele tandenborstel 6 minuten duren. Effectiviteit is afhankelijk van de correcte toepassing van de aangeleerde techniek, waarbij tand per tand gepoetst dient te worden [2](#page=2). **Technieken en effectiviteit:** De "rotation oscillation" techniek biedt de beste resultaten en wordt ondersteund door veel wetenschappelijk bewijs. Bij deze techniek draait de borstelkop niet, maar beweegt deze snel heen en weer. De voordelen liggen met name in de approximale vlakken, waar de haartjes beter interdentale reiniging bieden. Voor andere elektrische tandenborsteltechnieken (zoals lateral motion, circular, ultrasonic of counter oscillation) is er geen bewijs dat ze significant betere plaqueverwijdering bieden dan manuele tandenborstels [2](#page=2). #### 1.1.3 Sonische tandenborstel Sonische tandenborstels gebruiken een trilbeweging op zeer hoge frequentie. Deze trillingen genereren beweging in de vloeistof (speeksel en tandpasta), wat de verwijdering van plaque kan vergemakkelijken. Deze borstels zijn vaak kostbaar en er is geen sterk bewijs dat ze significant beter werken dan andere typen elektrische tandenborstels [2](#page=2). #### 1.1.4 Onderhoud en vervanging Zowel manuele als elektrische tandenborstels vereisen onderhoud en periodieke vervanging. Wanneer de borstelharen verbogen zijn, neemt het plaqueverwijderend vermogen drastisch af. Gebroken haartjes kunnen bovendien schade veroorzaken. Onderhoud is cruciaal omdat tandenborstels een broedplaats kunnen zijn voor een grote hoeveelheid bacteriën [2](#page=2). ### 1.2 Interdentale reinigingsmiddelen Interdentale reinigingsmiddelen zijn essentieel voor het reinigen van de ruimtes tussen de tanden, waar de tandenborstel niet effectief is. De keuze hangt af van de handigheid van de patiënt en de grootte en vorm van de interdentale ruimtes. Het gebruik ervan dient altijd met de patiënt geoefend te worden [3](#page=3). * **Tandenstokers:** Hebben een beperkt plaqueverwijderend vermogen. De houtsoort is relevant; splinters kunnen infecties veroorzaken. Het is belangrijk om tandenstokers eerst nat te maken, waardoor het hout zachter wordt en ze soepeler in de interdentale ruimte passen [3](#page=3). * **Soft-picks:** Bieden een goed reinigend vermogen, enigszins tussen dat van tandenstokers en interdentale borsteltjes in [3](#page=3). * **Interdentale borsteltjes (ragers):** Leveren een goed reinigend vermogen. Het borsteltje mag gerust wat groter zijn dan de interdentale ruimte om effectief te zijn [3](#page=3). * **Flosdraad:** Biedt een goed reinigend vermogen. Er zijn verschillende groottes en varianten beschikbaar, zoals 'waxed' en 'unwaxed' flos [3](#page=3). ### 1.3 Tongschraper Voedingsresten kunnen zich ook ophopen in de groeven en crypten van de tong. Deze kunnen verwijderd worden door de tong te schrapen. Een normale tandenborstel kan hier ook voor gebruikt worden. Tongreiniging leidt tot een verfijndere smaakperceptie en een betere mondgeur, doordat rottende voedingsresten (putrefractie) worden voorkomen. Er is echter geen bewijs dat tongreiniging het aantal bacteriën op de tong significant vermindert. De oudste bekende tongschrapers dateren uit de Romeinse tijd en waren van metaal, later ook van zilver of ivoor gemaakt [3](#page=3). ### 1.4 Monddouche Monddouches zijn apparaten die pulserend een vloeistof op de tanden loslaten. Door de pulserende beweging kan de plaquevermindering worden ondersteund, maar het plaqueverwijderend vermogen is laag. Een monddouche kan een bacteriemie uitlokken, waarbij bacteriën in de bloedbaan terechtkomen. Dit risico bestaat ook bij gewoon kauwen tijdens een bacteriële infectie. Hoewel monddouches soms gebruikt worden bij orthodontie, worden ze als te duur beschouwd voor hun beperkte effectiviteit [3](#page=3). ### 1.5 Tandpasta #### 1.5.1 Waarom tandpasta? Het poetsen met tandpasta biedt diverse voordelen. Het maakt het poetsen aangenamer, zorgt voor een frisse adem, helpt verkleuringen te verwijderen en bevat actieve ingrediënten zoals fluoride, dat een cariostatisch effect heeft. Tandpasta kan ook microbiële contaminatie van de tandenborstel tegengaan, inclusief bacteriën zoals *S. mutans*, *β-hemolytische streptokokken*, *Candida albicans*, coliforme bacteriën en het herpes simplex virus [3](#page=3). #### 1.5.2 Samenstelling van tandpasta De samenstelling van tandpasta varieert, maar bestaat doorgaans uit de volgende componenten: * **Water en bevochtigers (sorbitol, glycerine, PEG):** Tot 75% [4](#page=4). * **Schuurmiddelen:** (20-40%) Sommige schuurmiddelen kunnen fluoride deactiveren, waardoor hun combinatie minder effectief is. De keuze van schuurmiddelen beïnvloedt grotendeels de prijs van de tandpasta [4](#page=4). * **Detergenten (oppervlaktespanningsverlagers):** (1-2%) Zoals natriumlaurylsulfaat (NLS), maken ze plaque gemakkelijker los. NLS is niet compatibel met chloorhexidine [4](#page=4). * **Buffers, bewaarmiddelen, smaak- en kleurstoffen:** (2-3%) Buffers zoals fosfaatverbindingen, bewaarmiddelen zoals PHBA (dat allergische reacties kan veroorzaken) en smaak- en kleurstoffen. Deze componenten variëren het meest per tandpasta [4](#page=4). * **Vulstoffen:** (1-2%) Stoffen die worden toegevoegd om de eigenschappen van de tandpasta te verbeteren [4](#page=4). #### 1.5.3 Indeling op actieve ingrediënten **Anti-caries tandpasta's:** Deze tandpasta's bevatten fluoride, dat de kinetiek van mineralisatie aan het tandoppervlak beïnvloedt. Hierdoor kunnen meer mineralen worden ingebouwd, wat een efficiënte manier is om cariëslaesies te verminderen [4](#page=4). * **Soorten fluoride:** * **Natriumfluoride (NaF):** Eenvoudig en goedkoop te produceren, biedt goede cariësbescherming, maar is niet compatibel met bepaalde schuurmiddelen zoals silicaten [4](#page=4). * **Natrium monofluorofosfaat (NMFP):** Gemakkelijk en goedkoop te produceren, een complexere molecule zonder interactie met abrasiva [4](#page=4). * **Tinfuoride (SnF2):** Heeft antimicrobiële eigenschappen en is effectief tegen dentine overgevoeligheid door dentinetubuli af te stoppen. Nadelen zijn een korte houdbaarheid (verlies van beschermend vermogen na 6 maanden), een metaalachtige smaak en mogelijke verkleuring bij langdurig gebruik. Wordt vaak gecombineerd met andere fluorideverbindingen, zoals aminefluoride, om deze nadelen te maskeren [4](#page=4). * **Amine fluoride (AmF):** Moeilijk en duur te produceren, is een organische verbinding met antibacteriële en oppervlaktespanningsverlagende eigenschappen. Het kan de rol van detergent op zich nemen, waardoor natriumlaurylsulfaat overbodig wordt; dit is gunstig voor personen die NLS niet verdragen. De fluoride-ionen hechten goed aan het tandoppervlak [4](#page=4). Natriumfluoride wordt als iets beter beschouwd, hoewel het verschil met andere fluoriden klein is. Er is een lineaire correlatie tussen de fluorideconcentratie (F-) en de klinische cariësremmende efficiëntie. De maximale waarde van vrije fluoride-ionen is 1500 ppm; hogere concentraties zijn verkrijgbaar bij de apotheker. Een hogere ppm betekent meer bescherming [4](#page=4). **Anti-plaque en gingivitis tandpasta's:** Deze tandpasta's ondersteunen de controle van de biofilm. Zelfs tandpasta's zonder actieve ingrediënten kunnen gingivitis en biofilm tegengaan door het mechanisch verwijderen van plaque [5](#page=5). * **Actieve bestanddelen:** * **Metaalzouten:** Zoals tinfluoride (SnF2) en zinkchloride (ZnCl), effectief tegen slechte adem [5](#page=5). * **Antibacteriële agentia:** * **Chloorhexidine (CHX):** Inactivatie door anionische detergenten. Effectief, maar kan leiden tot toename van tandsteen en verkleuringen; enkel voor tijdelijk gebruik (na tandvleesontsteking) [5](#page=5). * **Triclosan:** Vaak in combinatie met een copolymeer (zinkcitraat/pyrofosfaat) voor biofilmreductie (15%) en gingivitisreductie (23%). Wordt onder andere gebruikt in Colgate producten [5](#page=5). * **Aminefluoride:** Heeft antibacteriële eigenschappen en fluoride die zich aan het tandoppervlak hecht (bv. Elmex) [5](#page=5). * **Combinaties:** Aminefluoride en tinfluoride (bv. Meridol) [5](#page=5). **Anti-tandsteen tandpasta's:** Deze tandpasta's zijn bedoeld om de vorming van nieuw tandsteen te voorkomen of de snelheid ervan te verminderen. Tandsteen is tandplaque waarin calciumzouten zijn neergeslagen. Deze tandpasta's bevatten geen fluoride [5](#page=5). * **Actieve bestanddelen:** Zinkchloride (0,5%) met zinkcitraat (2%), pyrofosfaat (5%), of pyrofosfaat (3,3%) met een copolymeer (1%), waarvan de laatste de meeste effect heeft tegen tandsteenvorming. De voordelen van deze tandpasta's zijn vaak onduidelijk en er is meer onderzoek nodig [5](#page=5). **Tandpasta's voor gevoelige tanden:** Deze tandpasta's zijn bedoeld om dentine-overgevoeligheid te verminderen, hoewel er een significant placebo-effect aanwezig is [5](#page=5). * **Actieve bestanddelen:** * **Kaliumzouten:** Reduceren de prikkeling van zenuwuitlopers door het membraanpotentiaal te wijzigen. Voorbeelden zijn kaliumnitraat (5%, met beperkte evidentie), kaliumchloride en kaliumcitraat (met beperkt aantal studies) [5](#page=5). * **Strontiumchloride:** Niet combineerbaar met fluor, omdat er strontiumfluoride gevormd wordt, wat zowel het fluoride als het strontiumchloride gehalte vermindert [5](#page=5). * **Fluorideverbindingen:** In hoge concentraties via CaF-neerslag (alleen verkrijgbaar bij de apotheek) [5](#page=5). **Tandpasta's voor 'witte' tanden:** Deze tandpasta's zijn populair en er zijn enkele kortlopende studies beschikbaar. Sommige bevatten sterkere schuurmiddelen die verkleuringen verwijderen. Mogelijke nevenwerkingen zijn dentinegevoeligheid en irritatie van het tandvlees, afhankelijk van de dosis. Actieve bestanddelen kunnen waterstofperoxide en carbamide peroxide zijn [5](#page=5). **Tandpasta's tegen erosie:** Er zijn nieuwe producten op de markt, maar de wetenschappelijke evidentie is beperkt en de samenstelling is vaak onduidelijk. Ze bevatten extra fluoride, waarvan het nut nog niet eenduidig is vastgesteld [6](#page=6). **Homeopathische tandpasta's:** Bevatten geen essentiële oliën (zoals menthol) omdat deze niet compatibel zijn met homeopathische middelen. Ze bevatten wel fluoride [6](#page=6). **Tandpasta's voor kinderen:** Kindertandpasta's zijn vaak twee keer zo duur per ml als tandpasta's voor volwassenen. De meeste tandpasta's verschillen inhoudelijk nauwelijks, behalve qua kleur en smaak. De hoeveelheid tandpasta is echter wel belangrijk [6](#page=6). * **Adviezen rond tandpastagebruik bij kinderen:** | Leeftijd | % Fluoride | Hoe vaak | Hoeveelheid | | --------------- | ---------- | --------- | ----------- | | 6 mnd - 2 jr | 500 ppm | 2x / dag | 1 erwtje | | 2 jr - 6 jr | 1000 ppm | 2x / dag | 1 erwtje | | Boven 6 jr | 1450 ppm | 2x / dag | 1-2 cm | *Opmerking: Bij kinderen tussen 2-6 jaar is 1000 ppm fluoride mogelijk indien het kind kan spugen.* [6](#page=6). **Tandpasta's voor gebruik bij xerostomie:** Xerostomie, het drogemondsyndroom, duidt op een verminderde speekselproductie en verhoogt het risico op erosie en cariës. Deze tandpasta's bevatten fluoride maar **geen** natriumlaurylsulfaat (NLS), omdat NLS de speelfilm kan verbreken, wat resulteert in een ruw gevoel op de slijmvliezen dat langdurig kan herstellen. Sommige tandpasta's bevatten enzymsystemen die een deel van de speekselfunctie overnemen. Vaak zijn meerdere producten nodig om monddroogte te voorkomen. Producten zoals Biotene en Bioxtra worden vaak gebruikt voor comfort en effectiviteit. Deze worden ook ingezet bij mensen met een openmondademhaling, waarbij de mond 's nachts uitdroogt, wat leidt tot droge tandplak en gingivitis. Zij moeten dan 's avonds een gel tegen xerostomie aanbrengen [6](#page=6). **Remineraliserende tandpasta's:** Deze tandpasta's bevatten CPP-ACP (caseïne fosfopeptide gestabiliseerd amorf calciumfosfaat). Dit heeft een remineraliserend effect, met name in combinatie met caseïne (aanwezig in melkproducten, maar niet geschikt bij koemelkallergie). Deze tandpasta's werken het best in een omgeving met weinig zuur en waar remineralisatie mogelijk is. Aanbrengen 's avonds kan de remineralisatie een boost geven en maximaal herstel bevorderen [6](#page=6). **Tandpasta's en aften:** Aften worden niet direct veroorzaakt door tandpasta's. Echter, ingrediënten zoals natriumlaurylsulfaat (NLS), een detergent dat voor schuim zorgt, kunnen bij gevoelige personen de frequentie van aftafleveringen verhogen [6](#page=6). --- # Tandpasta's: samenstelling en actieve ingrediënten Dit onderwerp beschrijft de samenstelling van tandpasta's en de indeling op basis van actieve ingrediënten, zoals anti-cariës, anti-plaque en tandpasta's voor gevoelige tanden. ### 2.1 Samenstelling van tandpasta Tandpasta's bestaan voor een groot deel uit verschillende componenten die elk een specifieke functie hebben [4](#page=4). #### 2.1.1 Water en bevochtigers Ongeveer 75% van de tandpasta bestaat uit water, aangevuld met bevochtigers zoals sorbitol, glycerine en polyethyleenglycol (PEG) [4](#page=4). #### 2.1.2 Schuurmiddelen Schuurmiddelen (abrasiva) vormen 20-40% van de tandpasta en hun type kan de prijs van het product aanzienlijk beïnvloeden. Sommige schuurmiddelen kunnen echter de effectiviteit van fluoride verminderen doordat ze het deactiveren [4](#page=4). #### 2.1.3 Detergenten Detergenten, ook wel oppervlaktespanningsverlagers genoemd, maken ongeveer 1-2% van de tandpasta uit. Ze helpen bij het gemakkelijker uiteenvallen van plaque. Natriumlaurylsulfaat (NLS) is een veelgebruikt detergent, maar het is niet compatibel met chloorhexidine [4](#page=4). #### 2.1.4 Buffers, bewaarmiddelen, smaak- en kleurstoffen Dit deel, goed voor 2-3% van de tandpasta, bevat onder andere fosfaatverbindingen als buffers en bewaarmiddelen zoals parahydroxybenzoëzuur (PHBA). PHBA kan bij sommige mensen allergische reacties veroorzaken, leidend tot een branderig en prikkelend gevoel. De samenstelling van deze componenten varieert het meest per tandpasta [4](#page=4). #### 2.1.5 Vulstoffen Vulstoffen maken 1-2% uit van de tandpasta en worden gebruikt om de eigenschappen van het product te verbeteren [4](#page=4). ### 2.2 Indeling op actieve ingrediënten Tandpasta's kunnen worden ingedeeld op basis van hun actieve ingrediënten, gericht op specifieke mondgezondheidsproblemen [4](#page=4). #### 2.2.1 Anti-caries tandpasta's Deze tandpasta's richten zich op het verminderen van cariës door de mineralisatie van het tandoppervlak te bevorderen. Fluoride speelt hierbij een cruciale rol door de kinetiek aan het tandoppervlak te wijzigen, waardoor meer mineralen kunnen worden ingebouwd op het moment dat fluoride aanwezig is. Dit is een efficiënte methode om cariëslaesies te verminderen [4](#page=4). * **Soorten fluoriden:** * **Natriumfluoride (NaF):** Eenvoudig en goedkoop te produceren, biedt goede cariësbescherming maar is niet compatibel met sommige abrasiva zoals silicaten [4](#page=4). * **Natrium monofluorofosfaat (NMFP):** Makkelijk en goedkoop te produceren, een complexere molecule die geen interactie heeft met abrasiva [4](#page=4). * **Tinfuoride (SnF2):** Heeft antimicrobiële eigenschappen en is effectief tegen dentine overgevoeligheid door dentinetubuli af te stoppen. Nadelen zijn de beperkte houdbaarheid (verlies van beschermend vermogen na 6 maanden), een metaalachtige smaak en mogelijke verkleuring van tanden bij langdurig gebruik. Vaak gecombineerd met aminefluoride om deze nadelen te verminderen [4](#page=4). * **Aminefluoride (AmF):** Moeilijk en duur om te produceren, een organische verbinding met antibacteriële en oppervlaktespanningsverlagende eigenschappen. Het kan de functie van een detergent overnemen, waardoor natriumlaurylsulfaat overbodig wordt. De fluoride-ionen blijven aan het oppervlak hechten [4](#page=4). Er is een lineaire correlatie tussen de fluorideconcentratie en de klinische cariësremmende efficiëntie. De maximale concentratie vrije fluoride-ionen is 1500 ppm; hogere concentraties zijn verkrijgbaar bij de apotheker. Een hogere ppm-waarde betekent betere bescherming. Op de lange termijn streeft men naar een constante effectieve concentratie, waarbij de hoeveelheid gebruikte tandpasta kan variëren [4](#page=4). #### 2.2.2 Anti-plaque en gingivitis tandpasta's Deze tandpasta's ondersteunen de controle over plaque en de biofilm. Mechanische verwijdering van plaque draagt ook bij aan het tegengaan van gingivitis, zelfs zonder specifieke actieve bestanddelen [5](#page=5). * **Actieve bestanddelen:** * **Metaalzouten:** Tinfuoride (SnF2) en zinkchloride (ZnCl) werken tegen een slechte adem [5](#page=5). * **Antibacteriële agentia:** * **Chloorhexidine (CHX):** Effectief, maar wordt geïnactiveerd door anionische detergenten. Langdurig gebruik kan leiden tot tandsteenopbouw en verkleuringen; het wordt enkel aangeraden voor tijdelijk gebruik, bijvoorbeeld na tandvleesontsteking [5](#page=5). * **Triclosan:** Wordt soms gecombineerd met een copolymeer (zinkcitraat/pyrofosfaat) voor biofilm- en gingivitisreductie (ongeveer 15% resp. 23%). Dit is voornamelijk te vinden in specifieke merken zoals Colgate [5](#page=5). * **Aminefluoride:** Heeft antibacteriële eigenschappen en beschermt het tandoppervlak. Dit is bijvoorbeeld terug te vinden in Elmex [5](#page=5). * **Combinaties:** Aminefluoride en tinfluoride worden gecombineerd in producten zoals Meridol [5](#page=5). #### 2.2.3 Anti-tandsteen tandpasta's Deze tandpasta's zijn gericht op het voorkomen of vertragen van de vorming van tandsteen, wat ontstaat wanneer tandplaque neerslaat met calciumzouten. Ze bevatten doorgaans geen fluoride [5](#page=5). * **Actieve bestanddelen:** * Zinkchloride 0,5% gecombineerd met zinkcitraat 2% [5](#page=5). * Pyrofosfaat 5% [5](#page=5). * Pyrofosfaat 3,3% gecombineerd met een copolymeer van 1% biedt de meeste effectiviteit tegen tandsteenvorming [5](#page=5). De voordelen van deze tandpasta's zijn nog onduidelijk en meer onderzoek is nodig [5](#page=5). #### 2.2.4 Tandpasta's voor gevoelige tanden Deze tandpasta's zijn ontworpen om de overgevoeligheid van dentine te verminderen. Een aanzienlijk placebo-effect is hierbij aanwezig [5](#page=5). * **Actieve bestanddelen:** * **Kaliumzouten:** Reduceren de excitatie van zenuwuitlopers door het veranderen van het membraanpotentiaal. Voorbeelden zijn kaliumnitraat 5% (beperkte evidentie), kaliumchloride en kaliumcitraat (beperkt aantal studies) [5](#page=5). * **Strontiumchloride:** Niet combineerbaar met fluoride, omdat de vorming van strontiumfluoride zowel het fluoride als het strontiumchloride zal verminderen [5](#page=5). * **Fluorideverbindingen:** Deze werken via een hoge concentratie calciumfluoride (CaF) neerslag, en zijn meestal enkel verkrijgbaar bij de apotheker [5](#page=5). #### 2.2.5 Tandpasta's voor 'witte' tanden Deze tandpasta's zijn de laatste decennia populairder geworden. Sommige bevatten een sterker schuurmiddel om verkleuringen te verwijderen, wat echter kan leiden tot dentinegevoeligheid en tandvleesirritatie, afhankelijk van de dosis. Actieve bestanddelen zijn onder andere waterstofperoxide en carbamide peroxide [5](#page=5). #### 2.2.6 Tandpasta's tegen erosie Er zijn nieuwe producten op de markt, maar de wetenschappelijke onderbouwing is beperkt en de samenstelling is vaak onduidelijk. Deze tandpasta's bevatten extra fluoride, maar het precieze nut hiervan is nog niet vastgesteld [6](#page=6). #### 2.2.7 Homeopathische tandpasta's Essentiële oliën, zoals menthol, ontbreken in deze tandpasta's omdat ze niet compatibel zijn met homeopathische middelen en ertegen werken. Ze bevatten wel fluoride [6](#page=6). #### 2.2.8 Tandpasta's voor kinderen Kinder-tandpasta's zijn per milliliter vaak twee keer zo duur als die voor volwassenen. Meestal verschillen ze amper van volwassen tandpasta's, met uitzondering van de kleur en smaak. De hoeveelheid tandpasta die gebruikt wordt, is echter wel belangrijk [6](#page=6). * **Adviezen rond tandpastagebruik bij kinderen:** * **6 maanden – 2 jaar:** 500 ppm fluoride na doorbraak van de eerste melktand; 2 keer per dag een hoeveelheid ter grootte van een erwt [6](#page=6). * **2 jaar – 6 jaar:** 1000 ppm fluoride, enkel indien het kind kan spuwen; 2 keer per dag een hoeveelheid ter grootte van een erwt [6](#page=6). * **Boven de 6 jaar:** 1450 ppm fluoride; 2 keer per dag een hoeveelheid van 1-2 cm [6](#page=6). #### 2.2.9 Tandpasta's voor gebruik bij xerostomie Xerostomie, een drogemondsyndroom door te weinig speekselproductie, verhoogt het risico op erosie en cariës. Tandpasta's voor xerostomie bevatten fluoride, maar vermijden natriumlaurylsulfaat (NLS) omdat dit de speelfilm kan aantasten, wat resulteert in een ruw gevoel op de slijmvliezen dat langzaam herstelt. Deze tandpasta's bevatten vaak een enzymsysteem dat een deel van de speelfunctie overneemt. Producten zoals Biotene en Bioxtra worden veel gebruikt voor comfort en het bestrijden van uitdroging van de mond. Ze kunnen ook nuttig zijn bij mensen die 's nachts met open mond ademen, waardoor de mond uitdroogt en tandplak en gingivitis kan ontstaan; in zulke gevallen wordt aangeraden de tanden 's avonds in te smeren met een gel tegen xerostomie [6](#page=6). #### 2.2.10 Remineraliserende tandpasta's Deze tandpasta's bevatten CPP-ACP (caseïne fosfopeptide gestabiliseerd amorf calciumfosfaat) en hebben een remineraliserend effect, mede door de aanwezigheid van caseïne. Ze zijn minder effectief bij hoge zuurbelasting en werken het best wanneer ze 's avonds worden aangebracht om de remineralisatie te stimuleren en maximaal herstel te bevorderen. Deze producten zijn niet bruikbaar bij koemelkallergie vanwege het caseïnegehalte [6](#page=6). #### 2.2.11 Tandpasta's en aften Aften worden niet direct veroorzaakt door tandpasta's, maar ingrediënten zoals natriumlaurylsulfaat (NLS) kunnen bij gevoelige personen de frequentie van aftenafleveringen verhogen. NLS is een detergent dat voor het schuimende karakter van tandpasta zorgt [6](#page=6). --- # Chemische plaquecontrole: mondspoelmiddelen Dit onderdeel behandelt chemische plaquecontrole door middel van mondspoelmiddelen, inclusief hun achtergrond, actieve ingrediënten en de rol van alcohol. ### 4.1 Achtergrond Perfecte mondhygiëne is niet voor iedereen haalbaar, bijvoorbeeld voor jongeren, personen met een beperking, na chirurgische ingrepen in de mond, of voor kwetsbare ouderen. In dergelijke gevallen kan een biofilmremmend mondspoelmiddel worden gebruikt als aanvulling op of tijdelijke vervanging van mechanische mondhygiëne. Echter, een mondspoelmiddel als preventief middel is minder effectief wanneer er reeds biofilm, tandsteen of gingivitis aanwezig is, wanneer het niet gecombineerd wordt met professionele reiniging, of wanneer het niet samengaat met mondhygiëne-instructies [7](#page=7). ### 4.2 Actieve ingrediënten #### 4.2.1 Indeling op basis van eigenschappen en werking Mondspoelmiddelen kunnen worden ingedeeld op basis van hun eigenschappen en werking: * **Cosmetica:** Deze hebben weinig tot geen effect op biofilmaccumulatie en vereisen eerst een grondige reiniging. Voorbeelden zijn middelen met Sanquinarine (bv. Viadent) die potentieel effectief zijn bij precancereuze leukoplakie, oxiderende agentia (bv. Vitint), Hexetidine (in hoge concentraties kan dit leiden tot orale desquamatie en smaakverstoringen, bv. Hextril, Givalex), en Halogenen zoals povidone-iodine (bv. Isobetadine, Perimed, Iodex buccaal) [7](#page=7). * **Plaque-remmend:** Deze fungeren als hulpmiddel bij onvoldoende mechanische mondhygiëne [7](#page=7). * **Cetyl pyridinium chloride (CPC):** Vergemakkelijkt de afbraak van tandplak, maar kan een brandend gevoel veroorzaken, leiden tot lichte verkleuringen bij langdurig gebruik, en verhoogde tandsteenvorming bevorderen (bv. Oral-B, Scope) [7](#page=7). * **Essentiële oliën:** Hebben een antibacteriële werking maar kunnen een brandend gevoel en een bittere smaak geven. Hun lage zuurtegraad kan erosie veroorzaken en ze bevatten vaak alcohol (bv. Listerine) [7](#page=7). * **Triclosan:** Toont geen effect op biofilm of het glycolytisch vermogen van biofilm (bv. Plax) [7](#page=7). * **Plaque-inhiberend:** Deze hebben weinig tot geen effect op de initiële biofilmaccumulatie, maar remmen de accumulatie zodanig dat gingivitis wordt tegengegaan, en kunnen mechanische mondhygiëne tijdelijk vervangen [8](#page=8). * **Chloorhexidine (CHX):** Dit middel wordt als superieur beschouwd vanwege: * **Substantiviteit:** CHX bindt aan tanden, mucosa en speeksel, waardoor het gedurende 8 tot 12 uur langzaam wordt vrijgezet en zijn antibacteriële activiteit behoudt [8](#page=8). * **Micelvorming:** Antiseptica hebben een kritische micelconcentratie (CMC). Een hogere CMC correleert met een beter antiplaque-effect, en een zeer hoge CMC biedt een superieure werking [8](#page=8). * **Fluoride toevoeging:** De toevoeging van fluoride aan CHX leidt tot een lagere reductie van biofilm en gingivitis [8](#page=8). **Nevenwerkingen van CHX:** * Verkleuringen van tanden, tong en restauraties (minder indien alcoholvrij), afhankelijk van concentratie en persoonsgebonden factoren [8](#page=8). * Parotiszwelling (zeldzaam) door verhoogde exfoliatie van epitheelcellen uit de speekselklierafvoergangen, wat leidt tot verstopping [8](#page=8). * Aantasting van de smaak (reversibel, minder indien alcoholvrij) [8](#page=8). * Irritatie van zachte weefsels (niet dosisafhankelijk) [8](#page=8). * Vorming van (subgingivaal) tandsteen [8](#page=8). * Branderig gevoel [8](#page=8). **Soorten CHX:** * **Mondspoelmiddel:** Langdurig gebruik vereist spoelen met een lage concentratie voor partiële biofilmreductie. Spoelen is niet altijd evident voor mensen met mentale beperkingen. Concentraties variëren: 0,2% (bv. Periogard Chlorohex, Corsodyl), 0,12% (bv. Derio Plus, Perio Aid, Parodex, Parodontax Forte, Dentio), en 0,05% (bv. Perio-aid, Dentio) [8](#page=8). * **Spray:** Beschikbaar in 0,2% (bv. Corsodyl) en 0,12% (bv. Perio-aid) [8](#page=8). * **Gel:** CHX diffundeert moeilijk uit gel en dient bij voorkeur op een droog oppervlak te worden aangebracht. Een concentratie van 1% is beschikbaar (bv. Corsodyl) [8](#page=8). * **Lakken en vernissen:** Bieden effectieve reductie van cariësontwikkeling. Ze verdwijnen na ongeveer 2 jaar en worden 4 keer per jaar aanbevolen (bij 6-7 jarigen). Voorbeelden zijn 1% CHX + 1% thymol (bv. Cervitec), 10% CHX (bv. Chlorzoin), en 38% CHX (bv. EC40 – Caries eX) [8](#page=8). Het inductie van een verschuiving in de orale microbiële flora vereist dat de basis preventieve maatregelen op orde zijn. Dit omvat het wegwerken van plaque-retentieplaatsen (bv. voorlopige vullingen, sealings, verwijderen van brackets). Een CHX-lak applicatie kan 3 keer plaatsvinden met telkens 1 week tussenpoos, waarbij altijd grondige plaqueverwijdering voorafgaand aan de applicatie essentieel is. Aanvulling met probiotica kan worden overwogen om de kolonisatie te sturen [8](#page=8). ### 4.3 Alcoholische basis Mondspoelmiddelen zonder alcohol zijn even effectief als die met alcohol [9](#page=9). **Redenen voor de toevoeging van alcohol:** * Oplossen van antimicrobiële ingrediënten om ze beschikbaar te maken [9](#page=9). * Oplossen van ingrediënten die smaak maskeren [9](#page=9). * Verlengen van de houdbaarheid van het product [9](#page=9). * Het mondspoelmiddel aangenamer maken in gebruik [9](#page=9). **Nadelen van de toevoeging van alcohol:** * Irritatie van zachte weefsels (met een lineair verband met de concentratie) [9](#page=9). * Verminderde kleurstabiliteit van tandkleurige restauraties [9](#page=9). * De adem kan naar alcohol ruiken [9](#page=9). * Er kunnen religieuze bezwaren zijn [9](#page=9). * Er wordt een verband onderzocht tussen alcoholgebruik en premaligne en maligne letsels in de mond [9](#page=9). > **Tip:** Bij het evalueren van mondspoelmiddelen is het belangrijk om de specifieke actieve ingrediënten en hun concentraties te overwegen, naast de aanwezigheid van alcohol, in relatie tot de individuele behoeften van de patiënt [7](#page=7) [8](#page=8) [9](#page=9). --- # Professionele mondzorg en preventie Dit onderwerp onderzoekt de rol van professionele reiniging en preventieve maatregelen in de bevordering van mondgezondheid. ### 4.1 De impact van professionele reiniging op mondgezondheid Regelmatige professionele reiniging, in combinatie met mondhygiëne-instructies en motivatie, heeft een significant positieve impact op de mondgezondheid. Een 30-jarige opvolging van patiënten in Zweden toonde aan dat deze aanpak resulteert in een zeer lage incidentie van cariëslaesies, parodontaal aanhechtingsverlies en tandverlies. Patiënten die het voordeel van een verzorgde mond beseffen, houden deze praktijken beter vol [7](#page=7). ### 4.2 Preventieve maatregelen in de algemene mondhygiëne Preventieve maatregelen zijn essentieel voor het behoud van een goede mondgezondheid. Hoewel traditionele methoden zoals het gebruik van tandpoeders en 'siwak' (een takje van *Salvadora persica*) in het verleden werden toegepast om verkleuringen te verwijderen en het tandvlees te verzorgen, is moderne mondzorg veelomvattender [1](#page=1). #### 4.2.1 Mechanische plaquecontrole – zelfzorgtechnieken Mechanische plaquecontrole omvat technieken die gebruikers thuis toepassen om tandplak te verwijderen. ##### 4.2.1.1 De tandenborstel * **Manuele tandenborstel:** * Veranderingen in het design van manuele tandenborstels hebben slechts een beperkt effect op de plakverwijdering; gemiddeld wordt slechts 60% van de tandplak verwijderd tijdens het poetsen [1](#page=1). * Een tandenborstel kan slechts ongeveer 1 millimeter diep subgingivaal plaque verwijderen en is niet effectief voor interproximale vlakken [1](#page=1). * Er is weinig recent onderzoek dat verschillende poetsmethoden vergelijkt [1](#page=1). * **Poetsmethoden:** * Voor volwassenen wordt de gemodificeerde Bassmethode aangeraden, hoewel dit niet de ideale methode is, is deze wel het meest haalbaar voor het grootste deel van de bevolking [1](#page=1). * Voor kinderen wordt een vereenvoudigde horizontale schrobmethode gebruikt, die meer ruimte tussen de tanden laat en minder diepe pockets reinigt [1](#page=1). * De tandenborstel dient steeds onder een hoek van 45 graden gehouden te worden [1](#page=1). * De gemiddelde poetstijd is slechts 50 seconden, waarvan slechts 10% van de tijd wordt besteed aan het poetsen van de linguale vlakken [1](#page=1). * De beste techniek is degene die de meeste plaque verwijdert én het meest geaccepteerd wordt door de gebruiker. Een eenvoudigere techniek die iets minder plaque verwijdert, is vaak te verkiezen boven een complexe techniek. De meeste poetsstudies kijken niet naar de gingivale gezondheid op lange termijn [1](#page=1). * **Bijzondere tandenborstels:** * **Solo tandenborstel:** Heeft slechts een haarpuntje, ideaal voor moeilijk bereikbare plaatsen, zoals bij orthodontie, en voor personen met een kokhalsreflex [1](#page=1). * **Orthodontische tandenborstel:** Ontworpen om rond orthodontische brackets te reinigen [1](#page=1). * **'Triple headed' tandenborstel:** Reinigt meerdere vlakken tegelijk, maar de efficiëntie is niet significant hoger dan die van een normale borstel. Vaak gebruikt bij mensen met een beperking [1](#page=1). * **Prothetische tandenborstel:** Groter dan een normale tandenborstel, bedoeld voor het reinigen van uitneembare protheses; het grotere deel is voor de buitenzijde en het kleinere topje voor de binnenzijde [1](#page=1). * **Kindertandenborstel:** Verkrijgbaar in diverse maten en kleuren om kinderen te motiveren met poetsen te beginnen. Het reinigend vermogen van speciale kindertandenborstels is vaak lager; een normale tandenborstel van de juiste maat is te verkiezen. Een maat te klein is beter dan een maat te groot [1](#page=1). ##### 4.2.1.2 Abrasiviteit van tandpasta's * Er is geen wettelijke verplichting om de abrasiviteit van tandpasta's op de verpakking te vermelden, aangezien er geen gestandaardiseerde meetmethode bestaat [7](#page=7). * De abrasiviteit van een poetsbeurt hangt af van meerdere factoren, waaronder de tandpasta, de poetsmethode (techniek, frequentie, druk), de haren van de borstel en voedingsgewoonten [7](#page=7). * Pogingen tot standaardisatie zijn gaande, maar weinig producten geven deze informatie weer. Gebruikte schalen zijn onder andere Radiotracer Dentine Abrasivity (RDA) rond de 100 (bereik 50-200) en Radiotracer Enamel Abrasivity (REA) rond de 10 [7](#page=7). #### 4.2.2 Chemische plaquecontrole Chemische plaquecontrole, vaak in de vorm van mondspoelmiddelen, wordt gebruikt als aanvulling op of tijdelijke vervanging van mechanische mondhygiëne, met name voor personen voor wie perfecte mondhygiëne niet haalbaar is (jongeren, personen met beperkingen, na mondoperaties, kwetsbare ouderen) [7](#page=7). * **Beperkingen van mondspoelmiddelen:** * Minder effectief bij reeds aanwezige biofilm, tandsteen of gingivitis [7](#page=7). * Minder effectief wanneer niet gecombineerd met professionele reiniging [7](#page=7). * Minder effectief wanneer niet gecombineerd met mondhygiëne-instructies [7](#page=7). * **Actieve ingrediënten in mondspoelmiddelen:** * **Cosmetica:** Hebben weinig tot geen effect op biofilmaccumulatie en vereisen eerst een grondige reiniging [7](#page=7). * **Sanquinarine** (bv. Viadent): Wordt geassocieerd met precancereuze leukoplakie [7](#page=7). * **Oxiderende agentia** (bv. Vitint) [7](#page=7). * **Hexetidine:** Kan bij hoge concentraties orale desquamatie (afschilvering) en verstoorde smaak veroorzaken (bv. Hextril, Givalex) [7](#page=7). * **Halogenen (povidone-iodine)** (bv. Isobetadine, Perimed, Iodex buccaal) [7](#page=7). * **Plaque-remmend (hulpmiddel bij onvoldoende mechanische mondhygiëne):** * **Cetyl pyridinium chloride (CPC):** Vergemakkelijkt de desintegratie van tandplak. Kan leiden tot een brandend gevoel, lichte verkleuring bij langdurig gebruik en verhoogde tandsteenvorming (bv. Oral-B, Scope) [7](#page=7). * **Essentiële oliën:** Werken antibacterieel maar kunnen een brandend gevoel en een bittere smaak geven. De lage zuurgraad kan erosie veroorzaken en veel van deze oliën bevatten alcohol (bv. Listerine) [7](#page=7). * **Triclosan:** Heeft geen bewezen effect op biofilm of het glycolytisch vermogen van biofilm (bv. Plax) [7](#page=7). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Tandplaque | Een kleverige, kleurloze biofilm die zich vormt op de tanden en bestaat uit bacteriën en voedselresten. Deze biofilm is de primaire oorzaak van tandbederf en tandvleesaandoeningen. | | Subgingivale plaque | Tandplaque die zich onder de tandvleesrand bevindt. Deze is vaak moeilijker te verwijderen met standaard poetsmethoden en vereist specifieke interdentale reinigingstechnieken of professionele zorg. | | Interproximale vlakken | De oppervlakken van de tanden die grenzen aan aangrenzende tanden. Deze gebieden zijn vaak moeilijk bereikbaar voor traditionele tandenborstels en vereisen het gebruik van flossdraad, interdentale borsteltjes of tandenstokers. | | Gingivale gezondheid | De conditie van het tandvlees. Een goede gingivale gezondheid betekent gezond, roze tandvlees dat niet bloedt bij het poetsen of flossen en vrij is van ontsteking. | | Kokhalsreflex | Een natuurlijke reactie van het lichaam die de neiging heeft om objecten die de keel raken uit te stoten. Sommige personen kunnen een overmatige kokhalsreflex ervaren bij het poetsen van de achterste tanden. | | Orthodontie | Een tak van de tandheelkunde die zich bezighoudt met de correctie van de stand van tanden en kaken. Beugels en andere apparatuur kunnen de mondhygiëne bemoeilijken. | | Prothetische tandenborstel | Een speciaal ontworpen tandenborstel voor het reinigen van uitneembare gebitsprotheses. Deze borstels hebben vaak een grotere kop en een kleinere, puntige kop voor het reinigen van specifieke oppervlakken. | | Elektrische tandenborstel | Een tandenborstel die mechanische bewegingen gebruikt (zoals rotatie, oscillatie of sonische trillingen) om tandplaque te verwijderen. Veel studies tonen aan dat deze effectiever kunnen zijn dan manuele tandenborstels. | | Rotation oscillation | Een bewegingstype dat gebruikt wordt door sommige elektrische tandenborstels, waarbij de borstelkop snel roteert en oscilleert. Deze techniek is bewezen effectief in het verwijderen van tandplaque. | | Sonische tandenborstel | Een type elektrische tandenborstel dat een hoge frequentie trilbeweging genereert om plaque te verwijderen. De snelle trillingen kunnen ook helpen bij het verstoren van de plaquekolonies. | | Interdentale reinigingsmiddelen | Hulpmiddelen die gebruikt worden om de ruimtes tussen de tanden te reinigen, zoals tandenstokers, soft-picks, interdentale borsteltjes en flosdraad. | | Tongschraper | Een instrument dat gebruikt wordt om de tong te reinigen en voedselresten, bacteriën en dode cellen te verwijderen. Dit kan bijdragen aan een betere mondgeur en smaakperceptie. | | Monddouche | Een apparaat dat een pulserende waterstraal produceert om voedselresten en losse plaque te verwijderen. Het plaqueverwijderend vermogen is echter beperkt. | | Bacteriemie | De aanwezigheid van bacteriën in de bloedbaan. Dit kan een risico vormen, vooral bij personen met een verzwakt immuunsysteem of bij bepaalde medische ingrepen. | | Tandpasta | Een pasta die gebruikt wordt in combinatie met een tandenborstel om de tanden te reinigen en de mondhygiëne te verbeteren. Tandpasta's bevatten diverse actieve ingrediënten. | | Cariostatisch | Een eigenschap die de vorming of progressie van cariës (tandbederf) remt. Fluoride is een voorbeeld van een cariostatisch ingrediënt in tandpasta. | | Microbiële contaminatie | De aanwezigheid van schadelijke micro-organismen (bacteriën, virussen, schimmels) op de tandenborstel of in de mond. | | Schuurmiddelen | Ingrediënten in tandpasta die helpen bij het mechanisch verwijderen van tandplaque en verkleuringen door wrijving. | | Detergenten | Oppervlakteactieve stoffen in tandpasta die helpen bij het afbreken en verwijderen van plaque en vuil, en voor schuimvorming zorgen. Natriumlaurylsulfaat (NLS) is een veelgebruikt detergent. | | Buffers | Stoffen in tandpasta die helpen de pH-waarde te stabiliseren en te handhaven, wat belangrijk kan zijn voor de effectiviteit van andere ingrediënten. | | Bewaarmiddelen | Ingrediënten die worden toegevoegd aan tandpasta om de houdbaarheid te verlengen door de groei van micro-organismen te voorkomen. | | Vulstoffen | Ingrediënten die aan tandpasta worden toegevoegd om de consistentie en eigenschappen te verbeteren, en om de tube te vullen. | | Anti-caries tandpasta's | Tandpasta's die speciaal zijn samengesteld om tandbederf te voorkomen, voornamelijk door de toevoeging van fluoride. | | Fluoride | Een mineraal dat essentieel is voor de remineralisatie van tandglazuur en de weerstand tegen tandbederf verhoogt. | | Natriumfluoride (NaF) | Een veelgebruikte en effectieve fluorideverbinding in tandpasta's voor cariëspreventie. | | Natrium monofluorofosfaat (NMFP) | Een andere fluorideverbinding die gebruikt wordt in tandpasta's en die goed compatibel is met diverse schuurmiddelen. | | Tinfuoride (SnF2) | Een fluorideverbinding met antibacteriële eigenschappen die ook helpt bij dentineovergevoeligheid, maar mogelijke nadelen heeft zoals verkleuring en een metaalachtige smaak. | | Amine fluoride (AmF) | Een organische fluorideverbinding met antibacteriële en oppervlaktespanning verlagende eigenschappen, die ook kan fungeren als detergent. | | ppm (parts per million) | Een maateenheid die wordt gebruikt om de concentratie van fluoride in tandpasta aan te geven. Hogere concentraties bieden doorgaans betere bescherming tegen cariës. | | Anti-plaque tandpasta's | Tandpasta's die ingrediënten bevatten die de vorming of accumulatie van tandplaque tegengaan. | | Gingivitis | Ontsteking van het tandvlees, vaak veroorzaakt door de ophoping van tandplaque. Symptomen zijn roodheid, zwelling en bloeden van het tandvlees. | | Metaalzouten | Zouten van metalen die in tandpasta's kunnen worden gebruikt vanwege hun antibacteriële eigenschappen of effecten op de adem. | | Chloorhexidine (CHX) | Een krachtig antibacterieel middel dat vaak wordt gebruikt in mondspoelmiddelen en tandpasta's om plaque en gingivitis te bestrijden. Het kan echter bijwerkingen hebben zoals verkleuringen. | | Triclosan | Een antibacterieel middel dat vroeger veel in tandpasta's werd gebruikt, maar vanwege zorgen over resistentie en bijwerkingen minder populair is geworden. | | Anti-tandsteen tandpasta's | Tandpasta's die ingrediënten bevatten die de vorming van tandsteen, het verharde stadium van tandplaque, helpen voorkomen of vertragen. | | Tandsteen | Gekalificeerde tandplaque die zich aan de tanden hecht en de voortgang van tandvleesaandoeningen kan bevorderen. | | Pyrofosfaat | Een stof die wordt gebruikt in tandpasta's om de vorming van tandsteen te remmen door te voorkomen dat calciumzouten zich in de plaque neerslaan. | | Tandpasta's voor gevoelige tanden | Tandpasta's die speciaal zijn samengesteld om de gevoeligheid van tanden te verminderen, vaak door de stimulatie van zenuwuiteinden of het blokkeren van dentinetubuli. | | Kaliumzouten | Ingrediënten in tandpasta's voor gevoelige tanden die kunnen helpen de prikkeling van zenuwuiteinden te verminderen. | | Kaliumnitraat | Een kaliumzout dat wordt gebruikt om de gevoeligheid van tanden te verminderen door de zenuwen minder prikkelbaar te maken. | | Strontiumchloride | Een ingrediënt dat soms in tandpasta's voor gevoelige tanden wordt gebruikt, maar niet goed combineert met fluoride. | | Tandpasta's voor 'witte' tanden | Tandpasta's die abrasievere ingrediënten bevatten om verkleuringen van het tandoppervlak te verwijderen en tanden witter te maken. | | Waterstofperoxide | Een oxiderend middel dat wordt gebruikt in tandpasta's voor het witter maken van tanden, vergelijkbaar met bleekmiddelen. | | Carbamide peroxide | Een chemische verbinding die, net als waterstofperoxide, wordt gebruikt voor het bleken van tanden. | | Tandpasta's tegen erosie | Tandpasta's die bedoeld zijn om de effecten van tanderosie, de slijtage van tandglazuur door zuren, tegen te gaan. Vaak bevatten ze extra fluoride. | | Homeopathische tandpasta's | Tandpasta's die gebaseerd zijn op homeopathische principes, waarbij etherische oliën vaak ontbreken vanwege incompatibiliteit. | | Tandpasta's voor kinderen | Tandpasta's die speciaal zijn geformuleerd voor kinderen, vaak met aangepaste smaken en kleuren, en met aanbevolen fluorideconcentraties voor hun leeftijd. | | Xerostomie | Een medische term voor een droge mond, wat een gevolg is van onvoldoende speekselproductie. Dit verhoogt het risico op tandbederf en erosie. | | Natriumlaurylsulfaat (NLS) | Een veelgebruikt detergent in tandpasta's dat schuim vormt en helpt bij het reinigen, maar bij sommige mensen irritatie of aften kan veroorzaken. | | Speekselfunctie | De diverse rollen die speeksel speelt in de mond, waaronder bevochtiging, bescherming van slijmvliezen, neutraliseren van zuren, en het starten van de vertering. | | Remineraliserende tandpasta's | Tandpasta's die ingrediënten bevatten zoals CPP-ACP die helpen bij het herstel van de mineralen in het tandglazuur. | | CPP-ACP (caseïne fosfopeptide gestabiliseerd amorf calciumfosfaat) | Een bioactief bestanddeel dat in remineraliserende tandpasta's wordt gebruikt om de remineralisatie van tandglazuur te bevorderen. | | Aften | Kleine, pijnlijke zweertjes die zich in de mond kunnen vormen. Sommige ingrediënten in tandpasta kunnen bij gevoelige personen aften uitlokken. | | Abrasiviteit | Het schurende vermogen van een tandpasta, dat bepaalt hoe effectief het tandplaque en verkleuringen kan verwijderen, maar ook het risico op slijtage van tandglazuur en dentine. | | Radiotracer Dentine Abrasivity (RDA) | Een gestandaardiseerde schaal die de abrasiviteit van tandpasta's op dentine meet. | | Radiotracer Enamel Abrasivity (REA) | Een gestandaardiseerde schaal die de abrasiviteit van tandpasta's op tandglazuur meet. | | Mechanische plaquecontrole | Het fysiek verwijderen van tandplaque van de tanden en tandvleesranden met behulp van tandenborstels, flosdraad en andere hulpmiddelen. | | Professionele reiniging | Tandheelkundige procedures uitgevoerd door een mondhygiënist of tandarts om tandplaque, tandsteen en verkleuringen te verwijderen. | | Mondgezondheid | De algehele gezondheid van de mond, inclusief tanden, tandvlees, tong en slijmvliezen. | | Cariëslaesies | Beschadigingen van het tandglazuur veroorzaakt door tandbederf. | | Parodontaal aanhechtingsverlies | Het verlies van weefsel dat de tanden ondersteunt, als gevolg van parodontitis (ernstige tandvleesontsteking). | | Chemische plaquecontrole | Het gebruik van chemicaliën, zoals in mondspoelmiddelen, om de groei van tandplaque te remmen of te verwijderen. | | Biofilm | Een gemeenschap van micro-organismen, zoals bacteriën, die zich aan een oppervlak hechten en omgeven zijn door een zelfgeproduceerde matrix. Tandplaque is een voorbeeld van een orale biofilm. | | Mondspoelmiddel | Een vloeistof die gebruikt wordt om de mond te spoelen, vaak met als doel het verminderen van bacteriën, het verfrissen van de adem of het helpen bij de controle van tandplaque. | | Cosmetica (mondspoelmiddelen) | Mondspoelmiddelen die voornamelijk bedoeld zijn voor de verbetering van de mondgeur en smaak, met weinig tot geen effect op biofilmaccumulatie. | | Plaqueremmend (mondspoelmiddelen) | Mondspoelmiddelen die ingrediënten bevatten die helpen bij het verminderen van tandplaque of het vergemakkelijken van de mechanische verwijdering ervan. | | Plaque-inhiberend (mondspoelmiddelen) | Mondspoelmiddelen die de accumulatie van tandplaque kunnen remmen en daarmee gingivitis tegengaan. | | Substantiviteit | Het vermogen van een stof om zich te hechten aan oppervlakken (zoals tanden en slijmvliezen) en daar gedurende langere tijd actief te blijven. | | Micelvorming | Het proces waarbij bepaalde moleculen, zoals surfactanten, zich organiseren tot microscopische clusters genaamd micellen. Dit speelt een rol in de effectiviteit van sommige antiseptica. | | Kritische micel concentratie (CMC) | De concentratie waaraan een surfactant moet voldoen om micellen te vormen. Een hogere CMC kan geassocieerd worden met een beter antiplaque-effect. | | Orale desquamatie | Het afschilferen van de epitheelcellen van het mondslijmvlies, wat een mogelijke bijwerking is van sommige mondspoelmiddelen met hoge concentraties. | | Oxiderende agentia | Stoffen die zuurstof afgeven en oxidatie veroorzaken, wat kan helpen bij het verwijderen van vlekken of het bestrijden van bacteriën. | | Halogenen | Een groep elementen die, wanneer gecombineerd met andere stoffen, antibacteriële eigenschappen kunnen hebben in mondspoelmiddelen, zoals povidon-jodium. | | Cetyl pyridinium chloride (CPC) | Een antiseptisch middel dat wordt gebruikt in mondspoelmiddelen om de groei van bacteriën te remmen en tandplaque te helpen afbreken. | | Essentiële oliën | Geconcentreerde plantaardige extracten die vaak antibacteriële eigenschappen hebben en gebruikt worden in mondspoelmiddelen, maar zuur kunnen zijn en erosie kunnen veroorzaken. | | Alcoholische basis (mondspoelmiddelen) | De aanwezigheid van alcohol in mondspoelmiddelen, dat helpt bij het oplossen van ingrediënten, het verlengen van de houdbaarheid en het verfrissen van de adem, maar ook nadelen kan hebben. | | Premaligne letsels | Weefselafwijkingen in de mond die een verhoogd risico op het ontwikkelen van mondkanker met zich meebrengen. | | Maligne letsels | Kankergezwellen in de mond. | | Parotiszwelling | Zwelling van de oorspeekselklier, wat een zeldzame bijwerking kan zijn van het gebruik van chloorhexidine. | | Tandkleurige restauraties | Tandvullingen, kronen of veneers die de natuurlijke kleur van de tanden nabootsen. | | Openmondademhaling | Een ademhalingspatroon waarbij voornamelijk door de mond wordt geademd, wat kan leiden tot een droge mond. | | Gel tegen xerostomie | Een gel die speciaal is geformuleerd om de symptomen van een droge mond te verlichten en de mond vochtig te houden. | | Emulsie | Een mengsel van twee vloeistoffen die normaal gesproken niet mengbaar zijn, zoals olie en water. |

# Mechanische plaquecontrole Mechanische plaquecontrole is essentieel voor het behoud van mondgezondheid door middel van verschillende reinigingsmethoden en hulpmiddelen [1](#page=1). ## 1 Mechanische plaquecontrole Mechanische plaquecontrole omvat diverse zelfzorgtechnieken en professionele zorgmethoden gericht op het verwijderen van tandplak [1](#page=1) [7](#page=7). ### 1.1 Zelfzorgtechnieken Zelfzorgtechnieken voor mechanische plaquecontrole omvatten het gebruik van tandenborstels, interdentale reinigingsmiddelen, tongschrapers en tandpasta's [1](#page=1) [3](#page=3) [5](#page=5). #### 1.1.1 De tandenborstel De tandenborstel is een fundamenteel hulpmiddel voor mechanische plaquecontrole. ##### 1.1.1.1 De manuele tandenborstel Manuele tandenborstels verwijderen doorgaans slechts ongeveer 60% van de tandplak en kunnen slechts 1 mm diep subgingivaal reinigen, waardoor ze minder effectief zijn voor interproximale vlakken. Verschillende poetsmethoden bestaan, waaronder de gemodificeerde Bass-methode voor volwassenen, die als de meest haalbare wordt beschouwd voor het grootste deel van de bevolking, en een vereenvoudigde horizontale schrobmethode voor kinderen. De tandenborstel wordt idealiter onder een hoek van 45° gehouden, met een gemiddelde poetstijd van 50 seconden, waarvan slechts een klein deel wordt besteed aan het poetsen van de tongzijde (linguaal). De meest effectieve techniek is degene die de meeste plaque verwijdert en het meest acceptabel is voor de gebruiker, waarbij eenvoud vaak de voorkeur heeft, zelfs als dit ten koste gaat van maximale plaqueverwijdering op korte termijn [1](#page=1). Er bestaan diverse bijzondere vormen van manuele tandenborstels: * **Solo tandenborstel:** Met een enkele haarpunt, ideaal voor moeilijk bereikbare plaatsen zoals bij orthodontie of voor personen met kokhalsreflexen [1](#page=1). * **Orthodontische tandenborstel:** Ontworpen voor het reinigen rond orthodontische brackets [1](#page=1). * **'Triple headed' tandenborstel:** Hiermee kunnen meerdere vlakken tegelijk worden gepoetst, vaak gebruikt bij mensen met een beperking. De efficiëntie is echter niet significant hoger dan die van een normale borstel [1](#page=1). * **Prothetische tandenborstel:** Groter dan een normale tandenborstel, bedoeld voor het reinigen van uitneembare protheses [1](#page=1). * **Kindertandenborstel:** Gemaakt in diverse maten en kleuren om kinderen te motiveren tot poetsen, hoewel het reinigend vermogen vaak lager is dan dat van een normale borstel [1](#page=1). ##### 1.1.1.2 Elektrische tandenborstel Elektrische tandenborstels, met name die met ronde borstelkopjes, zijn bewezen effectiever in plaqueverwijdering dan manuele tandenborstels. Ze zijn duurder, maar verhogen de therapietrouw, vooral bij jongere leeftijdsgroepen. Een elektrische tandenborstel kan in dezelfde tijd aanzienlijk meer plaque verwijderen dan een manuele borstel; wat met elektrisch poetsen in 1 minuut wordt bereikt, vereist met een manuele borstel ongeveer 6 minuten. De "rotation oscillation" techniek, waarbij de borstelkop snel heen en weer beweegt, is de meest evidence-gebaseerde techniek voor dit type borstels, met voordelen voor de approximale vlakken en interdentale reiniging. Andere elektrische borsteltechnieken (lateral motion, circular, ultrasonic, counter oscillation) bieden geen superieure plaqueverwijdering ten opzichte van manuele borstels [2](#page=2). ##### 1.1.1.3 Sonische tandenborstel Sonische tandenborstels maken gebruik van een zeer hoge frequentie trilbeweging van de borstelharen, wat de verwijdering van plaque door trillingen in vloeistof vergemakkelijkt. Deze borstels zijn vaak kostbaar, en er is geen bewijs dat ze superieur zijn aan andere reinigingsmethoden [2](#page=2). ##### 1.1.1.4 Onderhoud en vervanging Zowel manuele als elektrische tandenborstels vereisen regelmatig onderhoud en vervanging. Versleten borstelharen verminderen het plaqueverwijderend vermogen aanzienlijk en kunnen schade veroorzaken. Regelmatig onderhoud is ook belangrijk vanwege de grote hoeveelheid bacteriën die zich op tandenborstels kunnen ophopen [2](#page=2). #### 1.1.2 Interdentale reinigingsmiddelen Naast tandenborstels zijn er diverse interdentale reinigingsmiddelen beschikbaar: * **Tandenstokers:** Hebben een beperkt plaqueverwijderend vermogen. Het nat maken van houten tandenstokers verzacht het materiaal, waardoor ze gemakkelijker tussen de tanden passen en splintervorming wordt verminderd [3](#page=3). * **Soft-picks:** Bieden een goed reinigend vermogen en bevinden zich qua effectiviteit tussen tandenstokers en interdentale borsteltjes [3](#page=3). * **Interdentale borsteltjes (ragers):** Hebben een goed reinigend vermogen, waarbij een iets groter borsteltje vaak effectiever is [3](#page=3). * **Flosdraad:** Biedt ook een goed reinigend vermogen en is verkrijgbaar in verschillende maten en varianten (gewaxt/ongewaxt) [3](#page=3). De keuze voor een specifiek interdentale reinigingsmiddel hangt af van de handigheid van de patiënt en de grootte en vorm van de interdentale ruimtes, en vereist oefening met de patiënt [3](#page=3). #### 1.1.3 Tongschraper Voedingsresten kunnen zich ophopen in de groeven en spleten van de tong. Deze kunnen worden verwijderd met een tongschraper, hoewel dit ook effectief kan met een normale tandenborstel. Tongreiniging kan leiden tot een verfijndere smaakperceptie en een betere mondgeur door het voorkomen van verrotting. Er is echter geen bewijs dat tongreiniging het aantal bacteriën op de tong vermindert [3](#page=3). #### 1.1.4 Monddouche Monddouches gebruiken pulserende vloeistof om de tanden te reinigen. Hoewel ze plaque kunnen verminderen, is hun plaqueverwijderend vermogen laag. Een potentieel risico is bacteriemie, waarbij bacteriën in de bloedbaan terechtkomen. Monddouches zijn doorgaans duur voor hun beperkte effectiviteit, maar kunnen eventueel gebruikt worden bij orthodontie [3](#page=3). #### 1.1.5 Tandpasta Tandpasta's bieden diverse voordelen bij het poetsen, waaronder het aangenamer maken van het poetsen, een frisse adem, verwijderen van verkleuringen en het bevatten van actieve ingrediënten zoals fluoride. Ze helpen ook bij het tegengaan van microbiële contaminatie van de tandenborstel [3](#page=3). ##### 1.1.5.1 Samenstelling van tandpasta Tandpasta's bestaan doorgaans uit water en bevochtigers (tot 75%), schuurmiddelen (1-2%), detergenten (1-2%, zoals natriumlaurylsulfaat, NLS), buffers, bewaarmiddelen, smaak- en kleurstoffen (2-3%), en vulstoffen (1-2%). De schuurmiddelen variëren en bepalen mede de prijs; sommige kunnen fluoride deactiveren. NLS is een oppervlaktespanningverlager die plaque helpt uiteenvallen, maar is niet compatibel met chloorhexidine [4](#page=4). ##### 1.1.5.2 Indeling op actieve ingrediënten Tandpasta's kunnen worden ingedeeld op basis van hun actieve ingrediënten: * **Anti-cariës tandpasta's:** Bevatten fluoride, dat de mineralisatie van het tandoppervlak bevordert. Verschillende soorten fluoride worden gebruikt [4](#page=4): * Natriumfluoride (NaF): Eenvoudig, goedkoop, effectief maar niet altijd compatibel met silicaten [4](#page=4). * Natrium monofluorofosfaat (NMFP): Complexer, geen interactie met schuurmiddelen [4](#page=4). * Tinfuoride (SnF2): Antimicrobieel, effectief tegen dentine overgevoeligheid, maar heeft bewaringsproblemen, een onaangename smaak en kan verkleuringen veroorzaken [4](#page=4). * Amine fluoride (AmF): Duur, organisch, antibacterieel en oppervlaktespanningsverlagend, waardoor NLS overbodig wordt [4](#page=4). De concentratie fluoride (uitgedrukt in ppm) correleert lineair met de klinische cariëspreventie, met een maximale aanbevolen waarde van 1500 ppm vrije fluorideionen [4](#page=4). * **Anti-plaque en gingivitis tandpasta's:** Ondersteunen de plaquecontrole en biofilmbeheersing. Actieve bestanddelen kunnen metaalzouten (zoals tinfluoride en zinkchloride), antibacteriële agentia (chloorhexidine, triclosan, aminefluoride) of combinaties daarvan bevatten. Chloorhexidine (CHX) is effectief, maar kan tandsteen en verkleuringen veroorzaken en is enkel voor tijdelijk gebruik [5](#page=5). * **Anti-tandsteen tandpasta's:** Gericht op het voorkomen van tandsteenvorming of het vertragen van de vorming ervan. Veelgebruikte actieve bestanddelen zijn zinkchloride, zinkcitraat en pyrofosfaat [5](#page=5). * **Tandpasta's voor gevoelige tanden:** Bedoeld om dentineovergevoeligheid te reduceren, met een significant placebo-effect. Actieve bestanddelen zijn kaliumzouten (kaliumnitraat, kaliumchloride, kaliumcitraat) die zenuwuitlopers minder prikkelbaar maken, en strontiumchloride. Fluorideverbindingen met hoge concentraties kunnen ook gebruikt worden [5](#page=5). * **Tandpasta's voor 'witte' tanden:** Bevatten vaak sterkere schuurmiddelen of blekende bestanddelen zoals waterstofperoxide en carbamide peroxide om verkleuringen te verwijderen. Nevenwerkingen kunnen dentinegevoeligheid en tandvleesirritatie zijn [5](#page=5). * **Tandpasta's tegen erosie:** Nieuwe producten met beperkte wetenschappelijke evidentie en onduidelijke samenstelling, vaak met extra fluoride [6](#page=6). * **Homeopathische tandpasta's:** Bevatten doorgaans geen essentiële oliën, maar wel fluoride [6](#page=6). * **Tandpasta's voor kinderen:** Verschillen voornamelijk in kleur en smaak, de prijs per milliliter is vaak hoger. Belangrijk is de juiste concentratie fluoride en de hoeveelheid tandpasta [6](#page=6): * 6 maanden - 2 jaar: 500 ppm, 2x/dag, 1 erwt [6](#page=6). * 2 jaar - 6 jaar: 1000 ppm, 2x/dag, 1 erwt (indien kind kan spuwen) [6](#page=6). * Boven 6 jaar: 1450 ppm, 2x/dag, 1-2 cm [6](#page=6). * **Tandpasta's voor gebruik bij xerostomie (droge mond):** Deze tandpasta's bevatten fluoride en vermijden natriumlaurylsulfaat (NLS), dat de speelfilm kan aantasten. Ze bevatten vaak enzymsystemen om de speelfunctie deels te vervangen. Producten zoals Biotene en Bioxtra bieden comfort en worden ook gebruikt bij openmondademhaling [6](#page=6). * **Remineraliserende tandpasta's:** Bevatten CPP-ACP (caseïne fosfopeptide gestabiliseerd amorf calciumfosfaat) en hebben een remineraliserend effect, met name bij voldoende aanwezigheid van mineralen en bij nachtelijk gebruik [6](#page=6). * **Tandpasta's en aften:** Er is geen bewijs dat tandpasta's aften veroorzaken, behalve mogelijk ingrediënten zoals NLS bij gevoelige personen [6](#page=6). ##### 1.1.5.3 Abrasiviteit van tandpasta's De abrasiviteit van tandpasta's is niet altijd verplicht vermeld op verpakkingen, aangezien er geen eenduidige meetmethode is. De schurendheid wordt beïnvloed door de tandpasta zelf, de poetsmethode, de borstelharen en voedingsgewoonten. Standaardisatiepogingen omvatten waarden zoals RDA (Radiotracer Dentine Abrasivity) rond 100 (bereik 50-200) en REA (Radiotracer Enamel Abrasivity) rond 10 [7](#page=7). ### 1.2 Professionele zorg Regelmatige professionele reiniging, gecombineerd met mondhygiëne-instructies en motivatie, kan leiden tot een zeer lage incidentie van cariës, parodontaal verlies en tandverlies. Dit werd aangetoond in een 30-jarige opvolging van patiënten in Zweden [7](#page=7). ### 1.3 Chemische plaquecontrole Chemische plaquecontrole, vaak in de vorm van mondspoelmiddelen, wordt gebruikt als aanvulling of tijdelijke vervanging van mechanische mondhygiëne, vooral wanneer perfecte mondhygiëne niet haalbaar is. Mondspoelmiddelen zijn minder effectief als preventief middel bij reeds aanwezige biofilm, tandsteen of gingivitis, of wanneer ze niet gecombineerd worden met professionele reiniging en mondhygiëne-instructies [7](#page=7). #### 1.3.1 Indeling op basis van eigenschappen en werking Mondspoelmiddelen kunnen worden ingedeeld in cosmetische middelen met weinig tot geen effect op biofilmaccumulatie, en plaque-remmende middelen die dienen als hulpmiddel bij onvoldoende mechanische mondhygiëne. Actieve ingrediënten in plaque-remmende spoelmiddelen zijn onder andere cetyl pyridinium chloride (CPC), essentiële oliën en triclosan. Deze middelen kunnen bijwerkingen hebben zoals brandend gevoel, verkleuringen en erosie door lage zuurgraad [7](#page=7). > **Tip:** De effectiviteit van mechanische plaquecontrole wordt sterk beïnvloed door de juiste techniek en consistentie, ongeacht het gebruikte hulpmiddel [1](#page=1). > > **Tip:** Bij het kiezen van een tandenborstel is de juiste maat cruciaal; een te kleine borstel is beter dan een te grote [1](#page=1). > > **Tip:** Wanneer de borstelharen van een tandenborstel verbogen zijn, is deze niet meer effectief voor plaqueverwijdering en dient te worden vervangen [2](#page=2). > > **Tip:** Het is essentieel om de juiste interdentale reinigingsmethode aan te leren en te oefenen met de patiënt [3](#page=3). > > **Tip:** Voor kinderen is het belangrijk de juiste hoeveelheid tandpasta met de aanbevolen fluorideconcentratie te gebruiken, aangepast aan de leeftijd [6](#page=6). --- # Tandpasta's en hun samenstelling Dit gedeelte bespreekt de rol en samenstelling van tandpasta's, inclusief de actieve ingrediënten voor verschillende doeleinden zoals anti-cariës, anti-plaque, tandsteenpreventie en gevoelige tanden [3](#page=3). ### 2.1 Waarom tandpasta? Poetsen met tandpasta biedt diverse voordelen: het verhoogt het poetscomfort, zorgt voor een frisse adem, verwijdert verkleuringen en bevat actieve ingrediënten zoals fluoride die cariës helpen remmen. Daarnaast kan het de microbiële contaminatie van de tandenborstel tegengaan [3](#page=3). ### 2.2 Samenstelling van tandpasta Tandpasta's bestaan uit verschillende componenten die elk een specifieke functie vervullen [4](#page=4). * **Water en bevochtigers:** Vormen tot 75% van de tandpasta en omvatten stoffen zoals sorbitol, glycerine en polyethyleenglycol (PEG) [4](#page=4). * **Schuurmiddelen:** De concentratie en soort schuurmiddelen variëren sterk tussen tandpasta's en beïnvloeden mede de prijs. Sommige schuurmiddelen kunnen fluoride deactiveren [4](#page=4). * **Detergenten (oppervlaktespanningsverlagers):** Vergemakkelijken de afbraak van plaque. Natriumlaurylsulfaat (NLS) is een voorbeeld dat niet compatibel is met chloorhexidine [4](#page=4). * **Buffers, bewaarmiddelen, smaak- en kleurstoffen:** Buffers, zoals fosfaatverbindingen, helpen de pH te stabiliseren. Bewaarmiddelen, zoals PHBA (parahydroxybenzoëzuur), kunnen bij sommige personen allergische reacties veroorzaken, leidend tot een branderig of prikkelend gevoel. Smaak- en kleurstoffen dragen bij aan de aantrekkelijkheid van de tandpasta. Deze componenten verschillen het meest per tandpasta [4](#page=4). * **Vulstoffen:** Deze stoffen worden toegevoegd om de eigenschappen van de tandpasta te verbeteren [4](#page=4). ### 2.3 Indeling op actieve ingrediënten Tandpasta's kunnen worden ingedeeld op basis van hun specifieke actieve ingrediënten en de doelen waarvoor ze zijn ontworpen [4](#page=4). #### 2.3.1 Anti-cariës tandpasta's Deze tandpasta's richten zich op het remmen van cariës door het wijzigen van de kinetiek aan het tandoppervlak, waardoor meer mineralen kunnen worden ingebouwd [4](#page=4). * **Soorten fluorideverbindingen:** * **Natriumfluoride (NaF):** Eenvoudig en goedkoop te produceren, biedt goede cariësprotectie. Niet altijd compatibel met bepaalde abrasiva zoals silicaten [4](#page=4). * **Natrium monofluorofosfaat (NMFP):** Gemakkelijk en goedkoop te produceren, een complexere molecule die geen interactie heeft met abrasiva [4](#page=4). * **Tinfuoride (SnF2):** Heeft antimicrobiële eigenschappen en kan helpen bij dentine overgevoeligheid door de dentinetubuli af te stoppen. Nadelen zijn een beperkte houdbaarheid (verlies van beschermend vermogen na 6 maanden), een metaalachtige smaak en mogelijke verkleuringen bij langdurig gebruik. Vaak gecombineerd met aminefluoride om deze nadelen te verminderen [4](#page=4). * **Aminefluoride (AmF):** Moeilijk en duur te produceren, een organische verbinding met antibacteriële en oppervlaktespanningsverlagende eigenschappen. Dit kan de noodzaak van een detergent zoals natriumlaurylsulfaat overbodig maken. De fluoride-ionen hechten goed aan het tandoppervlak [4](#page=4). Natriumfluoride wordt beschouwd als een zeer effectieve fluorideverbinding, hoewel het verschil met andere soorten minimaal is. Er is een lineaire correlatie tussen de fluor-concentratie en de klinische cariësremmende efficiëntie. De maximale waarde voor vrije fluoride-ionen is 1500 ppm; hogere concentraties zijn verkrijgbaar bij de apotheker. Een hogere ppm-waarde betekent meer bescherming [4](#page=4). > **Tip:** Langetermijndoel is een consistente fluorideconcentratie te behouden, waarbij de hoeveelheid gebruikte pasta kan variëren [4](#page=4). #### 2.3.2 Anti-plaque en gingivitis tandpasta's Deze tandpasta's ondersteunen de controle van de biofilm en de preventie van gingivitis, naast de mechanische verwijdering van plaque [5](#page=5). * **Actieve bestanddelen:** * **Metaalzouten:** Tinfluoride (SnF2) en zinkchloride (ZnCl) werken tegen slechte adem [5](#page=5). * **Antibacteriële agentia:** * **Chloorhexidine (CHX):** Inactivatie kan optreden door anionische detergenten. Het is effectief, maar kan leiden tot toename van tandsteen en verkleuringen, waardoor het enkel voor tijdelijk gebruik wordt aanbevolen [5](#page=5). * **Triclosan:** Vaak gecombineerd met een copolymeer (zinkcitraat/pyrofosfaat), wat resulteert in een reductie van biofilm en gingivitis. Dit is voornamelijk te vinden in Colgate producten [5](#page=5). * **Aminefluoride:** Heeft antibacteriële eigenschappen en fluoride voor het tandoppervlak, zoals in Elmex producten [5](#page=5). * **Combinaties:** Aminefluoride in combinatie met tinfluoride, zoals in Meridol [5](#page=5). #### 2.3.3 Anti-tandsteen tandpasta's Deze tandpasta's zijn gericht op het voorkomen van de vorming van nieuw tandsteen of het vertragen van de snelheid waarmee het ontstaat. Ze bevatten geen fluoride [5](#page=5). * **Actieve bestanddelen:** * Zinkchloride 0,5% + zinkcitraat 2% [5](#page=5). * Pyrofosfaat 5% [5](#page=5). * Pyrofosfaat 3,3% + copolymeer 1%: deze combinatie toont het meeste effect tegen tandsteenvorming [5](#page=5). De voordelen van deze tandpasta's zijn nog niet volledig bewezen en meer onderzoek is nodig [5](#page=5). #### 2.3.4 Tandpasta's voor gevoelige tanden Deze tandpasta's zijn ontworpen om de overgevoeligheid van dentine te verminderen, waarbij een significant placebo-effect aanwezig is [5](#page=5). * **Actieve bestanddelen:** * **Kaliumzouten:** Verminderen de excitatie van zenuwuitlopers door het veranderen van het membraanpotentiaal. * Kaliumnitraat 5%: Beperkte wetenschappelijke evidentie [5](#page=5). * Kaliumchloride [5](#page=5). * Kaliumcitraat: Onderbouwd door een beperkt aantal studies [5](#page=5). * **Strontiumchloride:** Niet combineerbaar met fluoride. Indien gecombineerd, vormt zich strontiumfluoride, wat zowel het fluoride als het strontiumchloride aantast [5](#page=5). * **Fluorideverbindingen:** Verkrijgbaar in hoge concentraties via calciumfluoride (CaF) neerslag, enkel op voorschrift verkrijgbaar [5](#page=5). #### 2.3.5 Tandpasta's voor 'witte' tanden Deze producten zijn de laatste tien jaar populair geworden en richten zich op het verwijderen van verkleuringen [5](#page=5). * **Actieve bestanddelen:** Sommige producten bevatten een sterker schuurmiddel [5](#page=5). * **Nevenwerkingen:** Mogelijke dentinegevoeligheid en irritatie van het tandvlees, afhankelijk van de dosis [5](#page=5). * **Bekende ingrediënten:** Waterstofperoxide en carbamide peroxide [5](#page=5). #### 2.3.6 Tandpasta's tegen erosie Voor tandpasta's gericht op het tegengaan van erosie is de wetenschappelijke evidentie beperkt en de samenstelling vaak onduidelijk. Ze bevatten extra fluoride, maar de specifieke voordelen daarvan zijn nog niet eenduidig vastgesteld [6](#page=6). #### 2.3.7 Homeopathische tandpasta's Deze tandpasta's bevatten geen essentiële oliën (zoals menthol) omdat deze niet compatibel zijn met homeopathische middelen. Ze bevatten wel fluoride [6](#page=6). #### 2.3.8 Tandpasta's voor kinderen Kindertandpasta's zijn vaak twee keer zo duur per milliliter als tandpasta's voor volwassenen. De samenstelling verschilt meestal enkel op het gebied van kleur en smaak. De hoeveelheid gebruikte tandpasta is wel belangrijk [6](#page=6). | Leeftijd | % Fluor | Hoeveelheid | Frequentie | | :--------------- | :------ | :---------- | :--------- | | 6 maand – 2 jaar | 500 ppm | 1 erwt | 2x/ dag | | 2 jaar – 6 jaar | 1000 ppm | 1 erwt | 2x/ dag | | Boven de 6 jaar | 1450 ppm | 1-2 cm | 2x/ dag | > **Tip:** Voor kinderen tussen 2 en 6 jaar is 1000 ppm fluoride aan te raden, maar alleen indien het kind kan spugen [6](#page=6). #### 2.3.9 Tandpasta's voor gebruik bij xerostomie Xerostomie, of het drogemondsyndroom, verhoogt het risico op erosie en cariës [6](#page=6). * **Samenstelling en effecten:** Deze tandpasta's bevatten fluoride en vermijden natriumlaurylsulfaat (NLS), dat de speelfilm kan verstoren en de slijmvliezen ruw kan doen aanvoelen. Ze bevatten vaak een enzymsysteem om een deel van de speelfunctie over te nemen [6](#page=6). * **Gebruik:** Vaak is een combinatie van producten nodig om uitdroging van de mond te voorkomen. Producten zoals Biotene en Bioxtra worden veel gebruikt vanwege hun comfort [6](#page=6). * **Toepassing bij openmondademhaling:** Deze tandpasta's kunnen ook worden gebruikt bij mensen met een openmondademhaling, waarbij de mond 's nachts uitdroogt en tandplak en gingivitis kan veroorzaken. 's Avonds kan een gel tegen xerostomie worden aangebracht [6](#page=6). #### 2.3.10 Remineraliserende tandpasta's Deze tandpasta's bevatten CPP-ACP (caseïne fosfopeptide gestabiliseerd amorf calciumfosfaat), wat een remineraliserend effect heeft, vooral in combinatie met caseïne uit melkproducten (niet bruikbaar bij koemelkallergie) [6](#page=6). > **Tip:** Remineraliserende tandpasta's werken het best wanneer er minimale zuurbelasting is en de remineralisatie reeds gaande is. Aanbrengen 's avonds kan de remineralisatie stimuleren en maximaal herstel bevorderen [6](#page=6). #### 2.3.11 Tandpasta's en aften Aften worden niet veroorzaakt door tandpasta's zelf, maar ingrediënten zoals natriumlaurylsulfaat (NLS) kunnen bij gevoelige personen de frequentie van aftes verhogen. NLS is een detergent dat zorgt voor het schuimende karakter van tandpasta [6](#page=6). --- # Chemische plaquecontrole en mondspoelmiddelen Dit onderwerp behandelt de toepassing van chemische middelen voor plaquecontrole, met een specifieke focus op mondspoelmiddelen, hun werkzame stoffen, mechanismen en mogelijke bijwerkingen. ### 3.1 Achtergrond van chemische plaquecontrole Perfecte mondhygiëne is niet altijd haalbaar voor iedereen, met name voor jongeren, personen met een beperking, na chirurgische ingrepen in de mond, en kwetsbare ouderen. In dergelijke gevallen kan een biofilmremmend mondspoelmiddel worden ingezet als aanvulling op, of tijdelijke vervanging van, mechanische mondhygiëne. Mondspoelmiddelen zijn minder effectief als preventief middel wanneer er reeds biofilm, tandsteen of gingivitis aanwezig is, wanneer ze niet gecombineerd worden met professionele reiniging, of wanneer ze niet gecombineerd worden met mondhygiëne-instructies [7](#page=7). ### 3.2 Actieve ingrediënten in mondspoelmiddelen De actieve ingrediënten in mondspoelmiddelen kunnen worden ingedeeld op basis van hun eigenschappen en werking [7](#page=7). #### 3.2.1 Cosmetische mondspoelmiddelen Deze middelen hebben weinig tot geen effect op de biofilmaccumulatie en vereisen dat de mond eerst zeer goed gereinigd wordt. Voorbeelden van ingrediënten in deze categorie zijn [7](#page=7): * **Sanquinarine:** Wordt gebruikt in producten zoals Viadent en kan helpen bij precancereuze leukoplakie [7](#page=7). * **Oxiderende agentia:** Een voorbeeld is Vitint [7](#page=7). * **Hexetidine:** Kan bij hoge concentraties leiden tot orale desquamatie (afschilvering) en een verstoorde smaak. Voorbeelden zijn Hextril en Givalex [7](#page=7). * **Halogenen (povidone-iodine):** Te vinden in producten zoals Isobetadine, Perimed en Iodex buccaal [7](#page=7). #### 3.2.2 Plaque-remmende mondspoelmiddelen Deze middelen dienen als hulpmiddel bij (onvoldoende) mechanische mondhygiëne. Enkele veelgebruikte ingrediënten zijn [7](#page=7): * **Cetyl pyridinium chloride (CPC):** Vergemakkelijkt het uiteenvallen van tandplak. Mogelijke neveneffecten zijn een brandend gevoel, kleine verkleuringen bij langer gebruik, en verhoogde tandsteenvorming. Voorbeelden zijn Oral-B en Scope [7](#page=7). * **Essentiële oliën:** Hebben een antibacteriële werking, maar kunnen een brandend gevoel en een bittere smaak veroorzaken. De lage zuurtegraad kan erosie veroorzaken, en deze oliën bevatten vaak alcohol. Listerine is een bekend voorbeeld [7](#page=7). * **Triclosan:** Heeft geen bewezen effect op biofilm of het glycolytisch vermogen van biofilm. Plax is een product dat triclosan bevat [7](#page=7). #### 3.2.3 Plaque-inhiberende mondspoelmiddelen Deze mondspoelmiddelen hebben weinig tot geen effect op de bestaande biofilmaccumulatie, maar remmen wel de vorming ervan, waardoor gingivitis wordt tegengegaan. Ze kunnen de mechanische mondhygiëne (tijdelijk) vervangen [7](#page=7). * **Chloorhexidine (CHX):** Wordt beschouwd als superieur [8](#page=8). * **Substantiviteit:** CHX bindt aan tanden, mucosa en speeksel, waardoor het gedurende 8 tot 12 uur langzaam wordt vrijgezet in de mond en zijn antibacteriële activiteit behoudt [8](#page=8). * **Micelvorming:** Antiseptica hebben een kritische micelconcentratie (CMC). Een hogere CMC leidt tot een beter antiplaqueffect [8](#page=8). * **Effectiviteit met fluoride:** De toevoeging van fluoride aan CHX kan leiden tot een lagere reductie van biofilm en gingivitis [8](#page=8). **Nevenwerkingen van CHX:** * Verkleuringen van tanden, tong, en restauraties (minder indien zonder alcohol, afhankelijk van concentratie en persoonsgebonden) [8](#page=8). * Parotiszwelling (zeldzaam), veroorzaakt door verhoogde exfoliatie van epitheelcellen van de speekselklier-afvoergangen [8](#page=8). * Aantasting van de smaak, wat reversibel is (minder indien zonder alcohol) [8](#page=8). * Irritatie van zachte weefsels (niet dosisafhankelijk) [8](#page=8). * Vorming van (subgingivaal) tandsteen [8](#page=8). * Branderig gevoel [8](#page=8). **Soorten CHX:** * **Mondspoelmiddel:** Langdurig gebruik wordt best met lage concentraties gedaan voor partiële biofilmreductie. Spoelen is niet evident voor mensen met mentale beperkingen. Concentraties variëren: 0,2% (Periogard Chlorohex, Corsodyl), 0,12% (Derio Plus, Perio Aid, Parodex, Parodontax Forte, Dentio), en 0,05% (Perio-aid, Dentio) [8](#page=8). * **Spray:** Verkrijgbaar in 0,2% (Corsodyl) en 0,12% (Perio-aid) [8](#page=8). * **Gel:** CHX diffundeert moeilijk vanuit gel en moet bij voorkeur op een droog oppervlak worden aangebracht. Verkrijgbaar in 1% (Corsodyl) [8](#page=8). * **Lakken en vernissen:** Deze bieden een effectieve reductie van cariësontwikkeling en blijven ongeveer twee jaar zitten. Ze worden aangeraden (voor kinderen van 6-7 jaar) vier keer per jaar toe te passen. Voorbeelden zijn 1% CHX + 1% thymol (Cervitec), 10% CHX (Chlorzoin), en 38% CHX (EC40 – Caries eX) [8](#page=8). **Toepassing van CHX:** * Er dient een inductieve verschuiving in de orale microbiële flora te worden nagestreefd, waarbij basis preventieve maatregelen op orde moeten zijn [8](#page=8). * Plaque-retentieplaatsen moeten worden weggewerkt, zoals voorlopige vullingen, sealings, en het verwijderen van brackets [8](#page=8). * CHX-lak kan drie keer worden aangebracht, met telkens één week tussenpoos [8](#page=8). * Altijd grondige plaqueverwijdering voorafgaand aan de applicatie is essentieel [8](#page=8). * Aanvulling met probiotica kan worden overwogen om de kolonisatie te sturen [8](#page=8). ### 3.3 Alcoholische basis in mondspoelmiddelen Mondspoelmiddelen zonder alcohol zijn even effectief als die met alcohol. De toevoeging van alcohol in mondspoelmiddelen dient verschillende doelen [9](#page=9): * Het oplosbaar maken van antimicrobiële ingrediënten, waardoor deze beschikbaar komen [9](#page=9). * Het oplosbaar maken van ingrediënten die de smaak maskeren [9](#page=9). * Het verlengen van de houdbaarheid van het product [9](#page=9). * Het aangenamer maken van het mondspoelmiddel [9](#page=9). **Nadelen van de toevoeging van alcohol:** * Irritatie van zachte weefsels (lineair verband met de concentratie) [9](#page=9). * Verminderde kleurstabiliteit van tandkleurige restauraties [9](#page=9). * De adem kan naar alcohol ruiken [9](#page=9). * Er kunnen religieuze bezwaren zijn tegen het gebruik van alcohol [9](#page=9). * Er is onderzoek naar een mogelijk verband tussen alcohol en premaligne & maligne letsels in de mond [9](#page=9). > **Tip:** Bij het beoordelen van mondspoelmiddelen is het belangrijk om het onderscheid te maken tussen cosmetische, plaque-remmende en plaque-inhiberende producten, aangezien hun effectiviteit sterk varieert. Chloorhexidine wordt vaak als de gouden standaard beschouwd voor diepere antibacteriële werking, ondanks mogelijke neveneffecten. > **Tip:** Let op de concentraties van actieve ingrediënten, vooral bij Chloorhexidine, en de potentiële neveneffecten die persoons- en dosisafhankelijk kunnen zijn. Mondspoelmiddelen zijn aanvullend en vervangen de mechanische reiniging niet volledig, tenzij specifiek anders aangegeven of in bijzondere omstandigheden. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Mondhygiëne | De praktijk van het schoonhouden van de mond en tanden om de gezondheid van het gebit en tandvlees te behouden en tandheelkundige aandoeningen te voorkomen. | | Tandplak | Een kleverige, kleurloze film van bacteriën die zich voortdurend vormt op de tanden en die, indien niet verwijderd, kan leiden tot tandbederf en tandvleesaandoeningen. | | Gingivitis | Een ontsteking van het tandvlees, meestal veroorzaakt door de ophoping van tandplak, gekenmerkt door roodheid, zwelling en bloeding van het tandvlees. | | Subgingivale plaque | Tandplak die zich onder de tandvleesrand bevindt en moeilijk te verwijderen is met standaard poetstechnieken. | | Interproximale vlakken | De oppervlakken van de tanden die direct naast elkaar liggen, in de ruimtes tussen de tanden. | | Kokhalsreflex | Een onvrijwillige reactie van het lichaam die leidt tot kokhalzen, vaak uitgelokt door stimulatie van het achterste deel van de tong of de keel. | | Prothetische tandenborstel | Een speciaal ontworpen tandenborstel voor het reinigen van uitneembare protheses, vaak met verschillende borstelkopmaten voor verschillende delen van de prothese. | | Sonische tandenborstel | Een elektrische tandenborstel die gebruikmaakt van ultrasnelle trilbewegingen om tandplak te verwijderen en een vloeistofdynamiek in de mond te creëren. | | Cariostatisch | Een middel dat de ontwikkeling van tandbederf remt, vaak door de mineralisatie van tandglazuur te bevorderen. | | Fluoride | Een mineraal dat essentieel is voor het versterken van tandglazuur en het voorkomen van tandbederf door het remineralisatieproces te bevorderen. | | Natriumlaurylsulfaat (NLS) | Een veelgebruikt detergent in tandpasta's dat zorgt voor schuimvorming en het makkelijker uiteenvallen van tandplak, maar ook irritatie kan veroorzaken. | | Triclosan | Een antibacterieel middel dat soms in tandpasta's wordt gebruikt om de groei van bacteriën te remmen en gingivitis te verminderen. | | Chloorhexidine (CHX) | Een krachtig antibacterieel middel dat vaak wordt gebruikt in mondspoelmiddelen voor de behandeling van tandvleesaandoeningen, maar kan leiden tot verkleuringen en smaakstoornissen. | | Xerostomie | Een medische term voor een droge mond, veroorzaakt door een verminderde speekselproductie, wat het risico op tandbederf en erosie verhoogt. | | CPP-ACP | Caseïne fosfopeptide gestabiliseerd amorf calciumfosfaat, een ingrediënt dat wordt gebruikt in remineraliserende tandpasta's om het tandglazuur te herstellen. | | RDA (Radiotracer Dentine Abrasivity) | Een maat voor de schuurkracht van tandpasta's op tandbeen, waarbij hogere waarden duiden op meer schurende eigenschappen. | | ReA (Radiotracer Enamel Abrasivity) | Een maat voor de schuurkracht van tandpasta's op tandglazuur, waarbij hogere waarden duiden op meer schurende eigenschappen. | | Biofilm | Een gemeenschap van micro-organismen, zoals bacteriën, die vastzitten aan een oppervlak en omgeven zijn door een zelfgeproduceerde matrix, zoals op tanden. | | Putrefractie | Het proces van bederf van organisch materiaal, met name eiwitten, door bacteriële activiteit, wat kan leiden tot onaangename geuren. |

# Mechanische plaquecontrole Mechanische plaquecontrole omvat alle methoden en hulpmiddelen die gebruikt worden om tandplak fysiek te verwijderen, zowel door zelfzorgtechnieken als door professionele reiniging [1](#page=1) [7](#page=7). ### 1.1 Zelfzorgtechnieken Zelfzorgtechnieken voor mechanische plaquecontrole omvatten het gebruik van tandenborstels en interdentale reinigingsmiddelen, aangevuld met tandpasta [1](#page=1) [6](#page=6). #### 1.1.1 De tandenborstel Tandenborstels zijn de primaire hulpmiddelen voor mechanische plaquecontrole. ##### 1.1.1.1 De manuele tandenborstel * **Eigenschappen:** Veranderingen in het design van manuele tandenborstels hebben een beperkt effect op plakverwijdering, waarbij slechts ongeveer 60% van de tandplak wordt verwijderd. Ze kunnen slechts 1 millimeter diep subgingivaal plaque verwijderen en zijn niet effectief voor interproximale vlakken. Er is weinig recent onderzoek dat poetsmethoden vergelijkt [1](#page=1). * **Technieken:** * **Volwassenen:** De gemodificeerde Bassmethode is de meest haalbare techniek voor de meerderheid van de bevolking, hoewel niet ideaal. De tandenborstel wordt onder een hoek van 45° gehouden [1](#page=1). * **Kinderen:** De horizontale schrobmethode (vereenvoudigde versie) wordt aanbevolen [1](#page=1). * **Gebruik:** De gemiddelde poetstijd is slechts 50 seconden, met slechts 10% van die tijd besteed aan het poetsen van de linguale zijde. De beste techniek is degene die de meeste plaque verwijdert en het meest geaccepteerd wordt door de gebruiker, waarbij eenvoudiger technieken soms de voorkeur hebben ondanks een iets lagere plaqueverwijdering op korte termijn. De meeste poetsstudies hebben zich niet gericht op gingivale gezondheid [1](#page=1). * **Bijzondere vormen:** * **Solo tandenborstel:** Heeft slechts een haarpuntje en is geschikt voor moeilijk bereikbare plaatsen, zoals bij orthodontie of voor personen met een kokhalsreflex [1](#page=1). * **Orthodontische tandenborstel:** Ontworpen om rond orthodontische brackets te reinigen [1](#page=1). * **'Triple headed' tandenborstel:** Reinigt meerdere vlakken tegelijkertijd, maar de efficiëntie is niet significant hoger dan die van een normale borstel; vaak gebruikt bij mensen met een beperking [1](#page=1). * **Prothetische tandenborstel:** Groter dan een normale borstel, met een groot deel voor de buitenzijde en een klein topje voor de binnenzijde van uitneembare protheses [1](#page=1). * **Kindertandenborstel:** Beschikbaar in diverse maten en kleuren om kinderen te motiveren; het reinigend vermogen is vaak lager dan dat van een normale borstel, en het is beter om een te kleine dan een te grote maat te kiezen [1](#page=1). ##### 1.1.1.2 Elektrische tandenborstel Elektrische tandenborstels, met name die met ronde borsteltjes, werken efficiënter dan manuele tandenborstels. Ze bevorderen naleving van poetsfrequentie bij personen onder de 50 jaar. Elektrisch poetsen is duurder, maar efficiënter, omdat het meer plaque verwijdert in dezelfde tijd. Eén minuut elektrisch poetsen kan gelijk staan aan zes minuten poetsen met een manuele tandenborstel [2](#page=2). * **"Rotation oscillation" techniek:** Dit is de meest evidence-gebaseerde techniek voor elektrische tandenborstels, waarbij de borstel snel op en neer beweegt in plaats van rond te draaien. Deze techniek biedt voordelen voor approximale vlakken en interdentale reiniging [2](#page=2). * **Andere elektrische tandenborstels:** Er is geen betere plaqueverwijdering aangetoond voor andere technieken zoals laterale beweging, cirkelvormig, ultrasoon of tegengestelde oscillatie in vergelijking met manuele tandenborstels [2](#page=2). ##### 1.1.1.3 Sonische tandenborstel Sonische tandenborstels maken gebruik van een trilbeweging op hoge frequentie om plaque te verwijderen door trillingen in vloeistof te genereren. Deze borstels zijn vaak duur en er is geen wetenschappelijk bewijs dat ze beter werken [2](#page=2). ##### 1.1.1.4 Onderhoud en vervanging Zowel manuele als elektrische tandenborstels vereisen vervanging wanneer de haartjes gebogen of beschadigd zijn, aangezien het plaqueverwijderend vermogen dan nihil is. Goed onderhoud is belangrijk vanwege de grote hoeveelheid bacteriën die zich op een tandenborstel kunnen ophopen [2](#page=2). #### 1.1.2 Interdentale reinigingsmiddelen Interdentale reinigingsmiddelen zijn essentieel voor het reinigen van de ruimtes tussen de tanden, waar een tandenborstel niet effectief is [3](#page=3). * **Tandenstokers:** Hebben een beperkt plaqueverwijderend vermogen; de houtsoort is belangrijk om splinters en infecties te voorkomen. Het is aan te raden tandenstokers eerst nat te maken om ze zachter te maken en gemakkelijker in de interdentale ruimte te krijgen [3](#page=3). * **Soft-picks:** Bieden een goed reinigend vermogen, tussen tandenstokers en interdentale borsteltjes in [3](#page=3). * **Interdentale borsteltjes (rager):** Bieden een goed reinigend vermogen; de borstel mag iets groter zijn [3](#page=3). * **Flosdraad:** Heeft een goed reinigend vermogen en is verkrijgbaar in verschillende maten en varianten (bv. 'waxed' en 'unwaxed') [3](#page=3). De keuze van het interdentale reinigingsmiddel is afhankelijk van de handigheid van de patiënt en de grootte en vorm van de interdentale ruimtes. Oefening met de patiënt is cruciaal [3](#page=3). #### 1.1.3 Tongschraper Voedselresten kunnen zich ook ophopen in de groeven en crypten van de tong. Deze kunnen verwijderd worden door de tong te schrapen, wat ook mogelijk is met een normale tandenborstel. Tongreiniging kan leiden tot een verfijndere smaakperceptie en betere mondgeur door het voorkomen van putrefactie. Er is echter geen bewijs dat tongreiniging het aantal bacteriën op de tong significant vermindert [3](#page=3). #### 1.1.4 Monddouche Monddouches gebruiken pulserende vloeistof om de tanden te reinigen. Ze hebben een laag plaqueverwijderend vermogen. Het gebruik ervan kan leiden tot bacteriëmie (bacteriën in de bloedbaan). Hoewel ze mogelijk gebruikt kunnen worden bij orthodontie, worden ze als te duur beschouwd voor hun effectiviteit [3](#page=3). #### 1.1.5 Tandpasta Tandpasta speelt een belangrijke rol bij mechanische plaquecontrole door diverse voordelen [3](#page=3). ##### 1.1.5.1 Waarom tandpasta? Poetsen met tandpasta maakt het poetsen aangenamer, zorgt voor een frisse adem, verwijdert verkleuringen en bevat actieve ingrediënten zoals fluoride voor cariëspreventie. Het kan ook microbiële contaminatie van de tandenborstel tegengaan [3](#page=3). ##### 1.1.5.2 Samenstelling van tandpasta Tandpasta bestaat uit verschillende componenten: * **Water en bevochtigers (sorbitol, glycerine, PEG):** Tot 75% [4](#page=4). * **Schuurmiddelen:** Kunnen de prijs van de tandpasta bepalen en sommige kunnen fluoride deactiveren [4](#page=4). * **Detergenten (bv. natriumlaurylsulfaat - NLS):** Verlagen de oppervlaktespanning en helpen plaque te laten uiteenvallen. NLS is niet compatibel met chloorhexidine [4](#page=4). * **Buffers, bewaarmiddelen (bv. PHBA), smaak- en kleurstoffen:** Variëren per tandpasta. PHBA kan allergische reacties veroorzaken [4](#page=4). * **Vulstoffen:** Verbeteren de eigenschappen van de tandpasta [4](#page=4). ##### 1.1.5.3 Indeling op actieve ingrediënten Tandpasta's kunnen worden ingedeeld op basis van hun actieve ingrediënten, wat belangrijk is voor examens [4](#page=4). * **Anti-caries tandpasta's:** * **Fluoride:** Wijzigt de kinetiek op het tandoppervlak, waardoor meer mineralen ingebouwd kunnen worden [4](#page=4). * **Soorten fluoride:** * **Natriumfluoride (NaF):** Eenvoudig, goedkoop, maar niet compatibel met sommige schuurmiddelen [4](#page=4). * **Natrium monofluorofosfaat (NMFP):** Eenvoudig, goedkoop, complexe molecule, geen interactie met schuurmiddelen [4](#page=4). * **Tinfuoride (SnF2):** Antimicrobieel, effectief tegen dentineovergevoeligheid, maar heeft bewaringsproblemen, een vieze smaak en kan tanden verkleuren. Vaak gecombineerd met aminefluoride [4](#page=4). * **Amine fluoride (AmF):** Moeilijk te produceren, duur, organisch, antibacterieel, oppervlaktespanningsverlagend, waardoor NLS overbodig wordt [4](#page=4). * **Concentratie:** Er is een lineaire correlatie tussen de fluorideconcentratie (F-) en de klinische cariësremmende efficiëntie, met een maximale waarde van 1500 ppm vrije fluoride-ionen [4](#page=4). * **Anti-plaque en gingivitis tandpasta's:** Bieden ondersteuning voor effectieve plaquecontrole en kunnen gingivitis tegengaan, zelfs zonder specifieke actieve bestanddelen door mechanische verwijdering [5](#page=5). * **Actieve bestanddelen:** Metaalzouten (tinfluoride, zinkchloride), antibacteriële agentia (chloorhexidine - CHX, triclosan, aminefluoride), en combinaties daarvan. CHX kan tandsteen en verkleuringen veroorzaken en is alleen voor tijdelijk gebruik [5](#page=5). * **Anti-tandsteen tandpasta's:** Voorkomen de vorming van nieuw tandsteen of vertragen de snelheid ervan. Bevatten geen fluoride [5](#page=5). * **Actieve bestanddelen:** Zinkchloride, zinkcitraat, pyrofosfaat, en copolymeren. De voordelen zijn vaag en er is meer onderzoek nodig [5](#page=5). * **Tandpasta's voor gevoelige tanden:** Beogen dentineovergevoeligheid te reduceren en hebben een aanzienlijk placebo-effect [5](#page=5). * **Actieve bestanddelen:** Kaliumzouten (kaliumnitraat, kaliumchloride, kaliumcitraat) die de zenuwuitlopers minder prikkelbaar maken, en strontiumchloride (niet combineerbaar met fluor) [5](#page=5). * **Tandpasta's voor 'witte' tanden:** Gebruiken vaak sterkere schuurmiddelen of peroxideverbindingen om verkleuringen te verwijderen. Nevenwerkingen kunnen dentinegevoeligheid en tandvleesirritatie zijn [5](#page=5). * **Tandpasta's tegen erosie:** Wetenschappelijke evidentie is beperkt en de samenstelling is vaak onduidelijk. Ze bevatten mogelijk extra fluoride [6](#page=6). * **Homeopathische tandpasta's:** Bevatten geen essentiële oliën vanwege incompatibiliteit met homeopathische middelen, maar wel fluoride [6](#page=6). * **Tandpasta's voor kinderen:** Vaak duurder per ml, verschillen qua samenstelling amper van volwassen tandpasta's, behalve qua kleur en smaak. De hoeveelheid tandpasta is cruciaal [6](#page=6). **Adviezen rond tandpastagebruik bij kinderen:** | Leeftijd | % Fluor | Hoevaak | Hoeveelheid | | --------------- | ------- | ------- | ----------- | | 6 maand – 2 jaar | 500 ppm | 2x/ dag | 1 erwt | | 2 jaar – 6 jaar | 1000 ppm| 2x/ dag | 1 erwt | | Boven de 6 jaar | 1450 ppm| 2x/ dag | 1-2 cm | * **Tandpasta's voor gebruik bij xerostomie (droge mond):** Geschikt voor personen met weinig speekselvorming, wat een hoog risico op erosie en cariës met zich meebrengt. Bevatten fluoride en vermijden natriumlaurylsulfaat (NLS). Sommige tandpasta's bevatten een enzymsysteem om de speelfunctie te ondersteunen. Deze producten kunnen ook gebruikt worden bij mensen met een openmondademhaling [6](#page=6). * **Remineraliserende tandpasta's:** Bevatten CPP-ACP (caseïne fosfopeptide gestabiliseerd amorf calciumfosfaat) en hebben een remineraliserend effect. Werken het best 's avonds om remineralisatie te bevorderen. Niet bruikbaar bij koemelkallergie [6](#page=6). * **Tandpasta's en aften:** Aften worden niet direct veroorzaakt door tandpasta, maar ingrediënten zoals NLS kunnen de frequentie van aften bij gevoelige personen verhogen [6](#page=6). ##### 1.1.5.4 Abrasiviteit van tandpasta's Er is geen wettelijke verplichting om de abrasiviteit op tandpastatubes te vermelden, aangezien er geen eenduidige meetmethode is. De abrasiviteit van de poetsbeurt hangt af van de tandpasta, de poetsmethode (techniek, frequentie, druk), de haartjes van de borstel en voedingsgewoonten. Standaardisatiepogingen zijn gaande, met metingen zoals Radiotracer Dentine Abrasivity (RDA) rond de 100 en Radiotracer Enamel Abrasivity (REA) rond de 10 [7](#page=7). ### 1.2 Professionele zorg Regelmatige professionele reinigingen, gecombineerd met mondhygiëne-instructies en motivatie, hebben in Zweden geleid tot een zeer lage incidentie van cariëslaesies, parodontaal aanhechtingsverlies en tandverlies [7](#page=7). ### 1.3 Chemische plaquecontrole (achtergrond) Chemische plaquecontrole, in de vorm van biofilmremmende mondspoelmiddelen, wordt gebruikt als aanvulling of tijdelijke vervanging van mechanische mondhygiëne wanneer perfecte mondhygiëne niet haalbaar is. Mondspoelmiddelen zijn minder effectief als preventief middel wanneer er al biofilm, tandsteen of gingivitis aanwezig is, of wanneer ze niet gecombineerd worden met professionele reiniging en mondhygiëne-instructies [7](#page=7). #### 1.3.1 Indeling op basis van eigenschappen en werking * **Cosmetica:** Weinig tot geen effect op biofilmaccumulatie; vereisen eerst grondige reiniging. Bevatten onder andere Sanquinarine, oxiderende agentia, hexetidine, en halogenen [7](#page=7). * **Plaque-remmend:** Hulpmiddel bij onvoldoende mechanische mondhygiëne. Actieve ingrediënten zijn onder andere Cetyl pyridinium chloride (CPC), essentiële oliën en triclosan. CPC kan een brandend gevoel, lichte verkleuringen en verhoogde tandsteenvorming veroorzaken. Essentiële oliën kunnen door hun lage zuurgraad erosie veroorzaken [7](#page=7). --- # Tandpasta en de samenstelling ervan Dit gedeelte verkent de rol van tandpasta in mondhygiëne, de samenstelling van verschillende tandpasta's, en de indeling op basis van actieve ingrediënten. ### 2.1 Waarom tandpasta? Poetsen met tandpasta biedt diverse voordelen, waaronder het aangenamer maken van het poetsen, het zorgen voor een frisse adem, het verwijderen van verkleuringen en het aanbrengen van actieve ingrediënten zoals fluoride. Tandpasta helpt ook bij het tegengaan van microbiële contaminatie van de tandenborstel door pathogenen zoals *S. mutans*, *β-hemolytische streptococcen*, *Candida albicans*, coliforme bacteriën en het herpes simplex virus [3](#page=3). ### 2.2 Samenstelling van tandpasta De samenstelling van tandpasta's varieert, maar bevat doorgaans de volgende componenten: * **Water en bevochtigers:** Tot 75% van de tandpasta bestaat uit water, sorbitol, glycerine en polyethyleenglycol (PEG) [4](#page=4). * **Schuurmiddelen:** Deze componenten variëren en bepalen mede de prijs van de tandpasta. Sommige schuurmiddelen kunnen fluoride deactiveren [4](#page=4). * **Detergenten (oppervlaktespanningsverlagers):** Deze helpen om tandplak gemakkelijker te laten uiteenvallen. Natriumlaurylsulfaat (NLS) is een veelgebruikt detergent, maar is niet compatibel met chloorhexidine [4](#page=4). * **Overige ingrediënten:** Dit omvat buffers (zoals fosfaatverbindingen), bewaarmiddelen (vaak parahydroxybenzoëzuur, PHBA, wat allergische reacties kan veroorzaken), en smaak- en kleurstoffen. De samenstelling hiervan verschilt sterk per product [4](#page=4). * **Vulstoffen:** Deze worden toegevoegd om de eigenschappen van de tandpasta te verbeteren [4](#page=4). ### 2.3 Indeling op actieve ingrediënten Tandpasta's kunnen worden ingedeeld op basis van hun specifieke actieve ingrediënten en hun beoogde effecten: #### 2.3.1 Anti-cariës tandpasta's Deze tandpasta's bevatten fluoride, dat de mineralenopname op het tandoppervlak bevordert en zo cariëslaesies helpt verminderen [4](#page=4). * **Soorten fluoride:** * **Natriumfluoride (NaF):** Eenvoudig en goedkoop, maar niet compatibel met bepaalde schuurmiddelen zoals silicaten [4](#page=4). * **Natrium monofluorofosfaat (NMFP):** Goedkoop, geen interactie met abrasiva en effectief [4](#page=4). * **Tinfuoride (SnF2):** Antimicrobieel, werkt tegen dentine overgevoeligheid door tubuli af te stoppen. Nadelen zijn een beperkte houdbaarheid, een metaalachtige smaak en mogelijke verkleuringen. Vaak gecombineerd met aminefluoride om deze nadelen te verzachten [4](#page=4). * **Aminefluoride (AmF):** Duur in productie, organisch, met antibacteriële en oppervlaktespanningsverlagende eigenschappen, waardoor NLS overbodig kan zijn. Fluoride-ionen hechten goed aan het oppervlak [4](#page=4). Natriumfluoride wordt als de meest effectieve fluorideverbinding beschouwd, hoewel het verschil klein is. Er bestaat een lineaire correlatie tussen de fluorideconcentratie (in ppm) en de klinische cariësremmende efficiëntie, met een aanbevolen maximum van 1500 ppm vrije fluoride-ionen [4](#page=4). > **Tip:** Hoe hoger de concentratie fluoride, hoe beter de bescherming. Men streeft ernaar om op lange termijn dezelfde fluorideconcentratie te behouden door de hoeveelheid tandpasta te variëren, in plaats van de concentratie in de pasta zelf te verhogen [4](#page=4). #### 2.3.2 Anti-plaque en gingivitis tandpasta's Deze tandpasta's ondersteunen de controle van tandplak en de biofilm. Mechanische verwijdering van plaque door poetsen helpt ook al tegen gingivitis [5](#page=5). * **Actieve bestanddelen:** * **Metaalzouten:** Tinfluoride (SnF2) en zinkchloride (ZnCl) helpen tegen slechte adem [5](#page=5). * **Antibacteriële agentia:** * **Chloorhexidine (CHX):** Effectief, maar kan tandsteen en verkleuringen veroorzaken en is enkel voor tijdelijk gebruik. Inactivatie door anionische detergenten is een punt van aandacht [5](#page=5). * **Triclosan:** Vaak gecombineerd met copolymeer (zinkcitraat/pyrofosfaat), toont reductie in biofilm en gingivitis [5](#page=5). * **Aminefluoride:** Heeft antibacteriële eigenschappen en werkt als fluoride tegen het tandoppervlak [5](#page=5). * **Combinaties:** Aminefluoride en tinfluoride worden gecombineerd in sommige tandpasta's (bv. Meridol) [5](#page=5). #### 2.3.3 Anti-tandsteen tandpasta's Deze tandpasta's zijn gericht op het voorkomen van de vorming van nieuwe tandsteen of het vertragen van de vorming ervan. Ze bevatten doorgaans geen fluoride [5](#page=5). * **Actieve bestanddelen:** * Zinkchloride en zinkcitraat [5](#page=5). * Pyrofosfaat (soms gecombineerd met een copolymeer) [5](#page=5). De voordelen van deze tandpasta's zijn minder duidelijk en er is meer onderzoek nodig [5](#page=5). #### 2.3.4 Tandpasta's voor gevoelige tanden Deze tandpasta's verminderen de overgevoeligheid van dentine. Een placebo-effect speelt hierbij een rol [5](#page=5). * **Actieve bestanddelen:** * **Kaliumzouten:** Kaliumnitraat, kaliumchloride en kaliumcitraat verminderen de prikkeling van zenuwuitlopers door het membraanpotentiaal te wijzigen. Er is beperkte wetenschappelijke evidentie voor de effectiviteit van kaliumnitraat [5](#page=5). * **Strontiumchloride:** Niet combineerbaar met fluoride, omdat de vorming van strontiumfluoride beide ingrediënten kan afbreken [5](#page=5). * **Fluorideverbindingen:** Gebruikt in hoge concentraties (via CaF neerslag), beschikbaar bij de apotheek [5](#page=5). #### 2.3.5 Tandpasta's voor ‘witte’ tanden Deze tandpasta's, populair in het laatste decennium, bevatten soms sterkere schuurmiddelen om verkleuringen te verwijderen. Nevenwerkingen kunnen dentinegevoeligheid en tandvleesirritatie zijn [5](#page=5). * **Actieve bestanddelen:** Waterstofperoxide en carbamide peroxide [5](#page=5). #### 2.3.6 Tandpasta's tegen erosie Er zijn nieuwe producten op de markt, maar de wetenschappelijke evidentie is beperkt en de samenstelling is vaak onduidelijk. Deze tandpasta's bevatten extra fluoride, maar het nut hiervan is nog niet bewezen [6](#page=6). #### 2.3.7 Homeopathische tandpasta's Deze tandpasta's bevatten geen essentiële oliën zoals menthol, omdat deze niet compatibel zijn met homeopathische middelen. Ze bevatten wel fluoride [6](#page=6). #### 2.3.8 Tandpasta's voor kinderen Kindertandpasta's zijn per milliliter vaak tweemaal zo duur als die voor volwassenen. Verschillen met volwassenentandpasta's zijn voornamelijk kleur en smaak. De hoeveelheid tandpasta die gebruikt wordt, is essentieel [6](#page=6). > **Tandpastagebruik bij kinderen:** > | Leeftijd | % Fluor | Hoeveelheid | Frequentie | Opmerking | > | :---------------- | :------ | :----------- | :--------- | :--------------------------------------------- | > | 6 mnd – 2 jaar | 500 ppm | 1 erwt | 2x/ dag | Na doorbraak eerste melktand | > | 2 jaar – 6 jaar | 1000 ppm| 1 erwt | 2x/ dag | Enkel indien kind kan spuwen (1450 ppm mogelijk) | > | Boven 6 jaar | 1450 ppm| 1-2 cm | 2x/ dag | | #### 2.3.9 Tandpasta's voor gebruik bij xerostomie Xerostomie (droge mond) verhoogt het risico op erosie en cariës. Tandpasta's voor xerostomie bevatten fluoride en vermijden natriumlaurylsulfaat (NLS), dat de speelfilm kan verstoren. Deze tandpasta's bevatten vaak een enzymsysteem dat de speelfunctie gedeeltelijk overneemt en bieden verlichting. Ze worden ook gebruikt bij mensen met een openmondademhaling die 's nachts last hebben van een droge mond [6](#page=6). #### 2.3.10 Remineraliserende tandpasta's Deze tandpasta's bevatten CPP-ACP (caseïne fosfopeptide gestabiliseerd amorf calciumfosfaat), wat een remineraliserend effect heeft, vooral in combinatie met caseïne. Ze werken het best wanneer er weinig zuuraanvallen zijn en worden bij voorkeur 's avonds aangebracht om het herstel te bevorderen. Ze zijn niet geschikt voor personen met koemelkallergie [6](#page=6). #### 2.3.11 Tandpasta's en aften Aften worden niet veroorzaakt door tandpasta, maar ingrediënten zoals natriumlaurylsulfaat (NLS) kunnen bij gevoelige personen de frequentie van aften-episodes verhogen. NLS is een detergent dat zorgt voor schuimvorming [6](#page=6). --- # Chemische plaquecontrole en mondspoelmiddelen Dit onderdeel behandelt de rol van chemische middelen, met name mondspoelmiddelen, bij de controle van tandplak en de bijbehorende werkzame ingrediënten, voordelen en nadelen. ### 4.1 Achtergrond Perfecte mondhygiëne is niet altijd haalbaar voor iedereen, zoals jongeren, personen met beperkingen, na chirurgische ingrepen in de mond of voor kwetsbare ouderen. In dergelijke gevallen kan een biofilmremmend mondspoelmiddel worden ingezet als aanvulling op of tijdelijke vervanging van mechanische mondhygiëne. Een mondspoelmiddel als preventief middel is minder effectief wanneer er al sprake is van biofilm, tandsteen of gingivitis, en wanneer het niet gecombineerd wordt met professionele reiniging en mondhygiëne-instructies [7](#page=7). ### 4.2 Actieve ingrediënten De actieve ingrediënten in mondspoelmiddelen kunnen worden ingedeeld op basis van hun eigenschappen en werking. #### 4.2.1 Indeling op basis van eigenschappen en werking * **Cosmetica:** Deze middelen hebben weinig tot geen effect op de biofilmaccumulatie en vereisen een grondige reiniging vooraf. Voorbeelden zijn middelen met Sanquinarine (bv. Viadent), oxiderende agentia (bv. Vitint), hexetidine (bv. Hextril, Givalex) dat in hoge concentraties orale desquamatie en een verstoorde smaak kan veroorzaken, en halogenen zoals povidone-iodine (bv. Isobetadine, Perimed, Iodex buccaal) [7](#page=7). * **Plaque-remmend:** Deze fungeren als hulpmiddel bij onvoldoende mechanische mondhygiëne [7](#page=7). * **Cetyl pyridinium chloride (CPC):** Vergemakkelijkt het uit elkaar vallen van tandplak, maar kan brandend gevoel, lichte verkleuringen bij langer gebruik en verhoogde tandsteenvorming veroorzaken (bv. Oral-B, Scope) [7](#page=7). * **Essentiële oliën:** Hebben een antibacteriële werking, maar kunnen een brandend gevoel en een bittere smaak geven. De lage zuurgraad kan erosie veroorzaken en ze bevatten vaak alcohol (bv. Listerine) [7](#page=7). * **Triclosan:** Heeft geen effect op biofilm of het glycolytisch vermogen ervan (bv. Plax) [7](#page=7). * **Plaque-inhiberend:** Deze middelen hebben weinig tot geen effect op de bestaande biofilmaccumulatie, maar remmen de groei ervan, waardoor ze gingivitis tegengaan en mechanische mondhygiëne (tijdelijk) kunnen vervangen [8](#page=8). * **Chloorhexidine (CHX):** Dit middel wordt beschouwd als superieur [8](#page=8). * **Substantiviteit:** CHX bindt aan tanden, mucosa en speeksel, en wordt gedurende 8 tot 12 uur langzaam vrijgezet, waarbij het zijn antibacteriële activiteit behoudt [8](#page=8). * **Micelvorming:** Antiseptica hebben een kritische micelconcentratie (CMC). Een hogere CMC correleert met een beter antiplaque-effect [8](#page=8). * De toevoeging van fluoride aan CHX resulteert in een lagere reductie van biofilm en gingivitis [8](#page=8). **Nevenwerkingen van CHX:** * Verkleuringen van tanden, tong en restauraties (minder wanneer alcoholvrij), afhankelijk van concentratie en individuele gevoeligheid [8](#page=8). * Parotiszwelling (zeldzaam) door verhoogde afschilvering van epitheelcellen van de speekselklierafvoergangen [8](#page=8). * Aantasting van de smaak, die wel reversibel is (minder wanneer alcoholvrij) [8](#page=8). * Irritatie van zachte weefsels, wat niet dosisafhankelijk is [8](#page=8). * Vorming van (subgingivaal) tandsteen [8](#page=8). * Branderig gevoel [8](#page=8). **Soorten CHX:** * **Mondspoelmiddel:** Langdurig gebruik vereist spoelen met lage concentraties en partiële biofilmreductie. Spoelen is niet altijd evident voor mensen met mentale beperkingen. Concentraties variëren van 0,05% tot 0,2% (bv. Periogard Chlorohex, Corsodyl, Derio Plus, Perio Aid, Parodex, Parodontax Forte, Dentio) [8](#page=8). * **Spray:** Verkrijgbaar in 0,2% en 0,12% (bv. Corsodyl, Perio-aid) [8](#page=8). * **Gel:** CHX diffundeert moeilijk uit gels; aanbrengen op een droog oppervlak wordt aangeraden. Een concentratie van 1% is beschikbaar (bv. Corsodyl) [8](#page=8). * **Lakken en vernissen:** Bieden effectieve reductie van cariësontwikkeling en gaan ongeveer 2 jaar mee. Ze worden 4 keer per jaar aanbevolen voor kinderen van 6-7 jaar. Voorbeelden zijn 1% CHX met 1% thymol (Cervitec), 10% CHX (Chlorzoin) en 38% CHX (EC40 – Caries eX) [8](#page=8). **Belangrijke overwegingen bij CHX-gebruik:** * Een inductie van een verschuiving in de orale microbiële flora vereist dat basis preventieve maatregelen op orde zijn [8](#page=8). * Plaque retentieplaatsen moeten worden weggewerkt (bv. voorlopige vullingen, sealings, verwijderen van brackets) [8](#page=8). * CHX-lak moet 3 keer worden aangebracht met telkens een week ertussen [8](#page=8). * Grondige plaqueverwijdering is essentieel voor de applicatie [8](#page=8). * Aanvulling met probiotica kan overwogen worden om de kolonisatie te sturen [8](#page=8). ### 4.3 Alcoholische basis (examenvraag) Mondspoelmiddelen zonder alcohol zijn even effectief als die met alcohol [9](#page=9). **Redenen voor de toevoeging van alcohol:** * Oplossen van antimicrobiële ingrediënten, waardoor ze beschikbaar komen [9](#page=9). * Oplossen van ingrediënten die de smaak maskeren [9](#page=9). * Verlengen van de houdbaarheid [9](#page=9). * Het mondspoelmiddel aangenamer maken [9](#page=9). **Nadelen van de toevoeging van alcohol:** * Irritatie van zachte weefsels, met een lineair verband tussen de concentratie en de irritatie [9](#page=9). * Verminderde kleurstabiliteit van tandkleurige restauraties [9](#page=9). * De adem kan naar alcohol ruiken [9](#page=9). * Religieuze bezwaren [9](#page=9). * Er wordt gesproken over een mogelijk verband tussen alcohol en premaligne en maligne letsels in de mond [9](#page=9). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Tandplaque | Tandplaque is een kleverige, kleurloze film van bacteriën en suikers die zich constant vormt op de tanden. Het is de primaire oorzaak van tandbederf en tandvleesaandoeningen. | | Subgingivale plaque | Plaque die zich onder de tandvleesrand bevindt, in de tandvleeszakken. Deze plaque is moeilijker te verwijderen en speelt een belangrijke rol bij de ontwikkeling van parodontitis. | | Interproximale vlakken | De oppervlakken van de tanden die grenzen aan de aangrenzende tanden. Deze ruimtes zijn vaak moeilijk te bereiken met een tandenborstel en vereisen speciale reinigingsmiddelen. | | Gingivale gezondheid | De gezondheidstoestand van het tandvlees. Gezond tandvlees is roze, stevig en bloedt niet gemakkelijk. | | Kokhalsreflex | Een onwillekeurige reactie van het lichaam die optreedt wanneer iets de keel raakt, wat leidt tot een kokhalsneiging. | | Plaqueverwijdering | Het proces waarbij tandplaque van de tanden wordt verwijderd om mondgezondheid te behouden en tandheelkundige problemen te voorkomen. | | Dentine overgevoeligheid | Een veelvoorkomende aandoening waarbij tanden pijnlijk reageren op prikkels zoals koude, warmte, zoet of aanraking, vaak veroorzaakt door blootliggend dentine. | | Cariëslaesies | Beschadigingen aan het tandglazuur die worden veroorzaakt door zuren geproduceerd door bacteriën in de mond. Dit zijn de beginstadia van tandbederf. | | Fluoride | Een mineraal dat de tanden sterker maakt en helpt bij de remineralisatie van tandglazuur, waardoor het resistenter wordt tegen cariës. | | Natriumlaurylsulfaat (NLS) | Een veelgebruikt detergent in tandpasta's dat zorgt voor schuimvorming. Het kan bij sommige mensen irritatie of aften veroorzaken. | | Buffers | Stoffen die de pH van een oplossing stabiel houden. In tandpasta helpen buffers de zuurgraad te reguleren. | | Bewaarmiddelen | Ingrediënten die worden toegevoegd aan producten om de houdbaarheid te verlengen door de groei van micro-organismen te voorkomen. | | Tandsteen | Gekristalliseerde tandplaque die zich hardnekkig aan de tanden hecht, vooral langs de tandvleesrand. Het kan alleen professioneel worden verwijderd. | | Xerostomie | Een medische term voor een droge mond, veroorzaakt door onvoldoende speekselproductie. Dit verhoogt het risico op cariës en andere mondproblemen. | | Remineralisatie | Het proces waarbij mineralen, voornamelijk calcium en fosfaat, opnieuw in het tandglazuur worden afgezet, waardoor kleine cariëspotjes kunnen worden hersteld. | | Aften | Kleine, pijnlijke zweertjes die in de mond kunnen ontstaan. De precieze oorzaak is onbekend, maar bepaalde ingrediënten in tandpasta's kunnen bij gevoelige personen een rol spelen. | | Abrasiviteit | Het schurende vermogen van een stof. In tandpasta's bepaalt de abrasiviteit hoe effectief tandverkleuringen kunnen worden verwijderd, maar kan ook tandglazuur beschadigen. | | Radiotracer Dentine Abrasivity (RDA) | Een gestandaardiseerde meting die de schurende werking van tandpasta's op dentine aangeeft. Een hogere waarde betekent meer schurende werking. | | Radiotracer Enamel Abrasivity (REA) | Een gestandaardiseerde meting die de schurende werking van tandpasta's op tandglazuur aangeeft. | | Professionele reiniging | Tandheelkundige behandelingen die worden uitgevoerd door een mondhygiënist of tandarts om tandplak, tandsteen en verkleuringen te verwijderen. | | Biofilm | Een gemeenschap van micro-organismen, zoals bacteriën, die zich aan een oppervlak hechten en ingekapseld zijn in een zelfgeproduceerde matrix. Tandplaque is een voorbeeld van biofilm. | | Mondspoelmiddel | Een vloeistof die wordt gebruikt om de mond te spoelen, vaak als aanvulling op mechanische mondhygiëne, om bacteriën te bestrijden of de adem te verfrissen. | | Substantiviteit | Het vermogen van een stof om te binden aan oppervlakken zoals tanden, tandvlees en speeksel, en daar gedurende langere tijd aanwezig te blijven voor een aanhoudend effect. | | Kritische micel concentratie (CMC) | De concentratie waarbij een oppervlakte-actieve stof, zoals een antisepticum, begint te aggregeren en micellen vormt, wat het effect op bacteriën kan beïnvloeden. | | Parotiszwelling | Zwelling van de oorspeekselklieren, een zeldzame bijwerking van chloorhexidine mondspoelmiddelen, mogelijk door verstopping van de afvoergangen. | | Premaligne letsels | Weefselveranderingen in de mond die een verhoogd risico op de ontwikkeling van mondkanker met zich meebrengen. | | Maligne letsels | Kankergezwel in de mond. |

# Bronnen van fluoride Dit onderwerp bespreekt de verschillende bronnen waaruit fluoride door het menselijk lichaam kan worden opgenomen, inclusief vaste voeding, diverse dranken en specifieke tandheelkundige preventieproducten. ### 1.1 Fluoride in vaste voeding De opname van fluoride uit vaste voeding is relatief beperkt en sterk afhankelijk van het voedingspatroon van een individu. De dagelijkse inname via voeding varieert doorgaans tussen 0,2 en 3,4 milligram per persoon [1](#page=1). Fluoride is voornamelijk te vinden in de volgende voedingsmiddelen: * Bladeren van de theeplant, in het bijzonder bij zwarte en groene thee [1](#page=1). * Granen zoals maïs en noten zoals pecannoten [1](#page=1). * Graten van vis en schalen van schaaldieren, wat leidt tot een hogere concentratie in bijvoorbeeld vissoep [1](#page=1). * Kip bevat relatief meer fluoride dan andere vleessoorten. Dit is een belangrijke overweging bij het samenstellen van maaltijden voor jonge kinderen, die vaker kip eten en daardoor een hogere inname kunnen hebben, wat het risico op fluorosis kan verhogen [1](#page=1). * Hamburgers van grote ketens kunnen aanzienlijke hoeveelheden fluoride bevatten doordat ze botpartikels van geslachte dieren bevatten, waarin fluoride wordt opgeslagen [1](#page=1). ### 1.2 Fluoride in drank #### 1.2.1 Leidingwater De concentratie fluoride in leidingwater is sterk variabel en afhankelijk van de geografische locatie. In Vlaanderen is een maximumconcentratie voor fluoride in leidingwater vastgesteld, uitgedrukt in parts per million (ppm). De exacte concentratie is mede afhankelijk van de oorspronkelijke bron waaruit het water wordt gewonnen. Een optimale hoeveelheid fluoride in leidingwater wordt beschouwd als 0,7 tot 1,2 ppm [1](#page=1). In Vlaanderen wordt leidingwater niet bijgefluoreerd om de volgende redenen: 1. De consumptie van leidingwater varieert significant per persoon [1](#page=1). 2. Het is lastig te reguleren hoeveel fluoride er precies wordt ingenomen, aangezien niet iedereen consequent kraantjeswater drinkt. Dit bemoeilijkt het bepalen van de optimale dosering voor toevoeging [1](#page=1). In landen waar leidingwater wel wordt bijgefluoreerd, is de hoeveelheid fluoride afhankelijk van de regio. In warmere klimaten, waar meer wordt gedronken, is doorgaans minder bijfluoritering nodig dan in koudere klimaten [2](#page=2). #### 1.2.2 Gebottelde dranken De fluorideconcentratie in gebotteld water kan sterk verschillen per merk en moet daarom op de verpakking worden vermeld. Dit is met name relevant voor jonge kinderen die nog flessenvoeding consumeren, gemaakt met gebotteld water, om zo tekenen van fluorosis te voorkomen [2](#page=2). De concentratie fluoride in gebottelde dranken varieert afhankelijk van de locatie van de productiefabriek en het leidingwater dat voor de productie wordt gebruikt. Dit kan leiden tot het zogenaamde halo-effect: hoewel het lokale leidingwater een lage concentratie fluoride kan hebben, kan een product zoals cola toch een hoge concentratie bevatten [2](#page=2). Thee, vooral groene en zwarte thee, bevat veel fluoride omdat het wordt bereid uit theebladeren. Wijn bevat eveneens aanzienlijke hoeveelheden fluoride; dit is te wijten aan het gebruik van fluorhoudende producten om druiven te beschermen tegen plagen tijdens de teelt. Deze stoffen blijven aan de druiven zitten en worden meeverwerkt in de wijn [2](#page=2). ### 1.3 Fluoride in cariëspreventieve producten Producten zoals fluortabletten, mondspoelmiddelen en tandpasta's vormen eveneens een bron van fluoride-inname voor cariëspreventie [2](#page=2). ### 1.4 Fluoride in het menselijke organisme Na inname via de mond, verloopt de absorptie van fluoride vanuit de maag en het duodenum (twaalfvingerige darm). Vervolgens komt het in het bloedplasma terecht, waar het zich bindt aan macromoleculen [2](#page=2). > **Tip:** Het is essentieel om de verschillende bronnen van fluoride te kennen en de concentraties ervan te begrijpen, vooral in relatie tot leeftijdsgroepen en specifieke voedings- en drankkeuzes, om het risico op fluorosis te minimaliseren [1](#page=1) [2](#page=2). --- # Fluoride in het menselijke organisme en excretie Dit onderwerp beschrijft de absorptie, distributie en uitscheiding van fluoride in het menselijk lichaam, met speciale aandacht voor de accumulatie in bot- en tandweefsel en de mechanismen van verwijdering. ### 2.1 Absorptie van fluoride De absorptie van fluoride vindt passief, volledig en zeer snel plaats in de maag en het duodenum. Bij een grote inname van fluoride is er sprake van een urgentie, waarbij onmiddellijk actie moet worden ondernomen [3](#page=3). > **Tip:** Op een nuchtere maag wordt fluoride makkelijker opgenomen dan wanneer de persoon iets gegeten heeft [3](#page=3). > **Voorbeeld:** Bij een acute fluoridevergiftiging wordt aangeraden om direct melk te laten drinken. Melk bevat calcium waaraan fluoride kan binden, wat de absorptie tegengaat of vertraagt en het fluoride minder schadelijk maakt [3](#page=3). ### 2.2 Distributie van fluoride Na absorptie wordt fluoride verspreid door het lichaam en kan het zich ophopen in weke weefsels en mineraliserende weefsels zoals botten en tanden [3](#page=3). #### 2.2.1 Distributie naar bloedbaan en weke weefsels In de bloedbaan bindt fluoride niet aan macromoleculen en heeft het een halfwaardetijd van 4 tot 10 uur. In weke weefsels is de concentratie lager dan in plasma. Nierweefsel bevat een hoge hoeveelheid fluoride. Fluoride kan de placenta niet passeren en is daardoor niet nadelig voor een foetus bij zwangere vrouwen [3](#page=3). #### 2.2.2 Distributie naar botweefsel Bij kinderen wordt extra veel fluoride in de botten ingewerkt vanwege hun groei, wat resulteert in zeer hoge concentraties. Vroeger werd fluoride ook toegediend aan ouderen om poreuze botten te versterken, maar dit bleek de botten minder elastisch te maken en vaker botbreuken te veroorzaken, zonder bescherming tegen osteoporose [3](#page=3). #### 2.2.3 Distributie naar tandweefsel Fluoride wordt voornamelijk tijdens de tandontwikkeling in het tandweefsel ingebouwd [3](#page=3). * **Glazuurvorming:** Tijdens de vorming van glazuur is de hoeveelheid fluoride in de matrix gelijk aan die in het plasma. Tijdens de maturatie, voordat de tand doorbreekt, worden glazuurkristallen geherorganiseerd en wordt fluoride ingebouwd. Na doorbraak kan door continu contact met speekselfluoride fluoride worden ingebouwd in de buitenste glazuurlaag. De meeste fluoride wordt ingebouwd op plaatsen met plaque of cariës, waar fluoride wordt vastgehouden of waar door de- en remineralisatie inbouw mogelijk is. Op plaatsen met slijtage wordt minder fluoride ingebouwd doordat de buitenste laag afneemt. Aan de buitenkant van het glazuur vindt levenslange opstapeling van fluoride plaats [4](#page=4). * **Dentine:** Dentine bevat een hogere fluoridegehalte dan glazuur omdat het een bevloeid weefsel is waar gedurende het hele leven fluoride wordt toegevoegd. Een hogere fluorideconcentratie in dentine werkt cariës sterker tegen. Fluoride kan ook in het dentine worden ingebouwd omdat dit vocht uit het bloed bevat [4](#page=4). * **Cementum:** Cementum vertoont veel eigenschappen van botweefsel en is de plek waar de hoogste hoeveelheid fluoride wordt ingebouwd, wat bescherming biedt tegen wortelcariës [4](#page=4). ### 2.3 Excretie van fluoride Fluoride wordt uit het lichaam verwijderd door zweten en via de nieren. Bij niersfunctieproblematiek kan de afvoer van fluoride belemmerd zijn, waardoor de inname beperkt moet worden. Speeksel bevat minder fluoride dan plasma; een piek in plasma leidt ook tot een piek in speeksel, wat lokaal bescherming kan bieden tegen cariës. Borstvoeding verwijdert geen fluoride uit het lichaam; moedermelk bevat juist weinig fluoride ter bescherming van het kind [4](#page=4). ### 2.4 Toxiciteit van fluoride Bij lagere doseringen is fluoride niet schadelijk. De grens tussen veilige en toxische doseringen is echter klein. Ondervoeding of een tekort aan calciumhoudende producten verhoogt het risico op fluorosis en andere fluoridegerelateerde aandoeningen [4](#page=4). #### 2.4.1 Chronische toxiciteit van fluoride Chronische blootstelling aan fluoride gedurende maanden kan tot twee gevolgen leiden: 1. **Skelet fluorosis:** Dit is waarneembaar na jarenlange blootstelling aan hogere concentraties en kan leiden tot skeletvervormingen, verkalking van spieren en talrijke andere neveneffecten. De doseringen liggen in de orde van grootte van 10-20 mg per dag gedurende 10 tot 20 jaar [4](#page=4). 2. **Dentaal fluorosis:** Dit treedt op tijdens de glazuurvorming en ontstaat doordat fluoride de ameloblasten intoxiceert. De ameloblasten kunnen zichzelf niet meer herstellen en krijgen een gele verkleuring. Dit effect treedt alleen op tijdens de periode van tandkiemvorming (0 tot 6 jaar) [4](#page=4). --- # Toxiciteit en cariëspreventie van fluoride Dit onderwerp behandelt de toxische effecten van overmatige fluoride-inname en de mechanismen en methoden die fluoride gebruikt om cariës te voorkomen. ### 3.1 Inbouw van fluoride in tandweefsel #### 3.1.1 Glazuurvorming en fluoride Tijdens de vorming van glazuur ondergaan ameloblasten proliferatie en differentiatie om glazuur aan te maken. Dit proces omvat verschillende fasen [4](#page=4): 1. **Vorming:** De hoeveelheid fluoride in de glazuurmatrix is initieel gelijk aan de hoeveelheid in het plasma [4](#page=4). 2. **Translocatie en maturatie:** Vóór doorbraak van de tand reorganiseren de glazuurkristallen zich voor een optimale structuur, waarbij ook fluoride wordt ingebouwd [4](#page=4). 3. **Doorbraak:** Na doorbraak wordt continu contact met fluoride uit speeksel gebruikt om fluoride in de buitenste glazuurlaag in te bouwen. Inbouw is het grootst waar plaque en cariës aanwezig zijn, en waar fluoride al aanwezig is. Slijtage vermindert de inbouw van fluoride [4](#page=4). #### 3.1.2 Fluoride in andere tandweefsels * **Glazuur:** Aan de buitenkant vindt levenslange opstapeling van fluoride plaats; aan de binnenzijde kan dentine, dat vocht uit bloed bevat, ook fluoride bevatten en inbouwen [4](#page=4). * **Dentine:** Dentine bevat een hoger fluoridegehalte dan glazuur omdat het een bevloeid weefsel is waar gedurende het hele leven fluoride wordt toegevoegd. Een hoger fluoridegehalte in dentine biedt betere bescherming tegen cariës [4](#page=4). * **Cementum:** Cementum heeft veel eigenschappen van botweefsel en bouwt ook fluoride in. De fluorideconcentratie is hier het hoogst, wat bescherming kan bieden tegen wortelcariës [4](#page=4). ### 3.2 Uitscheiding van fluoride Fluoride wordt uit het lichaam verwijderd via zweten en de nieren. Bij nierproblemen dient de fluoride-inname beperkt te worden omdat uitscheiding mogelijk niet efficiënt verloopt. Speeksel kan lokaal bescherming bieden tegen cariës. De hoeveelheid fluoride in speeksel is lager dan in plasma, maar pieken in plasma leiden ook tot pieken in speeksel. Borstvoeding bevat weinig fluoride ter bescherming van het kind en is geen weg voor uitscheiding [4](#page=4). ### 3.3 Toxiciteit van fluoride Bij lage doseringen is fluoride niet schadelijk, maar de grens tussen veilig en toxisch is klein. Ondervoeding of een tekort aan calcium kan de kans op fluorosis en andere fluoridegerelateerde aandoeningen verhogen [4](#page=4). #### 3.3.1 Chronische toxiciteit van fluoride Langdurige blootstelling aan fluoride kan leiden tot: 1. **Skelet fluorosis:** Waarneembaar na jarenlange blootstelling aan hogere concentraties, resulterend in skeletvervormingen, verkalking van spieren en andere bijwerkingen. Dit vereist doses van circa 10-20 mg/dag gedurende 10-20 jaar [4](#page=4). 2. **Dentaal fluorosis:** Treedt op tijdens de glazuurvorming (0 tot 6 jaar) wanneer fluoride ameloblasten intoxiceert, waardoor ze zichzelf niet kunnen herstellen en vergelen [4](#page=4). **Fluorosis index (Thylstrup en Fejerskov)** beschrijft stadia van fluorosis, van fijne lijntjes (stadium 1) tot grote delen van de tand die ontbreken of tanden zonder glazuur (stadium 9). Fluorosis is enkel zichtbaar tijdens perioden van hoge fluorideconcentratie [5](#page=5). #### 3.3.2 Acute toxiciteit van fluoride Kinderen lopen een groter risico op acute toxiciteit vanwege hun lagere lichaamsgewicht [5](#page=5). * **Symptomen:** Fluoride reageert in de maag tot etsend waterstoffluoride, wat misselijkheid, braken en diarree veroorzaakt. Dit etst het maagslijmvlies, wat de fluorideopname versnelt. In de bloedbaan bindt fluoride met calcium tot calciumfluoride, leidend tot hypocalcemie (tekort aan beschikbaar calcium), wat spiercontracties, ademhalingsproblemen, stuiptrekkingen en hartritmestoornissen kan veroorzaken. In ernstige gevallen kan dit dodelijk zijn [5](#page=5). * **Beïnvloedende factoren:** Snelheid van absorptie, lichaamsgewicht, groei (actieve botgroei neemt sneller in dan bij volwassenen), nierfunctie en de inhoud van de maag (volle maag remt de absorptie) [5](#page=5). * **Maatregelen bij accidentele inname bij kinderen:** * **< 25 mg fluor:** 24 uur lang overvloedig melk drinken (calciumrijk) om binding met fluoride te bevorderen [5](#page=5). * **25 - 50 mg fluor:** Braken opwekken en 24 uur lang overvloedig melk drinken [5](#page=5). * **> 50 mg fluor:** Braken opwekken, 24 uur lang overvloedig melk drinken en ziekenhuisopname met maag leegpompen [5](#page=5). Een inname van 25 mg fluor komt overeen met 100 tabletten van 0,25 mg of 15 ml tandpasta [5](#page=5). ### 3.4 Cariësremmend vermogen van fluoride Er zijn drie theorieën voor het cariësremmend vermogen van fluoride: inbouw in tandweefsel, invloed op biofilmbacteriën, en interactie met de biofilm [6](#page=6). #### 3.4.1 Inbouw van fluoride in tandweefsel Dit ging uit van de gedachte dat hydroxylapatietkristallen worden vervangen door sterkere fluorapatietkristallen. Er is echter geen sluitend bewijs voor deze theorie [6](#page=6): * Tanden die volledig uit fluorapatiet bestaan, kunnen toch snel cariëren wanneer blootgesteld aan een biofilm en suiker [6](#page=6). * Er is geen duidelijke relatie gevonden tussen cariës en de hoeveelheid fluoride in tanden [6](#page=6). * Mensen die verhuizen van gebieden met gefluorideerd leidingwater naar gebieden zonder, ontwikkelen toch cariës, ondanks een historisch hogere fluoride-inname. Het fluorapatietgehalte bij mensen bereikt zelden meer dan 3% [6](#page=6). #### 3.4.2 Invloed van fluoride op biofilmbacteriën Fluoride kan het enzym enolase remmen, wat nodig is voor de vorming van melkzuur door *Streptococcus mutans*. Dit effect is echter voornamelijk in vitro waargenomen; in vivo is de fluorideconcentratie in de mond meestal te laag om dit significant te beïnvloeden [6](#page=6). #### 3.4.3 Interactie van fluoride met de biofilm Dit is de momenteel gangbare theorie. Wanneer de pH in tandplak onder de 5,5 daalt (wat leidt tot demineralisatie), verlaagt de aanwezigheid van fluoride de kritische pH, waardoor minder mineralen worden opgelost. Deze fluoride-ionen komen uit fluorhoudende producten [6](#page=6). Het doel is de lokale aanwezigheid van fluoride-ionen in de biofilm, waarbij lage concentraties al voldoende zijn. Drie fluoridemomenten per dag worden aanbevolen. Elk systemisch fluoride-supplement heeft ook een lokale werking, en elk lokaal fluoride-product heeft een systemische component door inslikken [7](#page=7). **Hogere concentratie preparaten (bv. lakken):** Op gereinigd glazuur aangebracht, vormen ze sferische calciumfluoridepartikels. Fluoride heeft een sterke affiniteit voor calcium in tanden. Deze partikels slaan neer op het oppervlak en bij een dalende pH dissociëren ze, waardoor vrije fluoride-ionen vrijkomen die zuur 'aanvallen'. De partikels lossen langzaam op en bieden gedurende 4 tot 6 maanden bescherming. Lakken worden vooral aangebracht op plekken die plaque bevatten en waar de patiënt moeilijk kan poetsen, zoals groeven, fissuren, interdentale ruimtes en tandhalzen [7](#page=7). ### 3.5 Toepassingsvormen in de preventie van cariës #### 3.5.1 Systemische toepassingen * **Drinkwaterfluoridering:** Optimaal rond 0,7 – 1,2 mg/l, met een gunstige kosten-batenverhouding. België doet dit niet actief omdat fluoride al breed toegankelijk is. In landen waar fluoridetandpasta's minder beschikbaar zijn, is dit wel een noodzakelijke maatregel [8](#page=8). * **Zoutfluoridering:** Wordt in Zwitserland gebruikt en verminderde historisch cariës. Tegenwoordig is het effect beperkt, mede doordat kinderen weinig zout consumeren [8](#page=8). * **Tabletten en druppels:** Kunnen cariësreductie tot 40-80% bewerkstelligen, met een voornamelijk lokaal effect door opzuigen en contact met het mondmilieu [8](#page=8). * **Melkfluoridering:** Nuttig in gebieden waar melkconsumptie gestimuleerd moet worden, vooral in ontwikkelingslanden [8](#page=8). * **Toevoeging aan suiker:** Moeilijk realiseerbaar door variërende consumptie en een potentieel negatieve associatie met de promotie van snoep [8](#page=8). #### 3.5.2 Lokale toepassingen **Door patiënt zelf:** * **Tandpasta:** Biedt 20-30% cariësreductie [8](#page=8). * **Fluoridegels:** Hoge concentratie (1% of meer) [8](#page=8). * **Mondspoelingen:** Concentratie van 0,02 - 0,1%, bieden 20-35% cariësreductie [8](#page=8). Optimale preventie vereist drie fluoridemomenten per dag (twee keer poetsen en één extra moment) [8](#page=8). **Door tandarts:** * **Gels:** * **NaF gels:** Preventieve fractie van 26% [8](#page=8). * **Acidulated PF gels:** Preventieve fractie van 35% door vrijmaking van calciumionen [8](#page=8). Vereisen goede reiniging vooraf. Contacttijd is 1 minuut. Na applicatie niet eten of drinken gedurende 3-4 uur, en niet poetsen gedurende 24 uur om neerslag en kristalhechting te optimaliseren. Toepassing tweemaal per jaar is doorgaans voldoende en wordt voornamelijk toegepast bij patiënten met een hoog cariësrisico [8](#page=8). * **Lakken en vernissen:** * Hoge concentratie fluoride. Preventieve fractie varieert tussen 7% en 70% (33% in melkgebit, 46% in definitief gebit). Gecombineerd met poetsen, biedt dit 10% extra bescherming [8](#page=8). Worden aangebracht op 'at risk' plaatsen, voornamelijk bij hoogrisicopatiënten. Effectief maar met een hoge kostprijs. Aanbrengen om de 3-6 maanden is voldoende [8](#page=8). * **Controlled release devices:** * Glaspartikels met fluoride worden op tanden gekleefd en geven gedurende 6 maanden geleidelijk fluoride af aan het mondmilieu, wat aanvullende bescherming biedt [8](#page=8). ### 3.6 Richtlijnen fluoride * De nadruk ligt op lokale applicatie, met drie fluoridemomenten per dag (minimaal één poetsbeurt, bij voorkeur 's avonds) [9](#page=9). * Gebruik lage concentraties, eventueel aangevuld met een professionele applicatie met depotwerking (bv. halfjaarlijks) [9](#page=9). **Poetsrichtlijnen:** * Vanaf de doorbraak van de eerste melktand een aangepaste hoeveelheid fluoride tandpasta gebruiken. Een erwt-grootte komt overeen met de oppervlakte van de pinknagel [9](#page=9). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Fluoride | Fluoride is een chemisch element, een halogeen dat van nature voorkomt in zoutvorm en wordt veel gebruikt in tandheelkundige preventieproducten vanwege zijn cariëspreventieve eigenschappen. | | Halogeen | Halogenen zijn elementen uit groep 17 van het periodiek systeem, waaronder fluor, chloor, broom, jodium en astaat, die bekend staan om hun reactiviteit en neiging om zouten te vormen. | | Elektronegatief | Elektronegativiteit is de maat voor het vermogen van een atoom om elektronen aan te trekken in een chemische binding. Fluor is het meest elektronegatieve element. | | Cariës | Cariës, ook wel tandbederf genoemd, is een ziekte die wordt veroorzaakt door bacteriën in de mond die suikers omzetten in zuren, wat leidt tot aantasting van tandglazuur en -weefsel. | | Fluorosis | Fluorosis is een aandoening die wordt veroorzaakt door overmatige inname van fluoride, wat kan leiden tot skelet- of tandafwijkingen, zoals vlekken op het tandglazuur. | | Ameloblasten | Ameloblasten zijn cellen die verantwoordelijk zijn voor de vorming van tandglazuur (amelogenese) tijdens de tandontwikkeling. | | Skelet fluorosis | Skelet fluorosis is een chronische vorm van toxiciteit door fluoride, gekenmerkt door veranderingen in de botstructuur en verkalking van spieren, die ontstaat na langdurige blootstelling aan hoge concentraties fluoride. | | Dentaal fluorosis | Dentaal fluorosis is een aandoening die ontstaat tijdens de vorming van tandglazuur wanneer ameloblasten worden geïntoxiceerd door overmatige fluoride-inname, wat resulteert in verkleuringen en defecten op het glazuur. | | Hydroxyapatiet | Hydroxyapatiet is het belangrijkste minerale bestanddeel van botten en tanden, een calciumfosfaatkristal dat de structuur en hardheid van tandglazuur vormt. | | Fluorapatiet | Fluorapatiet is een mineraal dat ontstaat wanneer fluoride-ionen hydroxyapatiet in tandglazuur vervangen, wat resulteert in een sterkere en meer cariësresistente tandstructuur. | | Biofilm | Een biofilm is een gemeenschap van micro-organismen, zoals bacteriën, die zich vasthechten aan een oppervlak en omgeven zijn door een zelfgeproduceerde matrix van polysachariden, eiwitten en nucleïnezuren. | | Demineralisatie | Demineralisatie is het proces waarbij mineralen, zoals calcium en fosfaat, uit tandglazuur worden opgelost, meestal veroorzaakt door zuren geproduceerd door bacteriën in de mond. | | Remineralisatie | Remineralisatie is het proces waarbij verloren mineralen, zoals calcium en fosfaat, worden aangevuld in tandglazuur, wat helpt bij het herstellen van beginnende tandbederf. | | Waterstoffluoride | Waterstoffluoride is een bijtend gas of vloeistof die ontstaat wanneer fluoride in de maag interageert, en kan leiden tot maagirritatie en -beschadiging. | | Hypocalcemie | Hypocalcemie is een tekort aan calcium in het bloed, wat kan leiden tot spierkrampen, hartritmestoornissen en andere ernstige gezondheidsproblemen. |