Civil Law

# Wat is een (rechts)norm? De kern van deze sectie draait om het ontleden van het concept van een rechtsnorm, inclusief de diverse manieren waarop normen uitgedrukt en begrepen kunnen worden. ## 1. Wat is een rechtsnorm? ### 1.1 Descriptieve versus prescriptieve normen Recht kan op twee manieren worden gezien: als gericht op maatschappelijke ordening, wat leidt tot prescriptieve ordening, of als voortvloeiend uit maatschappelijke ordening, wat resulteert in descriptieve ordening. Beide soorten ordeningen worden gerealiseerd door middel van regels of normen. De term 'norm' verwijst naar toestanden die gebruikelijk zijn voor een bepaalde categorie van personen of zaken, of waarnaar zij zich kunnen of moeten richten. #### 1.1.1 Descriptieve normen (Seinsgesetze) Descriptieve normen brengen een gebruikelijke toestand, zoals een gedragspatroon, onder woorden. Ze beschrijven wetten of regelmatigheden in de natuur of de maatschappij. * **Kenmerken:** * Ze beschrijven bepaalde wetmatigheden die losstaan van het beschrevene. * Ze zijn onveranderlijk voor het beschrevene en een uitspraak brengt geen verandering aan in de beschreven wetmatigheid. * Ze zijn onmogelijk te overtreden en onmogelijk af te dwingen. * Ze kunnen waar of onwaar zijn. Als een gebeurtenis onverenigbaar is met de beschreven wetmatigheid, is de norm onwaar en moet deze worden vervangen door een nieuwe, correcte norm. * Het voorwerp van descriptieve normen zijn empirisch verifieerbare feiten, zoals de structuur van een cel of de afstand tussen de aarde en de zon. De betekenis van deze beschrijvingen is onafhankelijk van menselijke afspraken of conventies. * **Voorbeelden:** * De traagheidswet: "een voorwerp waarop geen resulterende kracht werkt, is in rust of beweegt zich rechtlijnig met constante snelheid voort." * De wet van Boyle (voor gassen): "$pV = \text{constant}$" (Druk van gas is omgekeerd evenredig aan volume bij constante temperatuur en hoeveelheid gas). * "een meerderheid van de mensen met veel geld doet veel moeite om weinig belastingen te betalen." #### 1.1.2 Prescriptieve normen (Sollensgesetze) Prescriptieve normen zijn gedragsvoorschriften die aangeven hoe iemand zich dient te gedragen. Ze worden gebruikt voor prescriptieve ordening. * **Kenmerken:** * Ze zijn veranderlijk; een menselijke wet kan een voorschrift aanpassen. * Ze zijn vatbaar voor overtreding en kunnen worden afgedwongen. * Ze zijn geen beschrijvingen die waar of onwaar zijn, maar voorschriften die geldig of ongeldig zijn. * Het voorwerp van prescriptieve normen zijn geen empirisch verifieerbare feiten, maar sociale of institutionele feiten. De betekenis hiervan is afhankelijk van menselijke conventies. Deze feiten bestaan alleen voor zover mensen erin geloven en ze toepassen. * **Voorbeelden:** * "Op donderdagen om 2 uur ’s nachts moet het tijdens het academiejaar stil zijn in de Overpoort." * "Mensen met veel geld zouden niet veel moeite mogen doen om weinig belastingen te betalen." * "Je mag niet door rood rijden; wie dat doet, hoort beboet te worden." #### 1.1.3 Het onderscheid tussen recht (RB) en gewoontegevend recht (GB) Dit onderscheid hangt samen met de aard van de normen. * **Recht (RB):** Wordt gezien als een sociaal feit, een creatie van mensen doordat zij bepaalde normen erkennen. Het bestaat alleen voor zover het als zodanig wordt erkend. Dit vanuit een intern of deelnemersperspectief, waarbij regels als maatstaf voor handelen en oordelen worden aanvaard. * **Gewoontegevend recht (GB):** Wordt gezien als een (minstens deels) empirisch feit. Dit vanuit een extern perspectief, waarbij recht slechts een beschrijving is van wat mensen gebruikelijk doen. #### 1.1.4 Verbanden tussen descriptieve en prescriptieve normen Hoewel ze verschillend zijn, hebben descriptieve en prescriptieve normen wel degelijk iets met elkaar te maken. Soms wordt ontkend dat het voorwerp van prescriptieve normen veranderlijk is, wat leidt tot een zuiver codificerende visie op recht. Beide soorten normen zijn echter menselijk werk: descriptieve normen beschrijven wetmatigheden die onafhankelijk van de mens voordoen, maar de *beschrijving* ervan is mensenwerk. In de praktijk worden vaak beide normen tegelijk gehanteerd. ### 1.2 Talige uitdrukkingen van normen Gedragsvoorschriften zijn vaak impliciet, maar in complexere samenlevingen worden ze geëxpliciteerd, bijvoorbeeld op schrift gesteld. Hierdoor ontstaat een onderscheid tussen de inhoudelijke, onuitgesproken norm ("negotium") en de formele uitdrukking ervan ("instrumentum"). Interpretatie bepaalt de inhoud van het recht. Talige uitdrukkingen kunnen verschillende soorten uitspraken bevatten: #### 1.2.1 Verifieerbare uitspraken Deze uitspraken kunnen waar of onwaar zijn. * **Empirische (of descriptieve) uitspraken:** * Drukken feiten of algemene wetmatigheden uit. * Kunnen waar of onwaar zijn, toetsbaar door waarnemingen. * In het recht zijn ze van belang om aan te tonen dat bepaalde feiten zich hebben voorgedaan. * Voorbeelden: "De wolf heeft honger", "Mensen hebben zuurstof nodig om te overleven", "Een voorwerp waarop geen resulterende kracht werkt, is in rust of beweegt zich rechtlijnig met constante snelheid voort." * **Logische of definiërende uitspraken:** * Drukken formele verbanden tussen begrippen en uitspraken uit. * Kunnen, net als empirische uitspraken, waar of onwaar zijn, maar dit wordt aangetoond door regels van de logica of gebruikte definities, niet door waarnemingen. * Nuttig voor argumentatie en het omschrijven van begrippen, die bouwstenen zijn van normen. * Voorbeeld: "$5 + 5 = 9$" (onwaar volgens de regels van de wiskunde). #### 1.2.2 Geloofsuitspraken * Niet verifieerbaar. * Betreffen onbewijsbare aannames en opvattingen (axioma's) die noodzakelijke veronderstellingen zijn voor levensbeschouwelijke overtuigingen en wetenschap. * Kunnen op dezelfde manier uitgedrukt worden als verifieerbare uitspraken, wat tot interpretatieproblemen kan leiden. * **Voorbeeld:** "God bestaat", "Nul is een getal" (kan ook een definiërende uitspraak zijn). #### 1.2.3 Waarderingsuitspraken Drukken uit hoe de spreker of schrijver een bepaalde situatie waardeert, gebaseerd op waarden (ideeën over wat wenselijk, gepast, goed of slecht is). * **Descriptieve waarderingsuitspraken (waardeoordelen):** * De beoordeling van een object, persoon, handeling of toestand aan de hand van een (vaak impliciete) waarderingsmaatstaf. * Er is geen gedragsvoorschrift aan verbonden. * Vereisen empirische uitspraken als noodzakelijke tussenstap. * Voorbeelden: "Dit is een goede chauffeur." (Waarderingsmaatstaf: mate waarin zich aan snelheidsbeperkingen wordt gehouden). "Dit schilderij is mooi gemaakt." (Waarderingsmaatstaf: technische uitvoering). * **Prescriptieve waarderingsuitspraken (waardeoordelen):** * Hebben betrekking op menselijk gedrag en schrijven voor hoe iemand zich moet gedragen. * Kunnen uitdrukking geven aan **imperatieven**: geboden of verboden die in een bepaalde situatie moeten worden opgevolgd. * De feitelijke context staat centraal. * Voorbeelden: "Sluit dat venster!", "Doof die sigaret!", "Moeder: 'Jan, sluit nu het venster!'" #### 1.2.4 Onderscheid tussen algemene en individuele rechtsnormen * **Algemene rechtsnormen (rechtsregels, reglementaire rechtsnormen):** * Algemeen naar tijd (onbepaalde periode). * Algemeen naar persoon (onbegrensd aantal personen of categorisch geviseerde groepen). * Algemeen naar geviseerde feitelijke situatie (onbegrensd aantal keren dat de feitelijke situatie zich voordoet). * Voorbeeld: Artikel 1382 Oud Burgerlijk Wetboek (nu artikel 6.6 Burgerlijk Wetboek): "Elke daad van de mens, waardoor aan een ander schade wordt veroorzaakt, verplicht degene door wiens schuld de schade is ontstaan, deze te vergoeden." * **Individuele rechtsnormen:** * Gericht tot één of meerdere concrete normbestemmelingen. * Voorbeelden: Contractpartij (contractuele regels), eenzijdige bestuurlijke rechtshandeling (bv. benoeming ambtenaar). Het onderscheid is relevant voor o.a. de verplichte adviesprocedure bij de Raad van State. #### 1.2.5 Uitdrukking van prescriptieve normen Vaak uitgedrukt in de indicatieve wijs, wat kan leiden tot onduidelijkheid met verifieerbare uitspraken. Het is essentieel te bepalen of een uitspraak een verifieerbare uitspraak of een prescriptief waardeoordeel is. * Voorbeelden: "Iedere echtgenoot draagt in de lasten van het huwelijk bij naar zijn vermogen." (Art. 5.130 Burgerlijk Wetboek). "De aanslag op het leven of op de persoon van de Koning wordt gestraft met levenslange opsluiting." (Art. 101, eerste lid Strafwetboek). #### 1.2.6 Performatieve uitspraken Deze uitspraken beschrijven geen feitelijke gebeurtenis, drukken geen verbanden uit, noch onbewijsbare aannames, noch waardering. Ze voeren een rechtsgevolg in. * **Kenmerken:** * De uitspraak zelf creëert de werkelijkheid of brengt een wijziging teweeg in de sociale of juridische werkelijkheid. * De gevolgen die door performatieve uitspraken worden doorgevoerd, zijn sociale feiten die bestaan voor zover aan maatschappelijke conventies wordt voldaan. * Een 'geslaagde' performatieve uitspraak wijzigt de juridische werkelijkheid, wat leidt tot het intreden van rechtsgevolgen. * Ze hebben een 'wijzigend', 'dispositief' of 'beschikkend' karakter. * **Voorbeelden:** * "Ik verklaar u getrouwd in naam van de wet." (door burgerlijke stand ambtenaar). * "Je bent ontslagen." (door werkgever). * "Ik verklaar u schuldig aan het ten laste gelegde misdrijf." (door rechter). * "Ik beloof u morgen de huur te zullen betalen." (door huurder). * "De wet van 29 april 2013 [...] wordt opgeheven." #### 1.2.7 Verschil met mededelende uitspraken * **Performatieve uitspraken:** Creëren of wijzigen de sociale/juridische werkelijkheid (dispositief karakter). * **Mededelende uitspraken:** Beschrijven de feitelijke werkelijkheid (constaterend karakter). #### 1.2.8 Juridische relevantie van het verschil * **Bewijsrecht:** Voor mededelende handelingen (feiten die een openbaar ambtenaar zelf waarneemt en beschrijft) geldt een verplicht bewijs. Voor waardeoordelen geldt dit niet. * **Rechterlijke toetsing (wettigheidstoetsing):** Deze toetsing is enkel mogelijk voor dispositieve handelingen, niet voor louter mededelende handelingen. Dit bepaalt of een handeling nietig verklaard of buiten toepassing gelaten kan worden. > **Tip:** Wees bij het analyseren van juridische teksten alert op het type uitspraak. Is het een beschrijving van een feit, een voorschrift, een beoordeling, of een handeling die zelf een rechtsgevolg creëert? Dit onderscheid is cruciaal voor de interpretatie en de juridische gevolgen. --- # Descriptieve versus prescriptieve normen Hieronder vind je een gedetailleerde samenvatting over het onderscheid tussen descriptieve en prescriptieve normen, opgesteld als een examenklare studiegids. ## 2. Descriptieve versus prescriptieve normen Dit hoofdstuk maakt een gedetailleerd onderscheid tussen descriptieve normen, die feitelijke toestanden beschrijven, en prescriptieve normen, die voorschrijven hoe men zich zou moeten gedragen. ### 2.1 Wat is een (rechts)norm? In het algemeen kan men stellen dat elke menselijke samenleving regels of normen kent. Deze normen dienen om de samenleving te ordenen. Dit kan op twee manieren gebeuren: * **Descriptieve ordening**: Recht kan voortvloeien uit de bestaande maatschappelijke ordening. * **Prescriptieve ordening**: Recht kan gericht zijn op het creëren van een gewenste maatschappelijke ordening. Beide soorten ordeningen worden gerealiseerd door middel van regels of normen. Een norm kan, volgens Van Dale, worden gedefinieerd als "toestanden die voor een categorie van personen of zaken de gewone zijn of waarnaar zij zich kunnen of moeten richten". Dit wijst al op het tweeledige karakter van normen: wat gewoon is, en wat men moet nastreven. ### 2.2 Descriptieve normen (Seinsgesetze) Descriptieve normen zijn uitspraken die een gebruikelijke toestand, een wet- of regelmatigheid in de natuur of de maatschappij, onder woorden brengen. Ze beschrijven hoe de werkelijkheid *is*. #### 2.2.1 Kenmerken van descriptieve normen * **Beschrijving van wetmatigheden**: Ze beschrijven bepaalde wetmatigheden die onveranderlijk zijn. * **Onveranderlijk object**: Het voorwerp van een descriptieve norm is een "onveranderlijk voorwerp" in de zin dat de wetmatigheid die wordt beschreven, losstaat van de uitspraak erover. * **Los van de uitspraak**: De uitspraak zelf brengt geen verandering aan in de beschreven wetmatigheid. Bijvoorbeeld, de wet van traagheid verandert niet doordat men haar beschrijft. * **Niet te overtreden of af te dwingen**: Het is onmogelijk om een descriptieve norm te overtreden of af te dwingen, omdat ze de werkelijkheid beschrijven en niet voorschrijven hoe die werkelijkheid zou *moeten* zijn. * **Waar of onwaar**: Descriptieve normen kunnen waar of onwaar zijn. Als een waarneming in strijd is met een beschreven wetmatigheid, is de uitspraak onwaar. Dit leidt dan tot het aanpassen van de beschrijving van de wetmatigheid. * **Empirisch verifieerbare feiten**: Het voorwerp van descriptieve normen zijn empirisch verifieerbare feiten, zoals de structuur van een cel, de afstand tussen de aarde en de zon, of het atoomgewicht van ijzer. De waarheid of onwaarheid van de beschrijving hiervan is onafhankelijk van menselijke afspraken. > **Voorbeeld:** De wet van Boyle stelt dat de druk van een gas omgekeerd evenredig is met het volume bij constante temperatuur en hoeveelheid gas. Deze uitspraak beschrijft een natuurkundige wetmatigheid. Het is onmogelijk om deze wet te "overtreden" of af te dwingen; ze beschrijft simpelweg hoe gassen zich gedragen. De uitspraak kan wel waar of onwaar zijn, afhankelijk van empirische waarnemingen. ### 2.3 Prescriptieve normen (Sollensgesetze) Prescriptieve normen zijn uitspraken die een gedragsvoorschrift onder woorden brengen. Ze schrijven voor hoe men zich *zou moeten* gedragen. #### 2.3.1 Kenmerken van prescriptieve normen * **Gedragsvoorschrift**: Ze schrijven voor hoe iemand zich dient te gedragen. * **Veranderlijk object**: Het voorwerp van een prescriptieve norm is een "veranderlijk voorwerp" omdat menselijke wetten en regels kunnen worden veranderd. * **Vatbaar voor overtreding en afdwingbaar**: Prescriptieve normen kunnen worden overtreden en zijn afdwingbaar. * **Niet waar of onwaar**: Prescriptieve normen zijn geen beschrijvingen die waar of onwaar kunnen zijn; het zijn voorschriften die geldig of ongeldig kunnen zijn. Als een gedragsvoorschrift wordt overtreden, is de norm niet onwaar geworden, maar is het gedrag dat de norm overtreedt ongeldig of moet het worden aangepast. * **Sociaal of institutioneel feit**: Het voorwerp van prescriptieve normen zijn geen empirisch verifieerbare feiten, maar sociale of institutionele feiten. De betekenis van deze feiten is afhankelijk van menselijke conventies en afspraken. Deze feiten "bestaan" maar voor zover mensen erin geloven en ze toepassen. > **Voorbeeld:** De regel "Niet stelen" is een prescriptieve norm. Deze norm schrijft voor hoe mensen zich dienen te gedragen. Als iemand steelt, wordt de norm overtreden, maar de norm zelf blijft geldig. Het gedrag van de dief is ongeldig. Deze norm is ook afdwingbaar door middel van straffen. ### 2.4 Onderscheid tussen Descriptieve en Prescriptieve Normen in de Praktijk Hoewel er een duidelijk theoretisch onderscheid is, komen descriptieve en prescriptieve normen in de praktijk vaak samen voor. * **Norm als gedragspatroon**: De uitspraak "een meerderheid van de mensen met veel geld doet veel moeite om weinig belastingen te betalen" is een descriptieve norm die een gedragspatroon beschrijft. * **Norm als gedragsvoorschrift**: Een prescriptieve norm zou kunnen zijn: "Mensen met veel geld zouden niet veel moeite mogen doen om weinig belastingen te betalen." De uitdrukkingen van gedragsvoorschriften kunnen zowel impliciet als expliciet zijn. In complexe samenlevingen is er behoefte aan explicitering om duidelijkheid te verschaffen. Dit leidt tot het onderscheid tussen de inhoudelijke (onuitgesproken) gedragsregel ('negotium') en de formele uitdrukking ervan (bv. een wettekst, 'instrumentum'). Interpretatie is cruciaal om de inhoudelijke betekenis van deze uitdrukkingen te achterhalen. ### 2.5 Talige uitdrukkingen van normen Normen kunnen op verschillende manieren worden uitgedrukt via taal. Het is belangrijk om deze verschillende soorten uitspraken te herkennen: #### 2.5.1 Verifieerbare uitspraken Deze uitspraken kunnen waar of onwaar zijn en kunnen worden getoetst. * **Empirische (of descriptieve) uitspraken**: Beschrijven feiten of algemene wetmatigheden die door waarneming getoetst kunnen worden. > **Voorbeeld:** "De wolf heeft honger." of "Een voorwerp waarop geen resulterende kracht werkt, is in rust of beweegt zich rechtlijnig met constante snelheid voort." Deze zijn van groot belang in het recht om aan te tonen dat bepaalde feiten zich hebben voorgedaan. * **Logische of definiërende uitspraken**: Drukken formele verbanden tussen begrippen en uitspraken uit, getoetst door de regels van de logica of gebruikte definities. > **Voorbeeld:** "5 + 5 = 10." (Een logische uitspraak die waar is volgens de regels van de wiskunde). Deze zijn bouwstenen voor normen en belangrijk voor argumentatie. #### 2.5.2 Geloofsuitspraken Deze uitspraken zijn niet verifieerbaar en betreffen onbewijsbare aannames en opvattingen die dienen als axioma's. > **Voorbeeld:** "God bestaat." of het axioma van oneindigheid in de wiskunde. Deze vormen de basis voor levensbeschouwelijke overtuigingen en wetenschap, maar vereisen een kritische benadering. #### 2.5.3 Waarderingsuitspraken Deze drukken uit hoe de spreker een situatie waardeert, gebaseerd op bepaalde waarden (bv. eerlijkheid, vrijheid). Er zijn twee categorieën: * **Descriptieve waarderingsuitspraken**: Beoordelen een object, persoon, handeling of toestand aan de hand van een (vaak impliciete) waarderingsmaatstaf, zonder een gedragsvoorschrift eraan te koppelen. > **Voorbeeld:** "Deze balpen schrijft goed." Hierbij wordt een empirisch feit (het is een balpen) gecombineerd met een waarderingsmaatstaf (hoe goed de pen schrijft). * **Prescriptieve waarderingsuitspraken**: Deze oordelen gaan samen met een gedragsvoorschrift en verplichten iemand zich op een bepaalde manier (niet) te gedragen. Ze kunnen uitdrukking geven aan: * **Imperatieven**: Geboden of verboden die in een bepaalde situatie moeten worden opgevolgd. > **Voorbeeld:** "Sluit dat venster!" (Dit is een opdracht die de huidige situatie betreft en niet noodzakelijk algemeen geldt). * **Prescriptieve normen**: Deze kunnen een algemene draagwijdte hebben en worden onderscheiden in: * **Algemene rechtsnormen**: Gericht tot een onbegrensd aantal personen of categorieën, voor een onbepaalde tijd en voor een onbegrensd aantal situaties. > **Voorbeeld:** Artikel 1382 Oud BW (nu 6.6 BW) betreffende onrechtmatige daad. * **Individuele rechtsnormen**: Gericht tot één of meerdere concrete normbestemmelingen. > **Voorbeeld:** Een contractuele regel tussen twee specifieke partijen. Prescriptieve normen worden vaak uitgedrukt in de indicatieve wijs (bv. "Iedere echtgenoot draagt in de lasten van het huwelijk bij naar zijn vermogen."), wat het onderscheid met verifieerbare uitspraken soms bemoeilijkt en interpretatie vereist. #### 2.5.4 Performatieve uitspraken Dit zijn uitspraken die geen feitelijke gebeurtenis beschrijven of een verband uitdrukken, maar die, wanneer ze door een bevoegde persoon onder de juiste omstandigheden worden gedaan, *zelf* een verandering teweegbrengen in de sociale of juridische werkelijkheid. Ze voeren een rechtsgevolg meteen door, in plaats van het voor te schrijven. > **Voorbeeld:** "Ik verklaar u getrouwd in naam van de wet." door een ambtenaar van de burgerlijke stand. Deze uitspraak *maakt* de personen getrouwd. Dezelfde uitspraak door een niet-bevoegde persoon heeft dat effect niet. Het onderscheid tussen mededelende (beschrijvende) en dispositieve (veranderende) handelingen is cruciaal in het recht, bijvoorbeeld in het bewijsrecht en bij rechterlijke toetsing (wettigheidstoetsing, waarbij enkel dispositieve handelingen nietig kunnen worden verklaard). --- # Talige uitdrukkingen van normen Dit onderdeel analyseert de verschillende soorten uitspraken die gebruikt kunnen worden om normen uit te drukken, waaronder verifieerbare, geloofsuitspraken, waarderingsuitspraken en performatieve uitspraken. ### 3.1 Overzicht van de les Deze les behandelt de volgende kernthema's: * Wat is een (rechts)norm? * Descriptieve versus prescriptieve normen. * Talige uitdrukkingen van normen: * Verifieerbare uitspraken. * Geloofsuitspraken. * Waarderingsuitspraken. * Performatieve uitspraken. ### 3.2 Descriptieve versus prescriptieve normen Recht kan worden gezien als gericht op maatschappelijke ordening (prescriptieve ordening) of als voortvloeiend uit maatschappelijke ordening (descriptieve ordening). Beide soorten ordeningen worden gerealiseerd door middel van regels of normen. * **Norm**: Volgens Van Dale verwijst dit naar "toestanden die voor een categorie van personen of zaken de gewone zijn of waarnaar zij zich kunnen of moeten richten". Er bestaan twee soorten uitspraken die normen uitdrukken: #### 3.2.1 Descriptieve normen (Seinsgesetze) * **Kenmerk**: Beschrijven een gebruikelijke toestand, zoals een gedragspatroon. Ze brengen een wet- of regelmatigheid in de natuur of de maatschappij onder woorden. * **Voorbeeld**: De traagheidswet in de natuurkunde: "een voorwerp waarop geen resulterende kracht werkt, is in rust of beweegt zich rechtlijnig met constante snelheid voort". In de maatschappij: "een meerderheid van de mensen met veel geld doet veel moeite om weinig belastingen te betalen". * **Doel**: Gebruikt voor descriptieve ordening. * **Verifieerbaarheid**: Descriptieve normen zijn uitspraken die waar of onwaar kunnen zijn. Als een gebeurtenis onverenigbaar is met de beschreven wetmatigheid, is de descriptieve norm onwaar en moet deze mogelijk worden vervangen door een nieuwe die wel strookt met de waarnemingen. * **Voorwerp**: Empirisch verifieerbare feiten ('brute facts of nature'), zoals de structuur van een cel, de afstand Aarde-Zon, of het atoomgewicht van ijzer. De betekenis van deze feiten is onafhankelijk van menselijke afspraken of conventies. * **Overtreding**: Descriptieve normen kunnen niet worden overtreden en niet worden afgedwongen. #### 3.2.2 Prescriptieve normen (Sollensgesetze) * **Kenmerk**: Schrijven gedragsvoorschriften voor, oftewel wat zou moeten zijn. Ze schrijven voor hoe iemand zich dient te gedragen. * **Voorbeeld**: "Op donderdagen om 2 uur ’s nachts moet het tijdens het academiejaar stil zijn in de Overpoort". * **Doel**: Gebruikt voor prescriptieve ordening. * **Verifieerbaarheid**: Prescriptieve normen zijn geen beschrijvingen die waar of onwaar kunnen zijn, maar voorschriften die geldig of ongeldig zijn. Een overtreding van een prescriptieve norm maakt de norm niet onwaar, maar vereist aanpassing van het gedrag. * **Voorwerp**: Niet direct empirisch verifieerbare feiten, maar sociale of institutionele feiten. De betekenis hiervan is afhankelijk van menselijke conventies en erkenning door actoren. Dit geldt voor gedragsvoorschriften en concepten zoals 'eigendom', 'vennootschappen', 'België', 'het recht', etc. * **Overtreding**: Prescriptieve normen zijn vatbaar voor overtreding en kunnen worden afgedwongen. **Tip**: Het onderscheid tussen 'normaal' als 'gebruikelijk gedrag' (descriptieve norm) en 'normaal' als 'gedrag waarnaar men zich moet richten' (prescriptieve norm) is cruciaal om het verschil tussen deze twee soorten normen te begrijpen. ### 3.3 Talige uitdrukkingen van gedragsvoorschriften Gedragsvoorschriften zijn vaak impliciet, maar in complexe samenlevingen worden ze geëxpliciteerd om duidelijkheid te verschaffen. Het expliciteren van een gedragsvoorschrift door middel van taal brengt de inhoud ('negotium') en de formele uitdrukking ervan ('instrumentum') met zich mee. Interpretatie is essentieel om de inhoudelijke betekenis te bepalen. Talige uitdrukkingen van gedragsvoorschriften kunnen de volgende soorten uitspraken bevatten: #### 3.3.1 Verifieerbare uitspraken Deze uitspraken kunnen waar of onwaar zijn. ##### 3.3.1.1 Empirische (of descriptieve) uitspraken * **Kenmerk**: Drukken feiten of algemene wetmatigheden uit. * **Verifieerbaarheid**: Waarheid wordt aangetoond door middel van waarnemingen. * **Rol in het recht**: Belangrijk voor het aantonen van feiten die zich hebben voorgedaan. Het is echter belangrijk op te merken dat niet elk daadwerkelijk gebeurd feit ook juridisch relevant is (bv. onrechtmatig verkregen bewijs). * **Voorbeeld**: "De wolf heeft honger." (feit); "Mensen hebben zuurstof nodig om te overleven." (feit); "Een voorwerp waarop geen resulterende kracht werkt, is in rust of beweegt zich rechtlijnig met constante snelheid voort." (algemene wetmatigheid). ##### 3.3.1.2 Logische of definiërende uitspraken * **Kenmerk**: Drukken formele verbanden uit tussen begrippen en uitspraken. * **Verifieerbaarheid**: Waarheid wordt aangetoond door regels van de logica of gebruikte definities, zonder noodzakelijk waarnemingen te vereisen. * **Rol in het recht**: Cruciaal voor argumentatie en het omschrijven van begrippen die als bouwstenen van normen dienen. * **Voorbeeld**: "5 + 5 = 9" (onwaar volgens wiskundige regels); het definiëren van een begrip zoals "nalatenschap". #### 3.3.2 Geloofsuitspraken * **Kenmerk**: Betreffen onbewijsbare aannames en opvattingen die als axioma's fungeren. Ze zijn niet verifieerbaar op empirische of logische wijze. * **Rol**: Noodzakelijke veronderstellingen voor elke levensbeschouwelijke overtuiging en voor wetenschap. Ze kunnen op dezelfde manier worden uitgedrukt als verifieerbare uitspraken, wat gevaar kan opleveren als ze niet kritisch worden benaderd. * **Voorbeeld**: "God bestaat"; het oneindigheidsaxioma in de wiskunde. * **Tip**: Een kritische blik is essentieel bij geloofsuitspraken, aangezien misplaatste axioma's desastreuze gevolgen kunnen hebben, zoals geïllustreerd door de 'bloed en bodem'-ideologie van het nazisme. #### 3.3.3 Waarderingsuitspraken Deze uitspraken drukken uit hoe de spreker een bepaalde situatie waardeert, gebaseerd op 'waarden' (ideeën over wat wenselijk, gepast, goed of slecht is). Er zijn twee categorieën: ##### 3.3.3.1 Descriptieve waarderingsuitspraken (of waardeoordelen) * **Kenmerk**: Een oordeel dat niet samenhangt met een gedragsvoorschrift. Het drukt een beoordeling uit van een object, persoon, handeling of toestand aan de hand van een (vaak impliciete) waarderingsmaatstaf. * **Rol in het recht**: Empirische uitspraken kunnen noodzakelijke tussenstappen zijn voor het formuleren van descriptieve waarderingsuitspraken. Ze vertegenwoordigen meningen, niet zozeer feiten. * **Voorbeeld**: "De chauffeur van deze bus is een goede chauffeur." (waarderingsmaatstaf: naleving snelheidsbeperkingen); "Dit schilderij is mooi gemaakt." (waarderingsmaatstaf: technische uitvoering). ##### 3.3.3.2 Prescriptieve waarderingsuitspraken (of waardeoordelen) * **Kenmerk**: Een oordeel dat wel samenhangt met een gedragsvoorschrift. Ze bepalen hoe iemand zich dient te gedragen. * **Rol**: Kunnen uitdrukking geven aan imperatieven (geboden of verboden). * **Voorbeeld**: "Moeder: 'Jan, sluit nu het venster!'" **Prescriptieve normen en hun uitdrukking:** * **Imperatieven**: Geboden of verboden die in een bepaalde situatie moeten worden opgevolgd. Ze hebben betrekking op de voorgeschreven handeling in een specifieke, vaak actuele, feitelijke situatie. * **Bestanddelen**: Normsteller, normbestemmeling, voorgeschreven handeling, modaliteit (verplichting), en de geviseerde feitelijke situatie. * **Algemene versus individuele rechtsnormen**: * **Algemene rechtsnormen**: Algemeen naar tijd (onbepaalde periode), persoon (onbegrensd aantal personen of categorieën), en geviseerde feitelijke situatie (onbegrensd aantal keren). Voorbeeld: Artikel 1382 Oud Burgerlijk Wetboek. * **Individuele rechtsnormen**: Gericht tot één of meerdere concrete normbestemmelingen. Voorbeeld: Contractuele regels, eenzijdige bestuurlijke rechtshandelingen. * **Uitdrukking**: Vaak door middel van voorwaardelijke uitspraken ("als... dan...") die de geviseerde feitelijke situatie (rechtsfeiten) en de eraan verbonden rechtsgevolgen koppelen. Ook kunnen ze expliciet in de indicatieve wijs worden uitgedrukt. * **Voorbeeld**: Artikel 221, eerste lid Oud Burgerlijk Wetboek: "Iedere echtgenoot draagt in de lasten van het huwelijk bij naar zijn vermogen." #### 3.3.4 Performatieve uitspraken * **Kenmerk**: Deze uitspraken verrichten iets in de wereld, ze creëren een nieuwe sociale of juridische realiteit. Ze beschrijven geen feitelijke gebeurtenis, drukken geen verbanden uit, of bevatten geen onbewijsbare aannames. Ze zijn ook niet te reduceren tot een waardering. * **Verschil met prescriptieve waardeoordelen**: Performatieve uitspraken schrijven een rechtsgevolg niet voor, maar voeren het direct door. De door de uitspraak doorgevoerde gevolgen zijn sociale feiten die bestaan voor zover aan maatschappelijke conventies wordt voldaan. * **Rol in het recht**: Wanneer een 'geslaagde' performatieve uitspraak voldoet aan de vereiste conventies, wijzigt deze de juridische werkelijkheid, wat leidt tot het intreden van rechtsgevolgen. Dit verklaart het 'dispositieve' of 'beschikkende' karakter van wetsbepalingen, rechterlijke uitspraken en overeenkomsten. * **Voorbeeld**: "Ik verklaar u getrouwd in naam van de wet." (uitgesproken door een ambtenaar van de burgerlijke stand); "Je bent ontslagen." (uitgesproken door een werkgever); "Ik verklaar u schuldig aan het ten laste gelegde misdrijf." (uitgesproken door een rechter). **Relevantie van het onderscheid tussen dispositieve en mededelende handelingen:** 1. **Bewijsrecht**: Voor mededelende handelingen (feiten die een openbaar ambtenaar zelf waarneemt en beschrijft) is een verplicht bewijs vereist. Dit geldt niet voor waardeoordelen van de ambtenaar. 2. **Rechterlijke toetsing**: Wettigheidstoetsing, gericht op de verenigbaarheid van een handeling met hogere rechtsregels, is enkel mogelijk voor dispositieve handelingen. Dit kan leiden tot nietigverklaring of buiten toepassing laten van de handeling. **Tip**: Het is cruciaal om bij elke uitspraak de vraag te stellen of deze een verifieerbare uitspraak (wat is het geval?) of een prescriptief waardeoordeel (hoe zou het moeten zijn?) betreft. Performatieve uitspraken vormen een aparte categorie die de juridische werkelijkheid actief beïnvloedt. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Rechtsnorm | Een regel of principe dat gedrag in een juridische context stuurt en vastlegt wat wel en niet toegestaan is binnen een samenleving. Rechtsnormen kunnen zowel beschrijvend als voorschrijvend van aard zijn. | | Descriptieve normen (DN) | Uitspraken die een gebruikelijke toestand, een wet of een regelmatigheid in de natuur of de maatschappij onder woorden brengen. Ze beschrijven hoe iets is en kunnen waar of onwaar zijn, afhankelijk van de empirische realiteit. | | Prescriptieve normen (PN) | Uitspraken die gedrag voorschrijven, oftewel aangeven hoe iets zou moeten zijn. Ze leggen verplichtingen of verboden op en zijn gericht op het sturen van menselijk gedrag. Ze zijn geldig of ongeldig, maar niet waar of onwaar in empirische zin. | | Verifieerbare uitspraken | Uitspraken die waar of onwaar kunnen zijn en waarvan de juistheid kan worden vastgesteld door middel van waarnemingen (empirische uitspraken) of logische regels en definities (logische of definiërende uitspraken). | | Geloofsuitspraken | Uitspraken die gebaseerd zijn op onbewijsbare aannames, overtuigingen of axioma's die de basis vormen voor levensbeschouwingen of wetenschappelijke systemen. Ze zijn inherent niet verifieerbaar in empirische of logische zin. | | Waarderingsuitspraken | Uitspraken die een oordeel uitdrukken over de wenselijkheid, gepastheid, goedheid of slechtheid van iets, gebaseerd op bepaalde waarden. Ze kunnen descriptief zijn (een oordeel zonder gedragsvoorschrift) of prescriptief (een oordeel dat gepaard gaat met een gedragsvoorschrift). | | Performatieve uitspraken | Uitspraken die, wanneer ze door een bevoegde persoon onder de juiste omstandigheden worden gedaan, een sociale of juridische realiteit creëren of wijzigen. Ze voeren een rechtsgevolg direct door, in plaats van het voor te schrijven. | | Empirische uitspraken | Een type verifieerbare uitspraak dat feiten of algemene wetmatigheden beschrijft die waarneembaar zijn in de werkelijkheid. Hun waarheid of onwaarheid wordt vastgesteld door middel van observatie en ervaring. | | Logische uitspraken | Een type verifieerbare uitspraak dat formele verbanden tussen begrippen en andere uitspraken uitdrukt. Hun waarheid of onwaarheid wordt bepaald door de regels van de logica en de gehanteerde definities. | | Sociale feiten | Feiten die hun betekenis ontlenen aan menselijke conventies, afspraken en erkenning. Ze bestaan slechts voor zover mensen erin geloven en ze toepassen, en vormen de basis voor veel juridische en institutionele concepten. | | Rechtsgevolgen | De juridische consequenties die voortvloeien uit het voldoen aan of overtreden van een rechtsnorm, of die worden teweeggebracht door een rechtsgeldige juridische handeling. |

# Wat is diversiteit en hoe verhoudt het zich tot recht? Hier volgt een gedetailleerde samenvatting over diversiteit en de relatie ervan met het recht, gebaseerd op de verstrekte documentatie. ## 1. Wat is diversiteit en hoe verhoudt het zich tot recht? Diversiteit is een fundamenteel concept binnen het recht geworden en verwijst naar alle vormen van menselijke verscheidenheid die relevant zijn voor een individu en de samenleving, en die kunnen leiden tot privileges of discriminatie. ### 1.1 De evolutie van het begrip diversiteit Het begrip diversiteit heeft zich door de tijd heen ontwikkeld en wordt nu vaak geassocieerd met het concept van 'superdiversiteit'. #### 1.1.1 Van diversiteit naar superdiversiteit * **Diversiteit** omvat alle vormen van menselijke verscheidenheid. Het is een breder concept dan multiculturaliteit, dat slechts één aspect van diversiteit omvat. * **Superdiversiteit** is een later ontwikkeld concept dat de complexiteit en veelheid van hedendaagse maatschappelijke veranderingen probeert te vatten. De term is ontstaan omdat het eerdere begrip 'diversiteit' niet meer voldeed om de nieuwe realiteiten te beschrijven. * **Drie evoluties in de context van superdiversiteit:** 1. **Kwantitatieve toename:** Er is steeds meer diversiteit in de samenleving. 2. **Kwalitatieve toename:** Er is ook steeds meer diversiteit *binnen* de bestaande diversiteit. 3. **Normalisering:** Hoe gaat de superdiverse samenleving om met deze diversiteit? #### 1.1.2 Gelijkheid van diversiteit versus ongelijkheid van diversiteit * **Uitgangspunt: Gelijkheid van diversiteit:** In theorie leidt de erkenning dat mensen verschillend zijn tot gelijkheid. Dit principe is verankerd in fundamentele rechtsbeginselen zoals het gelijkheidsbeginsel en het verbod op discriminatie (bijvoorbeeld in de artikelen 10-11 van de Belgische Grondwet, artikel 14 EVRM, en artikel 21 van het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie). Anti-discriminatiewetgeving specificeert verboden discriminatiegronden zoals geslacht, ras, etnische afkomst, seksuele oriëntatie, leeftijd, geloof of overtuiging, en handicap. Een specifieke rechtsdiscipline, discriminatierecht, is hieraan gewijd. * **Realiteit: Ongelijkheid van diversiteit:** In de praktijk zien we ongelijkheid, ook binnen het recht. Deze ongelijkheid is vaak het gevolg van sociaal geconstrueerde machtsongelijkheden, die gekoppeld zijn aan persoonlijke kenmerken en identiteiten en verankerd zijn in de samenleving en het recht. Dit leidt tot normativiteit, privileges en uitsluiting op basis van identiteitskenmerken en persoonlijke context. > **Tip:** Het recht streeft naar een verschuiving van formele gelijkheid (gelijke behandeling) naar materiële gelijkheid (gelijke uitkomsten, rekening houdend met verschillen). ### 1.2 De relatie tussen recht en diversiteit Recht en diversiteit staan in een wederkerige, co-constitutieve relatie: ze beïnvloeden en vormen elkaar. #### 1.2.1 Recht als product van de samenleving * Het recht is niet losstaand van de samenleving, maar is er een product van. Maatschappelijke normen en waarden hebben invloed op de ontwikkeling van het recht. * Juridische actoren, zoals magistraten, zijn zelf onderdeel van de samenleving en brengen hun eigen perspectieven en mogelijke vooroordelen mee. #### 1.2.2 Recht als regulerende kracht * Het recht bezit de unieke kracht om diversiteit te reguleren en, indien nodig, ongelijkheden en onevenwichten te corrigeren. #### 1.2.3 Neutraliteit van het recht: een ideaal en een kritiekpunt * **Het ideaal van neutraliteit:** Het recht wordt geacht neutraal te zijn en geen voorkeur te hebben voor bepaalde vormen van diversiteit. Juridische actoren worden geacht objectief en onpartijdig te handelen, wat samenhangt met de principes van een democratische rechtstaat. Dit ideaal wordt vaak geassocieerd met de scheiding van kerk en staat, wat impliceert dat het recht geen religieuze of levensbeschouwelijke voorkeuren mag hebben. * **Kritiek vanuit Critical Legal Studies (CLS) en verwante stromingen:** CLS, Critical Race Theory, feministische rechtstheorie, queer rechtstheorie en critical disability studies stellen dat het recht niet neutraal is, maar vaak een product is van de dominante groep in de samenleving. Dit recht dient dan ter behoud van de status quo en de belangen van de meerderheid. * **Klassenjustitie:** Juridische actoren zouden zelf tot bevoorrechte groepen behoren en daardoor onbewust belangen van de meerderheid behartigen. * **Focus op machtsstructuren:** Deze kritische benaderingen richten zich op onderliggende machtsstructuren, structurele ongelijkheden en ingebakken vooroordelen (bias) in het recht. * **Deconstructie en reconstructie:** Ze proberen het recht te deconstrueren en te reconstrueren, onder andere door gebruik te maken van narratieven van gemarginaliseerde groepen om zo tot materiële gelijkheid te komen. > **Tip:** Het onderscheid tussen 'law in books' (het recht zoals het geschreven is) en 'law in action' (het recht zoals het in de praktijk wordt toegepast) is cruciaal bij het analyseren van de kritische benadering van het recht. #### 1.2.4 Ongelijkheid is intersectioneel * Een fundamenteel inzicht bij de studie van recht en diversiteit is dat ongelijkheid vaak intersectioneel is. Dit betekent dat verschillende vormen van discriminatie en ongelijkheid elkaar kruisen en versterken, waardoor individuen op verschillende kruispunten van hun identiteit (bijvoorbeeld ras én geslacht én seksuele oriëntatie) te maken kunnen krijgen met unieke vormen van benadeling. * Het recht heeft moeite om met deze intersectionaliteit om te gaan, omdat het vaak geneigd is ongelijkheden eendimensionaal te benaderen (bijvoorbeeld enkel kijken naar geslacht, of enkel naar ras), in plaats van het bredere, meerdimensionale beeld te omvatten. > **Example:** De discriminatie-ervaring van een zwarte vrouw is niet simpelweg de optelsom van de ervaring van een zwarte man en een witte vrouw, maar een specifieke, kruisende vorm van benadeling. ### 1.3 Illustratie: het huwelijk als voorbeeld van recht en diversiteit Het huwelijk is een eeuwenoud juridisch instituut dat illustreert hoe het recht is gevormd door en omgaat met diversiteit en ongelijkheid. #### 1.3.1 Historische context * Het huwelijk heeft van oudsher een centrale rol gespeeld in maatschappelijke organisatie, met zowel een symbolische functie (legitimiteit) als een beschermende functie (rechten en plichten). * Het was lange tijd een 'gegenderd' instituut, verankerd in heteronormativiteit, wat leidde tot formele en materiële genderongelijkheid, onder andere door genderstereotypen en economische afhankelijkheid. #### 1.3.2 Hervormingen en uitdagingen * Rechtsverscherpingen gericht op gendergelijkheid, zoals de afschaffing van genderdiscriminatie in rechten en plichten, de invoering van wettelijke samenwoning en de legalisering van het huwelijk voor personen van hetzelfde geslacht in 2003, hebben de ongelijkheid binnen het huwelijk verminderd. * Er is meer aandacht gekomen voor solidariteit in het relatievermogensrecht, hoewel dit niet altijd volstaat om gendereffecten volledig te neutraliseren. * Ondanks deze hervormingen blijft het huwelijk in veel gevallen verankerd in een heteronormatieve visie op relaties (twee personen, samenwonend, seksueel-affectief). #### 1.3.3 De realiteit van nieuwe familievormen * De hedendaagse samenleving kent echter een spectrum aan nieuwe familievormen, zoals platonische relaties, louter seksuele relaties, polyamoureuze relaties en LAT-relaties (Living Apart Together). * Het huidige recht biedt voor deze nieuwe relatievormen vaak onvoldoende bescherming en erkenning. #### 1.3.4 Inclusieve hervorming van het recht * De vraag is welke rol het recht moet spelen in het erkennen en reguleren van de diversiteit aan relatievormen. Moet het recht een verplicht minimumniveau van solidariteit bieden, met ruimte voor contractuele afspraken? * Een radicale breuk met de uitsluitende, diadische, seksuele en huiselijke aard van het huwelijk kan echter ook negatieve gevolgen hebben, bijvoorbeeld voor religieuze gemeenschappen die de symboliek van het huwelijk belangrijk vinden, of voor internationale erkenning. * Er bestaat ook een zorg dat een focus op contractuele vrijheid, zonder voldoende waarborgen, vrouwen (die vaak economisch minder krachtig zijn) in een nadeligere onderhandelingspositie kan plaatsen. > **Example:** De discussie over de juridische erkenning van polyamoureuze relaties illustreert de uitdagingen van het aanpassen van juridische concepten die historisch gebaseerd zijn op monogame koppels. ### 1.4 Kritiek op kritische benaderingen ('Woke') De kritische benaderingen van het recht, inclusief die met betrekking tot diversiteit, worden soms bekritiseerd. * **Bezwaren:** * **Beschuldigend:** Soms wordt beweerd dat deze benaderingen beschuldigend zijn tegenover personen uit meerderheidsgroepen (bv. "alle witte mensen zijn racistisch"). * **Essentialisering:** Minderheidsgroepen kunnen worden gereduceerd tot inherente slachtoffers. * **Omgekeerde discriminatie:** Er kan sprake zijn van angst voor 'omgekeerde discriminatie'. * **Essentie van schuld vs. verantwoordelijkheid:** Er ontstaat een debat over de schuld versus de verantwoordelijkheid van juristen ten aanzien van het bestaande recht. * **Narrativiteit en positionaliteit vs. objectiviteit:** De nadruk op subjectieve narratieven en de positie van de verteller wordt soms tegengesteld aan het ideaal van objectieve rechtspraak. ### 1.5 De toekomst: mensenrechten en kritische benaderingen De studie van recht en diversiteit wordt verrijkt door de integratie van mensenrechtelijke perspectieven, kritische en sociaalwetenschappelijke benaderingen, en gespecialiseerde vakgebieden zoals discriminatierecht. Mainstreaming van deze kritische benaderingen in andere rechtsdomeinen is een belangrijke ontwikkeling. --- # De neutraliteit van het recht en kritische perspectieven Dit onderdeel onderzoekt het concept van juridische neutraliteit, de uitdagingen ervan vanuit kritische perspectieven zoals Critical Legal Studies, en de implicaties hiervan voor sociale rechtvaardigheid. ### 2.1 Het concept van juridische neutraliteit Het recht wordt in principe geacht neutraal te zijn en geen voorkeur te hebben voor bepaalde vormen van diversiteit of identiteitskenmerken. Dit geldt ook voor juridische actoren, met name magistraten. Deze neutraliteit is gekoppeld aan fundamentele grondrechten zoals het gelijkheidsbeginsel, het verbod op discriminatie, en de vrijheid van religie en levensbeschouwing. Hoewel de discussie over neutraliteit vaak vanuit een religieuze invalshoek wordt benaderd (in lijn met de scheiding tussen kerk en staat), is het belangrijk om dit concept niet te beperken tot religie, aangezien normativiteit alle vormen van diversiteit raakt. Het idee van juridische neutraliteit impliceert dat het recht zich niet uitspreekt ten gunste van specifieke groepen en dat juridische beslissingen gebaseerd zijn op objectieve criteria, los van persoonlijke kenmerken. > **Tip:** Juridische neutraliteit is een ideaalprincipe dat streeft naar gelijke behandeling en onpartijdigheid binnen het rechtssysteem. #### 2.1.1 Recht als product van de samenleving en haar normen De juridische instelling heeft de neiging om wat maatschappelijk als 'regulier' of 'normaal' wordt beschouwd, om te zetten in een afdwingbare juridische norm. Dit proces, waarbij feitelijke normaliteit wordt getransmuteerd naar juridische normaliteit, wordt ook wel de 'ontologische glorificatie' van het recht genoemd. Dit betekent dat bestaande maatschappelijke structuren en normen, inclusief eventuele machtsongelijkheden, in het recht worden verankerd en bestendigd. ### 2.2 Kritische perspectieven op juridische neutraliteit Kritische stromingen, zoals Critical Legal Studies (CLS), plaatsen vraagtekens bij de werkelijke neutraliteit van het recht en stellen dat het recht vaak een product is van dominante groepen en gericht is op het behoud van de status quo en meerderheidsbelangen. #### 2.2.1 Critical Legal Studies (CLS) en aanverwante stromingen Critical Legal Studies is een theoretisch perspectief dat in de Verenigde Staten is ontwikkeld en zich wereldwijd heeft verspreid. Het benadrukt het belang van het bestuderen van 'law in action' in plaats van enkel 'law in books'. CLS stelt dat juridische actoren vaak voortkomen uit bevoorrechte maatschappelijke groepen en daardoor de belangen van deze groepen kunnen vertegenwoordigen, wat kan leiden tot wat men 'klassenjustitie' noemt. CLS is een verzamelnaam voor diverse kritische invalshoeken, waaronder: * **Feministische rechtstheorie:** Analyseert hoe rechtspatronen genderongelijkheid in stand houden en hoe recht kan bijdragen aan gendergelijkheid. * **Queer rechtstheorie:** Onderzoekt hoe het recht heteronormativiteit en cisnormativiteit verankert en hoe dit leidt tot uitsluiting van LGBTIQ+ personen. * **Critical Race Theory:** Focust op de rol van ras en racisme in het recht en hoe het recht bijdraagt aan raciale ongelijkheden. * **Critical Disability Studies:** Ontleedt hoe het recht beperkingen en handicaps creëert of bestendigt. Deze stromingen richten zich op onderliggende machtsstructuren, structurele ongelijkheden en inherente bias in het recht. Ze streven naar deconstructie en reconstructie van het recht, vaak door middel van narratieven van gemarginaliseerde groepen, en zijn centraal in activisme voor sociale rechtvaardigheid. #### 2.2.2 Deconstructie en reconstructie van recht Kritische perspectieven beogen een deconstructie van de dominante juridische narratieven en een reconstructie van het recht, waarbij de stemmen en ervaringen van gemarginaliseerde groepen centraal staan. Dit draagt bij aan een verschuiving van formele naar materiële gelijkheid. > **Tip:** De kritische benadering contrasteert sterk met de positivistische, interne benadering van het recht, die zich primair richt op de formele regels en structuren. #### 2.2.3 Kritiek op kritische benaderingen Kritische benaderingen van het recht blijven niet zonder kritiek. Deze kritiek omvat onder andere: * **'Woke' beschuldigingen:** Kritische perspectieven worden soms afgeschilderd als overdreven gevoelig of politiek gemotiveerd. * **Narratieven en positionaliteit versus objectiviteit:** De nadruk op subjectieve ervaringen en de positie van de spreker (positionaliteit) wordt door sommigen gezien als een afwijking van juridische objectiviteit. * **Beschuldigend ten aanzien van meerderheidsgroepen:** Sommige kritische analyses worden als te beschuldigend ervaren ten opzichte van personen uit meerderheidsgroepen (bv. de stelling dat 'alle witte mensen racistisch zijn'). * **Omgekeerde discriminatie:** De vrees voor 'omgekeerde discriminatie', waarbij minderheidsgroepen onevenredig bevoordeeld zouden worden. * **Essentialisering van minderheidsgroepen:** Het risico dat minderheidsgroepen worden gereduceerd tot inherente slachtoffers, zonder oog voor hun agency. * **Schuld versus verantwoordelijkheid van juristen:** De discussie over de morele schuld of verantwoordelijkheid van juristen ten aanzien van de rol van het recht in het bestendigen van ongelijkheden. ### 2.3 Implicaties voor sociale rechtvaardigheid De kritische analyse van juridische neutraliteit heeft directe implicaties voor de bevordering van sociale rechtvaardigheid. #### 2.3.1 Van formele naar materiële gelijkheid Een fundamenteel doel van kritische rechtstheorieën is de transitie van formele gelijkheid naar materiële gelijkheid. Formele gelijkheid garandeert dat iedereen volgens dezelfde regels wordt behandeld, ongeacht hun achtergrond. Materiële gelijkheid erkent echter dat verschillende groepen in de samenleving te maken hebben met structurele ongelijkheden en nadelen, en dat er specifieke maatregelen nodig zijn om deze ongelijkheden te compenseren en werkelijk gelijke uitkomsten te bereiken. #### 2.3.2 Illustratie: het huwelijk Het instituut van het huwelijk dient als een treffend voorbeeld van hoe het recht, ondanks schijnbare neutraliteit, diepgewortelde maatschappelijke normen en ongelijkheden kan weerspiegelen en bestendigen. * **Historische context:** Lange tijd was het huwelijk een geprivilegieerd instituut, nauw verbonden met heteronormativiteit en gendernormen, wat leidde tot materiële genderongelijkheid door economische afhankelijkheid en genderstereotypen. * **Hervormingen:** Recente juridische hervormingen, zoals de afschaffing van genderdiscriminatie in rechten en plichten, de invoering van wettelijke samenwoning en het openstellen van het huwelijk voor personen van hetzelfde geslacht, hebben de formele gelijkheid binnen het huwelijk vergroot. * **Aanhoudende heteronormativiteit:** Ondanks deze hervormingen blijft het huwelijk in essentie verankerd in de notie van een heteroseksuele, dyadische relatie. Dit laat weinig ruimte voor de erkenning van het groeiende spectrum aan nieuwe familievormen, zoals platonische relaties, polyamoureuze relaties of LAT-relaties. * **Inclusieve hervormingen:** De vraag naar inclusieve hervormingen van het recht op het gebied van familierecht blijft relevant. Mogelijke oplossingen omvatten een open-ended familiaal kader dat basisbescherming biedt, aangevuld met contractuele afspraken, en een correctiemechanisme via de rechter. Er moet echter ook rekening worden gehouden met de potentiële negatieve gevolgen van radicale veranderingen, zoals de impact op religieuze gemeenschappen, internationale erkenning, de perceptie bij LGBTIQ+-personen, en de onderhandelingspositie van vrouwen in een contractuele setting. > **Example:** De wettelijke erkenning van het homohuwelijk in veel landen is een stap naar formele gelijkheid, maar de discussie over de erkenning van andere relationele vormen (bv. polyamorie) illustreert de voortdurende spanning tussen bestaande juridische kaders en de diversiteit van menselijke relaties. #### 2.3.3 Ongelijkheid is intersectioneel Een cruciaal inzicht vanuit de kritische benadering is dat ongelijkheid intersectioneel is. Dit betekent dat verschillende vormen van discriminatie en ongelijkheid elkaar kunnen kruisen en versterken op basis van meerdere identiteitskenmerken (bv. ras, geslacht, klasse, seksuele oriëntatie). Het recht heeft de neiging om deze ongelijkheden eendimensionaal te benaderen, waardoor de complexiteit van de geleefde realiteit van gemarginaliseerde groepen onvoldoende wordt erkend. Een effectieve aanpak van ongelijkheid vereist een multidimensionale analyse die rekening houdt met deze kruispunten. > **Tip:** Wanneer je juridische vraagstukken analyseert, bedenk dan altijd welke identiteitskenmerken van een persoon mogelijk met elkaar interageren en hoe dit de ervaring van het recht kan beïnvloeden. --- # Illustratie: het huwelijk als juridisch instituut Het huwelijk wordt geanalyseerd als een historisch en sociaal geconstrueerd juridisch instituut, waarbij de evolutie van gendergelijkheid en de uitdagingen van heteronormativiteit voor diverse relatievormen centraal staan. ### 3.1 Het huwelijk als juridisch en maatschappelijk instituut Het huwelijk is een eeuwenoud juridisch instituut dat een centrale rol speelt in de maatschappelijke organisatie. Het kent zowel een symbolische functie, waarbij het legitimiteit verleent, als een beschermende functie door het vaststellen van rechten en plichten voor de betrokkenen. #### 3.1.1 Historische en sociale constructie * Het huwelijk is niet neutraal geweest in de geschiedenis, maar was lange tijd een bron van ongelijkheid, met name door zijn gendergestructureerde karakter. * Het instituut is inherent gegenderd, wat historisch is verankerd in heteronormativiteit. #### 3.1.2 Hervormingen gericht op gendergelijkheid * Juridische hervormingen hebben gestreefd naar het wegnemen van genderdiscriminatie binnen de rechten en plichten die aan het huwelijk verbonden zijn. * De introductie van wettelijke samenwoning bood een beperktere bescherming. * Een significante stap was de invoering van het huwelijk voor personen van hetzelfde geslacht in 2003. * Hoewel er meer aandacht is gekomen voor solidariteit binnen het relatievermogensrecht, is dit onvoldoende om de genderaffecten volledig te elimineren. ### 3.2 De uitdaging van heteronormativiteit Ondanks de hervormingen blijft het huwelijk verankerd in heteronormatieve aannames. Dit wordt duidelijk wanneer men kijkt naar de realiteit van diverse familievormen en relatievormen die buiten de traditionele definitie vallen. #### 3.2.1 Kerncomponenten van het juridisch huwelijk Het juridisch huwelijk is traditioneel gebaseerd op de volgende componenten: * Twee personen * Samenwoning * Seksueel-affectieve relatie #### 3.2.2 Spectrum van nieuwe familievormen De huidige maatschappelijke realiteit kent echter een breed spectrum aan nieuwe familievormen en relatievormen, waaronder: * Platonische relaties * Louter seksuele relaties * Polyamoureuze relaties * LAT-relaties (Living Apart Together) #### 3.2.3 Juridische beperkingen en uitdagingen * Het klassieke huwelijksrecht biedt onvoldoende bescherming voor deze diverse relatievormen. * Het genderstereotype blijft verankerd in de heteronormativiteit van het recht. * Er is geen juridische bescherming voor nieuwe familievormen die afwijken van de traditionele dyade. ### 3.3 Inclusieve hervorming van het recht De vraag rijst hoe het recht kan worden hervormd om inclusiever te zijn en rekening te houden met de diversiteit aan relatie- en familievormen. #### 3.3.1 Mogelijke oplossingen en overwegingen * **Balans tussen belangen:** Het recht moet een balans vinden tussen de belangen van diverse groepen in de samenleving en bepalen welke unies juridische en sociale legitimiteit krijgen. * **Verplichte regulering:** Een minimumniveau van solidariteit zou verplicht kunnen worden. * **Contractualisatie:** Onbeperkte contractualisatie met één familiaal label, of de mogelijkheid tot opt-in of opt-out mechanismen, inclusief een gerechtelijk correctiemechanisme. * **Radicale verandering:** Een radicale breuk met het exclusieve, dyadische, seksuele en huiselijke karakter van het huwelijk kan echter ook negatieve gevolgen hebben, zoals problemen met internationale erkenning, mogelijke terugslag voor LHBTIQ+-personen op het gebied van gelijkheid, en een verminderde onderhandelingspositie voor vrouwen die economisch minder krachtig zijn. * **Eén open familiale setting:** Een mogelijke oplossing zou een enkele, open-ended familiale setting kunnen zijn die juridische bescherming en symbolische erkenning biedt, met een basisverplichte bescherming (onderhoudsplicht en -steun, ook bij beëindiging van de relatie) aangevuld met contractuele afspraken. * **Symboliek en culturele diversiteit:** Er moet rekening worden gehouden met de symbolische waarde van het huwelijk voor religieuze gemeenschappen en de uitdagingen op cross-cultureel en internationaal vlak. --- # Toekomstige opleidingen en focusgebieden Dit onderdeel geeft een overzicht van gerelateerde opleidingsonderdelen en de focusgebieden binnen het domein van recht en diversiteit, inclusief mensenrechten en kritische benaderingen. ## 4. Toekomstige opleidingen en focusgebieden ### 4.1 Overzicht van gerelateerde opleidingsonderdelen Binnen het domein van recht en diversiteit, met speciale aandacht voor mensenrechten en kritische benaderingen, zijn er verschillende opleidingsonderdelen die als vervolg of verdieping kunnen dienen. Deze bieden een breder perspectief op de complexiteit van diversiteit binnen het recht en de samenleving. #### 4.1.1 Mensenrechten (Ba2) Dit opleidingsonderdeel, gedoceerd door Prof. Yves Haeck, focust op de mensenrechtelijke benadering van diversiteitsthema's. Het verkent hoe mensenrechtenkaders kunnen worden toegepast om diversiteit te begrijpen en te beschermen. #### 4.1.2 Recht en samenleving (Ba3) Gedoceerd door Prof. Ellen Desmet, Prof. Charlotte Colman, Dr. Ruben Wissing en Dr. Giselle Corradi, biedt dit vak een kritische en sociaalwetenschappelijke benadering van het recht. Het onderzoekt de wisselwerking tussen juridische structuren en maatschappelijke realiteiten. #### 4.1.3 Recht en diversiteit (Ma) Dit mastervak, onder leiding van Prof. Pieter Cannoot, biedt een verdieping ten opzichte van het opleidingsonderdeel Recht en samenleving. Het gaat specifieker in op de concepten en uitdagingen van diversiteit binnen het juridische domein. #### 4.1.4 Discriminatierecht (Ma) Prof. Pieter Cannoot en Dr. Cathérine Van de Graaf doceren dit vak dat zich richt op de studie van Europees, Belgisch en Vlaams anti-discriminatierecht. Het behandelt de specifieke wetgeving en jurisprudentie ter bestrijding van discriminatie op verschillende gronden. ### 4.2 Focusgebieden binnen recht en diversiteit #### 4.2.1 De conceptuele evolutie van diversiteit Diversiteit is uitgegroeid tot een fundamenteel begrip binnen het recht. Het omvat alle vormen van verscheidenheid onder natuurlijke personen, met kenmerken die zowel voor het individu als voor de samenleving van belang zijn. Deze kenmerken kunnen leiden tot privileges of juist tot discriminatie. * **Definitie van diversiteit:** Alle vormen van menselijke verscheidenheid. Dit is breder dan multiculturaliteit en omvat ook de recente concepten van 'superdiversiteit'. * **Uitgangspunt van diversiteit:** De gelijkheid van diversiteit. Dit betekent dat, hoewel mensen verschillend zijn, dit in principe tot gelijkheid moet leiden. Dit principe is verankerd in artikelen 10-11 van de Belgische Grondwet (beginsel van gelijkheid en niet-discriminatie), artikel 14 van het EVRM en artikel 21 van het Handvest. * **De realiteit van diversiteit:** Ongelijkheid van diversiteit is eveneens aanwezig in het recht. Machtsongelijkheden, die sociaal geconstrueerd zijn en gekoppeld aan persoonlijke kenmerken en identiteiten, zijn verankerd in de samenleving en het recht. Dit leidt tot normativiteit, privilege en uitsluiting op basis van identiteitskenmerken en persoonlijke context. Dit vereist een verschuiving van formele naar materiële gelijkheid. * **Intersectionaliteit van ongelijkheid:** Een fundamenteel inzicht is dat ongelijkheden niet enkelvoudig verschijnen, maar op kruispunten van verschillende identiteitskenmerken. Het recht heeft vaak moeite om deze intersectionele aard van discriminatie adequaat te hanteren, omdat het neigt naar een eendimensionale benadering van ongelijkheid. #### 4.2.2 De relatie tussen recht en diversiteit Recht en diversiteit staan in een wederkerige, co-constitutieve relatie. Het recht is zowel een product van de samenleving als een middel om maatschappelijke normen te reguleren en veranderingen teweeg te brengen. * **Normalisering door het recht:** De juridische instelling heeft de neiging om wat maatschappelijk regelmatig gebeurt (`regularity`) om te zetten in een afdwingbare norm (`rule`), en feitelijke normaliteit (`factual normalcy`) in juridische normaliteit (`legal normalcy`). * **Neutraliteit van het recht:** Het recht wordt geacht neutraal te zijn en geen voorkeur te hebben voor bepaalde vormen van diversiteit. Dit geldt ook voor juridische actoren, zoals magistraten. Dit principe is gekoppeld aan grondrechten zoals het gelijkheidsbeginsel en het verbod op discriminatie. De discussie hierover concentreert zich vaak op religie en levensbeschouwing, maar strekt zich uit tot alle vormen van diversiteit, waaronder ras/afkomst en seksuele oriëntatie/genderidentiteit. * **Kritische benadering van het recht:** Stromingen zoals Critical Legal Studies (CLS), Critical Race Theory, feministische rechtstheorie, queer rechtstheorie en critical disability studies bevragen de vermeende neutraliteit van het recht. Deze benaderingen stellen dat het recht vaak een product is van de dominante groep, gericht op het behoud van de status quo en meerderheidsbelangen (`klassenjustitie`). Ze focussen op onderliggende machtsstructuren, structurele ongelijkheden en bias in het recht, en streven naar deconstructie en reconstructie van het recht, vaak via narratieven van gemarginaliseerde groepen. * **Positivistische vs. kritische benadering:** De positivistische benadering bekijkt het recht vanuit een intern perspectief, terwijl de kritische benadering een externe, sociaalwetenschappelijke analyse toepast. De kritische benadering wordt soms bekritiseerd als 'woke', beschuldigend, en neigend naar essentialisering van minderheidsgroepen. Er is een voortdurende discussie over de schuld versus verantwoordelijkheid van juristen ten aanzien van het recht. #### 4.2.3 Illustratie: het huwelijk als juridisch instituut Het huwelijk dient als een illustratief voorbeeld van hoe een juridisch instituut verankerd kan zijn in maatschappelijke normen en diversiteit kan reguleren, en hoe hervormingen gericht op gelijkheid kunnen plaatsvinden. * **Kenmerken van het huwelijk:** Het is een eeuwenoud juridisch instituut met een centrale rol in de maatschappelijke organisatie. Het biedt juridische bescherming, rechten en plichten, en heeft een symbolische functie. * **Heteronormativiteit en genderongelijkheid:** Traditioneel was het huwelijk een gegenderd instituut, verankerd in heteronormativiteit. Dit heeft geleid tot genderstereotypen en economische afhankelijkheid, wat resulteerde in materiële genderongelijkheid. * **Hervormingen en de zoektocht naar inclusiviteit:** Het recht is hervormd om gendergelijkheid te bevorderen, onder meer door de afschaffing van genderdiscriminatie in rechten en plichten, de invoering van wettelijke samenwoning en de legalisering van het huwelijk voor personen van hetzelfde geslacht in 2003. Hoewel er meer aandacht is voor solidariteit in het relatievermogensrecht, zijn de gendereffecten nog niet volledig weggewerkt. * **Huidige uitdagingen en toekomstige perspectieven:** Ondanks hervormingen blijft het huwelijk verankerd in een model van twee personen die samenwonen en een seksueel-affectieve relatie hebben. Dit strookt niet met de realiteit van een spectrum aan nieuwe familievormen, zoals platonische relaties, polyamoureuze relaties, of LAT-relaties. * **Inclusieve hervorming:** De vraag rijst welke rol het recht moet spelen bij het balanceren van de belangen van diverse groepen. Opties omvatten verplichte regulering met een minimum aan solidariteit, contractuele afspraken met opt-in/opt-out opties, en juridische correctiemechanismen. Een radicale breuk met het exclusieve, diadische, seksuele en huiselijke karakter van het huwelijk kan echter ook negatieve gevolgen hebben, zoals problemen met religieuze gemeenschappen, internationale erkenning, en een mogelijke achteruitgang in onderhandelingsmacht voor vrouwen. De discussie gaat over de terminologie en de structurele aanpassing van het recht om nieuwe familievormen juridische erkenning en bescherming te bieden, met behoud van symbolische waarde en legitieme erkenning. > **Tip:** De analyse van het huwelijk toont de dynamiek tussen traditionele juridische instituten, maatschappelijke veranderingen en de strijd voor meer inclusieve wetgeving. Begrijp de evolutie van formele naar materiële gelijkheid in dit specifieke voorbeeld. > **Tip:** Wees alert op de kritische theorieën die de 'neutraliteit' van het recht bevragen. Deze perspectieven zijn cruciaal om de structurele ongelijkheden achter juridische normen te doorgronden. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Diversiteit | Alle vormen van menselijke verscheidenheid, waaronder kenmerken die van belang zijn voor de identiteit van een persoon en hun positie in de samenleving, die kunnen leiden tot privilege of discriminatie. | | Multiculturaliteit | Een vorm van diversiteit die minder ruim is dan het algemene begrip diversiteit en die als gedateerd wordt beschouwd ten gunste van het concept superdiversiteit. | | Superdiversiteit | Een term die later is ontwikkeld om aan te tonen dat de vorige terminologie niet meer volstond om de veranderingen in de samenleving weer te geven, met een nadruk op zowel kwantitatieve als kwalitatieve toename van diversiteit. | | Gelijkheid van diversiteit | Het principe dat mensen zeer verschillend van elkaar zijn, maar dat dit in principe tot gelijkheid zou moeten leiden, wat zich uit in het beginsel van gelijkheid en non-discriminatie in het recht. | | Ongelijkheid van diversiteit | De realiteit dat er ongelijkheden bestaan binnen diversiteit, vaak als gevolg van sociaal geconstrueerde machtsongelijkheden die gekoppeld zijn aan persoonlijke kenmerken en identiteiten, verankerd in de samenleving en het recht. | | Intersectioneel | Het fundamentele inzicht dat ongelijkheden niet enkelvoudig voorkomen in de samenleving, maar zich manifesteren op kruispunten van verschillende identiteitskenmerken en sociale posities, wat juridische aanpassingen complex maakt. | | Co-constitutief | De wederkerige verhouding tussen recht en diversiteit, waarbij het recht een product is van de samenleving en maatschappelijke normen, maar tegelijkertijd diversiteit kan reguleren en onevenwichtigheden kan veranderen. | | ‘Neutraliteit’ van het recht | Het principe dat het recht neutraal is en geen voorkeur heeft voor bepaalde vormen van diversiteit, waarbij juridische actoren geacht worden neutraal te handelen, gekoppeld aan grondrechten zoals het gelijkheidsbeginsel en het verbod op discriminatie. | | Critical Legal Studies (CLS) | Een theoretische stroming die stelt dat het recht een product is van de dominante groep, gericht op het behoud van de status quo en meerderheidsbelangen, en die zich richt op onderliggende machtsstructuren, structurele ongelijkheden en bias in het recht. | | Formele gelijkheid | Een juridisch principe waarbij iedereen in gelijke gevallen gelijk wordt behandeld, zonder rekening te houden met materiële verschillen die tot feitelijke ongelijkheid kunnen leiden. | | Materiële gelijkheid | Het streven naar werkelijke gelijkheid door rekening te houden met maatschappelijke en persoonlijke verschillen, en het nemen van maatregelen om structurele ongelijkheden aan te pakken en te compenseren. | | Narratieven | Verhalen of vertellingen die worden gebruikt binnen kritische benaderingen van het recht om de ervaringen van gemarginaliseerde groepen te belichten, de onderliggende machtsstructuren bloot te leggen en het recht te reconstrueren. | | Positionaliteit | Het besef dat iemands positie in de samenleving, gebaseerd op identiteit en ervaring, een invloed heeft op de manier waarop het recht wordt begrepen, toegepast en gevormd. | | Heteronormativiteit | Een sociale en culturele norm die ervan uitgaat dat heteroseksualiteit de enige natuurlijke of "normale" seksuele oriëntatie is, en die vaak impliciet of expliciet de basis vormt voor sociale instituties en wetgeving. |

# Basisbegrippen van het burgerlijk recht Dit onderdeel van het burgerlijk recht legt de fundamenten uit, inclusief de bronnen van het recht, het onderscheid tussen aanvullend en dwingend recht, het concept van het vermogen en verjaring. ## 1. Rechtsbronnen De primaire bron van het burgerlijk recht in België is het Burgerlijk Wetboek. Hoewel het concept van een gecodificeerd recht teruggaat tot de Napoleontische codificatie, is het wetboek sindsdien meerdere malen herzien en aangevuld. Naast het Burgerlijk Wetboek zelf, zijn er diverse andere rechtsbronnen relevant voor het burgerlijk recht: * **Bijzondere wetten:** Specifieke wetten die bepaalde materies regelen, zoals de consumentenkoop of wetten betreffende financiële instellingen. * **Grondrechten:** Artikelen uit de Grondwet en internationale verdragen zoals het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) kunnen directe invloed hebben op het burgerlijk recht. Arresten van hoge rechtbanken, zoals het arrest Marckx, hebben hierbij een belangrijke rol gespeeld. * **Algemene rechtsbeginselen:** Fundamentele principes die ten grondslag liggen aan het rechtssysteem, zoals het beginsel van rechtsmisbruik. ## 2. Aanvullend en dwingend recht Het recht wordt onderscheiden in regels van dwingend recht, regels van openbare orde en aanvullend recht. Dit onderscheid is cruciaal omdat het bepaalt of partijen van een wettelijke bepaling mogen afwijken in hun overeenkomsten. * **Dwingend recht:** Regels waarvan contractueel niet mag worden afgeweken. Indien partijen toch een beding overeenkomen dat hiermee strijdig is, is dat beding nietig. Dit soort regels beschermt fundamentele belangen in de samenleving. Voorbeelden hiervan zijn bepalingen betreffende beroepsgeheim, specifieke consumentenbeschermingen, of regels inzake de handel tussen ondernemingen die een zekere balans beogen. Vaak staat in de wet zelf dat strijdige bedingen nietig zijn. > **Tip:** Let op formuleringen als "alle met de bepalingen van dit artikel strijdige bedingen zijn nietig." Dit is een sterke indicator dat je te maken hebt met dwingend recht of openbare orde. * **Openbare orde:** Dit zijn de meest fundamentele regels die de fundamenten van onze samenleving beschermen. Strafrechtelijke bepalingen vallen hier bijvoorbeeld onder. * **Aanvullend recht:** Regels die van toepassing zijn indien partijen geen andere afspraken hebben gemaakt. Partijen zijn vrij om van deze regels af te wijken in hun contracten. Dit recht vult de leemtes op waar partijen zelf geen regels hebben voorzien. > **Voorbeeld:** Artikel 5.3, lid 2 BW stelt dat de daarin opgenomen regels van aanvullend recht zijn, wat betekent dat partijen ervan mogen afwijken. ## 3. Het vermogen Het vermogen is een fundamenteel concept in het burgerlijk recht en wordt gedefinieerd als de totaliteit van de goederen die aan een persoon toebehoren, waarbij "goederen" alle in geld waardeerbare rechten en plichten omvat. De vermogensleer kent drie kernprincipes (de "vermogenstriptiek"): 1. **Alleen personen hebben een vermogen:** Enkel natuurlijke en rechtspersonen kunnen drager zijn van een vermogen. 2. **Elke persoon heeft een vermogen:** Iedereen heeft een vermogen, ongeacht of dit vermogen positief of negatief is. 3. **Slechts één vermogen per persoon:** Een persoon kan slechts één vermogen hebben. Het is wel mogelijk om specifieke activiteiten (zoals een beroepsactiviteit) onder te brengen in een rechtspersoon, waardoor er een afgescheiden vermogen ontstaat. Het vermogen dient als **verhaalsobject** voor schuldeisers. Bij niet-nakoming van verbintenissen kunnen schuldeisers zich verhalen op het vermogen van de schuldenaar. * **Zonder rechtspersoon:** De schuldeiser kan zich rechtstreeks verhalen op het gehele vermogen van de natuurlijke persoon. * **Met rechtspersoon:** Indien een rechtspersoon is opgericht (bv. een NV of BVBA), kunnen schuldeisers zich primair verhalen op het vermogen van die rechtspersoon. Bij een *onvolkomen* rechtspersoonlijkheid (zoals een VOF) kan de schuldeiser zich bij ontoereikendheid van het vennootschapsvermogen ook op het privévermogen van de vennoten verhalen. Bij een *volkomen* rechtspersoonlijkheid kunnen schuldeisers enkel het vermogen van de rechtspersoon aanspreken. Binnen het vermogen onderscheiden we **vermogensrechten**, die in geld waardeerbaar zijn en gekenmerkt worden door economische waarde, het overgaan bij overlijden en verhandelbaarheid. Deze worden onderverdeeld in: ### 3.1 Zakelijke rechten Zakelijke rechten geven een directe aanspraak op een bepaald goed of zaak. De rechtsbetrekking bestaat tussen een rechtssubject en een rechtsobject. * **Kenmerken:** * **Numerus clausus-beginsel:** Het aantal zakelijke rechten is beperkt door de wet. Men kan geen nieuwe zakelijke rechten creëren. * **Rechtstreekse heerschappij over een goed:** De houder van het zakelijk recht heeft directe controle over het goed. * **Werking erga omnes:** Zakelijke rechten zijn tegenstelbaar aan iedereen. Dit vereist publiciteit (bv. registratie van onroerende goederen). * **Volgrecht:** Het zakelijk recht "volgt" het goed, ongeacht wie de eigenaar is. * **Voorbeelden:** * **Eigendomsrecht:** Het meest omvattende zakelijke recht, dat recht geeft op gebruik, genot en beschikking over een goed. * **Vruchtgebruik:** Geeft het recht op gebruik en genot van een goed, maar de beschikkingsbevoegdheid blijft bij de blote eigenaar. * **Erfdienstbaarheid:** Een last op een erf (lijdend erf) ten gunste van een ander erf (heersend erf), bijvoorbeeld een recht van overgang voor een ingesloten perceel. ### 3.2 Persoonlijke rechten (vorderingsrechten) Persoonlijke rechten creëren een rechtsbetrekking tussen twee rechtssubjecten, waarbij de ene persoon recht heeft op een bepaalde prestatie van de andere. * **Kenmerken:** * **Wilsautonomie:** Er is een onbeperkt aantal mogelijke persoonlijke rechten, bepaald door de wil van de partijen. * **Relatief:** Ze binden enkel de partijen die de overeenkomst hebben gesloten. * **Geen volgrecht:** Het recht is verbonden aan de persoon, niet aan het goed. * **Voorbeelden:** Koop-, huur- en aannemingsovereenkomsten. ### 3.3 Intellectuele rechten Dit zijn rechten op creaties van de menselijke geest, zoals auteursrechten op geschriften of octrooien op uitvindingen. Deze rechten beschermen de geestelijke scheppingen en geven de houder exclusieve bevoegdheden. Naast vermogensrechten bestaan er ook **extrapatrimoniale rechten**, die geen economische waarde hebben, wel uitdoven bij overlijden en niet verhandelbaar zijn. Hieronder vallen: * **Persoonlijkheidsrechten:** Zoals het recht op eerbiediging van het privéleven, het recht op waardigheid en het recht op afbeelding. * **Recht op eerbiediging privé-leven:** Het recht om met rust gelaten te worden binnen de persoonlijke levenssfeer. Dit wordt beschermd door verschillende wetten en verdragen, en de toepassing ervan is steeds belangrijker geworden door de opkomst van internet en sociale media. De naleving ervan is echter niet absoluut en vereist een afweging met andere rechten, zoals het recht op informatie of persvrijheid. Er bestaan ook wettelijke en jurisprudentiële uitzonderingen. * **Verzameling en verwerking van persoonsgegevens:** De Algemene Verordening Gegevensbescherming (GDPR/AVG) regelt de principes van transparantie, doelbeperking, gegevensbeperking, correctheid, integriteit en vertrouwelijkheid bij de verwerking van persoonsgegevens. * **Rechten van de patiënt:** Hieronder valt onder meer het recht op inzage in verzamelde gegevens en het recht op vergetelheid. * **Recht op afbeelding:** Het verspreiden van iemands afbeelding vereist toestemming, tenzij het gaat om publieke personen in een publieke context of om anoniem genomen foto's. * **Familierechten:** Rechten die voortvloeien uit familierelaties. ## 4. Verjaring Verjaring regelt de rechtsgevolgen van het verstrijken van een bepaalde tijd en kent twee hoofdcategorieën (volgens art. 2219 oud BW): * **Verkrijgende verjaring:** Door het tijdsverloop kan men een subjectief recht verkrijgen, wat eerder zeldzaam is. Dit gebeurt wanneer iemand gedurende een bepaalde periode openlijk en ongestoord handelt als rechthebbende. * **Uitdovende verjaring:** Dit komt veel vaker voor en houdt in dat men een subjectief recht verliest door het verstrijken van de wettelijk bepaalde termijn. * De toepasselijke termijnen variëren: zakelijke rechten verjaren doorgaans na dertig jaar (art. 2262 oud BW). Persoonlijke rechten, die voortvloeien uit contracten, verjaren vaak na tien jaar. * Buitencontractuele aansprakelijkheid kent specifieke termijnen: een relatieve termijn van vijf jaar vanaf het moment dat de schade bekend is en de aansprakelijke persoon gekend is, en een absolute termijn van twintig jaar vanaf het ontstaan van de schade. * Facturen voor geleverde diensten (bv. door een kinesitherapeut) verjaren doorgaans na twee jaar (art. 2277bis oud BW). ### 4.1 Stuiting en schorsing van de verjaring * **Stuiting:** Een handeling die ertoe leidt dat de verjaringstermijn opnieuw begint te lopen vanaf nul. Voorbeelden zijn dagvaarden, beslag leggen of een bevel tot betaling. * **Schorsing:** Een situatie waarin de verjaringstermijn tijdelijk pauzeert. De reeds verstreken tijd blijft behouden. Dit kan bijvoorbeeld het geval zijn ten aanzien van minderjarigen, waarbij de verjaring pas verder loopt vanaf hun meerderjarigheid. --- # Rechtsbronnen en dwingend recht Dit deel van de analyse focust op de verschillende bronnen van burgerlijk recht en legt de nadruk op regels van openbare orde en dwingend recht waartegen contractueel niet mag worden afgeweken. ### 2.1 Bronnen van burgerlijk recht Het burgerlijk recht, ook wel privaatrecht genoemd, regelt de verhoudingen tussen burgers onderling. De basis hiervan ligt in het burgerlijk wetboek, dat in België is geïnspireerd door het oude Franse Burgerlijk Wetboek (Code Napoléon). Naast het burgerlijk wetboek kent men ook: * **Bijzondere wetten:** Wetgeving die specifieke materies regelt, zoals de wet op de medische ongevallen of consumentenkoop. * **Grondrechten:** Rechten die fundamenteel zijn voor burgers, zoals verankerd in het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM). * **Algemene rechtsbeginselen:** Ongeschreven principes die ten grondslag liggen aan het recht, zoals het verbod op rechtsmisbruik. ### 2.2 Openbare orde en dwingend recht Een belangrijk onderscheid binnen de rechtsregels is dat tussen regels van openbare orde, regels van dwingend recht en aanvullend recht. #### 2.2.1 Regels van openbare orde en dwingend recht Deze regels beschermen fundamentele belangen van de samenleving of van partijen die als zwakker worden beschouwd. Contractuele afwijkingen van deze regels zijn **niet toegestaan**. * **Openbare orde:** Deze regels raken de fundamenten van onze samenleving. Het volledige strafrecht is bijvoorbeeld van openbare orde. * **Dwingend recht:** Deze regels beschermen specifieke partijen die als kwetsbaar worden beschouwd. **Kenmerken:** * Geen contractuele afwijking mogelijk. * Bedingen die strijdig zijn met deze regels zijn nietig. **Voorbeelden:** * Bepalingen inzake beroepsgeheim (strafrechtelijk). * Immuniteit voor stagiairs bij eenmalige lichte fouten, waarbij de stagegever aansprakelijk wordt gesteld, zoals bepaald in artikel II.355/1 van de Codex Hoger Onderwijs. De zin "alle met de bepalingen van dit artikel strijdige bedingen zijn nietig" wijst op een regel van dwingend recht of openbare orde. * Consumentenkoop, waarbij de consument (particulier die niet beroepsmatig handelt) beschermd wordt. Artikel 1649 *octies* van het oude BW bepaalt dat bepalingen in strijd met deze regels nietig zijn. #### 2.2.2 Aanvullend recht Deze regels vullen de contractuele afspraken tussen partijen aan. Indien partijen niets specifieks overeenkomen, zijn deze regels van toepassing. **Kenmerken:** * Contractuele afwijking is mogelijk. **Voorbeelden:** * Artikel 5.3, lid 2 BW, dat bepaalt dat de regels van aanvullend recht van toepassing zijn. * Artikel 4, paragraaf 1 van de Wet Betalingsachterstand Handelstransacties, dat regels van aanvullend recht bevat, van toepassing tussen ondernemingen. > **Tip:** Wanneer een wetsartikel expliciet stelt dat strijdige bedingen nietig zijn, is dit een sterke indicator dat het om een regel van openbare orde of dwingend recht gaat. ### 2.3 Het vermogen Het vermogen is een fundamenteel concept in het privaatrecht. Het wordt gedefinieerd als de totaliteit van de in geld waardeerbare rechten en plichten die aan een persoon toebehoren. #### 2.3.1 De vermogenstriptiek Uit de definitie van vermogen leiden drie kernprincipes af: 1. **Alleen personen:** Enkel rechtssubjecten (natuurlijke personen en rechtspersonen) kunnen een vermogen hebben. 2. **Elke persoon:** Elke persoon (natuurlijk of rechtspersoon) bezit een vermogen, ongeacht of dit positief of negatief is. 3. **Slechts één vermogen:** Een natuurlijk persoon heeft slechts één vermogen. Het is echter mogelijk om (een deel van) het vermogen af te splitsen door een rechtspersoon op te richten, waardoor er twee aparte vermogens ontstaan. #### 2.3.2 Het vermogen als verhaalsobject Bij niet-nakoming van verbintenissen kunnen schuldeisers zich verhalen op het vermogen van de schuldenaar. * **Zonder rechtspersoon:** Schuldeisers kunnen zich rechtstreeks verhalen op het gehele vermogen van de natuurlijke persoon. * **Met rechtspersoon:** Bij de oprichting van een rechtspersoon wordt een deel van het vermogen afgescheiden. Schuldeisers zullen eerst op het vermogen van de rechtspersoon moeten verhalen. * **Onvolkomen rechtspersoonlijkheid** (bv. VOF): Schuldeisers kunnen zich eerst op het vermogen van de rechtspersoon verhalen, en indien dit onvoldoende is, ook op het persoonlijke vermogen van de natuurlijke persoon. * **Volkomen rechtspersoonlijkheid** (bv. NV, BVBA): Schuldeisers kunnen uitsluitend het vermogen van de rechtspersoon aanspreken. ### 2.4 Vermogensrechten Vermogensrechten zijn rechten die in geld waardeerbaar zijn en deel uitmaken van iemands vermogen. **Kenmerken:** * Economische waarde. * Gaan over bij overlijden (worden deel van de nalatenschap). * Verhandelbaar (kunnen worden verkocht, verhuurd, etc.). **Categorieën:** 1. **Zakelijke rechten:** Rechten op een bepaalde zaak of goed, waarbij er een directe verhouding bestaat tussen het rechtssubject en het rechtsobject. * **Kenmerken:** * *Numerus clausus*-beginsel: het aantal zakelijke rechten is beperkt door de wet. * Rechtstreekse heerschappij over een goed. * Werking *erga omnes* (tegenstelbaar aan iedereen). * Vereisen publiciteitsvereisten (bv. inschrijving in registers voor onroerende goederen). * Volgrecht: het recht blijft aan het goed kleven, ongeacht wie de eigenaar is. * **Voorbeelden:** * **Eigendomsrecht:** Omvat het recht op gebruik, genot en beschikking over een goed. * **Vruchtgebruik:** Geeft het recht op gebruik en genot van een goed, waarbij de eigendom bij de blote eigenaar blijft. * **Erfdienstbaarheid:** Een last op een dienend erf ten gunste van een heersend erf (bv. recht van doorgang voor een ingesloten perceel). 2. **Persoonlijke rechten (vorderingsrechten):** Rechten ten aanzien van een specifieke persoon, die recht geeft op een bepaalde prestatie. * **Kenmerken:** * Onbeperkt aantal (door wilsautonomie). * Relatief: gericht tegen een specifieke persoon. * Geen volgrecht. * **Voorbeelden:** Rechten die voortvloeien uit een koop-, huur- of aannemingsovereenkomst. 3. **Intellectuele rechten:** Rechten op ideeën of creaties van de menselijke geest. * **Voorbeelden:** Auteursrecht, octrooi (patent). ### 2.5 Extrapatrimoniale rechten Deze rechten hebben geen economische waarde, doven uit bij overlijden en zijn niet verhandelbaar. **Categorieën:** * **Persoonlijkheidsrechten:** * **Recht op eerbiediging van het privéleven:** Het recht om met rust gelaten te worden binnen de privésfeer. Dit omvat bescherming tegen ongeoorloofd bekomen en verspreiden van informatie. Het belang hiervan is toegenomen door het internet en sociale media. * **Bronnen:** Artikel 22 Grondwet, artikel 8 EVRM, Algemene Verordening Gegevensbescherming (GDPR). * **Sancties:** Burgerrechtelijk (buitencontractuele aansprakelijkheid) en strafrechtelijk. * **Grenzen:** Dit recht is niet absoluut en moet afgewogen worden tegen andere belangen zoals misdaadopsporing, recht op informatie, persvrijheid, etc. Wettelijke uitzonderingen (bv. huiszoekingen) en rechtspraak (bv. publieke personen) zijn mogelijk. * **Recht op afbeelding:** Het recht om te bepalen of en hoe men gefotografeerd of gefilmd mag worden en of dit verspreid mag worden. Toestemming van de afgebeelde persoon is vereist, tenzij het publieke personen betreft in een relevante context of de foto's anoniem zijn genomen. * **Familierechten.** ### 2.6 Verjaring Verjaring is een wijze van verkrijgen of verliezen van subjectieve rechten door tijdsverloop. #### 2.6.1 Soorten verjaring * **Verkrijgende verjaring:** Het verkrijgen van een subjectief recht door er gedurende een bepaalde tijd openlijk en ongehinderd als rechthebbende te hebben gefungeerd. Dit komt minder vaak voor. * **Uitdovende verjaring:** Het verliezen van een subjectief recht door tijdsverloop. Dit komt veel vaker voor. #### 2.6.2 Toepasselijke termijnen De toepasselijke termijnen zijn vastgelegd in de wet, onder meer in artikel 2262 en volgende van het oud BW. * **Zakelijke rechten:** Verjaren in principe na 30 jaar. * **Persoonlijke rechten:** Verjaren in principe na 10 jaar (bv. rechten uit contracten). * **Buitencontractuele aansprakelijkheid:** * Relatieve termijn: 5 jaar vanaf de dag dat de schade gekend is en de aansprakelijke persoon geïdentificeerd is. * Absolute termijn: 20 jaar vanaf de dag dat de schade is aangedaan. #### 2.6.3 Stuiting en schorsing * **Stuiting:** Een handeling die ervoor zorgt dat de verjaringstermijn opnieuw begint te lopen (bv. dagvaarding, beslag leggen). * **Schorsing:** De verjaringstermijn wordt tijdelijk stopgezet, waarbij de reeds verstreken tijd behouden blijft. De verjaring loopt verder vanaf het einde van de schorsingsgrond (bv. minderjarigheid). --- # Het vermogen en vermogensrechten Dit onderwerp behandelt het juridische concept van het vermogen, de bijbehorende trias politica, de rol van het vermogen als verhaalsobject, en de onderscheidingen tussen zakelijke, persoonlijke en intellectuele vermogensrechten. ### 3.1 Het vermogen Het vermogen kan worden gedefinieerd als de totaliteit van de goederen die aan een persoon toebehoren. Goederen omvatten hierbij alle in geld waardeerbare rechten en plichten. #### 3.1.1 De vermogenstriptiek De vermogenstriptiek, gebaseerd op de definitie van een vermogen, omvat drie kernelementen: 1. **Alleen personen bezitten een vermogen.** Juridische entiteiten (natuurlijke personen en rechtspersonen) zijn de dragers van vermogen. 2. **Elke persoon heeft een vermogen.** Dit betekent niet dat elke persoon vermogend is; een vermogen kan leeg of zelfs negatief zijn. 3. **Elke persoon heeft slechts één vermogen.** Het is wel mogelijk om een deel van het eigen vermogen af te splitsen door het onder te brengen in een rechtspersoon, waardoor er twee aparte vermogens ontstaan: dat van de natuurlijke persoon en dat van de rechtspersoon. #### 3.1.2 Het vermogen als verhaalsobject Het vermogen dient als onderpand voor schuldeisers. Bij niet-nakoming van verbintenissen kunnen schuldeisers zich verhalen op het vermogen van de schuldenaar. **Situatie zonder rechtspersoon:** Als een natuurlijk persoon een lening aangaat en deze niet nakomt, kan de schuldeiser zich verhalen op het gehele persoonlijke vermogen van die persoon. **Situatie met een rechtspersoon:** Wanneer een beroepsactiviteit wordt ondergebracht in een rechtspersoon, ontstaat een afgescheiden vermogen. * **Onvolkomen rechtspersoonlijkheid (bv. vennootschap onder firma):** Schuldeisers verhalen zich eerst op het vermogen van de rechtspersoon. Indien dit onvoldoende is, kunnen zij zich in tweede orde ook op het persoonlijke vermogen van de natuurlijke persoon verhalen. * **Volkomen rechtspersoonlijkheid (bv. naamloze vennootschap of besloten vennootschap met beperkte aansprakelijkheid):** Schuldeisers kunnen uitsluitend het vermogen van de rechtspersoon aanspreken. ### 3.2 Vermogensrechten Vermogensrechten zijn rechten die in geld waardeerbaar zijn en economische waarde bezitten. Ze gaan niet teniet bij overlijden, maar vallen in de nalatenschap, en zijn verhandelbaar. #### 3.2.1 Zakelijke rechten Zakelijke rechten geven een rechtstreekse aanspraak op een bepaald goed of zaak. Ze creëren een rechtsverhouding tussen een rechtssubject en een rechtsobject. De rechtstak die zich hiermee bezighoudt is het zaken- of goederenrecht. **Kenmerken van zakelijke rechten:** * **Numerus clausus-beginsel:** Het aantal zakelijke rechten is beperkt door de wet. Nieuwe zakelijke rechten kunnen niet zomaar worden gecreëerd. * **Rechtstreekse heerschappij over een goed:** De titularis van het zakelijk recht heeft directe controle over het goed. * **Werking erga omnes (tegenstelbaar aan iedereen):** Zakelijke rechten zijn afdwingbaar tegenover iedereen. Dit vereist vaak publiciteitsvereisten om derden op de hoogte te stellen (bv. overschrijving in hypotheekregisters voor onroerende goederen). * **Volgrecht:** Het zakelijk recht kleeft aan het goed en blijft bestaan, ongeacht wie de eigenaar is. **Voorbeelden van zakelijke rechten:** * **Eigendomsrecht:** Het meest omvangrijke zakelijke recht, dat de bevoegdheden van gebruik, genot en beschikking omvat. Speciale vormen zijn mede-eigendom. * **Vruchtgebruik:** Geeft het recht op gebruik en genot van een goed, terwijl de blote eigendom bij de oorspronkelijke eigenaar blijft. * **Erfdienstbaarheid:** Een last op een erf (lijdend erf) ten gunste van een ander erf (heersend erf), bijvoorbeeld het recht van doorgang voor een ingesloten perceel. Dit recht blijft bestaan, zelfs bij verkoop van het lijdend erf. #### 3.2.2 Persoonlijke rechten of vorderingsrechten Persoonlijke rechten, ook wel vorderingsrechten genoemd, creëren een rechtsverhouding tussen twee rechtssubjecten, waarbij de ene persoon aanspraak kan maken op een bepaalde prestatie van de andere persoon. De rechtstak die zich hiermee bezighoudt is het verbintenissenrecht. **Kenmerken van persoonlijke rechten:** * **Wilsautonomie:** Er is geen beperkt aantal persoonlijke rechten; partijen kunnen in principe elke gewenste verbintenis aangaan. * **Relatief:** Deze rechten werken in beginsel alleen tussen de direct betrokken partijen. * **Geen volgrecht:** Het recht is niet verbonden aan een zaak, maar aan de persoon die de verbintenis aangaat. **Voorbeelden van persoonlijke rechten:** * Koopovereenkomst * Huurovereenkomst * Aannemingsovereenkomst #### 3.2.3 Intellectuele rechten Intellectuele rechten geven de houder exclusieve rechten op creaties van de menselijke geest, zoals ideeën, uitvindingen en artistieke werken. Deze rechten hebben een economische waarde, gaan niet teniet bij overlijden en zijn verhandelbaar. **Voorbeelden van intellectuele rechten:** * **Auteursrecht:** Beschermt originele werken, zoals geschriften, muziek en software. Het verkopen van studienota's zonder toestemming kan een inbreuk vormen op het auteursrecht van de oorspronkelijke auteur. * **Octrooi (patent):** Beschermt uitvindingen. * **Plagiaat:** Het zonder correcte bronvermelding overnemen van andermans werk is een inbreuk op intellectuele rechten. ### 3.3 Extrapatrimoniale rechten Extrapatrimoniale rechten zijn rechten zonder directe economische waarde. Ze doven uit bij overlijden en zijn niet verhandelbaar. #### 3.3.1 Persoonlijkheidsrechten Deze rechten beschermen de inherente aspecten van iemands persoonlijkheid. ##### 3.3.1.1 Recht op eerbieding van het privéleven Dit recht beschermt individuen tegen ongeoorloofd verkregen of verspreide informatie binnen hun privésfeer. Het belang van dit recht is toegenomen door de opkomst van internet en sociale media. **Bronnen van bescherming:** * Grondwet * Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) * Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind (IVRK) * Wet ter bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens * Algemene Verordening Gegevensbescherming (GDPR) * Wet betreffende de rechten van de patiënt **Sancties:** * Burgerrechtelijk: buitencontractuele aansprakelijkheid, inbeslagname van de drager van de informatie, verspreidingsverbod, opleggen van publicatie van de uitspraak, dwangsom. * Strafrechtelijk. **Grenzen:** Het recht op privacy is niet absoluut en vereist een afweging met andere belangen, zoals: * Noodzaak om misdrijven op te sporen. * Recht op informatie van het publiek. * Persvrijheid. Wettelijke uitzonderingen zijn onder andere huiszoekingen en de vaststelling van overspel in het kader van echtscheidingsprocedures. Rechtspraak erkent ook uitzonderingen voor publieke personen in het kader van hun publieke leven, en in bepaalde professionele contexten. #### 3.3.2 Verzameling en verwerking van persoonsgegevens Met de digitalisering en de opkomst van internet is de uitwisseling en bewaring van persoonsgegevens toegenomen. De GDPR (AVG) regelt de principes van transparantie, doelbeperking, gegevensbeperking, bewaarbeperking, correctheid, integriteit en vertrouwelijkheid, en verantwoordelijkheid bij de verwerking van persoonsgegevens. **Rechten en plichten:** * **Rechten van de patiënt:** Recht op inzage in verzamelde gegevens, recht op vergetelheid. * **Verplichtingen voor organisaties (bv. kinesitherapeuten):** Bijhouden van een verwerkingsregister, meedelen van een algemeen privacybeleid. #### 3.3.3 Recht op afbeelding Het recht op afbeelding stelt dat een foto of film waarop iemand te zien is, alleen met toestemming van die persoon verspreid mag worden. Uitzonderingen gelden onder meer voor publieke personen in hun publieke hoedanigheid en voor anoniem genomen foto's waarbij individuen niet identificeerbaar zijn. ### 3.4 Verjaring Verjaring is een wijze van verkrijgen of verliezen van subjectieve rechten door het verstrijken van een bepaalde termijn. #### 3.4.1 Soorten verjaring * **Verkrijgende verjaring:** Het verkrijgen van een recht door langdurig, openlijk en ongestoord uitgeoefend te hebben als rechthebbende. Dit is relatief zeldzaam. * **Uitdovende verjaring:** Het verliezen van een recht door het verstrijken van een wettelijk bepaalde termijn. Dit komt veel vaker voor. #### 3.4.2 Toepasselijke termijnen * Zakelijke rechten: verjaren doorgaans na 30 jaar. * Persoonlijke rechten: verjaren doorgaans na 10 jaar. * Buitencontractuele aansprakelijkheid: een relatieve termijn van 5 jaar vanaf het moment dat de schade gekend is en de aansprakelijke persoon geïdentificeerd is, of een absolute termijn van 20 jaar vanaf de schadeveroorzakende gebeurtenis. * Facturen voor specifieke beroepen (bv. kinesitherapeuten): een termijn van 2 jaar voor het instellen van een vordering tot betaling. #### 3.4.3 Stuiting en schorsing * **Stuiting:** Een handeling die ertoe leidt dat de verjaringstermijn opnieuw begint te lopen (bv. dagvaarding, beslaglegging). * **Schorsing:** De lopende verjaringstermijn wordt tijdelijk onderbroken; de reeds verstreken tijd blijft behouden, en de termijn loopt verder na het einde van de schorsingsgrond (bv. minderjarigheid). --- # Recht op eerbiediging van het privéleven en recht op afbeelding Dit deel behandelt het recht op eerbiediging van het privéleven en het recht op afbeelding, inclusief hun bronnen, beperkingen en de toepasselijke sancties. ## 4. Recht op eerbiediging van het privéleven en recht op afbeelding Dit onderwerp richt zich op de bescherming van de persoonlijke levenssfeer en het recht om zelf te bepalen hoe men wordt afgebeeld, met aandacht voor de juridische grondslagen, grenzen en middelen tot bescherming. ### 4.1 Het recht op eerbiediging van het privéleven Het recht op eerbiediging van het privéleven, ook wel privacyrecht genoemd, houdt in dat men het recht heeft om binnen de eigen privé-sfeer met rust gelaten te worden. Dit omvat bescherming tegen het ongeoorloofd verkrijgen en verspreiden van informatie. De invloed van het internet, sociale media en de sensatiedrang van media hebben het belang van dit recht doen toenemen. #### 4.1.1 Bronnen van het recht op eerbiediging van het privéleven De rechtsbronnen voor het recht op eerbiediging van het privéleven zijn divers: * De Grondwet: artikel 22 Grondwet. * Internationale verdragen: artikel 8 Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) en artikel 16 van het Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind (IVRK). * Specifieke wetgeving: de Wet van 8 december 1992 tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens, en de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG), ook bekend als GDPR, die sinds 25 mei 2018 van kracht is. * Patiëntenrechten: artikel 10 van de Wet van 22 augustus 2002 betreffende de rechten van de patiënt. #### 4.1.2 Sancties bij inbreuk op het recht op eerbiediging van het privéleven Bij een inbreuk op het recht op eerbiediging van het privéleven kunnen zowel burgerrechtelijke als strafrechtelijke sancties worden opgelegd. Burgerrechtelijke sancties omvatten: * Buitencontractuele aansprakelijkheid. * Inbeslagname van de drager van de informatie. * Opleggen van een verspreidingsverbod. * Opleggen van de publicatie van de gerechtelijke uitspraak. * Opleggen van een dwangsom. Strafrechtelijke sancties kunnen worden toegepast, bijvoorbeeld op grond van artikel 371/1 van het Strafwetboek. #### 4.1.3 Grenzen aan het recht op eerbiediging van het privéleven Het recht op eerbiediging van het privéleven is niet absoluut en vereist een afweging met andere rechten en belangen. Wettelijke uitzonderingen omvatten situaties zoals huiszoekingen, die noodzakelijk kunnen zijn voor de opsporing van misdrijven, en de vaststelling van overspel in het kader van een echtscheidingsprocedure. Uitzonderingen in de rechtspraak ontstaan onder meer bij: * **Publieke personen:** Informatie over personen die een rol spelen in het openbare leven (politici, acteurs, sporters) mag onder bepaalde omstandigheden worden verspreid, zeker als het relevant is voor het publieke debat of hun publieke functie. Dit geldt echter niet voor informatie verkregen tijdens privé-aangelegenheden. * **Sollicitatiegesprekken:** In een professionele context kunnen er spanningen ontstaan tussen het recht op privéleven en de informatie die relevant is voor de functie. Vragen over bijvoorbeeld gezinsplanning zijn hierdoor vaak niet toegestaan, terwijl informatie over bijvoorbeeld besmettelijke ziekten wel relevant kan zijn voor functies in de gezondheidszorg. * **Actualiteit en informatieverspreiding:** De grenzen van het recht op privéleven kunnen worden opgerekt ten voordele van het recht op informatie van het publiek en de persvrijheid, mits de informatie relevant is voor de actualiteit en niet louter gericht is op sensatie. #### 4.1.4 Verzameling en verwerking van persoonsgegevens Met de opkomst van internet, sociale media en digitalisering is de uitwisseling en duurzame bewaring van gegevens sterk toegenomen. Dit heeft geleid tot de invoering van wetgeving zoals de GDPR (AVG). **Principes van de GDPR/AVG:** * **Transparantie:** Betrokkenen moeten geïnformeerd worden over de verwerking van hun gegevens. * **Doelbeperking:** Gegevens mogen alleen worden verzameld voor welbepaalde, gerechtvaardigde doeleinden. * **Gegevensbeperking:** Alleen de noodzakelijke gegevens mogen worden verzameld. * **Bewaartermijnbeperking:** Gegevens mogen niet langer worden bewaard dan nodig is. * **Correctheid:** Gegevens moeten accuraat en actueel zijn. * **Integriteit en vertrouwelijkheid:** Gegevens moeten adequaat worden beveiligd. * **Verantwoordelijkheid:** De verwerkingsverantwoordelijke is verantwoordelijk voor de naleving van de principes. **Rechten van de patiënt:** * Recht op inzage in de verzamelde gegevens. * Recht op vergetelheid (het recht om te vragen dat bepaalde persoonsgegevens worden verwijderd indien ze niet langer noodzakelijk zijn). **Verplichtingen voor gegevensverwerkers (bv. kinesitherapeuten):** * Bijhouden van een verwerkingsregister. * Meedelen van een algemeen privacybeleid, bijvoorbeeld door middel van affiches in wachtzalen. ### 4.2 Het recht op afbeelding Het recht op afbeelding houdt in dat iemands portret of beeld niet zonder zijn of haar toestemming mag worden verspreid. #### 4.2.1 Begripsbepaling en bronnen Het recht op afbeelding wordt primair beschermd door de rechtspraak. Essentieel is de toestemming van de afgebeelde persoon voor de verspreiding van zijn of haar beeltenis. #### 4.2.2 Grenzen aan het recht op afbeelding Net als het recht op privéleven kent ook het recht op afbeelding beperkingen: * **Publieke personen:** Bij publieke personen mag hun afbeelding worden verspreid indien deze een momentopname is uit hun publieke leven en relevant is voor het publieke belang of de actualiteit. Een foto van een burgemeester die op straat loopt, mag bijvoorbeeld wel gedeeld worden, maar een foto van een privéfeest niet. * **Anonieme foto's:** Foto's waarbij personen niet specifiek herkenbaar in beeld komen, bijvoorbeeld massafoto's van een evenement of plein waar individuen onherkenbaar of van ver opstaan, vallen vaak buiten de bescherming van het individuele recht op afbeelding. ### 4.3 Verjaring Verjaring is een juridisch concept waarbij rechten worden verkregen (verkrijgende verjaring) of verloren (uitdovende verjaring) na het verstrijken van een bepaalde wettelijk bepaalde termijn. De regels hieromtrent zijn terug te vinden in het oude Burgerlijk Wetboek. #### 4.3.1 Soorten verjaring Er worden twee hoofdsoorten verjaring onderscheiden: * **Verkrijgende verjaring:** Hiermee kan men subjectieve rechten verkrijgen, bijvoorbeeld eigendom van een perceel grond door er 30 jaar lang openlijk en ongestoord gebruik van te maken zonder reactie van de rechthebbende. Dit is eerder zeldzaam. * **Uitdovende verjaring:** Hiermee verliest men subjectieve rechten door het verstrijken van de tijd. Dit komt veel vaker voor. #### 4.3.2 Toepasselijke termijnen De toepasselijke termijnen voor verjaring variëren: * **Zakelijke rechten:** Verjaren na 30 jaar (artikel 2262 oud BW). * **Persoonlijke rechten (vorderingsrechten):** Verjaren in principe na 10 jaar, wat geldt voor de meeste rechten die voortvloeien uit contracten. * **Buitencontractuele aansprakelijkheid:** Hier gelden specifieke termijnen: * Een relatieve termijn van 5 jaar, te rekenen vanaf het moment dat de benadeelde zijn schade kent en weet wie de aansprakelijke persoon is. * Een absolute termijn van 20 jaar, te rekenen vanaf de dag dat de schade werd aangericht. Na deze 20 jaar is de vordering sowieso verjaard. * **Facturen voor geleverde diensten (bv. kinesitherapie):** De vordering tot betaling van een factuur verjaart na 2 jaar (artikel 2277bis oud BW). #### 4.3.3 Stuiting en schorsing van verjaring Verjaring kan worden beïnvloed door stuiting en schorsing: * **Stuiting (herbeginnen van de termijn):** Gebeurt door handelingen zoals het instellen van een dagvaarding, het leggen van beslag of het geven van een bevel tot betaling. De volledige verjaringstermijn begint opnieuw te lopen vanaf het moment van stuiting (artikel 2244 § 1 oud BW). * **Schorsing (onderbreken van de termijn):** De reeds verstreken verjaringstermijn blijft behouden, maar de loop ervan wordt tijdelijk stopgezet. De verjaring hervat pas opnieuw nadat de reden voor schorsing is weggevallen. Voorbeelden zijn de verjaring die niet loopt tegen minderjarigen; die begint pas te lopen vanaf hun meerderjarigheid (artikel 2252 oud BW). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Burgerlijk recht | Ook wel privaatrecht genoemd, regelt de juridische betrekkingen tussen burgers onderling. Het omvat diverse rechtsgebieden zoals verbintenissenrecht, contractenrecht en vermogensrecht. | | Rechtsbronnen | De oorsprong van de regels binnen een rechtssysteem. In het burgerlijk recht zijn dit onder andere het burgerlijk wetboek, bijzondere wetten, grondrechten en algemene rechtsbeginselen. | | Aanvullend recht | Rechtsregels die van toepassing zijn indien partijen daar in hun overeenkomst niet expliciet van afwijken. Partijen hebben de vrijheid om van deze regels af te wijken. | | Dwingend recht | Rechtsregels waarvan partijen bij overeenkomst niet mogen afwijken. Deze regels zijn bedoeld ter bescherming van fundamentele maatschappelijke belangen of van een partij die als zwakker wordt beschouwd. | | Openbare orde | De fundamentele beginselen en normen die essentieel zijn voor de samenleving en de staatsinrichting. Regels van openbare orde zijn van dwingend recht. | | Vermogen | De totaliteit van alle goederen (zowel rechten als plichten) die aan een persoon toebehoren en in geld waardeerbaar zijn. Elke persoon heeft één vermogen. | | Vermogenstriptiek | Drie fundamentele principes met betrekking tot het vermogen: alleen personen kunnen een vermogen hebben, elke persoon heeft een vermogen, en elke persoon heeft slechts één vermogen. | | Verhaalsobject | Het vermogen van een schuldenaar waarop een schuldeiser zich kan verhalen bij niet-nakoming van een verbintenis. | | Rechtspersoon | Een juridische entiteit die, net als een natuurlijk persoon, rechten en plichten kan hebben en vermogen kan bezitten, los van het vermogen van de oprichters of leden. Voorbeelden zijn NV"s en BV"s. | | Zakelijke rechten | Rechten die direct betrekking hebben op een bepaald goed (zaak of vermogensrecht) en een directe heerschappij van een rechtssubject over een rechtsobject creëren. Deze rechten werken erga omnes (tegenstelbaar aan iedereen). | | Persoonlijke rechten | Ook wel vorderingsrechten genoemd, deze rechten creëren een juridische relatie tussen twee rechtssubjecten, waarbij de ene partij recht heeft op een bepaalde prestatie van de andere partij. Ze zijn relatief en niet tegenstelbaar aan derden. | | Intellectuele rechten | Rechten die voortvloeien uit de creatie van de menselijke geest, zoals auteursrechten, octrooien en merkenrechten. Deze geven de maker exclusieve zeggenschap over zijn of haar intellectuele eigendom. | | Extrapatrimoniale rechten | Rechten die geen economische waarde hebben en niet overerfbaar of verhandelbaar zijn, zoals persoonlijkheidsrechten en familierechten. | | Recht op eerbiediging van het privéleven | Het recht van een individu om met rust gelaten te worden binnen zijn of haar persoonlijke levenssfeer en beschermd te worden tegen ongeoorloofde inbreuken op de privacy. | | GDPR (AVG) | Algemene Verordening Gegevensbescherming (General Data Protection Regulation) is een EU-verordening die de regels voor de verwerking van persoonsgegevens door organisaties vastlegt, met strenge principes voor gegevensbescherming. | | Recht op afbeelding | Het recht van een persoon om toestemming te geven voor de verspreiding van zijn of haar afbeelding in foto"s of video"s. Dit recht kent beperkingen bij publieke personen of anoniem genomen beelden. | | Verkrijgende verjaring | Een wijze van eigendomsverkrijging waarbij een subjectief recht wordt verkregen door het bezit van dat recht gedurende een bepaalde, wettelijk vastgestelde periode onder bepaalde voorwaarden. | | Uitdovende verjaring | Een wijze van tenietgaan van subjectieve rechten doordat de rechthebbende deze niet binnen de wettelijk bepaalde termijn uitoefent. Dit leidt tot het verlies van het recht. | | Stuiting (verjaring) | Een handeling die ertoe leidt dat de reeds verstreken verjaringstermijn wordt geannuleerd en een nieuwe termijn opnieuw begint te lopen. | | Schorsing (verjaring) | Een onderbreking van de verjaringstermijn waarbij de reeds verstreken tijd behouden blijft, maar de voortgang van de termijn tijdelijk wordt stopgezet. De termijn loopt verder na het einde van de schorsingsgrond. |

# Bronnen van het burgerlijk procesrecht Het burgerlijk procesrecht in België wordt bepaald door een gelaagd systeem van rechtsbronnen, waarbij de Grondwet de fundamenten legt, het Gerechtelijk Wetboek de algemene procedureregels bevat en bijzondere wetgeving en internationaal/supranationaal recht specifieke aanvullingen bieden [11](#page=11) [3](#page=3). ### 1.1 De grondwet De Grondwet vormt de belangrijkste fundamentele bron voor het burgerlijk procesrecht. Verschillende bepalingen zijn hierin relevant [3](#page=3): * **Erkenning van de rechterlijke macht:** Artikel 40 Gw erkent de rechterlijke macht als een aparte staatsmacht [3](#page=3). * **Rechtsmacht:** Artikelen 144-145 Gw kennen de hoven en rechtbanken rechtsmacht toe om kennis te nemen van geschillen over burgerlijke en politieke rechten [3](#page=3). * **Rechterlijke organisatie:** Specifieke artikelen zoals 147 en 156 Gw regelen de rechterlijke organisatie [3](#page=3). * **Openbaarheid:** Artikel 148 Gw waarborgt de openbaarheid van terechtzittingen [3](#page=3). * **Motiveringsverplichting:** Artikel 149 Gw legt de verplichting op aan rechters om hun uitspraken te motiveren, wat inzicht geeft in hun redenering en controle door hogere rechters mogelijk maakt [3](#page=3). Daarnaast zijn er grondwetsbepalingen die de onafhankelijkheid en onpartijdigheid van de rechterlijke macht waarborgen [4](#page=4): * **(Functionele) onafhankelijkheid van de rechter:** Artikel 151, §1 Gw garandeert de onafhankelijkheid van rechters in de uitoefening van hun bevoegdheden. Dit principe werd benadrukt door het zogenaamde "Spaghetti-arrest" [4](#page=4). * **(Functionele) onafhankelijkheid van het openbaar ministerie:** Ook leden van het openbaar ministerie genieten deze onafhankelijkheid in individuele opsporing en vervolging, hoewel de minister van Justitie het strafrechtelijk beleid kan bepalen en vervolging kan bevelen [4](#page=4). * **Benoeming voor het leven:** Rechters worden benoemd voor het leven, wat hen onafhankelijk maakt van politieke druk. Zij kunnen enkel door een vonnis van hun ambt worden ontzet. Dit geldt echter niet voor het openbaar ministerie [4](#page=4) [5](#page=5). * **Wedde:** De wedde van rechters wordt bij wet vastgesteld, wat een gelijk loon voor gelijke rang garandeert [4](#page=4) [5](#page=5). * **Hoge Raad voor de Justitie:** Opgericht na de Dutroux-affaire om de objectiviteit en zekerheid van de aanstellingen en de werking van hoven en rechtbanken te garanderen [4](#page=4) [5](#page=5). > **Tip:** De grondwettelijke bepalingen inzake de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht, met name de motiveringsverplichting en de onafhankelijkheid, zijn cruciaal voor een fair proces. Het Dutroux-arrest en de daaruit voortvloeiende hervormingen (onder meer de oprichting van de Hoge Raad voor de Justitie) illustreren het belang van deze principes [4](#page=4) [5](#page=5). ### 1.2 Het Gerechtelijk Wetboek Het Gerechtelijk Wetboek (Gw.H.) is de voornaamste wet die de algemene regels van het burgerlijk procesrecht bevat [6](#page=6). * **Ontstaan en doel:** Het Gw.H. trad in werking op 10 oktober 1967 en verving de vroegere Code de la procédure civile. Het werd opgesteld door Charles Van Reepinghen en Ernest Krings. Het hoofddoel was een minder omslachtige, snellere en minder kostbare rechtspleging te realiseren [6](#page=6). * **Wijzigingen en gerechtelijke achterstand:** Het Wetboek is sinds 1967 meer dan 200 keer gewijzigd. Een belangrijk aandachtspunt is de strijd tegen de gerechtelijke achterstand, het fenomeen waarbij de instroom van zaken groter is dan de uitstroom en afhandeling [6](#page=6) [7](#page=7). > **Tip:** Het concept van gerechtelijke achterstand is essentieel. Het illustreert het spanningsveld tussen de wens voor een snelle rechtspleging en de realiteit van een overbelast rechtssysteem [6](#page=6) [7](#page=7). * **Hervormingen ter bestrijding van gerechtelijke achterstand:** Verschillende hervormingen hebben tot doel de efficiëntie van het procesrecht te verhogen [8](#page=8) [9](#page=9): * **Van lijdelijke rechter naar meer greep:** De rechter krijgt meer regie over het procesverloop, in tegenstelling tot de vroegere passieve rol [9](#page=9). * **Meer dynamiek binnen de gerechtelijke organisatie:** Dit omvat de objectivering van de toegang tot functies, aanwijzing in mandaten, evaluatie en mobiliteit van magistraten, griffiers en gerechtspersoneel [9](#page=9). * **"Make-over" van de gerechtelijke organisatie:** Dit impliceert een hertekening van het gerechtelijk landschap, met onder meer de regionalisering van rechtbanken van eerste aanleg [10](#page=10) [9](#page=9). * **Verzelfstandigd beheer:** De rechterlijke macht krijgt meer autonomie in het beheer van haar middelen, analoog aan bijvoorbeeld de NMBS [10](#page=10). * **Periodieke aanstellingen:** Benoemingen aan het hoofd van gerechtelijke colleges zijn beperkt in duur (bijvoorbeeld vijf jaar, verlengbaar met vijf jaar) om dynamiek te bevorderen [9](#page=9). > **Voorbeeld:** De afbouw van het aantal arrondissementele rechtbanken van 27 naar een provinciaal model (bv. West-Vlaanderen met rechtbanken in Veurne, Kortrijk, Ieper en Brugge) is een illustratie van de "make-over" van de gerechtelijke organisatie [10](#page=10). ### 1.3 Bijzondere wetgeving en internationaal recht Naast de Grondwet en het Gerechtelijk Wetboek, zijn er andere rechtsbronnen die het burgerlijk procesrecht beïnvloeden [11](#page=11). * **Nationale bijzondere wetgeving:** Verschillende andere wetboeken bevatten specifieke procedureregels die afwijken van het algemene regime van het Gerechtelijk Wetboek. De belangrijkste voorbeelden zijn: * **Wetboek Economisch Recht (WER):** Bevat bijzondere procesregels, zoals de vordering tot staking en de rechtsvordering tot collectief herstel [11](#page=11). * **Taalwet gerechtszaken:** Deze wet bepaalt de taal die in gerechtelijke procedures gehanteerd moet worden. Een procedure in een niet-voorgeschreven taal leidt tot absolute nietigheid van het processtuk [11](#page=11). * **Internationaal en supranationaal recht:** Door de toenemende internationale rechtsverkeer en de meergelaagde rechtsorde, worden Belgische rechters steeds vaker geconfronteerd met Europese en internationale rechtsinstrumenten [11](#page=11). * **Bronnen:** Dit omvat Unierecht (bv. verordeningen zoals Brussel Ibis bis) en verdragsrecht (bv. Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM), Verdrag inzake de Rechten van het Kind) [11](#page=11). * **Toepassing:** Belgische rechters moeten deze instrumenten interpreteren en toepassen. Bij onduidelijkheid over de interpretatie van Europees recht kan een prejudiciële vraag gesteld worden aan het Hof van Justitie van de Europese Unie in Luxemburg [11](#page=11). > **Tip:** Houd er rekening mee dat procesrecht niet uitsluitend in het Gerechtelijk Wetboek te vinden is. De specifieke bepalingen in andere wetboeken en de invloed van internationaal en supranationaal recht zijn eveneens van groot belang [11](#page=11). --- # Rechtspraak als rechtsbron Rechtspraak speelt een cruciale, zij het specifieke, rol in het Belgische rechtssysteem als bron van het recht, gekenmerkt door een beperkte bindende precedentwerking en uitdagingen op het gebied van toegankelijkheid. ### 2.1 De aard van rechtspraak als rechtsbron De algemene regel in het Belgische rechtssysteem is dat er geen bindende precedentenwerking bestaat. Dit betekent dat uitspraken van hogere rechters lagere rechters niet automatisch binden. Dit staat in contrast met rechtssystemen in bijvoorbeeld de Verenigde Staten of het Verenigd Koninkrijk, die vaak onder de 'common law' worden geschaard en wel een sterke precedentwerking kennen [12](#page=12). Zelfs uitspraken van het Hof van Cassatie hebben niet strikt een bindend karakter. Hoewel het Hof van Cassatie toeziet op de correcte toepassing van het recht, spreekt het zich niet uit over de concrete beoordeling van feiten of de gelijkstelling van partijen. Het Hof van Cassatie fungeert eerder als een filter en kenniscentrum voor juridische interpretatie, waarbij advocaten die zijn toegelaten tot het Hof een specifieke rol spelen in het aanvechten van rechterlijke uitspraken op basis van een foutieve rechtsinterpretatie [12](#page=12). > **Tip:** Hoewel er geen formele bindende precedentenwerking is, oefent rechtspraak wel degelijk gezag uit. Hoe hoger de rechter in de hiërarchie, hoe groter het feitelijk gezag van diens uitspraken. Dit betekent dat rechters in lagere instanties, hoewel niet verplicht, er rekening mee houden om te voorkomen dat hun uitspraken worden vernietigd door een hogere instantie [12](#page=12). ### 2.2 Toegankelijkheid van rechtspraak De toegankelijkheid van rechterlijke uitspraken wordt beschouwd als een pijnpunt binnen het Belgische rechtssysteem. Er bestaat een ambitie om een gecentraliseerde, digitale databank te realiseren waarin alle vonnissen en arresten van de rechterlijke orde worden bewaard. Dit project, gekend als het Centraal Register voor de Beslissingen van de Rechterlijke Orde (CeReBro), ook wel 'Just Judgment' genoemd, beoogt het efficiënter functioneren van justitie, betere organisatie en beleidsondersteuning [12](#page=12) [14](#page=14). Deze databank zal de openbare bekendmaking van rechterlijke uitspraken faciliteren, wat in lijn is met artikel 149 van de Grondwet. Hierdoor kan in theorie iedereen nagaan wat de hoven en rechtbanken daadwerkelijk beslissen [14](#page=14). > **Tip:** Het is belangrijk te noteren dat er garanties moeten zijn ter bescherming van de rechters. Artikel 782, §5, zesde lid Ger.W. verbiedt de ontwikkeling van systemen die individuele rechters identificeren, analyseren of rangschikken op basis van hun uitspraken (ook wel 'profiling' genoemd). Dit verbod beoogt te voorkomen dat bepaalde ondernemingen uitspraken zouden ontwikkelen om te voorspellen bij welke rechter een zaak de meeste kans maakt, wat de onafhankelijkheid en objectiviteit van het recht zou ondermijnen [14](#page=14). --- # Rechtsleer en gebruiken als rechtsbronnen Dit onderwerp onderzoekt de rol van de juridische doctrine (rechtsleer) en gebruikelijke praktijken binnen het Belgische rechtsbestel, met nadruk op hun invloed op de rechtsvorming en rechtsvinding. ### 3.1 Rechtsleer (doctrine) De rechtsleer, ofwel de doctrine, omvat de geschriften van rechtsgeleerden en academici. Deze bijdragen zijn essentieel voor het scherpen van de juridische geest en spelen een cruciale rol in diverse aspecten van het recht [15](#page=15). * **Bijdrage aan rechtsvinding, uitbouw en verfijning van wetgeving:** Rechtsgeleerden analyseren en bekritiseren bestaande wetgeving, wat leidt tot een dieper begrip en suggesties voor verbetering. Ze fungeren als katalysatoren voor de ontwikkeling van het recht [15](#page=15). * **Ommezwaai van 'de lege lata' naar 'de lege ferenda':** De doctrine kan een belangrijke rol spelen bij het initiëren van veranderingen in de rechtspraak. Het verschuift de focus van de huidige stand van het recht ('de lege lata' - zoals het nu is) naar hoe het recht zou kunnen of moeten zijn ('de lege ferenda' - hoe het zou kunnen of moeten zijn). Dit stimuleert een proactieve benadering van rechtsontwikkeling [15](#page=15). * **Rechtsvergelijking:** De analyse van rechtssystemen uit verschillende jurisdicties, een belangrijke methode binnen de rechtsleer, draagt bij aan een breder perspectief en innovatie in het eigen rechtssysteem [15](#page=15). > **Tip:** Beschouw de rechtsleer niet als louter academische theorie, maar als een actieve kracht die de evolutie van wetgeving en rechtspraak kan sturen. > **Tip:** De opmerking van [Lord Neuberger dat rechters en academici niet langer "schepen zijn die 's nachts passeren" benadrukt de noodzaak van samenwerking en wederzijdse beïnvloeding tussen de praktijk en de theorie [15](#page=15). ### 3.2 Gebruiken Gebruiken verwijzen naar algemeen aanvaarde praktijken binnen bepaalde rechtskringen of regio's. Hoewel ze vaak welbedoeld zijn en soms een zinvolle bijdrage leveren, kunnen ze ook leiden tot rechtsontwikkeling [15](#page=15). * **Potentiële rechtsontwikkeling:** Gebruikelijke praktijken kunnen, indien ze wijdverspreid en consistent worden toegepast, op termijn leiden tot de vorming van nieuwe rechtsnormen of de interpretatie van bestaande normen. * **Risico's van lokale gebruiken:** Lokale gewoonten van specifieke rechtbanken of hoven, bijvoorbeeld in de procedurele organisatie, kunnen problemen veroorzaken. Advocaten die niet bekend zijn met deze specifieke gebruiken kunnen hierdoor in de problemen komen, wat de uniformiteit van de rechtspleging kan belemmeren [15](#page=15). > **Voorbeeld:** Een lokaal gebruik binnen een bepaald hof van beroep om dossiers op een specifieke manier te agenderen, kan leiden tot onzekerheid en vertraging voor advocaten die niet tot de lokale balie behoren [15](#page=15). --- # Beginelen van behoorlijke procesvoering Behoorlijke procesvoering, ook wel rechtsbedeling genoemd, omvat een reeks kwaliteitscriteria die gericht zijn op een goede procesorde en een eerlijke rechtsgang in burgerlijke en strafzaken. Deze beginselen waren voorheen ongeschreven, maar zijn nu vastgelegd in fundamentele rechtsbronnen zoals de Grondwet, artikel 6 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) en artikel 47 van het EU-Handvest [17](#page=17). ### 4.1 Beginselen die verband houden met het recht op een eerlijk proces #### 4.1.1 Toegang tot de rechter Het recht op toegang tot de rechter is een fundamenteel beginsel, hoewel het niet expliciet in artikel 6 EVRM wordt genoemd, maar wel in artikel 13 van de Grondwet. Het principe houdt in dat elke eis in burgerlijke zaken aan een rechter met volle rechtsmacht moet kunnen worden voorgelegd. Dit vloeit voort uit het verbod op eigenrichting en het verbod op rechtsweigering, zoals vastgelegd in artikel 5 van het Gerechtelijk Wetboek. Hoewel het Hof van Cassatie geen volle rechtsmacht heeft, kunnen alle zaken uiteindelijk worden voorgelegd aan een feitenrechter die zowel feiten als recht beoordeelt [19](#page=19). Beperkingen op de toegang tot de rechter zijn mogelijk, mits deze een legitiem oogmerk dienen en evenredig zijn met het nagestreefde doel. Een voorbeeld hiervan is de aanleggrens, die een verbod op het instellen van hoger beroep inhoudt. De overheid heeft de concrete verplichting om feitelijke en juridische hinderpalen weg te werken. Dit omvat onder andere het recht op juridische bijstand door middel van door de overheid gefinancierde rechtshulp. Ook is er een verbod op clausules die de schuldvordering verhogen bij het optreden in rechte [20](#page=20). > **Tip:** Juridische bijstand omvat zowel financiële ondersteuning voor gerechtskosten, dagvaardingskosten en tolken, als eerstelijns- en tweedelijnsbijstand (pro deo) voor personen met een beperkt inkomen die een gratis advocaat krijgen [20](#page=20). #### 4.1.2 Hoor en wederhoor Het beginsel van hoor en wederhoor, ook wel rechten van de verdediging of recht op tegenspraak genoemd, houdt in dat alles wat aan de rechter wordt voorgelegd om diens uitspraak te beïnvloeden, voorwerp moet kunnen uitmaken van debat. Dit garandeert wapengelijkheid, wat betekent dat beide partijen inzicht moeten krijgen in elkaars argumenten en de mogelijkheid moeten hebben om hierop te reageren. Elk stuk dat aan de rechter wordt voorgelegd, moet ook aan de wederpartij kenbaar worden gemaakt zodat deze commentaar kan formuleren [21](#page=21). > **Tip:** Het principe van wapengelijkheid is cruciaal, zeker in situaties waar er een verschil is tussen "one shotters" (eenmalige procespartijen) en "repeat players" (partijen die frequent voor de rechtbank verschijnen, zoals banken of verzekeringen) [21](#page=21). #### 4.1.3 Onpartijdigheid Onpartijdigheid vereist dat de rechter onbevangen en onbevooroordeeld oordeelt. Dit beginsel wordt gewaarborgd door mechanismen zoals verschoning en wraking. Belangrijk is dat niet alleen de feitelijke onpartijdigheid, maar ook de schijn van partijdigheid vermeden moet worden. Dit wordt samengevat met de uitspraak "justice must not only be done, it must also be seen to be done". Er wordt onderscheid gemaakt tussen subjectieve (persoonlijke) en objectieve (structurele) onpartijdigheid [22](#page=22). > **Voorbeelden van situaties die als schijn van partijdigheid kunnen worden beschouwd of juist niet:** > * Een levensbeschouwing van een rechter creëert geen schijn van partijdigheid [22](#page=22). > * Het feit dat een rechter en een partij collega's zijn op een universiteit creëert geen schijn van partijdigheid [22](#page=22). > * Een ontmoeting met een burgerlijke partij zonder medeweten van de andere partij is verdacht [22](#page=22). > * Bevriend zijn op Facebook met een procespartij kan leiden tot wraking [22](#page=22). #### 4.1.4 Onafhankelijkheid Onafhankelijkheid houdt in dat de rechter oordeelt volgens zijn eigen geweten, zoals bepaald in artikel 151 van de Grondwet. Er zijn diverse waarborgen voor de onafhankelijkheid van de rechter [23](#page=23): * **Geobjectiveerde toegang tot de magistratuur:** Selectie op basis van verdienste. * **Vaste benoeming en geen overplaatsing tegen wil in:** Bescherming tegen willekeurige verplaatsingen. * **Onverenigbaarheden:** Regels die conflicten van belangen voorkomen, zoals vastgelegd in artikel 292 van het Gerechtelijk Wetboek [23](#page=23). * **Vaststelling van wedde bij wet:** Financiële zekerheid en onafhankelijkheid van andere machten. > **Verschil tussen wraking en verschoning:** > * **Wraking:** Een vordering ingesteld door een procespartij die een magistraat wil laten vervangen wegens vermeend gebrek aan partijdigheid of onafhankelijkheid. Een hiërarchisch hoger rechtscollege beslist hierover [23](#page=23). > * **Verschoning:** De magistraat meldt zelf dat hij de vereisten van partijdigheid of onafhankelijkheid niet kan waarborgen en wil zich daarom onthouden van de zaak. Dit wordt gemeld aan het korps [23](#page=23). #### 4.1.5 Motiveringsverplichting De rechter is verplicht om zijn uitspraken te motiveren, wat inhoudt dat hij gronden moet geven voor zijn beslissing. Dit dient drie hoofddoelen [24](#page=24): 1. **Vermijden van willekeur:** Garanderen dat beslissingen op een redelijke en logische wijze tot stand komen [24](#page=24). 2. **Inzicht voor partijen:** Partijen moeten begrijpen welke argumenten de rechter heeft gevolgd en waarom bepaalde verweren niet zijn gehonoreerd [24](#page=24). 3. **Rechtsvorming en -verfijning:** Goed gemotiveerde uitspraken dragen bij aan de ontwikkeling van het recht [24](#page=24). De motivering is niet enkel een vormvereiste, maar de inhoud ervan is ook van belang (positieve motivering). Een gebrekkige motivering kan door een hogere rechter worden getoetst en kan leiden tot vernietiging door het Hof van Cassatie [24](#page=24). #### 4.1.6 Redelijke termijn Het recht op een uitspraak binnen een redelijke termijn is vastgelegd in artikel 6 EVRM. De beoordeling van de redelijkheid van de termijn gebeurt in concreto en vereist een correcte balans tussen snelheid en kwaliteit. De termijn loopt vanaf het instellen van de vordering tot en met de tenuitvoerlegging van de uitspraak. Soms wordt de snelheid van procedures belemmerd doordat de rechter technische kennis mist en er een deskundige moet worden aangesteld [25](#page=25). > **Tip:** De redelijke termijn is een essentieel aspect van een eerlijk proces. Een schending hiervan kan leiden tot veroordeling van de staat. Het correct beoordelen van de redelijkheid van de termijn vereist concrete gegevens [25](#page=25). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Burgerlijk procesrecht | Het geheel van rechtsregels dat de procedure voorschrijft voor geschillen van burgerlijke aard, inclusief de bevoegdheid van de rechtbanken, de rol van partijen en de wijze waarop een zaak wordt behandeld. | | Grondwet | De hoogste wet in een land, die de fundamentele rechten en plichten van burgers en de inrichting van de staat regelt. In deze context bevat het bepalingen over de rechterlijke macht, rechtsmacht en onafhankelijkheid van rechters. | | Gerechtelijk Wetboek | Een wetboek dat de procedurele regels voor burgerlijke zaken vastlegt, met als doel een efficiëntere, snellere en minder kostbare rechtspleging te realiseren. | | Rechtspleging | Het geheel van handelingen en procedures die gevolgd worden om een juridisch geschil te beslechten voor een rechterlijke instantie. | | Gerechtelijke achterstand | Een situatie waarin de hoeveelheid zaken die bij rechtbanken binnenkomen groter is dan de capaciteit om deze af te handelen, wat leidt tot vertragingen in de rechtsgang. | | Openbaarheid van terechtzittingen | Het principe dat de zittingen van rechtbanken publiekelijk toegankelijk zijn, tenzij er specifieke redenen zijn om deze achter gesloten deuren te houden. | | Motiveringsverplichting | De wettelijke plicht van rechters om hun uitspraken te onderbouwen met redenen en argumenten, zodat de beslissing begrijpelijk is en kan worden getoetst. | | Onafhankelijkheid van de rechter | Het principe dat rechters hun taken zonder enige druk of beïnvloeding van buitenaf, inclusief de uitvoerende en wetgevende macht, moeten kunnen uitoefenen. | | Openbaar Ministerie | De organisatie die belast is met de handhaving van de wet, de opsporing van strafbare feiten en de vervolging van verdachten. | | Benoeming voor het leven | Een regeling waarbij rechters een aanstelling krijgen die hen gedurende hun loopbaan zekerheid biedt, wat bijdraagt aan hun onafhankelijkheid. | | Hoge Raad voor de Justitie | Een orgaan dat tot doel heeft de kwaliteit en het functioneren van de rechterlijke macht te bewaken en dat een rol speelt bij de aanstelling en evaluatie van magistraten. | | Rechtsspraak | De uitspraken en beslissingen die rechters in concrete zaken vellen. In België is er geen formele bindende precedentwerking, maar wel een feitelijk gezag. | | Cassatie | Een rechtsmiddel waarbij een partij aan het Hof van Cassatie vraagt om een uitspraak van een lagere rechter te vernietigen wegens een schending van het recht, zonder de feiten opnieuw te beoordelen. | | Feitelijk gezag | De invloed die de uitspraken van hogere rechters, met name het Hof van Cassatie, de facto hebben op lagere rechters, ook al zijn ze niet strikt juridisch bindend. | | Rechtsleer (doctrine) | De interpretaties, analyses en meningen van juridische experts en academici over het recht, die bijdragen aan de rechtsvinding en de ontwikkeling van wetgeving. | | Gebruiken | Praktijken of gewoonten die binnen een bepaalde juridische gemeenschap of instelling ontstaan en die de procedurele gang van zaken kunnen beïnvloeden. | | Beginselen van behoorlijke procesvoering | Fundamentele regels en normen die de kwaliteit en rechtvaardigheid van een gerechtelijke procedure waarborgen, zoals het recht op een eerlijk proces. | | Toegang tot de rechter | Het fundamentele recht van elke burger om zijn geschillen aan een onafhankelijke en onpartijdige rechter voor te leggen en een oordeel te krijgen. | | Eigenrichting | Het zich eigenhandig, zonder tussenkomst van de rechter, recht verschaffen, wat in de meeste rechtssystemen verboden is. | | Rechtsweigering | Het principe dat een rechter verplicht is uitspraak te doen in een zaak die aan hem is voorgelegd, en niet mag weigeren te oordelen. | | Wapengelijkheid | Het beginsel dat alle partijen in een gerechtelijke procedure over dezelfde middelen en kansen moeten beschikken om hun standpunten te verdedigen en de rechter te overtuigen. | | Hoor en wederhoor | Het recht van partijen om kennis te nemen van alle stukken en argumenten die de tegenpartij aan de rechter voorlegt, en om daarop commentaar te kunnen geven. | | Onpartijdigheid van de rechter | Het vereiste dat de rechter zonder vooringenomenheid of persoonlijke belangen oordeelt, en dat dit ook naar buiten toe zichtbaar is. | | Redelijke termijn | Het principe dat gerechtelijke procedures binnen een aanvaardbare tijdsspanne moeten worden afgerond om het recht op een eerlijk proces te waarborgen. |

# Inleiding tot het burgerlijk procesrecht Dit deel introduceert de basisprincipes van het burgerlijk procesrecht, de noodzaak ervan vanuit het verbod op eigenrichting, en het belang van het beroep op de overheidsrechter, met aandacht voor de rol van rechtspraak en diverse rechtscolleges [1](#page=1) [3](#page=3) [5](#page=5). ### 1.1 De noodzaak van burgerlijk procesrecht Het burgerlijk procesrecht is essentieel vanwege het fundamentele verbod op eigenrichting. Dit betekent dat niemand, zelfs niet bij een rechterlijke uitspraak, het recht heeft om zijn of haar eigen recht met eigen middelen af te dwingen. In plaats daarvan dient men zich te wenden tot de overheidsrechter om een rechtsgeschil, dat wil zeggen een geschil over een subjectief recht, te laten beslechten [9](#page=9). > **Tip:** Het verbod op eigenrichting is een hoeksteen van onze rechtsstaat en dient om willekeur te voorkomen en de rechtszekerheid te waarborgen. ### 1.2 Het beroep op de overheidsrechter Het procesrecht regelt de procedure die gevolgd moet worden wanneer men een beroep doet op de overheidsrechter om een geschil op te lossen. De partijen in een dergelijk proces kunnen natuurlijke personen of rechtspersonen zijn [9](#page=9). #### 1.2.1 De rol van rechtspraak Rechtspraak kent twee betekenissen: enerzijds de rechtsprekende handeling en anderzijds het resultaat daarvan, de rechterlijke uitspraken. Afhankelijk van de instantie die de uitspraak doet, spreekt men van een vonnis of een arrest [9](#page=9). > **Voorbeeld 1:** Een distributiebedrijf dat een schadeclaim indient bij de ondernemingsrechtbank omdat Average Rob de samenwerking met een biermerk beëindigt, illustreert een typisch burgerlijk proces [6](#page=6). > **Voorbeeld 2:** Een stagiair die na een ongeval schadevergoeding eist voor blijvende invaliditeit, waarbij een gerechtsdeskundige wordt ingeschakeld door de politierechtbank, toont de samenhang tussen strafrechtelijke en civielrechtelijke aspecten [7](#page=7). > **Voorbeeld 3:** Een stad die een architect en consortium voor de rechtbank daagt voor een geldelijke schadevergoeding, toont een ander civielrechtelijk geschil [8](#page=8). ### 1.3 De rechterlijke macht #### 1.3.1 Organieke en functionele betekenis De rechterlijke macht kan zowel in organieke als in functionele zin worden bekeken. In organieke zin verwijst dit naar de Derde Staatsmacht zoals vastgelegd in de grondwet. De rechtelijke macht gaat, net als de uitvoerende en wetgevende macht, uit van de natie, wat past binnen een systeem van "checks and balances". De tenuitvoerlegging van rechterlijke uitspraken gebeurt in naam van de Koning [11](#page=11). In functionele zin wordt de rechterlijke bevoegdheid uitgeoefend door diverse instanties, waaronder de gewone hoven en rechtbanken, het Grondwettelijk Hof (voorheen Arbitragehof) en de Raad van State met zijn afdeling bestuursrechtspraak. Deze instanties worden ingericht bij wet en hebben specifieke bevoegdheden [11](#page=11). #### 1.3.2 Het Grondwettelijk Hof Het Grondwettelijk Hof toetst wetten, decreten en ordonnanties aan de grondwet en bepaalde internationale en supranationale normen. Dit kan via een vernietigingsprocedure, die binnen zes maanden na publicatie ingesteld moet worden, mits men belang aantoont. Bestuursrechtspraak, via kortere procedures, valt ook onder dit functionele aspect [12](#page=12). #### 1.3.3 Europese rechtscolleges Naast de Belgische rechterlijke macht, is er ook een meergelaagde rechtsorde met supranationale rechtscolleges die impact hebben op de rechtspraak. Hiertoe behoren het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHVR) in Straatsburg, dat waakt over het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens, met name artikel 6 dat het recht op een eerlijk proces garandeert. Ook het Hof van Justitie van de Europese Unie in Luxemburg, dat in laatste instantie beslist over de toepassing van het EU-recht, en het Benelux-gerechtshof, dat samenwerking tussen België, Nederland en Luxemburg regelt, zijn van belang [13](#page=13). #### 1.3.4 Druk op de overheidsrechtspraak De overheidsrechtspraak staat onder druk, wat blijkt uit de Justitiebarometer 2024. De Hoge Raad voor Justitie is een instantie die zich bezighoudt met de voordracht van rechters en de kwaliteit van de rechtspraak. De publieke perceptie van justitie is hierbij cruciaal [14](#page=14). > **Tip:** Begrijpen hoe de verschillende rechtscolleges en hun bevoegdheden samenwerken is essentieel voor het toepassen van procesrecht. ### 1.4 Definitie van burgerlijk procesrecht Het burgerlijk procesrecht is een deel van het formeel recht dat gericht is op de handhaving, afdwinging of bescherming van subjectieve rechten. Het is een onderdeel van het breder concept van procesrecht of gerechtelijk recht, dat ook strafprocesrecht en publiek procesrecht omvat. Artikel 2 van het Gerechtelijk Wetboek definieert de reikwijdte hiervan [27](#page=27). > **Terminologie:** 'Appel' is een synoniem voor 'hof van beroep' [15](#page=15). --- # De rechterlijke macht Dit onderwerp verkent de structuur en functie van de rechterlijke macht in België en op internationaal niveau, inclusief de rol bij rechtspreken, de relatie met andere staatsmachten en de invloed van supranationale rechtscolleges. ## 2.1 Organieke en functionele betekenis van de rechterlijke macht De rechterlijke macht kent een organieke en een functionele betekenis. Organiek wordt zij beschouwd als de derde staatsmacht, zoals vastgelegd in de grondwet (artikel 143 GW). Functioneel betekent het spreken van recht, hoewel deze functie niet exclusief is. De rechterlijke macht gaat, net als de uitvoerende en wetgevende macht, uit van de natie, wat past binnen een systeem van checks and balances. Uitspraken van de rechterlijke macht worden, indien nodig, ten uitvoer gelegd in naam van de koning [11](#page=11). ## 2.2 Instanties die recht spreken buiten de 'gewone' hoven en rechtbanken Anno 2025 wordt rechtspraak in functionele zin ook uitgeoefend door instanties die buiten de traditionele hoven en rechtbanken vallen. Dit betreft met name het Grondwettelijk Hof (voorheen Arbitragehof, opgericht in 1984) en de Afdeling Bestuursrechtspraak van de Raad van State [11](#page=11). ### 2.2.1 Het Grondwettelijk Hof Het Grondwettelijk Hof is bevoegd om wetten, decreten en ordonnanties te toetsen aan de grondwet en aan een aantal internationale en supranationale normen. De wettigheidstoetsing kan op twee manieren gebeuren [12](#page=12): * **Vernietigingsprocedure:** Deze procedure moet snel verlopen. Indien een wet, decreet of ordonnantie gepubliceerd is en men meent dat deze in strijd is met de grondwet, moet de vernietigingsprocedure binnen zes maanden na publicatie worden ingesteld. Eenieder kan deze procedure starten, mits men een bepaald belang kan aantonen. Bijvoorbeeld, de vernietiging van de 'cerebro wet' (centraal register van beslissingen van de rechterlijke orde) die een databank met rechterlijke uitspraken voorzag, waarbij elke uitspraak geanonimiseerd publiek gemaakt moest worden. Na zes maanden werking van een wet is vernietiging niet meer mogelijk [12](#page=12). * **Prejudiciële vraagstelling:** Dit is een middel om de wettigheid van wetgevende akten te toetsen [11](#page=11). Het Grondwettelijk Hof heeft een algemene bevoegdheid met betrekking tot wetgevende akten [12](#page=12). ### 2.2.2 De Raad van State en administratieve rechtscolleges De Raad van State is opgesplitst in een afdeling wetgeving (die advies geeft over wetgeving en koninklijke besluiten) en een afdeling bestuursrechtspraak. De Afdeling Bestuursrechtspraak functioneert als het hoogste administratieve rechtscollege met een principieel algemene bevoegdheid voor alle burgerlijke rechten, tenzij er specifieke bevoegdheden zijn uitgesloten. Via een kortere procedure kan hier beroep worden ingesteld tegen beslissingen, wat soms 'buitengerechtelijk' wordt genoemd omdat het buiten de 'gewone' hoven en rechtbanken valt [11](#page=11) [12](#page=12). ## 2.3 De rechterlijke macht buiten België en de meergelaagde rechtsorde Naast de Belgische hoven en rechtbanken, bestaat er een meergelaagde rechtsorde met supranationale rechtscolleges die impact hebben op de rechtspraak binnen België. Het recht komt hierdoor niet enkel van de Belgische wetgever, maar vloeit ook voort uit verdragen en supranationale instellingen [13](#page=13). Belangrijke supranationale rechtscolleges zijn: * **Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHVR):** Gevestigd in Straatsburg, doet uitspraak over het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM). Artikel 6 EVRM garandeert het recht op een eerlijk proces [13](#page=13). * **Hof van Justitie van de Europese Unie:** Gevestigd in Luxemburg, is het hoogste rechtscollege voor de interpretatie en toepassing van het EU-recht [13](#page=13). * **Benelux-gerechtshof:** Dit is een orgaan van intergouvernementele samenwerking tussen België, Nederland en Luxemburg, met bevoegdheden op bepaalde gebieden, zoals politionele samenwerking. Het is eveneens gevestigd in Luxemburg [13](#page=13). ## 2.4 Druk op de overheidsrechtspraak De overheidsrechtspraak in België staat onder druk, zoals blijkt uit de Justitiebarometer 2024 [14](#page=14). * **Hoge Raad voor Justitie:** Deze instantie heeft tot doel rechters voor te dragen en de kwaliteit van de rechtspraak te waarborgen [14](#page=14). * **Justitiebarometer:** Dit instrument peilt naar de perceptie van de bevolking over de werking van justitie. De meest recente barometer toont een afname van het vertrouwen, waarbij justitie op de derde plaats staat met een laag cijfer, na het vertrouwen in de politie [14](#page=14). > **Tip:** Het is belangrijk om de perceptie van de publieke opinie over justitie te onderscheiden van de feitelijke werking, maar beide aspecten zijn relevant voor de legitimiteit en effectiviteit van de rechterlijke macht. Een illustratie van mogelijke ontevredenheid bij burgers is wanneer een vordering van 160 000 euro wordt toegekend voor 80 000 euro wegens onvoldoende bewijs; beide partijen kunnen zich in dit scenario benadeeld voelen [14](#page=14). Het begrip "appel" is een synoniem voor "hof van beroep" [15](#page=15). --- # Alternatieve conflictbehandeling Dit gedeelte bespreekt diverse methoden voor het oplossen van conflicten buiten de traditionele rechterlijke procedures, met nadruk op de promotie van duurzame oplossingen boven louter beslechting [17](#page=17). ## 3. Alternatieve conflictbehandeling Het "oplossen" van conflicten krijgt steeds meer de voorkeur boven het "beslechten" ervan door de rechter, met als doel duurzamere oplossingen te bereiken. Alternatieve conflictbehandeling (ADR) wordt actief gepromoot, zowel binnen als buiten de rechtbank [17](#page=17). ### 3.1 Verzoening en kamers voor minnelijke schikking Verzoening brengt partijen in contact met rechtbanken of wordt buitengerechtelijk toegepast [18](#page=18). #### 3.1.1 Algemene verzoeningsopdracht van de rechter Volgens artikel 731 van het Gerechtelijk Wetboek [Ger.W.] probeert elke rechter, in elke stand van het geding, partijen aan te zetten tot verzoening. Dit kan op verzoek van een of beide partijen gebeuren, waarbij een oproeping via een gewone brief plaatsvindt. Bij akkoord resulteert dit in een minnelijke schikking [18](#page=18). #### 3.1.2 Voorafgaande verzoeningspoging Artikel 731/1 Ger.W. voorziet in een voorafgaande poging tot minnelijke schikking. Dit kan plaatsvinden voorafgaand aan een dagvaarding of na doorverwijzing door de rechter, en is volledig kosteloos. Het doel is om beide partijen samen te brengen om het probleem te bespreken en een oplossing te vinden, om zo een dagvaarding te voorkomen. Als dit lukt, sluiten partijen een minnelijke schikking af [18](#page=18). #### 3.1.3 Kamers voor minnelijke schikking (KMS) Bijna elke rechtbank heeft kamers die zich bezighouden met specifieke materies. Deze kamers zijn opgericht in de meeste hoven en rechtbanken, met uitzondering van het vredegerecht en de politierechtbank. De KMS vinden plaats in de raadkamer, wat in een burgerlijke procedure betekent dat het achter gesloten deuren gebeurt om vertrouwen te garanderen. Indien er geen oplossing wordt bereikt binnen de KMS, wordt de zaak terugverwezen naar een pleitkamer [18](#page=18) [19](#page=19). ### 3.2 Bemiddeling Bemiddeling is een vertrouwelijk en gestructureerd proces van vrijwillig overleg tussen conflicterende partijen, met de medewerking van een onafhankelijke, neutrale en onpartijdige derde die de communicatie faciliteert en partijen helpt om zelf een oplossing uit te werken. Dit proces is vrijwillig en kan niet worden opgelegd [20](#page=20). #### 3.2.1 Gerechtelijke versus buitengerechtelijke bemiddeling * **Buitengerechtelijke bemiddeling:** Partijen hebben nog geen procedure gestart bij de rechtbank (er is nog geen dagvaarding) en een van de partijen kan initiatief nemen om het conflict via bemiddeling op te lossen [20](#page=20). * **Gerechtelijke bemiddeling:** Er is reeds een procedure bij de rechtbank aanhangig. De rechter kan beslissen om het geschil naar een bemiddelaar te sturen, in plaats van zelf te bemiddelen of te verzoenen [20](#page=20). ### 3.3 Collaboratieve onderhandelingen Dit is een vrijwillige en vertrouwelijke procedure van geschillenoplossing door onderhandeling, waarbij conflicterende partijen en hun respectieve advocaten betrokken zijn. De advocaten treden op binnen een exclusief en beperkt mandaat van bijstand en adviesverlening om een minnelijke akkoord te bewerkstelligen [21](#page=21). Het verschil met gewone onderhandelingen is dat deze gevoerd worden door een advocaat die een gespecialiseerde opleiding heeft gevolgd en zich inzet voor een bemiddelende oplossing. Als de onderhandelingen mislukken, trekt de advocaat zich terug [21](#page=21). ### 3.4 Arbitrage Arbitrage wordt ook wel "private rechtspraak" genoemd en is geregeld in artikel 1676 Ger.W. [22](#page=22). * **Voorwaarde:** Arbitrage is enkel mogelijk bij overeenkomst, hetzij via een arbitragebeding in een contract, hetzij via een afzonderlijke arbitrageovereenkomst [22](#page=22). * **Beperking:** Een arbitrale uitspraak is niet automatisch uitvoerbaar. Om deze uitvoerbaar te maken, dient eerst een exequatur verkregen te worden bij de rechter [22](#page=22). Arbitrage wordt vaak gebruikt bij internationale overeenkomsten, bijvoorbeeld tussen een Belgisch en een Chinees bedrijf, om te vermijden dat men afhankelijk is van de rechterlijke macht van het buitenland [22](#page=22). #### 3.4.1 Ad hoc versus institutionele arbitrage * **Institutionele arbitrage:** Partijen spreken af om de procedurele regels van een bepaald instituut te volgen. In België is CEPANI een dergelijk arbitrage-instituut [23](#page=23). * **Ad hoc arbitrage:** Partijen kunnen alle aspecten van de arbitrage zelf afspreken [23](#page=23). > **Voorbeeld:** De discussie rond de miljarden dollars die in Euroclear in Brussel vaststaan van Russische banken en de mogelijke overdracht ervan aan Oekraïne, waarbij een investeringsverdrag tussen de SU, Luxemburg en België een arbitragebeding bevat dat aanleiding kan geven tot ad hoc arbitrage [23](#page=23). ### 3.5 Overige methoden Naast de eerder genoemde methoden, bestaan er nog andere vormen van conflictbehandeling: * **Kwijtschelding:** Het kwijtschelden van schulden, waardoor deze nooit meer kunnen worden toegerekend [24](#page=24). * **Dading:** Een contractuele overeenkomst tussen partijen die wederzijdse toegevingen doen [24](#page=24). * **Partijbeslissing en bindende derdenbeslissing:** Een deel van de overeenkomst of het geschil wordt beslist door een derde aan wie hiertoe macht wordt gegeven. Dit wordt vaak gebruikt in contractuele relaties. Een voorbeeld hiervan is MME (minnelijke medische expertise) [24](#page=24). > **Tip:** Zoals Abraham Lincoln benadrukte: "Discourage litigation. Persuade your neighbours to compromise whenever you can. Point out to them how the nominal winner is often a real loser – in fees, expenses and waste of time. As a peacemaker, the lawyer has a superior opportunity of being a good man. There will still be business enough." Dit onderstreept het belang van het streven naar vrede en consensus boven juridische strijd [25](#page=25). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Burgerlijk procesrecht | Het formeel recht dat gericht is op de handhaving, het afdwingen of beschermen van subjectieve rechten, en dat onderverdeeld is in burgerlijk procesrecht, strafprocesrecht en publiek procesrecht. Het omvat de regels en procedures die gevolgd worden in civiele geschillen. | | Eigenrichting | Het verbod op het zelfstandig uitvoeren van eigen recht, wat inhoudt dat men niet zonder tussenkomst van een overheidsrechter een recht mag opeisen of afdwingen. Dit principe is fundamenteel in het Belgische rechtssysteem. | | Overheidsrechter | Een door de staat ingestelde instantie die bevoegd is om rechtsgeschillen te beslechten. Burgers dienen zich tot de overheidsrechter te wenden om hun subjectieve rechten te doen waarmaken, in plaats van zelf actie te ondernemen. | | Rechtspraak | Omvat zowel de rechtsprekende handeling als het resultaat daarvan, namelijk de rechterlijke uitspraken. Afhankelijk van de instantie kunnen dit vonnissen of arresten zijn, die de beslissingen van rechters weergeven. | | Rechterlijke macht | Een van de drie staatsmachten, verantwoordelijk voor het spreken van recht. Deze macht omvat de hoven en rechtbanken, maar in functionele zin ook andere instanties zoals het Grondwettelijk Hof en de Raad van State. | | Vonnis | Een rechterlijke uitspraak die afkomstig is van rechtbanken van de eerste aanleg en de hoven van beroep in burgerlijke zaken. Het is de beslissing van de rechter in een specifiek geschil. | | Arrest | Een rechterlijke uitspraak die afkomstig is van de hoogste rechtscolleges, zoals het Hof van Cassatie. In het strafrecht worden alle uitspraken van rechtbanken en hoven arresten genoemd. | | Alternatieve conflicthantering (ADR) | Methoden voor het oplossen van conflicten buiten de traditionele gerechtelijke procedures, met als doel duurzamere oplossingen te bereiken. Voorbeelden zijn bemiddeling en arbitrage. | | Verzoening | Een proces waarbij een rechter of een andere neutrale partij probeert de conflicterende partijen ertoe te bewegen tot een minnelijke schikking te komen. Dit kan zowel binnen als buiten de rechtbank plaatsvinden. | | Bemiddeling | Een vertrouwelijk en gestructureerd proces van vrijwillig overleg tussen conflicterende partijen, met de medewerking van een onafhankelijke derde die de communicatie vergemakkelijkt en partijen helpt zelf een oplossing uit te werken. | | Arbitrage | Een vorm van privaatrechtelijke rechtspraak waarbij partijen een geschil voorleggen aan een of meerdere private rechters (arbiters) in plaats van aan de overheidsrechter. Dit vereist een overeenkomst tussen de partijen. |

# Inleiding tot het burgerlijk procesrecht Dit onderwerp introduceert de basisbegrippen van het burgerlijk procesrecht, inclusief de rol van de rechterlijke macht en de verschillende methoden voor conflictbehandeling [5](#page=5). ### 1.1 Het concept van burgerlijk procesrecht Het burgerlijk procesrecht kan worden omschreven als formeel recht, gericht op de handhaving, het afdwingen of bescherming van subjectieve rechten. Het vormt een essentieel onderdeel van het gerechtelijk recht. Het gerechtelijk recht zelf is onderverdeeld in burgerlijk procesrecht, strafprocesrecht en publiek procesrecht. Artikel 2 van het Gerechtelijk Wetboek (Ger.W.) definieert het procesrecht of gerechtelijk recht [25](#page=25). ### 1.2 De rol van de rechterlijke macht De term "justitie" wordt vaak gehoord in de media, maar strafprocedures maken slechts een beperkt deel uit van de werkzaamheden in de Belgische hoven en rechtbanken, namelijk maximaal 15 à 20% [2](#page=2). Het beginsel van het verbod op eigenrichting is een fundamenteel uitgangspunt. Dit betekent dat rechtsonderwerpen zich dienen te beroepen op de overheidsrechter voor de oplossing van hun geschillen. Rechtsonderwerpen worden hierbij aangeduid als procespartijen. De rechterlijke macht voert rechtsprekende handelingen uit en spreekt gerechtelijke uitspraken uit, wat men ook rechtspraak noemt [9](#page=9). ### 1.3 Burgerlijk procesrecht als onderdeel van het rechtssysteem Het burgerlijk procesrecht is een cruciaal element binnen het bredere juridische landschap, dat zorgt voor de concrete toepassing en bescherming van burgerlijke rechten. Het onderscheidt zich van het straf- en publiek procesrecht door zijn focus op geschillen tussen private partijen [25](#page=25). > **Tip:** Begrijpen dat het burgerlijk procesrecht niet de volledige activiteit van de rechtbanken beslaat, maar een specifiek domein daarvan is, helpt om de omvang en relevantie van dit rechtsgebied te plaatsen [25](#page=25) [2](#page=2). --- # Alternatieve conflictbehandeling Alternatieve conflictbehandeling omvat een reeks buitenwettelijke en gerechtelijke methoden die gericht zijn op het oplossen van conflicten, met een voorkeur voor het "oplossen" boven het "beslechten" door de rechter [16](#page=16). ### 2.1 Een breed spectrum Conflicten kunnen worden aangepakt binnen de rechtbank of buitengerechtelijk [16](#page=16). #### 2.1.1 Methoden binnen de rechtbank * Poging tot verzoening door de rechter [16](#page=16). * Kamers voor minnelijke schikking (KMS) [16](#page=16). #### 2.1.2 Buitengerechtelijke methoden * Bemiddeling [16](#page=16). * Collaboratieve onderhandeling [16](#page=16). * Arbitrage [16](#page=16). * Overige methoden zoals kwijtschelding, dading, partijbeslissing, en bindende derdenbeslissing [16](#page=16) [22](#page=22). ### 2.2 Verzoening - KMS De algemene verzoeningsopdracht van de rechter is geregeld in artikel 731 van het Gerechtelijk Wetboek (Ger.W.). Dit kan op verzoek van een of beide partijen plaatsvinden, waarbij de oproeping gebeurt via een gewone brief. Bij akkoord wordt een minnelijke schikking opgemaakt [17](#page=17). Er bestaat ook een voorafgaande verzoeningspoging, voorzien in artikel 731/1 Ger.W.. Deze kan plaatsvinden voorafgaand aan of na doorverwijzing door een rechter en kent bijzondere werkingsregels, bijvoorbeeld in raadkamer [17](#page=17). Kamers voor Minnelijke Schikking (KMS) vallen onder artikel 734/1 Ger.W. [17](#page=17). ### 2.3 Bemiddeling Bemiddeling is een vertrouwelijk en gestructureerd proces van vrijwillig overleg tussen conflicterende partijen. Hierbij wordt de medewerking verleend door een onafhankelijke, neutrale en onpartijdige derde die de communicatie vergemakkelijkt en partijen helpt zelf een oplossing uit te werken. Artikel 1723/1 Ger.W. definieert bemiddeling. Bemiddeling kan gerechtelijk of buitengerechtelijk zijn [18](#page=18). ### 2.4 Collaboratieve onderhandelingen Collaboratieve onderhandelingen worden omschreven als een vrijwillige en vertrouwelijke procedure van geschillenoplossing door onderhandeling. Partijen en hun respectieve [collaboratieve advocaten zijn hierbij betrokken. De advocaten treden op in het kader van een exclusief en beperkt mandaat van bijstand en adviesverlening met het oog op het bewerkstelligen van een minnelijk akkoord. Dit is geregeld in artikel 1738 Ger.W. [19](#page=19). ### 2.5 Arbitrage Arbitrage wordt beschouwd als "private rechtspraak" en is geregeld in artikel 1676 Ger.W.. Arbitrage is enkel mogelijk mits er een overeenkomst is, hetzij via een arbitragebeding, hetzij via een afzonderlijke arbitrageovereenkomst. Een belangrijke beperking is dat een arbitrale uitspraak niet automatisch uitvoerbaar is [20](#page=20). Er wordt onderscheid gemaakt tussen ad hoc arbitrage en institutionele arbitrage, waarbij de laatste 99% van de gevallen vertegenwoordigt [21](#page=21). ### 2.6 Overige methoden Naast de reeds besproken methoden, zijn er nog andere vormen van conflictbehandeling [22](#page=22): * Kwijtschelding, geregeld in artikel 5.250, eerste lid BW [22](#page=22). * Dading [22](#page=22). * Partijbeslissing en bindende derdenbeslissing, geregeld in artikel 5.49, tweede lid BW. Een voorbeeld hiervan is MME [22](#page=22). > **Tip:** Het citaat van Abraham Lincoln benadrukt het belang van het ontmoedigen van rechtszaken en het promoten van compromissen als een effectievere en minder kostbare manier om conflicten te hanteren. Een advocaat kan hierin een cruciale rol spelen als vredestichter [23](#page=23). --- # Bronnen van het burgerlijk procesrecht Het burgerlijk procesrecht wordt gevormd door een gelaagdheid aan rechtsbronnen, variërend van de Grondwet en het Gerechtelijk Wetboek tot bijzondere wetgeving, rechtspraak en rechtsleer [27](#page=27) [28](#page=28) [29](#page=29) [30](#page=30) [31](#page=31). ### 3.1 De Grondwet Verschillende bepalingen in de Grondwet zijn van belang voor het burgerlijk procesrecht. Deze omvatten de erkenning van de rechterlijke macht als een aparte staatsmacht, de rechtsmacht van hoven en rechtbanken om te oordelen over burgerlijke en politieke rechten, en de rechterlijke organisatie. Verder garandeert de Grondwet de openbaarheid van terechtzittingen, de motiveringsplicht van rechterlijke uitspraken en de (functionele) onafhankelijkheid van de rechter bij de uitoefening van zijn taken. Ook de (functionele) onafhankelijkheid van leden van het openbaar ministerie bij opsporing en vervolging wordt benadrukt, hoewel de minister van Justitie het beleid kan bepalen en vervolging kan bevelen. De Grondwet voorziet in de benoeming van rechters voor het leven en regelt de vaststelling van hun wedde bij wet, alsook de oprichting van de Hoge Raad voor de Justitie [27](#page=27). ### 3.2 Het Gerechtelijk Wetboek Het Gerechtelijk Wetboek (W. 10 oktober 1967), dat stapsgewijs in werking is getreden, werd opgesteld door Charles Van Reepinghen en Ernest Krings. Het objectief van dit wetboek was het realiseren van een minder omslachtige, snellere en goedkopere rechtspleging, met als doel de gerechtelijke achterstand te bestrijden [28](#page=28). ### 3.3 Bijzondere wetgeving Naast het Gerechtelijk Wetboek bestaat er bijzondere wetgeving die procedureregels bevat [29](#page=29). #### 3.3.1 Nationale bijzondere wetgeving Op nationaal niveau zijn er afwijkende procedureregels te vinden in andere wetboeken of afzonderlijke wetten, zoals het Wetboek Economisch Recht (WER). De belangrijkste van deze is de Taalwet gerechtszaken [29](#page=29). #### 3.3.2 Internationale en supranationale wetgeving De meergelaagde rechtsorde, met inbegrip van Unierecht, verdragsrecht (zoals het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) en het Verdrag inzake de Rechten van het Kind), en een toegenomen internationaal rechtsverkeer, beïnvloedt het burgerlijk procesrecht aanzienlijk. Belgische rechters worden steeds vaker geconfronteerd met Europese en internationale rechtsinstrumenten, zoals de Brussel Ibis Vo, het EVRM, en de Europese aanhoudingsbevelen en Europese beschermingsbevelen (EOP, EAPO). Dit leidt tot een behoefte aan eenduidige interpretatie, vaak via internationale rechtscolleges [29](#page=29). ### 3.4 Rechtspraak In België geldt in beginsel geen bindende precedentenwerking voor rechtspraak, conform artikel 6 van het Gerechtelijk Wetboek. Desondanks heeft de "vaste" rechtspraak wel een groot feitelijk gezag. Er bestaat echter een wettelijke verplichting om uitspraken van een hoog rechtscollege in dezelfde zaak te volgen, zoals bepaald in artikel 1110, vierde lid van het Gerechtelijk Wetboek. De toegankelijkheid van de rechtspraak wordt beschouwd als een pijnpunt [30](#page=30). ### 3.5 Rechtsleer en gebruiken #### 3.5.1 Rechtsleer De rechtsleer, ook wel doctrine genoemd, speelt een belangrijke rol door de geest te scherpen en bij te dragen aan rechtsvinding, de uitbouw en verfijning van wetgeving. Ze kan leiden tot ommezwaaien in de rechtspraak, waarbij een verschuiving plaatsvindt van de huidige stand van het recht (de lege lata) naar wat het recht zou moeten zijn (de lege ferenda). Rechtsvergelijking is eveneens een bijdrage van de rechtsleer [31](#page=31). #### 3.5.2 Gebruiken Gebruiken, hoewel vaak goedbedoeld en soms zinvol, kunnen ook leiden tot rechtsontwikkeling. Ze kunnen een rol spelen bij de interpretatie en toepassing van rechtsregels [31](#page=31). --- # De rechterlijke macht Dit onderwerp behandelt de structuur en functie van de rechterlijke macht, zowel binnen België als op internationaal niveau, en de druk waaronder overheidsrechtspraak opereert. ### 4.1 Organieke en functionele betekenis van de rechterlijke macht De rechterlijke macht kan zowel in organieke als in functionele zin worden begrepen. Organiek verwijst het naar de derde staatsmacht, verantwoordelijk voor de rechtspraak. Functioneel betekent het "recht spreken", hoewel deze functie niet exclusief aan de rechterlijke macht is voorbehouden [11](#page=11). #### 4.1.1 Inrichting en bevoegdheden in België Rechtbanken worden ingericht bij wet, waarbij hun bevoegdheden worden toegewezen. Voorheen was er een Arbitragehof, dat nu een specifieke rol heeft binnen de rechterlijke macht. De bevoegdheden omvatten onder meer het vernietigingsrecht en de behandeling van prejudiciële vragen. Binnen de rechterlijke macht is er een afdeling bestuursrechtspraak met een algemene bevoegdheid tot nietigverklaring van bestuurshandelingen [11](#page=11). ### 4.2 De rechterlijke macht buiten België Buiten de nationale grenzen functioneert de rechterlijke macht binnen een meergelaagde rechtsorde. De rechtspraak van supranationale rechtscolleges heeft een significante impact en doorwerking. Hieronder vallen onder andere [12](#page=12): * Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens [12](#page=12). * Het Hof van Justitie van de Europese Unie [12](#page=12). * Het Benelux-gerechtshof [12](#page=12). ### 4.3 Overheidsrechtspraak staat onder druk De overheidsrechtspraak wordt geconfronteerd met aanzienlijke uitdagingen en druk. De bron "Justitiebarometer 2024" geeft hier inzicht in [13](#page=13) [14](#page=14). > **Tip:** Begrijpen hoe de verschillende rechtsprekende instanties op nationaal en supranationaal niveau samenwerken, is cruciaal voor het begrijpen van de rechtsorde. Bestudeer de specifieke bevoegdheden van elk hof en hoe deze de nationale rechtspraak beïnvloeden. > **Tip:** Let bij de analyse van de druk op de overheidsrechtspraak op de mogelijke oorzaken en gevolgen hiervan, zoals geschetst in de "Justitiebarometer 2024". --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Burgerlijk procesrecht | Het formele recht dat gericht is op de handhaving, het afdwingen of de bescherming van subjectieve rechten binnen het civiele rechtsverkeer. Het regelt de procedure die gevolgd moet worden voor de burgerlijke rechtbanken. | | Gerechtelijk Wetboek | Een wetboek dat de procedurele regels voor de Belgische rechtbanken vastlegt, met als doel een minder omslachtige, snellere en minder kostbare rechtspleging te realiseren en gerechtelijke achterstand te bestrijden. | | Rechtspraak | De verzameling van rechterlijke uitspraken en beslissingen die door hoven en rechtbanken worden gewezen. Hoewel er in België geen bindende precedentenwerking is, heeft vaste rechtspraak wel aanzienlijk feitelijk gezag. | | Bemiddeling | Een vertrouwelijk en gestructureerd proces van vrijwillig overleg tussen conflicterende partijen, gefaciliteerd door een onafhankelijke, neutrale en onpartijdige derde partij die de communicatie bevordert en partijen helpt een eigen oplossing te vinden. | | Arbitrage | Een vorm van private rechtspraak waarbij partijen overeenkomen hun geschil voor te leggen aan een of meerdere arbiters, wiens beslissing bindend is. Het is enkel mogelijk mits een arbitragebeding of -overeenkomst. | | Collaboratieve onderhandeling | Een vrijwillige en vertrouwelijke procedure van geschillenoplossing waarbij partijen en hun advocaten samenwerken met als doel een minnelijk akkoord te bereiken, waarbij de advocaten optreden binnen een exclusief en beperkt mandaat. | | Kamers voor Minnelijke Schikking (KMS) | Instellingen binnen de rechtbanken die zich richten op het bevorderen van minnelijke schikkingen tussen partijen, vaak na een oproeping bij gewone brief of op doorverwijzing door de rechter. | | Rechtsleer (doctrine) | De geschreven commentaren en analyses van rechtsgeleerden over het recht. De rechtsleer draagt bij aan de rechtsvinding, de ontwikkeling en verfijning van de wetgeving en kan leiden tot ommezwaaien in de rechtspraak. | | Verbod op eigenrichting | Een fundamenteel rechtsbeginsel dat stelt dat burgers hun geschillen niet zelf met geweld mogen oplossen, maar zich moeten wenden tot de overheidsrechter. | | Overheidsrechter | Een rechter die deel uitmaakt van de rechterlijke macht en belast is met het beslechten van geschillen volgens de wet en de geldende rechtsregels. |

# De rechterlijke macht en haar bevoegdheden Dit gedeelte van de studiehandleiding gaat in op de structuur en bevoegdheden van de rechterlijke macht, de context waarin deze opereert, en de druk waaronder deze staat. ## 1. De rechterlijke macht en haar bevoegdheden ### 1.1 De rechterlijke macht in België De rechterlijke macht wordt georganiseerd bij wet en beschikt over specifieke bevoegdheden. Ze wordt beschouwd als de derde staatsmacht. #### 1.1.1 Organieke en functionele betekenis * **Organieke betekenis:** De rechterlijke macht omvat de organen die de functie van rechtspreken uitoefenen. * **Functionele betekenis:** Dit verwijst naar de specifieke taak van rechtspreken, wat niet exclusief meer is voorbehouden aan de rechterlijke macht. Vroeger had het Arbitragehof (nu Grondwettelijk Hof) bevoegdheden inzake vernietigingscontentieux en prejudiciële vraagstelling. De afdeling bestuursrechtspraak heeft een algemene bevoegdheid tot nietigverklaring van bestuurshandelingen. ### 1.2 De rechterlijke macht buiten België De rechterlijke macht functioneert binnen een meergelaagde rechtsorde, waarbij rechtspraak van supranationale rechtscolleges impact heeft en doorwerkt. * **Supranationale rechtscolleges:** * Europees Hof voor de Rechten van de Mens * Hof van Justitie van de Europese Unie * Benelux-gerechtshof ### 1.3 Overheidsrechtspraak onder druk De overheidsrechtspraak ervaart aanzienlijke druk, zoals aangegeven in de Justitiebarometer 2024. > **Tip:** Hoewel strafprocedures slechts een fractie vormen van de totale activiteit in de Belgische hoven en rechtbanken, krijgen ze disproportioneel veel aandacht in de media. Het burgerlijk procesrecht regelt daarentegen de praktische afspraken voor het oplossen van een breed scala aan geschillen. ### 1.4 Alternatieve conflicthantering Er is een groeiende voorkeur voor het "oplossen" van conflicten boven het "beslechten" ervan door de rechter. Deze methoden kunnen zowel binnen als buiten de rechtbank plaatsvinden. #### 1.4.1 Binnen de rechtbank * **Poging tot verzoening:** Een initiële stap om tot een akkoord te komen. * **Kamers voor minnelijke schikking (KMS):** Specifieke kamers die gericht zijn op het bereiken van een minnelijke schikking. #### 1.4.2 Buitengerechtelijk * **Bemiddeling:** Een vertrouwelijk en gestructureerd proces van vrijwillig overleg tussen conflicterende partijen, gefaciliteerd door een onafhankelijke, neutrale en onpartijdige derde. Dit kan gerechtelijk of buitengerechtelijk gebeuren. De bemiddelaar vergemakkelijkt de communicatie en poogt partijen ertoe te brengen zelf een oplossing uit te werken (conform art. 1723/1 Ger.W.). * **Collaboratieve onderhandelingen:** Een vrijwillige en vertrouwelijke procedure waarbij partijen en hun respectieve collaboratieve advocaten betrokken zijn. De advocaten verlenen bijstand en advies met als doel een minnelijk akkoord te bewerkstelligen (conform art. 1738 Ger.W.). * **Arbitrage:** Wordt beschouwd als "private rechtspraak" en is geregeld in art. 1676 Ger.W. Arbitrage is enkel mogelijk mits een overeenkomst (arbitragebeding of aparte arbitrageovereenkomst). Een belangrijk nadeel is dat de arbitrale uitspraak niet automatisch uitvoerbaar is. * **Overige methoden:** Kwijtschelding (art. 5.250, eerste lid BW), dading, partijbeslissing, bindende derdenbeslissing (art. 5.49, tweede lid BW). > **Tip:** Abraham Lincoln benadrukte het belang van een advocaat als vredestichter, door te stellen: "Discourage litigation. Persuade your neighbours to compromise whenever you can. Point out to them how the nominal winner is often a real loser – in fees, expenses and waste of time. As a peacemaker, the lawyer has a superior opportunity of being a good man." ### 1.5 Bronnen van het burgerlijk procesrecht Het burgerlijk procesrecht kent diverse bronnen. #### 1.5.1 Grondwet Verschillende bepalingen van de Grondwet zijn relevant voor het burgerlijk procesrecht, waaronder: * De erkenning van de rechterlijke macht als derde staatsmacht. * De rechtsmacht van hoven en rechtbanken om geschillen over burgerlijke en politieke rechten te behandelen. * De rechterlijke organisatie. * De openbaarheid van terechtzittingen. * De motiveringsverplichting van rechterlijke beslissingen. * De (functionele) onafhankelijkheid van de rechter en van leden van het openbaar ministerie. * De benoeming van rechters voor het leven. * De vaststelling van weddes van rechters bij wet. * De rol van de Hoge Raad voor de Justitie. #### 1.5.2 Gerechtelijk Wetboek De wet van 10 oktober 1967, die stapsgewijs in werking is getreden, streeft naar een minder omslachtige, snellere en minder kostbare rechtspleging. Het bestrijden van gerechtelijke achterstand is een belangrijk objectief. #### 1.5.3 Bijzondere wetgeving Naast de Grondwet en het Gerechtelijk Wetboek, bestaat er ook specifieke wetgeving die het burgerlijk procesrecht regelt. #### 1.5.4 Rechtspraak * **Algemene regel:** Er is geen bindende precedentenwerking (art. 6 Ger.W.), maar de rechtspraak heeft wel een aanzienlijk feitelijk gezag. * **Vaste rechtspraak:** Er bestaat een wettelijke verplichting om uitspraken van een hoog rechtscollege in dezelfde zaak te volgen (zie onder meer art. 1110, vierde lid Ger.W.). * **Toegankelijkheid:** De toegankelijkheid van rechtspraak wordt als een pijnpunt beschouwd. #### 1.5.5 Rechtsleer en gebruiken * **Rechtsleer (doctrine):** Draagt bij tot de rechtsvinding, uitbouw en verfijning van wetgeving en jurisprudentie. Ze kan inspiratie bieden voor wetswijzigingen (van de lege lata naar de lege ferenda) en rechtsvergelijking. * **Gebruiken:** Hoewel soms goedbedoeld en zinvol, kunnen gebruiken leiden tot rechtsontwikkeling. --- # Alternatieve methoden voor conflictoplossing Dit gedeelte verkent verschillende strategieën om conflicten buiten de traditionele rechtspraak op te lossen, waaronder bemiddeling en arbitrage. ### 2.1 Een breed spectrum van alternatieve conflicthantering Het "oplossen" van conflicten krijgt steeds meer de voorkeur op het "beslechten" ervan door de rechter. Deze alternatieve methoden kunnen zowel binnen als buiten de rechtbank plaatsvinden. Enkele voorbeelden zijn: * Poging tot verzoening * Kamers voor minnelijke schikking (KMS) * Bemiddeling * Collaboratieve onderhandeling * Arbitrage * Kwijtschelding (art. 5.250, eerste lid BW) * Dading * Partijbeslissing * Bindende derdenbeslissing (art. 5.49, tweede lid BW) Het principe achter deze methoden is om geschillen op een efficiëntere, snellere en minder kostbare manier af te handelen dan via traditionele gerechtelijke procedures, wat bijdraagt aan het ontmoedigen van rechtszaken. > **Tip:** Abraham Lincoln benadrukte het belang van het oplossen van conflicten door compromissen en suggereerde dat een advocaat als vredestichter een superieure gelegenheid heeft om goed te doen, waarbij hij stelt dat er "nog steeds genoeg werk zal zijn". ### 2.2 Verzoening en kamers voor minnelijke schikking De poging tot verzoening is een initiële stap in het oplossen van geschillen. In België worden hiervoor specifiek Kamers voor Minnelijke Schikking (KMS) opgericht binnen de rechtbanken. Deze kamers faciliteren een proces waarin partijen worden aangemoedigd om zelf tot een overeenkomst te komen. ### 2.3 Bemiddeling Bemiddeling wordt omschreven als een vertrouwelijk en gestructureerd proces van vrijwillig overleg tussen conflicterende partijen. Hierbij assisteert een onafhankelijke, neutrale en onpartijdige derde partij, de bemiddelaar, die de communicatie faciliteert en de partijen helpt zelf een oplossing uit te werken. De wettelijke definitie is te vinden in artikel 1723/1 van het Gerechtelijk Wetboek. Bemiddeling kan zowel gerechtelijk als buitengerechtelijk plaatsvinden. > **Tip:** Het succes van bemiddeling hangt sterk af van de bereidheid van de partijen om open te communiceren en actief deel te nemen aan het proces, onder begeleiding van een neutrale bemiddelaar. ### 2.4 Collaboratieve onderhandelingen Collaboratieve onderhandelingen zijn een vrijwillige en vertrouwelijke procedure voor geschillenoplossing door middel van onderhandeling. Bij dit proces zijn de conflicterende partijen en hun respectieve advocaten betrokken. De advocaten opereren binnen een exclusief en beperkt mandaat om bijstand en advies te verlenen met als doel een minnelijke akkoord te bewerkstelligen. Dit is wettelijk geregeld in artikel 1738 van het Gerechtelijk Wetboek. ### 2.5 Arbitrage Arbitrage wordt beschouwd als "private rechtspraak" en is geregeld in artikel 1676 van het Gerechtelijk Wetboek. Arbitrage is uitsluitend mogelijk mits er een overeenkomst tussen partijen is, hetzij via een arbitragebeding, hetzij via een afzonderlijke arbitrageovereenkomst. Een belangrijke beperking van arbitrale uitspraken is dat deze niet automatisch uitvoerbaar zijn. > **Example:** Twee bedrijven hebben een geschil over een contractuele bepaling. In plaats van naar de reguliere rechtbank te stappen, hebben ze in hun contract een arbitrageclausule opgenomen. Ze kiezen gezamenlijk een onafhankelijke arbiter die gespecialiseerd is in contractenrecht. Na het horen van beide partijen en het bestuderen van het bewijsmateriaal, doet de arbiter een bindende uitspraak. Deze uitspraak is definitief, maar om deze te kunnen afdwingen bij weigering van nakoming, zal een exequatur (uitvoerbaarverklaring) via de overheidsrechter nog steeds nodig zijn. ### 2.6 Overige methoden Naast de reeds genoemde methoden, omvatten alternatieve conflictoplossing ook specifieke juridische instrumenten zoals kwijtschelding, dading (een overeenkomst om een geschil te beëindigen), partijbeslissing en bindende derdenbeslissing. Deze methoden bieden partijen flexibiliteit om geschillen buiten de formele gerechtelijke procedure te regelen. --- # Bronnen van het burgerlijk procesrecht Dit topic verkent de diverse juridische bronnen die het burgerlijk procesrecht in België vormen, gaande van de Grondwet tot de rechtspraak en rechtsleer. ### 3.1 Grondwet Verschillende bepalingen in de Grondwet hebben betrekking op het burgerlijk procesrecht. Deze bepalingen erkennen de "rechterlijke macht" als de derde staatsmacht. Ze leggen de rechtsmacht van hoven en rechtbanken vast voor geschillen over burgerlijke en politieke rechten, regelen de rechterlijke organisatie en garanderen de openbaarheid van terechtzittingen. De motiveringsverplichting van rechterlijke uitspraken en de (functionele) onafhankelijkheid van rechters en leden van het openbaar ministerie zijn eveneens grondwettelijk verankerd. De benoeming van rechters voor het leven en de bepaling van hun wedde bij wet maken deel uit van deze grondwettelijke waarborgen. De Hoge Raad voor de Justitie is eveneens een door de Grondwet ingestelde instelling die verband houdt met het functioneren van de rechterlijke macht. ### 3.2 Gerechtelijk Wetboek Het Gerechtelijk Wetboek, dat op 10 oktober 1967 in werking is getreden, werd opgesteld met als objectief een minder omslachtige, snellere en goedkopere rechtspleging te realiseren. Het wetboek is stapsgewijs in werking getreden, mede als reactie op de gerechtelijke achterstand. ### 3.3 Bijzondere wetgeving Naast de algemene regels in het Gerechtelijk Wetboek, zijn er ook specifieke wetten die aspecten van het burgerlijk procesrecht regelen. ### 3.4 Rechtspraak In België geldt de algemene regel dat rechtspraak geen bindende precedentenwerking heeft. Echter, rechtspraak geniet wel een groot feitelijk gezag. Wanneer een hoog rechtscollege in een identieke zaak een uitspraak heeft gedaan, bestaat er een wettelijke verplichting tot navolging. Een belangrijk pijnpunt blijft de toegankelijkheid van de rechtspraak. > **Tip:** Hoewel er geen formele precedentenwerking is zoals in common law-systemen, is het bestuderen van de rechtspraak van hogere rechtbanken cruciaal voor het begrijpen van de concrete toepassing van het recht. ### 3.5 Rechtsleer en gebruiken De rechtsleer, ook wel doctrine genoemd, speelt een belangrijke rol door de geesten te scherpen, bij te dragen aan rechtsvinding en de uitbouw en verfijning van het recht te ondersteunen. Ze kan leiden tot wetswijzigingen (van *de lege lata* naar *de lege ferenda*) en draagt bij aan rechtsvergelijking. Gebruiken, hoewel vaak goedbedoeld en soms zinvol, kunnen leiden tot rechtsontwikkeling, maar zijn doorgaans minder formeel dan wetgeving of rechtspraak. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Burgerlijk procesrecht | Het geheel van rechtsregels dat de procedure bepaalt die gevolgd moet worden bij het aanhangig maken, behandelen en beslechten van burgerlijke geschillen voor de rechtbanken. Dit omvat de regels omtrent dagvaarding, bewijsvoering, rechtsmiddelen en de organisatie van de gerechten. | | Rechterlijke macht | De staatsmacht die belast is met het rechtspreken en het beslechten van geschillen tussen burgers of tussen burgers en de overheid. In België is dit de derde onafhankelijke staatsmacht naast de wetgevende en uitvoerende macht. | | Supranationale rechtscolleges | Internationale rechtbanken of hoven, zoals het Europees Hof voor de Rechten van de Mens of het Hof van Justitie van de Europese Unie, wiens uitspraken bindende kracht hebben voor de lidstaten van de betreffende internationale organisatie. | | Alternatieve conflicthantering | Een verzamelnaam voor methoden die worden gebruikt om geschillen op te lossen buiten de traditionele rechterlijke procedure om. Dit kan variëren van informele pogingen tot verzoening tot meer formele procedures zoals bemiddeling en arbitrage. | | Verzoening | Een poging om conflicten op te lossen door middel van overleg, waarbij partijen vrijwillig samenwerken onder leiding van een neutrale derde om tot een voor hen acceptabele oplossing te komen. Dit kan zowel binnen als buiten de rechtbank plaatsvinden. | | Bemiddeling | Een gestructureerd en vertrouwelijk proces waarbij een onafhankelijke derde (de bemiddelaar) partijen helpt om hun communicatie te verbeteren en zelf tot een wederzijds aanvaardbare oplossing voor hun conflict te komen. | | Collaboratieve onderhandeling | Een vrijwillige en vertrouwelijke procedure voor geschillenoplossing waarbij partijen en hun advocaten samenwerken om een minnelijke akkoord te bereiken, met de nadruk op open communicatie en het vinden van oplossingen die voor alle partijen voordelig zijn. | | Arbitrage | Een vorm van private rechtspraak waarbij partijen overeenkomen hun geschil te laten beslechten door één of meerdere arbiters in plaats van door de overheidsrechter. De uitspraak van de arbiter(s) is bindend. | | Gerechtelijk Wetboek | De belangrijkste wet die de procedure van burgerlijke rechtspleging in België regelt. Het bevat bepalingen over de organisatie van de rechtbanken, de procedurele regels en de rechtsmiddelen. | | Rechtsleer (doctrine) | De verzameling geschriften, artikelen, boeken en adviezen van juridische experts, academici en auteurs. De rechtsleer draagt bij aan de interpretatie, ontwikkeling en kritische analyse van het recht. |

# Voorwaarden voor rechtsvordering Om een rechtsvordering te kunnen instellen, moet aan een aantal essentiële voorwaarden worden voldaan, met name het beschikken over juridische persoonlijkheid, handelingsbekwaamheid, belang en hoedanigheid. ### 1.1 Juridische persoonlijkheid Juridische persoonlijkheid betekent het "bestaan" als fysiek persoon of rechtspersoon, wat nodig is om zelfstandig rechten en plichten te kunnen uitoefenen. Dit is een fundamentele vereiste om als partij in een gerechtelijke procedure te kunnen optreden. ### 1.2 Handelingsbekwaamheid Handelingsbekwaamheid verwijst naar de bevoegdheid om zelfstandig rechtshandelingen te stellen en de daaraan verbonden gevolgen te dragen. Minderjarigen zijn bijvoorbeeld handelingsonbekwaam, tenzij ze daartoe bijgestaan worden of bepaalde wettelijke uitzonderingen van toepassing zijn. ### 1.3 Belang Het belang bij een rechtsvordering is elk materieel of moreel voordeel dat de vordering voor het rechts-subject kan opleveren. Dit belang moet reeds verkregen zijn en een dadelijk belang zijn, zoals bepaald in artikel 297 Ger.W. Een uitzondering hierop is de *actio ad futurum*, voorzien in artikel 18, tweede lid Ger.W., waarbij een vordering ingesteld kan worden voor een toekomstig belang, zoals bij het geldig verklaren van een testament dat nog niet uitgevoerd kan worden omdat de persoon nog leeft. Het belang moet bovendien persoonlijk en rechtstreeks zijn; de eiser kan zich enkel op zijn eigen belang beroepen. Het uitgangspunt is het verbod op *actio popularis*, wat betekent dat men niet zomaar namens de gemeenschap of voor een algemeen belang kan optreden als men zelf geen persoonlijk geraakt belang heeft. Zelfs als een statutair doel van een rechtspersoon de bescherming van een bepaald belang beoogt, is dit op zichzelf onvoldoende om een rechtsvordering in te stellen zonder een concreet, persoonlijk en rechtstreeks belang. Er is echter een evolutie merkbaar waarbij bepaalde rechtspersonen via bijzondere wetten de mogelijkheid kregen om te vorderen, ter bescherming van specifieke belangen zoals het leefmilieu of ter bestrijding van discriminatie. Sinds 2018 biedt artikel 17, tweede lid Ger.W. een algemene rechtsgrond voor vorderingen van rechtspersonen ter bescherming van mensenrechten. Collectieve belangacties (*public interest litigation*) en rechtsvorderingen tot collectief herstel (boek XVII WER), vergelijkbaar met *class actions*, vormen een wereldwijde trend. Hierbij moet de groepsvertegenwoordiger voldoen aan strikte voorwaarden en zijn deze acties beperkt tot contractuele inbreuken of een limitatieve lijst van wetten, vaak met bevoegdheid van de ondernemingsrechtbank te Brussel. > **Tip:** Het belang bij een vordering moet concreet, persoonlijk en rechtstreeks zijn. Algemene of hypothetische belangen volstaan doorgaans niet. ### 1.4 Hoedanigheid Hoedanigheid heeft betrekking op het verband tussen de persoon die de vordering instelt en het recht dat het voorwerp van de vordering uitmaakt. Dit is relevant wanneer de materiële procespartij (degene die de zaak ten gronde aangaat) en de formele procespartij (degene die de procedure voert) van elkaar onderscheiden kunnen worden, bijvoorbeeld in geval van mandaat via een advocaat. ### 1.5 Soorten vorderingen Er kunnen verschillende soorten vorderingen worden onderscheiden binnen een procedure: * **Inleidende of hoofdvordering:** Deze "opent" het geding, zoals bepaald in artikel 12 Ger.W. * **Tussenvordering:** Deze wordt ingesteld tijdens een lopende procedure en kan diverse vormen aannemen (artikel 13 Ger.W.): * Uitbreiding, wijziging of aanvulling van de hoofdvordering (bv. toevoeging van interesten of bijkomende schadeposten, artikel 808 Ger.W.). * Tegenvordering (artikel 14 Ger.W.), waarbij de gedaagde een eigen vordering instelt tegen de eiser. * Tussenkomst (vrijwillig of gedwongen, artikel 16 Ger.W.), waarbij een derde zich in de bestaande procesverhouding voegt. * Een nieuwe procesverhouding tussen reeds in het geding betrokken partijen. ### 1.6 Verloop van een burgerlijke procedure Een burgerlijke procedure kent drie fasen met twee scharnierpunten: * **Fase 1: Inleiding van de vordering:** * **Standaardmethode (dagvaarding):** Betekening van een authentieke akte door een gerechtsdeurwaarder aan de gedaagde partij (artikel 32, 1° Ger.W.). De dagvaarding bevat het voorwerp en de middelen van de vordering. Na betekening wordt het originele exploot ter griffie voorgelegd om het geding in te leiden. * **Afwijkende methodes:** In bepaalde gevallen, mits de wet dit toelaat, kan de inleiding gebeuren via: * Indiening door partij of advocaat bij de griffie, gevolgd door kennisgeving per gerechtsbrief aan de tegenpartij (bv. bij huurgeschillen, uithuiszetting van krakers, arbeids- en familiale geschillen, artikel 32, 2° Ger.W.). * Gezamenlijk verzoekschrift, neergelegd ter griffie of per aangetekende brief (uitzonderlijk gebruikt, bv. bij verzekeringsgeschillen, artikel 706 Ger.W.). * Na de inleiding wordt de zaak ingeschreven op de rol (algemene rol, bijzondere rol, zittingsrol) en wordt een dossier van de rechtspleging aangemaakt (artikel 720-725 bis Ger.W.). * **Scharnierpunt 1: Inleidende zitting:** * Partijen kunnen in persoon verschijnen (natuurlijke persoon) of vertegenwoordigd worden door een wettelijk of statutair bevoegd orgaan (rechtspersoon) of door een advocaat. Schriftelijke verschijning is mogelijk via een advocaat (artikel 729 Ger.W.). * Verbod op zaakwaarnemers, met uitzonderingen voor echtgenoten, wettelijk samenwonenden, bloed- of aanverwanten met volmacht, vakbondsvertegenwoordigers of OCMW-medewerkers onder bepaalde voorwaarden (artikel 728, §2 en §3 Ger.W.). * Bij **verstek** (niet verschijnen van een partij) kan de eiser verstek laten vaststellen en een verstekvonnis vragen, dat meestal leidt tot toewijzing van de vordering (artikel 806 Ger.W.). Er kan een verplichting zijn tot herdaging bij twijfels over de oproeping (artikel 803, tweede lid Ger.W.). * De normale procedure leidt tot instaatstelling. Soms is er behandeling in korte debatten (artikel 735 Ger.W.). * **Fase 2: In staat stellen van de zaak:** * Dit deel van de procedure beoogt een efficiënt beheer van de zaak, met een kalender voor het uitwisselen van conclusies en bewijsstukken. * **Minnelijke instaatstelling:** Partijen maken een overeenkomst over de instaatstelling, bekrachtigd bij beschikking (artikel 747, §1 Ger.W.). * **Gerechtelijke instaatstelling:** De rechter stelt een kalender vast (artikel 747, §2 Ger.W.), met ruimte voor opmerkingen van partijen. Er moet minstens drie maanden liggen tussen de laatste conclusie en de pleitzitting. * **Vrije instaatstelling:** De zaak wordt naar de rol verwezen of tot een bepaalde datum uitgesteld, enkel in onderlinge overeenstemming (artikel 747, §2, tweede lid Ger.W.). * **Regels:** Laattijdige conclusies worden ambtshalve geweerd (artikel 747, §4 Ger.W.), tenzij met akkoord of uitzonderingen. Conclusies moeten ter griffie worden neergelegd én aan de tegenpartij worden overgemaakt. Beide partijen eindigen met een syntheseconclusie (artikel 748bis Ger.W.). * **Scharnierpunt 2: Rechtsdag:** * Voorafgaand aan de rechtsdag moeten bewijsstukken op de griffie worden neergelegd, ten minste vijftien dagen voor de zitting (artikel 737, 756 Ger.W.). * De rechtsdag kan een klassiek pleidooi inhouden of een interactief debat (artikel 756ter Ger.W.), of een schriftelijke behandeling (artikel 755 Ger.W.). * **Fase 3: Beraad en uitspraak:** * **Sluiten van het debat:** Na pleidooien of schriftelijke argumentatie. * **Advies Openbaar Ministerie:** Indien dienstig (artikel 764, 766 Ger.W.), met repliekrecht voor partijen (artikel 767 Ger.W.). * **Beraad:** Meestal gedurende één maand (artikel 770 Ger.W.). * **Uitspraak:** Kan een vonnis, arrest, bevelschrift of beschikking zijn. De openbaarheid van de uitspraak is van belang, met de mogelijkheid van kennisgeving van een niet-ondertekende kopie (artikel 792 Ger.W.). ### 1.7 Types uitspraken en tijdslijn * **Eindvonnis:** Beslecht alle geschilpunten in één uitspraak (artikel 19, eerste lid Ger.W.). * **Tussenvonnis:** Beslist over één of meerdere geschilpunten, waarbij de beoordeling van andere geschilpunten wordt uitgesteld (bv. aanstelling van een deskundige, artikel 19, eerste lid Ger.W.). * **Beslissing alvorens recht te doen:** Een tussenvonnis waarbij een deel van de zaak wordt afgescheiden voor latere behandeling, bv. na een deskundigenonderzoek (artikel 19, derde lid Ger.W.). * **Maatregel van inwendige aard:** Administratieve beslissingen die de voortgang van de procedure betreffen, zoals een uitstel van behandeling (artikel 1046 Ger.W.). ### 1.8 Rechtsmiddelen Rechtsmiddelen maken het mogelijk een uitspraak opnieuw te laten beoordelen. Door de Potpourri-wetgeving is de mogelijkheid tot het instellen van rechtsmiddelen beperkt om vertraging tegen te gaan. Vonnissen zijn vaak uitvoerbaar niettegenstaande verzet of hoger beroep. * **Verzet (B. VERZET):** * Kan ingesteld worden tegen een **verstekvonnis** (eindvonnis) dat in laatste aanleg is gewezen, mits er geen wettelijke uitzondering van toepassing is (artikel 1047, 1048 Ger.W.). * De termijn om verzet in te stellen is één maand na betekening of kennisgeving van het verstekvonnis. * Het principe "opposition sur opposition ne vaut" (artikel 1049 Ger.W.) betekent dat er slechts één keer verzet mogelijk is. * Verzet is enkel mogelijk indien het vonnis in laatste aanleg is gewezen, wat betekent dat er geen hoger beroep meer mogelijk is voor die specifieke rechtbank of voor dat bedrag. * **Hoger beroep (C. Hoger beroep):** * Is mogelijk tegen elke beslissing in eerste aanleg geveld, met enkele beperkingen: * **Uitgesteld hoger beroep:** Niet elk tussenvonnis is onmiddellijk appellabel. Beslissingen over bevoegdheid of een beslissing alvorens recht te doen, zoals de aanstelling van een gerechtsdeskundige, kunnen vaak pas samen met het eindvonnis worden aangevochten (artikel 1050, tweede lid Ger.W.). * **Aanleggrenzen:** Voor bepaalde geschillen, afhankelijk van de waarde, is hoger beroep niet toegelaten (artikel 617 Ger.W.). * **Wettelijke uitzonderingen:** Zoals maatregelen van inwendige aard (artikel 1046 Ger.W.). * De termijn om hoger beroep in te stellen is één maand na de betekening of kennisgeving van de beslissing. > **Voorbeeld:** Bij een geschil met een totale waarde van € 3.210, dat de bevoegdheid van de politierechtbank overschrijdt boven € 2.000, kan in principe hoger beroep ingesteld worden indien het vonnis op tegenspraak is geveld. Indien de schadeveroorzaker verstek laat gaan, kan enkel hoger beroep worden ingesteld door de belanghebbende partij die meent benadeeld te zijn. Bij een vordering van € 1.780, die lager is dan de aanleggrens van € 2.000, is hoger beroep niet mogelijk indien het vonnis op tegenspraak is geveld. In geval van verstek kan de verweerder wel verzet aantekenen. --- # Verloop van een burgerlijke procedure Hieronder volgt een gedetailleerde samenvatting over het verloop van een burgerlijke procedure, bedoeld als studiehandleiding voor examens. ## 2. Het verloop van een burgerlijke procedure Dit deel beschrijft de verschillende fasen van een burgerlijke procedure, van de inleiding van de vordering tot de beraadslaging en uitspraak, inclusief de belangrijkste scharnierpunten. ### 2.1 Inleiding van de vordering De inleiding van de vordering is de start van het gerechtelijk proces en opent het geding. Er zijn verschillende methoden om een vordering in te leiden. #### 2.1.1 Standaardmethode: Dagvaarding De standaardmethode, ook wel de 'default'-methode genoemd, is de betekening van een authentieke akte door een gerechtsdeurwaarder. Dit gebeurt op verzoek van de eisende partij aan de gedaagde partij (verwerende partij). * **Inhoud van de dagvaarding:** De dagvaarding moet informatie bevatten over het voorwerp en de middelen van de vordering. * **Rol van de gerechtsdeurwaarder:** De gerechtsdeurwaarder stelt een exploot op en presenteert het originele exploot aan de griffie van de bevoegde rechtbank. Vanaf dit moment is sprake van een geding. * **Niet-verschijning van de ontvanger:** Indien de natuurlijke persoon niet meewerkt of niet aanwezig is, voorziet de wet in een oplossing. Volgens artikel 38 van het Gerechtelijk Wetboek kan de deurwaarder een kopie achterlaten met de melding 'pro justitia' in een gesloten envelop. #### 2.1.2 Alternatieve methoden van inleiding Naast de dagvaarding zijn er andere manieren om een zaak bij de rechtbank aanhangig te maken: * **Indiening door partij/advocaat bij de griffie:** In specifieke gevallen, die door de wet worden afgebakend, kan een partij of diens advocaat de zaak aanhangig maken door deze rechtstreeks bij de griffie in te dienen. De griffier verwittigt de andere partij per gerechtsbrief. Dit is mogelijk voor onder andere huurgeschillen, uithuiszettingen van krakers, arbeids- en familiale geschillen. Deze methode wordt ook wel aangeduid als 'kennisgeving bij gerechtsbrief'. * **Gezamenlijk verzoekschrift:** Partijen kunnen gezamenlijk een verzoekschrift neerleggen ter griffie of per aangetekende brief versturen. Dit wordt uitzonderlijk gebruikt, bijvoorbeeld bij verzekeringsgeschillen. #### 2.1.3 Administratieve opvolging Na de inleiding van de vordering volgt de administratieve opvolging binnen de rechtbank: * **Inschrijving op rol:** De zaak wordt ingeschreven op de rol (algemene rol 'AR' of bijzondere rollen 'B', 'C', etc.). Er is een rolrecht verschuldigd, dat echter pas opeisbaar is na de uitspraak. * **Dossier van de rechtspleging:** Er wordt een dossier van de rechtspleging aangemaakt, conform de artikelen 720-725bis van het Gerechtelijk Wetboek. * **Zittingsrol:** Voor elke zittingsdag wordt een zittingsrol opgemaakt met de zaken die op die dag behandeld worden. ### 2.2 Scharnierpunt 1: De inleidende zitting De inleidende zitting is een cruciaal moment waarop de zaak formeel wordt voorgesteld aan de rechtbank. #### 2.2.1 Verschijning van partijen Partijen kunnen op verschillende manieren verschijnen: * **In persoon:** Een natuurlijke persoon kan fysiek aanwezig zijn. Een rechtspersoon wordt vertegenwoordigd door een wettelijk of statutair bevoegd orgaan. * **Via advocaat:** Partijen kunnen verschijnen bijgestaan door een advocaat. In dit geval is een schriftelijke verschijning mogelijk. In principe is er geen verplichte procesvertegenwoordiging. #### 2.2.2 Vertegenwoordiging door niet-advocaat In uitzonderlijke gevallen is vertegenwoordiging door een niet-advocaat toegestaan: * Echtgenoot, wettelijk samenwonende, bloed- of aanverwant, of een houder van een schriftelijke volmacht, mits toegelaten door de rechter (artikel 728, § 2 Ger.W.). * Vakbondsvertegenwoordiger of OCMW-medewerker (artikel 728, § 3 Ger.W.). * Het verbod op zaakwaarnemers geldt in principe enkel voor vertegenwoordiging door een advocaat. #### 2.2.3 Verstek Indien geen enkele partij verschijnt, is er sprake van verstek. De eiser kan het verstek laten vaststellen en vervolgens een verstekvonnis vragen, waarbij de vordering meestal wordt toegewezen (artikel 806 Ger.W.). Bij twijfel over de oproeping kan er een verplichting tot herdaging via gerechtsdeurwaarder-exploot bestaan (artikel 803, tweede lid Ger.W.). Een verstekvonnis kan enkel worden bestreden door verzet. #### 2.2.4 Normaal procesverloop na de inleidende zitting Na de inleidende zitting volgt in principe de instaatstelling van de zaak. Dit kan gebeuren via korte debatten, indien de partijen akkoord zijn of in specifieke wettelijk voorgeschreven gevallen (artikel 735 Ger.W.). ### 2.3 Fase 2: Het in staat stellen van de zaak (Instaatstelling) Deze fase kenmerkt zich door de evolutie naar 'active case management' en het volgen van een strikte kalender voor de uitwisseling van conclusies. #### 2.3.1 Achtergrond en Evolutie De evolutie, beïnvloed door de wetgeving van 1992 en 2007, streeft naar een efficiëntere behandeling van zaken door het opleggen van termijnen voor het uitwisselen van conclusies (artikel 747, § 4 Ger.W.). #### 2.3.2 Methoden van Instelling Er zijn drie opties voor de instelling van de zaak: * **Minnelijke instaatstelling:** Partijen maken onderling een overeenkomst over de instelling van de zaak, vaak met indicatie van een datum voor de rechtsdag (artikel 747, § 1 Ger.W.). Dit wordt bekrachtigd bij beschikking. * **Gerechtelijke instaatstelling:** Als er geen overeenkomst is, legt de rechter een kalender vast (artikel 747, § 2 Ger.W.). Partijen geven binnen een maand opmerkingen, waarna de rechter binnen zes weken beslist. Er dient minstens drie maanden te liggen tussen de laatste conclusie en de pleitzitting. * **Vrije instaatstelling:** De zaak wordt naar de rol verwezen of tot een bepaalde datum uitgesteld, enkel in onderlinge overeenstemming (artikel 747, § 2, tweede lid Ger.W.). Partijen kunnen hier op terugkomen (artikel 747, § 2, vijfde lid Ger.W.). #### 2.3.3 Regels voor Instelling Ongeacht de methode gelden volgende regels: * **Bindende kalender:** Laattijdige conclusies worden ambtshalve geweerd (artikel 747, § 4 Ger.W.), tenzij partijen akkoord gaan of er uitzonderingen gelden (artikel 748, §§ 1-2 Ger.W.). * **Neerlegging en overmaking:** Conclusies moeten ter griffie worden neergelegd én aan de tegenpartij worden overgemaakt. * **Volgorde:** Er is een min of meer vaste volgorde voor het uitwisselen van conclusies. * **Syntheseconclusie:** Beide partijen sluiten af met een syntheseconclusie (artikel 748bis Ger.W.). ### 2.4 Scharnierpunt 2: De rechtsdag (Pleitzitting) De rechtsdag is het moment waarop de zaak mondeling wordt bepleit voor de rechter. #### 2.4.1 Voorbereiding van de rechtsdag Voorafgaand aan de rechtsdag moeten bewijsstukken op de griffie worden neergelegd, ten minste vijftien dagen voor de zitting (artikel 737 en 756 Ger.W.). #### 2.4.2 Behandeling De behandeling kan op verschillende manieren plaatsvinden: * **Klassiek pleidooi:** Traditionele mondelinge uiteenzettingen. * **Interactief debat:** Een meer dynamische discussie tussen partijen en rechter (artikel 756ter Ger.W.). * **Schriftelijke behandeling:** Als alternatief voor een mondelinge behandeling, waarbij partijen hun standpunten schriftelijk uiteenzetten (artikel 755 Ger.W.). ### 2.5 Fase 3: Beraad en Uitspraak Na de pleitzitting volgt de beraadslaging van de rechter en de daaropvolgende uitspraak. #### 2.5.1 Advies Openbaar Ministerie Indien dienstig kan het Openbaar Ministerie (OM) worden geraadpleegd. Het OM brengt zijn advies mondeling of schriftelijk uit. Partijen hebben het recht op een mondelinge of schriftelijke repliek (artikel 764, 766, 767 Ger.W.). #### 2.5.2 Beraadslaging en Uitspraak De rechter beraadslaagt doorgaans gedurende één maand (artikel 770 Ger.W.). De uitspraak kan verschillende vormen aannemen: * **Vonnis:** Een uitspraak in zaken die de bodem van de zaak betreffen. * **Arrest:** Meestal gebruikt voor uitspraken van hogere rechtbanken. * **Bevelschrift of beschikking:** Uitspraken in administratieve of procedurele aangelegenheden. #### 2.5.3 Openbaarheid van de uitspraak Uitspraken zijn in beginsel openbaar. Informatie kan worden opgenomen in het JustJudgment (Centraal register van beslissingen van de rechterlijke orde). Indien er geen sprake is van een verplichte openbare zitting, kan de uitspraak schriftelijk of mondeling worden gedaan (artikel 782bis Ger.W.). Een niet-ondertekende kopie van de uitspraak wordt aan de partijen betekend (artikel 792 Ger.W.). #### 2.5.4 Typen uitspraken en hun tijdslijn Er kunnen verschillende soorten uitspraken worden gedaan: * **Eindvonnis:** Bevat de eindbeslissing(en) over alle geschilpunten (artikel 19, eerste lid Ger.W.). * **Tussenvonnis:** Beslissingen waarbij een deel van de geschilpunten reeds worden beslecht, terwijl andere punten nog openstaan. * **Beslissing alvorens recht te doen:** Een tussenvonnis waarbij de beoordeling van bepaalde geschilpunten wordt uitgesteld, bijvoorbeeld na de uitvoering van een deskundigenonderzoek (artikel 19, derde lid Ger.W.). * **Maatregel van inwendige aard:** Administratieve beslissingen die de procedure betreffen, zoals het uitstel van behandeling (artikel 1046 Ger.W.). De uitspraak van de rechter bindt hem nadien; de rechter kan niet meer terugkomen op een eindbeslissing (uitputting van rechtsmacht). Resterende geschilpunten worden beslecht nadat een eventueel tussenvonnis is uitgevoerd (artikel 962, vierde lid Ger.W.). ### 2.6 Rechtsmiddelen Rechtsmiddelen bieden partijen de mogelijkheid om een uitspraak te laten toetsen door een hogere instantie. De wetgeving tracht het instellen van rechtsmiddelen te beperken om vertraging te voorkomen. #### 2.6.1 Soorten rechtsmiddelen * **Verzet:** Dit is mogelijk tegen een verstekvonnis (in laatste aanleg gewezen) indien de partij niet was verschenen. Verzet wordt ingesteld bij dezelfde rechtbank die het verstekvonnis heeft uitgesproken. De termijn om verzet in te stellen is één maand na de betekening of kennisgeving van het verstekvonnis (artikel 1048 Ger.W.). De regel "opposition sur opposition ne vaut" (artikel 1049 Ger.W.) houdt in dat een tweede verzet tegen een nieuw verstekvonnis niet-ontvankelijk is. * **Hoger beroep:** Dit is een rechtsmiddel waarbij de zaak opnieuw wordt behandeld door een hogere rechter. Hoger beroep is mogelijk tegen elke beslissing in eerste aanleg, tenzij er wettelijke beperkingen zijn zoals de aanleggrenzen (waarde van de vordering) of specifieke uitzonderingen (artikel 617, 1046, 1050 Ger.W.). De termijn voor hoger beroep bedraagt eveneens één maand vanaf de kennisgeving van de beslissing. * **Uitgesteld hoger beroep:** In bepaalde gevallen (bv. beslissingen over bevoegdheid of beslissingen alvorens recht te doen) kan geen onmiddellijk hoger beroep worden ingesteld, maar moet men wachten tot de eindbeslissing. * **Appellabele en niet-appellabele tussenvonnissen:** Niet alle tussenvonnissen zijn onmiddellijk vatbaar voor hoger beroep. Beslissingen over bevoegdheid of beslissingen alvorens recht te doen die enkel de aanstelling van een gerechtsdeskundige betreffen, zijn doorgaans niet onmiddellijk appellabel. #### 2.6.2 Toepassing op casus Bij het bepalen van de toepasselijkheid van rechtsmiddelen moeten de volgende elementen in acht worden genomen: * **Waarde van de vordering:** Vorderingen uit dezelfde oorzaak kunnen worden samengeteld om de bevoegdheid van de rechtbank en de mogelijkheid tot hoger beroep te bepalen (artikel 620 Ger.W.). * **Verstekvonnis versus vonnis op tegenspraak:** Een verstekvonnis kan enkel bestreden worden door verzet (indien van toepassing), terwijl een vonnis op tegenspraak vatbaar is voor hoger beroep. * **Belang:** Enkel de partij die door de beslissing benadeeld is, kan hoger beroep instellen. > **Tip:** Het is cruciaal om de specifieke bepalingen van het Gerechtelijk Wetboek met betrekking tot de termijnen en voorwaarden voor elk rechtsmiddel nauwkeurig te bestuderen. De beperking van rechtsmiddelen is een belangrijk thema in het burgerlijk procesrecht. --- # Rechtsmiddelen in het burgerlijk procesrecht Dit gedeelte behandelt de rechtsmiddelen die beschikbaar zijn tegen rechterlijke uitspraken, met een focus op verzet en hoger beroep, inclusief hun voorwaarden en toepassingen. ## 3.1 Algemene beginselen van rechtsmiddelen ### 3.1.1 Situering en beperking van rechtsmiddelen Wetgeving vanaf 2015 heeft geleid tot een verdere beperking van de mogelijkheid tot het instellen van rechtsmiddelen, met als doel de vertraging in het proces te verminderen. Traditioneel konden vonnissen uitvoerbaar zijn zodra het hoger beroep liep, wat leidde tot jarenlange wachttijden. De recente wetgeving beoogt echter, waar mogelijk, vonnissen voorlopig uitvoerbaar te maken, ondanks het instellen van verzet of hoger beroep. Dit betekent dat een partij, zelfs bij het aanwenden van een rechtsmiddel, toch tot betaling kan worden gedwongen of dat er tenuitvoerlegging kan plaatsvinden. > **Tip:** De wetgever probeert de duur van procedures te verkorten door het gebruik van rechtsmiddelen te beperken. Begrijp waarom deze middelen worden beperkt. ### 3.1.2 Gewone rechtsmiddelen De twee voornaamste gewone rechtsmiddelen in het burgerlijk procesrecht zijn verzet en hoger beroep. ## 3.2 Verzet ### 3.2.1 Begripsbepaling Verzet is een rechtsmiddel dat kan worden ingesteld tegen een verstekvonnis. Indien een partij niet verschijnt voor de rechter en de rechter bij verstek oordeelt, krijgt de versteklatende partij via verzet de kans om alsnog zijn verweer voor te brengen. Het belangrijkste kenmerk van verzet is dat de zaak opnieuw wordt voorgelegd aan dezelfde rechtbank die het verstekvonnis heeft uitgesproken, niet aan een hogere rechter zoals bij hoger beroep. ### 3.2.2 Tijdslijn en procedure De termijn om verzet in te stellen bedraagt één maand. Deze termijn begint te lopen vanaf de betekening of de kennisgeving van het verstekvonnis. > **Tip:** De betekening of kennisgeving van het verstekvonnis is cruciaal voor het starten van de verzettermijn. ### 3.2.3 Het beginsel "Opposition sur opposition ne vaut" Dit principe, vastgelegd in artikel 1049 van het Gerechtelijk Wetboek, houdt in dat er geen tweemaal verzet kan worden aangetekend tegen een verstekvonnis. Als een partij na een eerste verstekvonnis opnieuw verstek laat gaan in de verzetprocedure, dan zal een volgend verzet niet-ontvankelijk zijn. > **Example:** Stel dat V een dagvaarding ontvangt van E. V verschijnt niet, waarop de vrederechter een verstekvonnis velt. V stelt verzet aan, waardoor de zaak opnieuw voor de vrederechter komt. Als V dan opnieuw niet verschijnt, wordt opnieuw een verstekvonnis geveld. Een nieuw verzet van V is in dit geval niet meer mogelijk. ### 3.2.4 Voorwaarden voor het instellen van verzet Om verzet te kunnen aantekenen, moeten aan drie voorwaarden worden voldaan: 1. Het moet gaan om een **verstekvonnis**. 2. Het verstekvonnis moet **in laatste aanleg** gewezen zijn. Dit betekent dat er geen hoger beroep meer mogelijk is tegen dit vonnis. 3. Er mag **geen wettelijke uitzondering** van toepassing zijn. Maatregelen van inwendige aard, bijvoorbeeld, zijn doorgaans niet vatbaar voor verzet. > **Tip:** Bij een vonnis in laatste aanleg is het OF verzet OF hoger beroep mogelijk, niet beide. ### 3.2.5 "In laatste aanleg" Een vonnis wordt als "in laatste aanleg" gewezen beschouwd wanneer er geen hoger beroep meer mogelijk is. De mogelijkheid tot hoger beroep kan beperkt zijn op basis van de waarde van de vordering, zoals bepaald in de wet. Bijvoorbeeld, bij de vrederechter of de politierechter is hoger beroep slechts mogelijk boven een bepaalde geldelijke drempel. ## 3.3 Hoger beroep ### 3.3.1 Begripsbepaling Hoger beroep is een rechtsmiddel waarbij een partij die benadeeld is door een beslissing van de eerste aanleg, de zaak kan laten herbehandelen door een hogere rechter. Het doel is een nieuwe beoordeling van de zaak te verkrijgen. ### 3.3.2 Toepassingsgebied en beperkingen In principe is hoger beroep mogelijk tegen elke beslissing die in eerste aanleg is geveld. Er zijn echter beperkingen: 1. **Uitgesteld hoger beroep:** In bepaalde gevallen kan er niet onmiddellijk hoger beroep worden ingesteld. De mogelijkheid tot hoger beroep wordt uitgesteld tot de eindbeslissing wordt genomen. 2. **Aanleggrenzen:** Net zoals bij verzet, kan de mogelijkheid tot hoger beroep beperkt zijn op basis van de waarde van de vordering. Voor geschillen onder een bepaalde waarde is hoger beroep niet toegelaten. Dit geldt echter niet voor verstekvonnissen waarvoor verzet de aangewezen weg is. 3. **Wettelijke uitzonderingen:** Er zijn in de wet voorziene uitzonderingen waarin hoger beroep niet mogelijk is (bv. maatregelen van inwendige aard). ### 3.3.3 Uitgesteld hoger beroep (artikel 1050, tweede lid Ger.W.) Dit type hoger beroep is van toepassing op bepaalde tussenvonnissen: * **Beslissingen over bevoegdheid:** Wanneer een partij een exceptie van onbevoegdheid opwerpt en de rechter daarover beslist zonder de zaak naar een bevoegde rechter te verwijzen, dan is dit tussenvonnis niet onmiddellijk appellabel. * **Beslissingen alvorens recht te doen:** Dit betreft beslissingen waarbij de rechter bijvoorbeeld een deskundigenonderzoek aanstelt. Tenzij de beslissing de aansprakelijkheid vaststelt en enkel nog de schadevergoeding moet worden bepaald, is een dergelijk tussenvonnis niet onmiddellijk appellabel. De partijen moeten wachten op de eindbeslissing. > **Example:** De Stad Antwerpen klaagt aannemers aan voor gebreken aan een gebouw. De aannemers roepen de verjaring in. Als de rechter eerst de verjaring beoordeelt en dan pas de aansprakelijkheid, kan hiertegen onmiddellijk hoger beroep worden ingesteld. Als de rechter echter enkel een deskundige aanstelt om de gebreken te beoordelen, kan hier pas later, bij de eindbeslissing, tegen opgekomen worden. ### 3.3.4 Termijn voor hoger beroep De algemene termijn voor het instellen van hoger beroep bedraagt één maand. Deze termijn begint te lopen vanaf de betekening of de kennisgeving van de beslissing. ## 3.4 Toepassing rechtsmiddelen op casus Hieronder worden de rechtsmiddelen toegepast op hypothetische situaties om de principes te verduidelijken. ### 3.4.1 Casus 1: Totale vordering van 3.210 dollars * **Situatie:** Verschillende vorderingen, die uit dezelfde oorzaak ontstaan, worden samengevoegd. De totale waarde van de vorderingen bedraagt 3.210 dollars. Aangezien dit bedrag hoger is dan 2.000 dollars, valt het onder de exclusieve bevoegdheid van de arrondissementsrechtbank en is hoger beroep mogelijk. * **Hypothese 1: Schadeveroorzaker laat verstek gaan.** Als de schadeveroorzaker verstek laat gaan, kan een verstekvonnis worden uitgesproken. Dit vonnis kan enkel worden bestreden door middel van hoger beroep, door partijen die belang hebben bij het vonnis (d.w.z. hun eis of verweer werd niet of niet volledig ingewilligd). * **Hypothese 2: Geen verstek.** Indien geen enkele partij verstek laat gaan, of de zaak wordt ingestaald via een minnelijke of gerechtelijke kalender, wordt een vonnis op tegenspraak uitgesproken. Dit vonnis is vatbaar voor hoger beroep door: * De schadeveroorzaker, van zodra de vorderingen geheel of gedeeltelijk zijn ingewilligd. * De schadelijder of de mutualiteit, van zodra hun eis niet geheel wordt ingewilligd of wordt afgewezen. ### 3.4.2 Casus 2: Vordering van 1.780 dollars * **Situatie:** Enkel de schadelijder heeft een vordering ingesteld, ter waarde van 1.780 dollars. Dit bedrag ligt onder de drempel van 2.000 dollars voor hoger beroep. * **Hypothese 1: Verweerder laat verstek gaan.** Indien de verweerder verstek laat gaan, wordt een verstekvonnis uitgesproken. De waarde van de vordering (€ 1.780) is lager dan € 2.000. In dit geval kan enkel de verweerder verzet aantekenen, zodra de vordering van de schadelijder geheel of gedeeltelijk werd ingewilligd. Als de eis van de schadelijder volledig wordt afgewezen, kan door niemand een gewoon rechtsmiddel (verzet of hoger beroep) worden ingesteld. * **Hypothese 2: Geen verstek.** Als geen enkele partij verstek laat gaan en er wordt een vonnis op tegenspraak uitgesproken, dan is de uitspraak niet appellabel aangezien de waarde van de vordering lager is dan de aanleggrens. Geen van de partijen kan dus een gewoon rechtsmiddel aanwenden. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Rechtsvordering | Het recht om een gerechtelijke procedure te starten om een geschil te laten beslechten. Het is de formele stap die een geschil omzet in een juridisch geding. | | Eis | Synoniem voor vordering; het officiële verzoek dat bij de rechter wordt ingediend om een bepaald recht te laten erkennen of te laten afdwingen. | | Vordering | Het verzoek tot gerechtelijke actie; kan zowel de rechtsvordering als de eis omvatten die bij de rechtbank wordt ingediend. | | Procesverhouding | De juridische relatie die ontstaat tussen de partijen wanneer een rechtsvordering wordt ingesteld en de zaak voor de rechtbank komt. | | Juridische persoonlijkheid | Het vermogen om drager te zijn van rechten en plichten, zowel voor natuurlijke personen als voor rechtspersonen zoals vennootschappen. | | Handelingsbekwaamheid | Het vermogen van een persoon om op geldige wijze rechtshandelingen te stellen en zelfstandig zijn rechten en plichten uit te oefenen. | | Belang | Elk materieel of moreel voordeel dat een partij kan behalen door de uitkomst van de rechtsvordering; het moet persoonlijk, rechtstreeks en reeds verkregen zijn. | | Hoedanigheid | Het verband dat bestaat tussen de persoon die een vordering instelt en het recht dat het voorwerp van die vordering uitmaakt. | | Actio popularis | Een rechtsvordering die door een willekeurig persoon wordt ingesteld ter verdediging van een algemeen belang, wat in het Belgische recht in principe verboden is. | | Openbaar ministerie | Het parket; de magistraten die de openbare orde en de wet handhaven en optreden namens de gemeenschap; fungeren als het geweten van de gemeenschap. | | Rechtsmiddel | Een juridische mogelijkheid om een rechterlijke beslissing aan te vechten of te laten herzien door dezelfde of een hogere rechterlijke instantie. | | Verzet | Een rechtsmiddel tegen een verstekvonnis, waardoor de zaak opnieuw voor dezelfde rechtbank wordt gebracht om alsnog verweer te voeren. | | Hoger beroep | Een rechtsmiddel waarbij een zaak, die reeds door een lagere rechter is berecht, opnieuw wordt voorgelegd aan een hogere rechterlijke instantie voor een volledige herziening. | | Verstekvonnis | Een vonnis dat wordt uitgesproken wanneer een van de partijen niet verschijnt voor de rechtbank nadat zij correct is opgeroepen. | | Betekening | De officiële overhandiging van gerechtelijke stukken door een gerechtsdeurwaarder aan een partij, waardoor deze formeel kennis krijgt van juridische procedures of beslissingen. | | Dagvaarding | Een exploot (officiële akte) door een gerechtsdeurwaarder uitgebracht, waarmee de gedaagde partij wordt opgeroepen om voor de rechtbank te verschijnen. | | Griffie | De administratieve dienst van een rechtbank die instaat voor de inschrijving van zaken op de rol, het beheer van dossiers en de ondersteuning van de rechters. | | Inleidingszitting | De eerste zitting waarop een zaak wordt behandeld na de initiële dagvaarding, bedoeld om de procedure in te leiden en eventueel de zaak reeds in staat te stellen. | | Instelling van de zaak (Instaatselling) | Het proces waarbij partijen conclusies en bewijsstukken uitwisselen binnen vastgelegde termijnen om de zaak voor te bereiden op de pleitzitting. | | Pleitzitting | De zitting waarop de advocaten van de partijen hun pleidooien houden en de zaak mondeling bepleiten voor de rechter. | | Beraad | De periode waarin de rechter zich terugtrekt om na de pleitzitting de zaak te bestuderen en een beslissing voor te bereiden. | | Uitspraak | De uiteindelijke rechterlijke beslissing in een zaak, die kan bestaan uit een vonnis, arrest, bevelschrift of beschikking. | | Vonnis | Een rechterlijke beslissing geveld door een rechtbank in eerste aanleg. | | Arrest | Een rechterlijke beslissing geveld door een hogere rechtbank, zoals een hof van beroep of het Hof van Cassatie. | | Beslissing alvorens recht te doen | Een tussenbeslissing van de rechter die niet het geschil definitief beslecht, maar een stap is in de procedure, bijvoorbeeld het bevelen van een deskundigenonderzoek. | | Tussenvonnis | Een vonnis dat een deel van het geschil beslecht, maar de zaak nog niet volledig afsluit; er kunnen nog verdere procedures volgen. | | Eindvonnis | Een vonnis dat alle geschilpunten in een zaak definitief beslecht en de procedure beëindigt. | | Gerechtsdeurwaarder | Een openbare ambtenaar die belast is met het betekenen van gerechtelijke stukken, het uitvoeren van vonnissen en andere ambtshandelingen binnen het gerechtelijk apparaat. |

# Rechtsmisbruik en beperking van subjectieve rechten Het onderwerp rechtsmisbruik behandelt de grenzen aan de uitoefening van subjectieve rechten en hoe deze rechten niet onbeperkt kunnen worden uitgeoefend [13](#page=13). ### 1.1 Algemene principes van schadeloosstelling Voordat de leer van rechtsmisbruik wordt behandeld, is het relevant de doelstellingen van schadeloosstelling te benoemen. Schadeloosstelling voor patrimoniale schade beoogt de benadeelde in dezelfde situatie te plaatsen als waarin hij zich zou hebben bevonden indien het schadeveroorzakende feit zich niet had voorgedaan. Voor extrapatrimoniale schade heeft schadeloosstelling tot doel de benadeelde een billijke en passende vergoeding toe te kennen [13](#page=13). ### 1.2 Beperking van de uitoefening van subjectieve rechten Subjectieve rechten mogen niet ongebreideld worden uitgeoefend. Beperkingen aan de uitoefening van deze rechten kunnen voortvloeien uit de wet, de algemene zorgvuldigheidsnorm, alsook uit rechtspraak en rechtsleer [13](#page=13). ### 1.3 Ontwikkeling van de leer van het rechtsmisbruik #### 1.3.1 Traditionele criteria voor rechtsmisbruik Volgens de traditionele criteria kon rechtsmisbruik worden vastgesteld in de volgende situaties: * Het uitoefenen van een recht zonder enig nut voor zichzelf, doch enkel om schade toe te brengen aan een ander (bv. het bouwen van een schoorsteen zonder nut, puur om de zon van het terras van de buurman te ontnemen) [14](#page=14). * Het doen van iets dat voor de uitoefenaar even nuttig is, maar aanzienlijk meer last bezorgt aan een ander (bv. een recht om een reclamepaneel op een dak te plaatsen zo plaatsen dat het de zichtbaarheid van een ander reclamepaneel belemmert) [14](#page=14). * Een wanverhouding tussen het nut voor de uitoefenaar en de last voor een ander (bv. een buurman die eist dat een garage wordt afgebroken omdat deze slechts 3 centimeter te ver op iemands grond is geplaatst; dit is disproportioneel omdat de uitoefenaar slechts 3 centimeter wint, terwijl de buurman zijn volledige garage verliest) [14](#page=14). #### 1.3.2 Mijlpaalarresten van het Hof van Cassatie Het Hof van Cassatie heeft bijgedragen aan de ontwikkeling van de leer van rechtsmisbruik. Wanneer de titularis van een subjectief recht dit recht uitoefent op een wijze die kennelijk de grenzen ervan te buiten gaat, is er sprake van rechtsmisbruik. Het criterium "kennelijk" duidt op een marginale toetsingsbevoegdheid van de rechter; het moet gaan om een manifeste overschrijding, geen kleine afwijking [14](#page=14). Een voorbeeld van misbruik van instelling kan zich voordoen wanneer iemand wisselt tussen feitelijke en wettelijke samenwoning om zo verplichtingen, zoals de terugbetaling van een hypothecaire lening, te ontlopen, met name wanneer een faillissement dreigt en de wet voorziet in bescherming van de wettelijke partner [14](#page=14). #### 1.3.3 Wettelijke omschrijving van rechtsmisbruik De Belgische wet omschrijft het verbod op rechtsmisbruik in artikel 1.10 van het Burgerlijk Wetboek (BW) [14](#page=14). * **Artikel 1.10, eerste lid BW:** Niemand mag misbruik maken van zijn recht [14](#page=14). * **Artikel 1.10, tweede lid BW:** Wie zijn recht uitoefent op een wijze die kennelijk de grenzen te buiten gaat van de normale uitoefening van dat recht door een voorzichtig en redelijk persoon in dezelfde omstandigheden geplaatst, maakt misbruik van zijn recht. Dit komt overeen met een manifest afwijken van het gedrag van een goede huisvader [14](#page=14). #### 1.3.4 Techniek van de marginale toetsing De rechter toetst marginaal de zorgvuldigheid van het gedrag van de titularis van het subjectieve recht. Dit impliceert dat de rechter zich terughoudend moet opstellen en enkel excessen sanctioneert, dus situaties waarin iemand volledig of manifest afwijkt van het gedrag van een goede huisvader [15](#page=15). ### 1.4 Gevolgen van rechtsmisbruik De sanctie voor rechtsmisbruik bestaat in de matiging van het recht tot de normale rechtsuitoefening, onverminderd het herstel van de schade die door het misbruik is berokkend [15](#page=15). * In zoverre het recht werd misbruikt, heeft de uitoefening ervan geen rechtsgevolgen. De matiging kan zelfs zo ver gaan dat de rechter de houder van het recht de mogelijkheid ontzegt om zich erop te beroepen in de gegeven omstandigheden [15](#page=15). * Degene die rechtsmisbruik heeft gepleegd, kan veroordeeld worden tot schadevergoeding [15](#page=15). > **Voorbeeld:** In een arrest van 14 oktober 2010 bevestigde het Hof van Cassatie rechtsmisbruik in de context van een alimentatieovereenkomst tussen ex-echtgenoten. De vrouw bleef, na het bereiken van de pensioenleeftijd, een overeengekomen bedrag opeisen dat gebaseerd was op de helft van het pensioen van haar ex-man. De sanctie was dat de vrouw niets meer kon opeisen, wat de matiging van haar recht representeerde omdat ze het volledige bedrag bleef opeisen. De overeenkomst zelf werd niet nietig verklaard, enkel de afdwingbaarheid ervan werd beperkt door de vaststelling van rechtsmisbruik [15](#page=15). ### 1.5 Begrip en nut van subjectieve rechten #### 1.5.1 Begrip van subjectieve rechten Subjectieve rechten zijn juridisch bekrachtigde aanspraken en bevoegdheden die een rechtssubject kan uitoefenen op bepaalde zaken of jegens bepaalde personen om zijn doelstellingen te verwezenlijken. Ze staan tegenover objectief recht [16](#page=16). #### 1.5.2 Nut van subjectieve rechten Subjectieve rechten spelen een rol in de bevoegdheidsverdeling onder de rechtbanken. Voor geschillen betreffende subjectieve rechten zijn de gewone rechtbanken (Burgerlijke rechtbank, vredegerecht tot het Hof van Cassatie) bevoegd, en niet de administratieve rechtbanken (zoals de Raad van State). Een recent voorbeeld is het recht om van naam te veranderen, wat nu als een subjectief recht wordt beschouwd waarvoor de gewone rechtbanken bevoegd zijn. Het aanvechten van een examencijfer, na een interne beroepsprocedure, kan, indien dit als een overheidsbeslissing wordt beschouwd, leiden tot een geschil inzake subjectieve rechten voor de bevoegde rechtbanken [16](#page=16). #### 1.5.3 Indeling van subjectieve rechten Subjectieve rechten kunnen worden ingedeeld op basis van het rechtsobject: * **Politieke en burgerlijke rechten:** Politieke rechten regelen de uitoefening van het staatsgezag, terwijl burgerlijke rechten andere rechten betreffen [16](#page=16). * **Patrimoniale en extrapatrimoniale rechten:** Patrimoniale rechten zijn op geld waardeerbaar, terwijl extrapatrimoniale rechten dat niet zijn [16](#page=16). --- # Definitie en vergoedbaarheid van schade Dit onderdeel behandelt de definitie van schade en de verschillende soorten schade die voor vergoeding in aanmerking komen, evenals de principes die ten grondslag liggen aan de bepaling van de omvang van de schadevergoeding. ### 2.1 Definitie van schade Schade wordt gedefinieerd als de economische en niet-economische gevolgen van de aantasting van een juridisch beschermd persoonlijk belang. Het gaat dus om de aantasting van belangen die de wet erkent en beschermt. De nieuwe wetgeving spreekt van een "juridisch beschermd belang", wat een verfijning is ten opzichte van het oud BW, waar elk schenden van een feitelijk belang tot schadevergoeding kon leiden [9](#page=9). **Voorwaarden voor een succesvolle vordering tot schadevergoeding:** * Het geschonden belang moet rechtmatig zijn. Dit betekent dat de benadeelde geen schadevergoeding kan eisen voor bijvoorbeeld illegale activiteiten [9](#page=9). * De schade moet vaststaan, hoewel deze ook toekomstig kan zijn mits het een normaal gevolg is van een actuele, zekere toestand. Dit omvat ook het verlies van een kans [10](#page=10) [9](#page=9). * De schade moet persoonlijk zijn; een collectieve vordering is niet mogelijk [9](#page=9). Schade die bestaat in het verlies van een voordeel dat rechtstreeks voortkomt uit een onrechtmatige gebeurtenis of activiteit die aan de benadeelde kan worden aangerekend, leidt niet tot schadeloosstelling [10](#page=10). ### 2.2 Vergoedbare schade Niet elke schade die ontstaat, komt voor vergoeding in aanmerking. De volgende criteria zijn van belang: * **Zekere schade:** Enkel zekere schade leidt tot schadeloosstelling. Hypothetische schade is niet vergoedbaar [10](#page=10). * **Toekomstige schade:** Toekomstige schade leidt tot vergoeding indien deze het zekere gevolg is van de actuele aantasting van een juridisch beschermd persoonlijk belang. Dit betekent dat de schade nog niet volledig vaststaat, maar wel zeker zal voordoen, zoals toekomstige medische kosten na een ongeval [10](#page=10). * **Patrimoniale schade:** Dit omvat alle economische gevolgen van de aantasting, zoals verliezen, kosten, winstderving en waardevermindering [10](#page=10). * Voorbeelden hiervan zijn een zelfstandige die zijn beroep niet meer kan uitoefenen door letsel (winstderving), of een wedstrijdpaard dat minder waard wordt door een incident. De graad van onbeschikbaarheid kan hierbij een rol spelen [11](#page=11). * **Extrapatrimoniale schade:** Dit omvat alle niet-economische gevolgen van de aantasting, zoals pijn, leed en psychische aandoeningen [11](#page=11). * Deze schade is ook vergoedbaar voor rechtspersonen, voor zover dit verenigbaar is met de aard van de rechtspersoon [11](#page=11). * Omdat deze schade moeilijk in geld te waarderen is, worden indicatieve tabellen gebruikt om de hoogte van de vergoeding in te schatten [11](#page=11). * Voorbeelden zijn de morele schade van ouders na het overlijden van een kind of schadevergoeding na het verspreiden van naaktfoto's van een medestudent [11](#page=11). * **Schade bij terugslag (bij weerkaatsing):** De aansprakelijke persoon kan aan de benadeelde bij terugslag de fout van de rechtstreekse benadeelde (bv. het slachtoffer zelf) en andere verweermiddelen die tegen die persoon konden worden ingeroepen, tegenwerpen [11](#page=11). * **Voorbeeld:** Als een kind omkomt bij een aanrijding, kan de dader de fout van het kind (bv. onvoorzichtig oversteken) inroepen om de eigen schadevergoeding te verminderen of te ontwijken. Ook overmacht kan hier een rol spelen [11](#page=11). ### 2.3 Rechterlijk bevel of verbod ter voorkoming van schade De rechter kan, op vordering van een partij die aantoont hierdoor schade te lijden, een bevel of verbod opleggen gericht op de naleving van een wettelijke gedragsregel bij vaststaande of ernstig dreigende schending ervan. Dit is niet mogelijk bij objectieve aansprakelijkheid [12](#page=12). * **Voorbeelden:** * Een bevel om onderhoudswerken uit te voeren of te stoppen met illegale lozing van afvalwater [12](#page=12). * Een verbod om een niet-vergund bijgebouw te bouwen dat hinder veroorzaakt voor buren [12](#page=12). ### 2.4 Gevolgen van buitencontractuele aansprakelijkheid De persoon die aansprakelijk is voor schade, is gehouden tot integrale schadeloosstelling, rekening houdend met de concrete toestand van de benadeelde. De schadeloosstelling moet compleet zijn [12](#page=12). * **Wijzen van schadeloosstelling:** * **Herstel in natura:** Het herstellen van de schade in de toestand zoals die vóór het schadeverwekkende incident was. Dit is echter niet altijd mogelijk om de oorspronkelijke toestand volledig te herstellen [12](#page=12). * **Schadevergoeding in geld:** Dit kan gelijktijdig met herstel in natura worden toegepast indien nodig voor integrale schadeloosstelling [12](#page=12). > **Tip:** De wet kan ook een afschrikwekkend effect beogen bij de schadeloosstelling. Dit kan bijvoorbeeld het geval zijn bij bewuste schendingen van persoonlijkheidsrechten, waarbij een deel van de netto winst van de dader kan worden meegenomen in de schadevergoeding [12](#page=12) [13](#page=13). ### 2.5 Bepaling van de omvang van de schade De omvang van de schade wordt bepaald op de datum die het tijdstip van de effectieve schadeloosstelling zo dicht mogelijk benadert [13](#page=13). ### 2.6 Doelstellingen van schadeloosstelling * **Patrimoniale schade:** De schadeloosstelling beoogt de benadeelde te plaatsen in de hypothetische toestand waarin hij zich bevonden zou hebben indien het aansprakelijkheid veroorzakende feit zich niet zou hebben voorgedaan [13](#page=13). * **Extrapatrimoniale schade:** De schadeloosstelling heeft tot doel de benadeelde een billijke en passende vergoeding toe te kennen voor deze schade [13](#page=13). ### 2.7 Rechtsmisbruik Hoewel dit geen directe definitie van schade betreft, is het relevant voor de beperking van rechten. Het onbeperkt uitoefenen van subjectieve rechten kan rechtsmisbruik uitmaken. Dit kan voortvloeien uit de wet, de algemene zorgvuldigheidsnorm, of rechtspraak en rechtsleer. Het gedrag van een "goede huisvader" vormt hierbij een criterium [13](#page=13). --- # Duurzame ontwikkeling en het juridisch kader Dit hoofdstuk behandelt het juridisch kader en de principes van duurzame ontwikkeling. ### 7.1 Begrip duurzame ontwikkeling Duurzame ontwikkeling wordt gedefinieerd als "De ontwikkeling die voorziet in de behoeften van de huidige generatie zonder daarmee voor toekomstige generaties de mogelijkheden in het gedrang te brengen om ook in hun behoeften te voorzien". Dit concept werd wereldwijd bekend door het Brundtland-rapport, "Our Common Future". De kernconcepten hierin zijn "needs" (behoeften van de huidige en toekomstige generatie) en "limitations" (de grenzen aan de mogelijkheden om in die behoeften te voorzien) [27](#page=27) [28](#page=28). ### 7.2 Internationaal kader Verschillende internationale conferenties hebben bijgedragen aan de vorming van het internationale kader voor duurzame ontwikkeling: * **United Nations Conference on Environment and Development:** Resulteerde in 27 basisprincipes voor duurzame ontwikkeling en Agenda 21 [28](#page=28). * **World Summit on Sustainable Development:** Legde meer nadruk op economische en sociale ontwikkeling [28](#page=28). * **United Nations Conference on Sustainable Development:** Bevestigde Agenda 21 en kondigde de Sustainable Development Goals (SDG's) aan [28](#page=28). * **Resolutie nr. 70/1 Transforming our world: the 2030 Agenda for Sustainable Development:** Introduceerde de 17 SDG's, onderverdeeld in 5 pijlers (people, planet, prosperity, peace, partnership) en 169 subdoelstellingen. Deze doelstellingen zijn breed en omvatten meer dan alleen klimaat, gericht op mondiale vooruitgang [28](#page=28). De overkoepelende doelstellingen van duurzame ontwikkeling omvatten de uitroeiing van armoede, het veranderen van niet-duurzame consumptie- en productiepatronen, en de bescherming van natuurlijke hulpbronnen die economische en sociale ontwikkeling ondersteunen [28](#page=28). ### 7.3 Federaal juridisch kader **Artikel 7bis van de Grondwet** stelt dat de federale staat, de gemeenschappen en de gewesten bij de uitoefening van hun bevoegdheden de doelstellingen van duurzame ontwikkeling nastreven, rekening houdend met solidariteit tussen generaties. Dit impliceert zowel negatieve verplichtingen (beleid mag niet in strijd zijn met duurzame ontwikkeling) als positieve verplichtingen (maatregelen om duurzame ontwikkeling te bevorderen) [29](#page=29). **Federale Beleidsvisie op lange termijn:** * De **Wet van 5 mei 1997** coördineert het federale beleid inzake duurzame ontwikkeling [29](#page=29). * De **Federale beleidsvisie op lange termijn** (KB 18 juli 2013) bevat 55 doelstellingen in vier domeinen, met indicatoren. Deze domeinen zijn: bevordering van sociale cohesie, aanpassing van de economie aan uitdagingen, bescherming van het leefmilieu, en een federale overheid die haar maatschappelijke verantwoordelijkheid opneemt [29](#page=29). **Actoren op federaal niveau:** Verschillende instanties zijn betrokken bij duurzame ontwikkeling op federaal niveau: 1. Federaal Instituut voor Duurzame Ontwikkeling (centraal beleidsorgaan) [30](#page=30). 2. Interdepartementale Commissie voor Duurzame Ontwikkeling (beleidsvoorbereiding) [30](#page=30). 3. Federaal Planbureau en zijn Taskforce DO (federale rapporten) [30](#page=30). 4. Federale Raad voor Duurzame Ontwikkeling (adviesorgaan) [30](#page=30). 5. Cellen DO van elke FOD (verplicht in elke federale overheidsdienst) [30](#page=30). **Federale plannen en rapporten:** * **Federale plannen:** Worden opgesteld in cycli van vijf jaar. Een nieuw plan wordt binnen een jaar na aantreden van een nieuwe federale regering voorgelegd [30](#page=30). * **Federale rapporten:** Bestaan uit een "stand van zaken en evaluatie" (bijvoorbeeld Nr. 10 in juni 2024) en een "toekomstverkenning". Er worden 51 indicatoren gevolgd [30](#page=30). **Duurzame ontwikkelingseffectbeoordeling (RIA):** Regelgevingsimpactanalyses evalueren de potentiële gevolgen van wetsontwerpen en koninklijke/ministeriële besluiten op de economie, het leefmilieu, sociale aspecten en overheidsdiensten, met een standaardformulier dat wordt toegevoegd aan dossiers voor de Ministerraad [31](#page=31). ### 7.4 Vlaams juridisch kader Het **Decreet van 18 juli 2008** ter bevordering van duurzame ontwikkeling geeft een definitie die de integratie en synergie tussen sociale, ecologische en economische dimensies benadrukt. Het Vlaamse beleid inzake duurzame ontwikkeling is inclusief, gecoördineerd en participatief. De Vlaamse Regering is verantwoordelijk voor de Vlaamse strategie DO, zoals de langetermijnstrategie "Visie 2050" met zeven transitieprioriteiten [31](#page=31). ### 7.5 Organisaties en burgers procederen voor het klimaat Klimaatgerelateerde rechtszaken illustreren de rol van organisaties en burgers bij het afdwingen van klimaatbeleid. **Nederlandse klimaatzaken:** * **Urgenda vs. Staat der Nederlanden:** De rechtbank van Den Haag bepaalde dat de uitstoot van broeikasgassen in 2020 met 25% moest verminderen ten opzichte van 1990 [31](#page=31). * **Gerechtshof Den Haag:** Bevestigde dat de Staat onrechtmatig handelde door verdere reductie na te laten en de Staat verplichtte tot minimaal 25% reductie per eind 2020 [31](#page=31). * **Hoge Raad:** Bevestigde de eerdere uitspraken [31](#page=31). **Belgische VZW Klimaatzaak:** * **Ingebrekestelling:** De federale staat en de drie gewesten werden in gebreke gesteld om de uitstoot van broeikasgassen tegen 2020 met 40% te verminderen [32](#page=32). * **Dagvaarding:** De zaak kwam voor de Rechtbank van Brussel, met tienduizenden burgers als eisende partijen. Er werd gevraagd om verdere emissieverminderingen tot nuluitstoot in 2050 en een dwangsom bij vertraging [32](#page=32). * **Argumenten:** Schending van EVRM-artikelen (2 en 8), grondwetsartikelen (7bis, 22, 23), het preventie- en voorzorgsbeginsel, en eerdere artikelen 1382-1383 oud BW. Rechtsherstel werd gevraagd in de vorm van een bevel voor de overschrijding van het gebruiksrecht op niet-toegeëigende milieubestanddelen [32](#page=32). * **Uitspraak Rechtbank van Eerste Aanleg:** Vier overheden werden veroordeeld [32](#page=32). * **Uitspraak na hoger beroep:** Drie overheden werden veroordeeld, zonder concrete doelstellingen, maar wel met de verplichting om gezamenlijk passende maatregelen te nemen om het doel van 55% reductie tegen 2030 te bereiken [32](#page=32). * **Cassatie:** Het Vlaams Gewest heeft voorziening in cassatie ingesteld [32](#page=32). ### 7.6 Duurzaamheid aan de UGent en in de rechtenopleiding De UGent hanteert een universitair duurzaamheidsbeleid en integreert duurzame ontwikkeling als een richtinggevend principe in alle opleidingen, benaderd vanuit een multiperspectivistische visie. In de rechtenopleiding wordt duurzame ontwikkeling behandeld via een basisleerlijn, een specialisatieleerlijn en eindwerken [32](#page=32). ### 7.7 Rol van het recht en toepassingen voor juristen Het recht speelt een cruciale rol in duurzame ontwikkeling door middel van consolidatie, codificatie, clarificatie en implementatie [33](#page=33). **Enkele toepassingen voor juristen, gekoppeld aan SDG's:** * **SDG 1.3 (Nationale sociale beschermingssystemen):** Relevant voor Sociaal Zekerheidsrecht en Welzijnsrecht [33](#page=33). * **SDG 3.7 (Universele toegang tot seksuele en reproductieve gezondheidszorg):** Relevant voor Medisch recht en Personen- en familierecht [33](#page=33). * **SDG 5.1 (Einde aan discriminatie vrouwen/meisjes) & 5.3 (Einde aan schadelijke praktijken):** Relevant voor Staatsrecht, Recht en gender, en Personen- en familierecht [33](#page=33). * **SDG 8.8 (Arbeidsrechten en veilige werkomgevingen):** Relevant voor Arbeidsrecht [33](#page=33). * **SDG 10.7 (Ordelijke, veilige en verantwoordelijke migratie):** Relevant voor Migratierecht en Mensenrechten [33](#page=33). * **SDG 15.2 (Duurzaam beheer bossen, ontbossing tegengaan):** Relevant voor Omgevingsrecht, Milieurecht en Biodiversiteitsrecht [33](#page=33). * **SDG 16.3 (Rechtsregels bevorderen, gelijke toegang tot rechtssysteem):** Relevant voor Procesrecht en Internationaal publiekrecht [33](#page=33). * **SDG 16.5 (Corruptie en omkoperij beëindigen):** Relevant voor Strafrecht [33](#page=33). --- # Indeling en kenmerken van subjectieve rechten Subjectieve rechten vertegenwoordigen juridisch afdwingbare aanspraken en bevoegdheden die rechtssubjecten kunnen uitoefenen op bepaalde zaken of jegens bepaalde personen om hun doelen te bereiken. Deze rechten staan tegenover het objectieve recht, dat de regels en normen omvat [16](#page=16). ### 4.1 Indeling van subjectieve rechten Subjectieve rechten kunnen op verschillende manieren worden ingedeeld, met name op basis van het rechtsobject. De belangrijkste indelingen zijn die in politieke en burgerlijke rechten, en in patrimoniale en extrapatrimoniale rechten [16](#page=16). #### 4.1.1 Patrimoniale rechten Patrimoniale rechten zijn rechten die op geld waardeerbaar zijn en deel uitmaken van iemands patrimonium. Het patrimonium omvat het geheel van bestaande en toekomstige goederen en verbintenissen van een rechtssubject. Elke persoon heeft in principe één vermogen, met uitzonderingen zoals kwaliteitsrekeningen die door specifieke beroepsgroepen worden beheerd [17](#page=17). ##### 4.1.1.1 Zakelijke rechten Zakelijke rechten verlenen een onmiddellijke heerschappij over een bepaald goed of een geheel van goederen, zonder tussenkomst van een andere persoon. Er bestaat een *numerus clausus*-beginsel, wat betekent dat alleen de wetgever zakelijke rechten kan creëren en er niet meer zijn dan in de wet zijn opgesomd. De belangrijkste zakelijke rechten zijn [17](#page=17): * **Eigendomsrecht**: Het meest ingrijpende zakelijke recht, dat de titularis het recht geeft op bewaring, gebruik, genot, beheer en beschikking, binnen de wettelijke beperkingen [18](#page=18). * **Bezit**: De feitelijke toestand waarin een persoon een goed uitoefent alsof hij de titularis is. Het bezit heeft verschillende functies [18](#page=18): * **Bewijsfunctie**: Kan dienen als bewijsmiddel, bijvoorbeeld bij bezit ter goeder trouw [19](#page=19). * **Beschermende functie**: Biedt bescherming tegen geweld of feitelijke inbreuken [19](#page=19). * **Verkrijgende functie**: Kan leiden tot eigendomsverkrijging na een bepaalde periode van bezit (10 jaar bij te goeder trouw, 30 jaar bij te kwader trouw) [19](#page=19). * **Detentie**: Het louter feitelijk in macht houden van een goed, zonder de intentie om eigenaar te worden. Dit kan gebaseerd zijn op een rechtshandeling, een wettelijke titel of een rechterlijke titel [18](#page=18) [19](#page=19). * **Mede-eigendom**: Wanneer meerdere personen gezamenlijk titularis zijn van het eigendomsrecht op hetzelfde goed, zonder dat elk een exclusief recht heeft op een bepaald deel [19](#page=19). * **Vormen**: Kan toevallig (bij erfenis), vrijwillig (gezamenlijke aankoop) of gedwongen (gemeenschappelijke delen van appartementen) zijn [19](#page=19). * Gedwongen mede-eigendom kent specifieke regels, zoals die voor appartementen [20](#page=20). * **Zakelijke gebruiksrechten**: Verlenen het recht om een goed te gebruiken en/of ervan te genieten. * **Vruchtgebruik**: Geeft het recht op gebruik en genot van vruchten van een goed, terwijl de “blote” eigenaar het eigendomsrecht behoudt. Het volle eigendomsrecht wordt opgesplitst in blote eigendom en vruchtgebruik. Toepassingen hiervan zijn onder meer in het erfrecht (LL/LLSWP), huwelijksvermogensrecht en familierecht (ouderlijk vruchtgenot) [20](#page=20). * **Erfdienstbaarheid**: Een last op een onroerend goed (lijdend erf) tot gebruik en nut van een ander onroerend goed (heersend erf). Er zijn wettelijke erfdienstbaarheden (bijv. waterafvloeiing, afstanden) en erfdienstbaarheden door menselijk handelen (bijv. recht om water te putten) [21](#page=21). * **Erfpachtrecht**: Verleent de erfpachter het vol gebruik en genot van een onroerend goed voor een bepaalde duur (minimaal 15, maximaal 99 jaar), zonder dat hij de waarde van het goed mag verminderen [21](#page=21). * **Opstalrecht**: Geeft het eigendomsrecht op gebouwde volumes of beplantingen op, boven of onder andermans grond. De grondeigenaar draagt het voordeel van zijn recht van natrekking over aan de opstalnemer [22](#page=22). * **Zakelijke zekerheden**: Verschillende mechanismen die een schuldeiser een waarborg bieden voor de terugbetaling van een schuld, waardoor hij bij voorrang op de opbrengst van een bepaald goed kan worden betaald. Dit doorbreekt de algemene regel van *paritas creditorum* (gelijkheid onder schuldeisers) en de pondspondsgewijze verdeling [23](#page=23). * **Voorrechten**: Rechten die uit hoofde van de bijzondere aard van de schuldvordering aan een schuldeiser voorrang verlenen, altijd gebaseerd op de wet. Ze kunnen algemeen (op alle goederen) of bijzonder (op bepaalde goederen) zijn [23](#page=23) [24](#page=24). * **Hypotheek**: Een recht op een onroerend goed dat dient tot zekerheid van een schuldvordering, zonder dat de schuldenaar het goed uit handen geeft. Kan wettelijk, conventioneel of testamentair gevestigd zijn [24](#page=24). * **Pandrecht**: Verleent het recht om bij voorrang betaald te worden uit de bezwaarde goederen, meestal conventioneel gevestigd op roerende voorwerpen [24](#page=24). * **Eigendomsvoorbehoud**: Bij de verkoop van roerende goederen, waarbij de eigendomsoverdracht wordt opgeschort tot volledige betaling. De verkoper kan het goed terugvorderen bij wanbetaling [24](#page=24). * **Retentierecht**: Het recht van een schuldeiser om de teruggave van een goed dat hij van zijn schuldenaar heeft ontvangen, op te schorten totdat zijn schuldvordering die verband houdt met dat goed, is voldaan [25](#page=25). ##### 4.1.1.2 Vorderingsrechten Vorderingsrechten geven recht op de prestatie van een andere persoon, zijnde een doen, laten of geven (overdracht van een zakelijk recht) [25](#page=25). ##### 4.1.1.3 Intellectuele rechten Deze rechten verschaffen een tijdelijk en exclusief exploitatierecht op een creatie van de menselijke geest, zoals auteursrecht, octrooien, merken, tekeningen en modellen, kwekersrechten, topografieën van halfgeleideproducten, en computerprogramma's en databanken. Derden mogen deze creaties niet gebruiken of miskennen [25](#page=25). > **Tip**: Het klassieke onderscheid tussen zakelijke rechten (*erga omnes* – geldend tegenover iedereen) en vorderingsrechten (*inter partes* – geldend tussen partijen) is in de moderne visie minder strikt. Hoewel het voorwerp van beide rechten verschillend is, zijn vorderingsrechten ook tegenwerpelijk aan derden die de uitoefening ervan niet mogen verhinderen (derde-medeplichtigheid aan contractbreuk) [26](#page=26). #### 4.1.2 Extrapatrimoniale rechten Extrapatrimoniale rechten hebben betrekking op niet-geldelijke belangen, behoren niet tot het vermogen van een persoon en zijn onvervreemdbaar. De belangrijkste categorieën zijn persoonlijkheidsrechten (bijv. recht om niet gedwongen te worden tot DNA-onderzoek) en familierechten [26](#page=26). --- # De rol van recht in de implementatie van sociale, economische en milieu-doelstellingen Het recht speelt een cruciale rol in het stellen en handhaven van maatschappelijke, economische en milieu-doelstellingen door een kader te bieden voor gedrag, het vaststellen van rechten en plichten, en het bieden van mechanismen voor geschillenbeslechting en handhaving. ### 5.1 Aansprakelijkheidsrecht als instrument voor doelstellingen Het aansprakelijkheidsrecht, zoals gecodificeerd in Boek 6 van het Burgerlijk Wetboek, vormt een fundamenteel instrument voor het bereiken van diverse doelstellingen. De hercodificatie in Boek 6 BW beoogt de voorspelbaarheid en rechtszekerheid te vergroten, leemtes op te vullen en een duidelijke structuur te bieden, gebaseerd op de essentiële bestanddelen van aansprakelijkheid: feiten die tot aansprakelijkheid leiden, oorzakelijk verband en schade [1](#page=1). #### 5.1.1 Principes en definities van aansprakelijkheid Het algemene principe in het aansprakelijkheidsrecht is dat wie schade lijdt, deze in beginsel zelf moet dragen. Dit principe kent echter uitzonderingen, waarbij de schadelast kan worden verplaatst wanneer schade is veroorzaakt door de foutieve gedraging van een ander, of zelfs zonder fout (objectieve aansprakelijkheid). Het aansprakelijkheidsrecht definieert de gevallen waarin schade vergoed moet worden, wie tot schadeloosstelling moet overgaan, en op welke wijze deze vergoeding dient te geschieden [1](#page=1). #### 5.1.2 Onderscheid tussen soorten aansprakelijkheid Er zijn verschillende onderscheidingen binnen het aansprakelijkheidsrecht: * **Strafrechtelijke versus burgerrechtelijke aansprakelijkheid:** Strafrechtelijke aansprakelijkheid ontstaat bij de overtreding van een norm waarop een strafsanctie staat, ongeacht opzet of veroorzaakte schade. Burgerrechtelijke aansprakelijkheid verwijst naar de plicht tot herstel van schade die aan een andere burger is berokkend [2](#page=2). * **Contractuele versus buitencontractuele aansprakelijkheid:** Dit onderscheid is cruciaal. De wet van 7 februari 2024 betreffende buitencontractuele aansprakelijkheid is van toepassing op feiten die na 1 januari 2025 tot aansprakelijkheid kunnen leiden [2](#page=2). * **Enkelvoudige versus samengestelde aansprakelijkheid:** Enkelvoudige aansprakelijkheid betreft de aansprakelijkheid voor eigen daden, terwijl samengestelde aansprakelijkheid ziet op de aansprakelijkheid voor andermans daden, zaken en dieren [3](#page=3). * **Schuldaansprakelijkheid versus objectieve aansprakelijkheid:** Schuldaansprakelijkheid vereist een toerekenbare fout terwijl objectieve aansprakelijkheid foutloze aansprakelijkheid inhoudt, waarbij schade wordt vergoed ongeacht een fout [3](#page=3) [4](#page=4). #### 5.1.3 Samenloop van aansprakelijkheid De problematiek van samenloop doet zich voor wanneer een schadeverwekkende gedraging zowel een contractuele wanprestatie als een overtreding van een gedragsnorm uitmaakt. Traditioneel verbood het Hof van Cassatie de toepassing van buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht tussen contractspartijen, tenzij aan strikte voorwaarden werd voldaan, zoals het schenden van een algemeen opgelegde verplichting en het veroorzaken van schade die vreemd is aan de contractuele uitvoering. Het nieuwe Boek 6 BW schaft dit samenloopverbod af en biedt de benadeelde een keuzerecht tussen contractuele en buitencontractuele vorderingen [2](#page=2) [3](#page=3). #### 5.1.4 Schuldaansprakelijkheid De basis van schuldaansprakelijkheid is dat de benadeelde moet bewijzen dat hij schade heeft geleden, dat de tegenpartij een fout heeft begaan en toerekeningsvatbaar is, en dat er een oorzakelijk verband bestaat tussen fout en schade [4](#page=4). * **Objectieve component: de fout:** Dit wordt gedefinieerd als elke maatschappelijk onaanvaardbare gedraging, zijnde de overtreding van een wettelijke of reglementaire bepaling en/of de zorgvuldigheidsnorm. De zorgvuldigheidsnorm wordt afgemeten aan een normaal en omzichtig persoon (bonus pater familias). Voorzienbaarheid van schade is hierbij een cruciale factor [4](#page=4). * **Subjectieve component: toereken(ingsvat)baarheid:** De fout moet aan de schadeverwekker verweten kunnen worden; hij moet bewust kunnen zijn van het schadeverwekkende karakter van zijn daden. Boek 6 BW handhaaft dit niet expliciet, maar compenseert dit door gronden voor uitsluiting van aansprakelijkheid [4](#page=4). * **Vermoedens van aansprakelijkheid:** Dit betreft situaties waarin aansprakelijkheid wordt vermoed, zoals bij onoverwinnelijke dwaling, fysieke dwang, noodtoestand, wettig bevel, wettige verdediging, en toestemming tot aantasting van belangen [4](#page=4). #### 5.1.5 Objectieve aansprakelijkheid Objectieve aansprakelijkheid kan worden onderverdeeld in: * **Schuldloze aansprakelijkheid voor eigen niet-toerekenbaar gedrag:** Dit regime, dat voorheen onder art. 1386bis oud BW viel, houdt rekening met de financiële toestand van de schadeverwekker en de schadeleider. De rechter kan oordelen dat geen of een beperkte schadeloosstelling verschuldigd is [5](#page=5). * **Aansprakelijkheid voor eigen (on)rechtmatige daden:** Dit is volledig foutloos en kan betrekking hebben op toegelaten inbreuken op zakelijke rechten, rechtmatige overheidsdaden, en bepaalde gevaarlijke activiteiten. Gevallen hiervan zijn [5](#page=5): * **Burenhinder:** Wanneer hinder de normale ongemakken overschrijdt, is een schadevergoeding verschuldigd zonder dat er een fout vereist is [5](#page=5). * **Onteigening:** De staat neemt privaat eigendom over in het algemeen belang, waarvoor een schadevergoeding moet worden betaald [5](#page=5). * **Onrechtmatige (en wettige) voorlopige hechtenis:** Zelfs indien de hechtenis wettig was, kan schadevergoeding worden toegekend indien de persoon later onschuldig blijkt [6](#page=6). * **Schade door grote werken:** Werken die geen fout begaan, maar toch schade veroorzaken, kunnen leiden tot een schadevergoeding [6](#page=6). * **Risico-aansprakelijkheid:** Dit is volledig foutloos en los van elke fout, toerekenbaarheid of handeling, en is gebaseerd op een band met een risicofactor of schadeverwekkend incident. Voorbeelden zijn [6](#page=6): * **Aansprakelijkheid voor dieren (art. 6.17 BW):** De bewaarder is foutloos aansprakelijk voor schade veroorzaakt door het dier. Bevrijding is enkel mogelijk door te bewijzen dat men niet de bewaarder is [6](#page=6). * **Aansprakelijkheid voor gebrekkige zaken (art. 6.16 BW):** De bewaarder is foutloos aansprakelijk voor schade veroorzaakt door een gebrek in de zaak dat niet de verwachte veiligheid biedt. Kennis van het gebrek is irrelevant [7](#page=7). * **Aansprakelijkheid voor aangestelden (art. 6.14 BW):** De aansteller is foutloos aansprakelijk voor schade veroorzaakt door de aangestelde tijdens en naar aanleiding van de uitoefening van zijn functie. Rechtspersonen zijn foutloos aansprakelijk voor hun bestuursorganen of personeelsleden [7](#page=7). #### 5.1.6 Oorzakelijk verband Het vaststellen van causaal verband is essentieel. De **equivalentieleer** (conditio sine qua non-test) stelt dat een fout de oorzaak is indien de schade zonder de fout niet zou zijn ontstaan. Boek 6 BW voorziet echter in correcties [8](#page=8): * **Reële feitelijke causaliteit (art. 6.18, §1, tweede lid BW):** Corrigeert de strikte CSQN-test bij cumulatieve feiten [8](#page=8). * **Juridische causaliteit (art. 6.18, §2 BW):** Sluit aansprakelijkheid uit indien het verband dermate verwijderd of onvoorzienbaar is dat de toerekening aan de dader kennelijk onredelijk is [8](#page=8). #### 5.1.7 Samenloop van oorzaken en pluraliteit van aansprakelijken Bij een pluraliteit van daders, die voor onderscheiden of hetzelfde feit oorzaak zijn van eenzelfde schade, zijn zij **in solidum** aansprakelijk. Wie een ander aanzet of helpt bij een fout is mede in solidum aansprakelijk [8](#page=8). De fout van het slachtoffer kan de recht op schadevergoeding verminderen. Bij slachtoffers jonger dan 12 jaar wordt het recht op schadeloosstelling niet verminderd. Opzet tot schade door het slachtoffer leidt tot geen recht op schadeloosstelling [8](#page=8). Regresvorderingen onder medeaansprakelijken zijn geregeld, waarbij de betaler regres kan uitoefenen tegen medeaansprakelijken naar rato van hun bijdrage tot de schade [8](#page=8). #### 5.1.8 Schade Schade wordt gedefinieerd als de economische en niet-economische gevolgen van de aantasting van een juridisch beschermd persoonlijk belang. Schade die voortvloeit uit een onrechtmatige gebeurtenis die aan de benadeelde kan worden aangerekend, leidt niet tot schadeloosstelling [10](#page=10) [9](#page=9). Voorwaarden voor een succesvolle vordering zijn: * **Geschonden belang moet rechtmatig zijn** [9](#page=9). * **Schade moet vaststaan** (ook toekomstige schade als het gaat over de normale ontwikkeling van een actueel zekere toestand). Verlies van een kans komt ook in aanmerking [9](#page=9). * **Schade moet persoonlijk zijn** [9](#page=9). Er zijn verschillende soorten vergoedbare schade: * **Zekere schade:** Enkel zekere schade leidt tot schadeloosstelling. Toekomstige schade wordt vergoed indien zij het zekere gevolg is van de actuele aantasting [10](#page=10). * **Patrimoniale schade:** Omvat alle economische gevolgen, zoals verliezen, kosten, winstderving en waardevermindering [10](#page=10). * **Extrapatrimoniale schade:** Omvat niet-economische gevolgen, zoals pijn, leed en psychische aandoeningen. Deze is ook verenigbaar met rechtspersonen [11](#page=11). Schade bij terugslag (bij weerkaatsing) kan de aansprakelijke tegenwerpen zowel de fout van de rechtstreekse benadeelde als andere verweermiddelen die hij aan deze laatste had kunnen tegenwerpen [11](#page=11). #### 5.1.9 Gevolgen van buitencontractuele aansprakelijkheid De aansprakelijke is gehouden tot **integrale schadeloosstelling**. Dit kan via herstel in natura of schadevergoeding, of beide gelijktijdig indien nodig [12](#page=12). * **Herstel in natura:** Slachtoffer/schade in de toestand brengen zoals voorheen [12](#page=12). * **Schadevergoeding:** Dit kan ook een **afschrikwekkend effect** hebben, waarbij de benadeelde kan profiteren van een deel van de netto winst van de dader indien de daad doelbewust en bewust werd gepubliceerd [12](#page=12). De omvang van de schade wordt bepaald op de datum die het tijdstip van de effectieve schadeloosstelling zo dicht mogelijk benadert [13](#page=13). De doelstellingen van schadeloosstelling zijn: * **Patrimoniale schade:** De benadeelde plaatsen in de toestand waarin hij zich zou hebben bevonden indien het feit zich niet had voorgedaan [13](#page=13). * **Extrapatrimoniale schade:** Een billijke en passende vergoeding toekennen [13](#page=13). #### 5.1.10 Rechterlijk bevel of verbod ter voorkoming van schade De rechter kan een bevel of verbod opleggen ter voorkoming van schade bij vaststaande of ernstig dreigende schending van een wettelijke gedragsregel, op vordering van een partij die aantoont hierdoor schade te lijden. Dit is onmogelijk bij objectieve aansprakelijkheid [12](#page=12). ### 5.2 Rechtsmisbruik als beperking van subjectieve rechten Rechtsmisbruik is de uitoefening van een subjectief recht op een wijze die kennelijk de grenzen te buiten gaat van de normale uitoefening daarvan. Dit is een beperking van de uitoefening van subjectieve rechten, naast wettelijke beperkingen en de algemene zorgvuldigheidsnorm [13](#page=13) [14](#page=14). #### 5.2.1 Ontwikkeling en criteria van rechtsmisbruik Traditioneel werd rechtsmisbruik vastgesteld in gevallen waarin een recht werd gebruikt zonder nut voor zichzelf en enkel schade berokkende aan een ander, of wanneer een keuze werd gemaakt die weliswaar gelijk nut had, maar meer last bezorgde aan een ander, of een duidelijke wanverhouding bestond tussen nut en last [14](#page=14). Een mijlpaalarrest van het Hof van Cassatie stelde dat sprake is van rechtsmisbruik wanneer de titularis van een recht dit kennelijk manifest buiten de grenzen uitoefent. Het nieuwe BW omschrijft rechtsmisbruik als het uitoefenen van een recht op een wijze die kennelijk de grenzen van normale uitoefening te buiten gaat [14](#page=14). #### 5.2.2 Sancties bij rechtsmisbruik De sanctie voor rechtsmisbruik bestaat in de matiging van het recht tot zijn normale rechtsuitoefening, onverminderd het herstel van de schade die het misbruik heeft berokkend. In zoverre het recht misbruikt werd, heeft de uitoefening ervan geen rechtsgevolgen. De dader kan ook tot schadevergoeding worden veroordeeld [15](#page=15). ### 5.3 Subjectieve rechten als fundament Subjectieve rechten zijn juridisch bekrachtigde aanspraken en bevoegdheden die een rechtssubject kan uitoefenen om zijn doelstellingen te verwezenlijken. Ze staan tegenover objectief recht en regelen de bevoegdheidsverdeling onder de rechtbanken [16](#page=16). #### 5.3.1 Indeling van subjectieve rechten Subjectieve rechten kunnen worden ingedeeld in: * **Politieke en burgerlijke rechten** [16](#page=16). * **Patrimoniale en extrapatrimoniale rechten:** * **Patrimoniale rechten:** Zijn op geld waardeerbaar en omvatten het vermogen, dat het geheel van bestaande en toekomstige goederen en verbintenissen omvat. Dit omvat onder meer [17](#page=17): * **Zakelijke rechten:** Geven een onmiddellijke heerschappij over een goed zonder tussenkomst van een ander. Er is een **numerus clausus**-beginsel; enkel de wetgever kan zakelijke rechten creëren. Voorbeelden zijn eigendomsrecht, mede-eigendom, zakelijke gebruiksrechten en zakelijke zekerheden [17](#page=17). * **Het eigendomsrecht:** Het belangrijkste zakelijke recht, met rechten van bewaring, gebruik, genot, beheer en beschikking [18](#page=18). * **Bezit:** Feitelijke uitoefening van een recht alsof men de titularis is, met materiële en intentionele bestanddelen. Het heeft bewijs-, beschermende en verkrijgende functies [18](#page=18) [19](#page=19). * **Detentie:** Het goed feitelijk in macht houden, op basis van een rechtshandeling, wettelijke titel of rechterlijke titel [19](#page=19). * **Mede-eigendom:** Verschillende personen zijn mede-eigenaar van hetzelfde goed. Dit kan toevallig, vrijwillig of gedwongen zijn [19](#page=19) [20](#page=20). * **Zakelijke gebruiksrechten:** Zoals **vruchtgebruik**, dat de gebruiker het recht geeft op gebruik en genot van vruchten, terwijl de blote eigenaar het goed onderhoudt [20](#page=20). * **Extrapatrimoniale rechten:** Zijn niet op geld waardeerbaar [16](#page=16). --- Het recht speelt een cruciale rol bij het consolideren, codificeren, verduidelijken en implementeren van sociale, economische en milieu-doelstellingen [33](#page=33). ### 5.1 Duurzame Ontwikkeling: Een Juridisch Kader Duurzame ontwikkeling wordt gedefinieerd als een ontwikkeling die voorziet in de behoeften van de huidige generatie zonder de mogelijkheden voor toekomstige generaties in het gedrang te brengen. Dit concept omvat de integratie van sociale, ecologische en economische dimensies [27](#page=27) [31](#page=31). #### 5.1.1 Internationaal Kader Internationale conferenties, zoals de United Nations Conference on Environment and Development de World Summit on Sustainable Development en de United Nations Conference on Sustainable Development hebben geleid tot 27 basisprincipes en de ontwikkeling van de Sustainable Development Goals (SDG's). De 2030 Agenda for Sustainable Development omvat 17 SDG's met 169 subdoelstellingen, gericht op mensen, de planeet, welvaart en vrede. De overkoepelende doelstellingen van duurzame ontwikkeling zijn de uitroeiing van armoede, het bevorderen van duurzame consumptie- en productiepatronen, en de bescherming van natuurlijke hulpbronnen. Twee sleutelconcepten hierbij zijn 'needs' (behoeften) en 'limitations' (grenzen) [28](#page=28). #### 5.1.2 Federaal Juridisch Kader Artikel 7bis van de Grondwet stelt dat de federale staat, gemeenschappen en gewesten de doelstellingen van duurzame ontwikkeling nastreven in hun beleid, met aandacht voor solidariteit tussen generaties. Dit impliceert zowel negatieve verplichtingen (beleid mag niet in strijd zijn) als positieve verplichtingen (maatregelen ter bevordering) [29](#page=29). De federale beleidsvisie op lange termijn, vastgelegd in een Koninklijk Besluit van 18 juli 2013, bevat 55 doelstellingen verdeeld over vier domeinen: sociale cohesie, aanpassing van de economie aan uitdagingen, bescherming van het leefmilieu, en een verantwoordelijke federale overheid. Voorbeelden van deze doelstellingen zijn het waarborgen van inkomen en toegang tot diensten van algemeen belang, het overheersen van koolstofarme energie, het reduceren van broeikasgasemissies, en het bieden van adequate dienstverlening door de overheid [29](#page=29). Verschillende actoren zijn betrokken op federaal niveau, waaronder het Federaal Instituut voor Duurzame Ontwikkeling, de Interdepartementale Commissie voor Duurzame Ontwikkeling, het Federaal Planbureau, de Federale Raad voor Duurzame Ontwikkeling, en cellen Duurzame Ontwikkeling binnen elke FOD. Federale plannen worden opgesteld in cycli van vijf jaar en beleidsnota's moeten een impacthoofdstuk bevatten. Federale rapporten evalueren de 'stand van zaken' en bieden 'toekomstverkenningen' [30](#page=30). Een belangrijk instrument is de duurzaamheidseffectbeoordeling (RIA), die de potentiële gevolgen van regelgevingsvoorstellen op economie, leefmilieu, sociale aspecten en overheidsdiensten evalueert [31](#page=31). #### 5.1.3 Vlaams Juridisch Kader Het Vlaamse decreet van 18 juli 2008 bevordert duurzame ontwikkeling en legt de nadruk op integratie en synergie tussen sociale, ecologische en economische dimensies. Het Vlaamse beleid is inclusief, gecoördineerd en participatief, met de Vlaamse Regering verantwoordelijk voor de Vlaamse strategie DO, zoals "Visie 2050" [31](#page=31). #### 5.1.4 Juridische Procedures en Duurzame Ontwikkeling De zaak van de Nederlandse milieuorganisatie Urgenda, die succesvol een procedure aanspande tegen de Nederlandse staat om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen, dient als voorbeeld van klimaatgerelateerde rechtszaken. In België heeft de VZW Klimaatzaak een procedure gestart tegen de federale staat en de gewesten, met als doel verdere emissieverminderingen en de implementatie van passende maatregelen om klimaatdoelstellingen te halen. Argumenten in deze zaken omvatten schendingen van mensenrechtenverdragen, de Grondwet, het preventie- en voorzorgsbeginsel, en algemene zorgplichten. Rechters hebben overheden veroordeeld tot het nemen van concrete maatregelen [31](#page=31) [32](#page=32). #### 5.1.5 Duurzaamheid in het Rechtenonderwijs Aan de Universiteit Gent (UGent) is duurzame ontwikkeling een leidend principe en wordt het geïntegreerd in alle opleidingen, met aandacht voor een multiperspectivistische benadering. In de rechtenopleiding is er een basisleerlijn, een specialisatieleerlijn en een mogelijkheid voor eindwerken over dit thema [32](#page=32). ### 5.2 Toepassingen van Recht voor Sociale, Economische en Milieu-Doelstellingen Het recht voorziet in specifieke instrumenten voor de implementatie van diverse duurzaamheidsdoelstellingen: * **Sociale Bescherming:** Implementatie van nationaal toepasbare sociale beschermingssystemen en -maatregelen, waaronder sociale beschermingsvloeren, om armoede te bestrijden en kwetsbaren te dekken tegen 2030 (bv. Socialezekerheidsrecht, Welzijnsrecht) [33](#page=33). * **Gezondheid en Rechten:** Garanderen van universele toegang tot seksuele en reproductieve gezondheidszorg, en het beëindigen van discriminatie tegen vrouwen en meisjes (bv. Medisch recht, Personen- en familierecht, Staatsrecht, Recht en gender) [33](#page=33). * **Arbeidsrechten en Migratie:** Beschermen van arbeidsrechten, bevorderen van veilige werkomgevingen, en mogelijk maken van ordelijke en beheerste migratie (bv. Arbeidsrecht, Migratierecht, Mensenrechten) [33](#page=33). * **Milieubeheer:** Bevorderen van duurzaam bosbeheer, tegengaan van ontbossing en het herstellen van bossen (bv. Omgevingsrecht, Milieurecht, Biodiversiteitsrecht) [33](#page=33). * **Rechtsstaat en Bestuur:** Bevorderen van rechtsregels en gelijke toegang tot het rechtssysteem, en het bestrijden van corruptie (bv. Procesrecht, Internationaal publiekrecht, Strafrecht) [33](#page=33). ### 5.3 Zakelijke Zekerheden en Vorderingsrechten als Instrumenten Hoewel niet direct gekoppeld aan sociale, economische of milieu-doelstellingen in de context van dit hoofdstuk, vormen zakelijke zekerheden en vorderingsrechten fundamentele juridische instrumenten die indirect van belang kunnen zijn voor de financiering en uitvoering van initiatieven op deze gebieden [23](#page=23) [25](#page=25). * **Zakelijke Zekerheden:** Creëren een recht op een specifiek goed tot zekerheid van de terugbetaling van een schuld, waardoor de schuldeiser voorrang krijgt. Voorbeelden zijn voorrechten, hypotheken, pandrechten, eigendomsvoorbehoud en retentierechten. Deze kunnen bijvoorbeeld gebruikt worden om investeringen in duurzame projecten te financieren [23](#page=23) [24](#page=24) [25](#page=25). * **Vorderingsrechten:** Geven recht op de prestatie van een andere persoon (doen, laten, geven) [25](#page=25). ### 5.4 Intellectuele Rechten Intellectuele rechten verlenen tijdelijke en exclusieve exploitatierechten op creaties van de menselijke geest, zoals auteursrecht, octrooien, merken, tekeningen en modellen, kwekersrechten, topografieën van halfgeleide producten en computerprogramma's. Deze kunnen stimulansen bieden voor innovatie op het gebied van bijvoorbeeld groene technologieën of duurzame oplossingen [25](#page=25). ### 5.5 Extrapatrimoniale Rechten Extrapatrimoniale rechten hebben betrekking op niet in geld waardeerbare belangen, zoals persoonlijkheidsrechten (recht op integriteit, naam, afbeelding, privacy) en familierechten (recht op huwelijk, scheiding, samenwoning, afstamming). Hoewel ze niet direct economische of milieu-aspecten bestrijken, zijn ze fundamenteel voor de sociale dimensie van duurzame ontwikkeling, door het waarborgen van menselijke waardigheid en sociale structuren [26](#page=26) [27](#page=27). > **Tip:** Begrijp de wisselwerking tussen de verschillende niveaus (internationaal, federaal, regionaal) en de specifieke juridische instrumenten die gebruikt worden om duurzaamheidsdoelstellingen te realiseren. De klimaatzaken zijn een actueel en belangrijk voorbeeld van hoe het recht ingezet kan worden om beleidsverantwoordelijken tot actie aan te zetten. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Term | Definitie | | Rechtsmisbruik | Het uitoefenen van een subjectief recht op een wijze die kennelijk de grenzen te buiten gaat van de normale uitoefening van dat recht door een zorgvuldig en redelijk persoon in dezelfde omstandigheden. Dit houdt in dat men zijn recht niet mag gebruiken zonder enig nut voor zichzelf en enkel schade berokkent aan een ander, of wanneer de wanverhouding tussen het nut voor zichzelf en de last voor een ander kennelijk te groot is. | | Subjectief recht | Een door het recht bekrachtigde aanspraak of bevoegdheid die een rechtssubject kan uitoefenen op bepaalde zaken of jegens bepaalde personen om zijn doelstellingen te verwezenlijken. Dit staat tegenover objectief recht en omvat bevoegdheden die tot uitoefening komen via de bevoegde rechtbanken. | | Patrimoniale schade | Schade die op geld waardeerbaar is. Schadeloosstelling voor patrimoniale schade beoogt de benadeelde te plaatsen in de financiële toestand waarin hij zich zou hebben bevonden indien het aansprakelijkheidsveroorzakende feit zich niet had voorgedaan. | | Extrapatrimoniale schade | Schade die niet op geld waardeerbaar is. Schadeloosstelling voor extrapatrimoniale schade heeft tot doel de benadeelde een billijke en passende vergoeding toe te kennen voor immateriële schade, zoals leed of aantasting van persoonlijkheid. | | Zorgvuldigheidsnorm | Een algemene norm die vereist dat men zich gedraagt zoals een "goede huisvader" of een voorzichtig en redelijk persoon in vergelijkbare omstandigheden. Het schenden van deze norm kan leiden tot aansprakelijkheid en wordt ook toegepast bij de beoordeling van rechtsmisbruik. | | Marginale toetsingsbevoegdheid | De beperkte bevoegdheid van een rechter om de zorgvuldigheid van het gedrag van de titularis van een subjectief recht te beoordelen. De rechter moet zich terughoudend opstellen en enkel excessen sanctioneren, waarbij de uitoefening van het recht kennelijk de grenzen te buiten gaat. | | Matiging van het recht | De sanctie voor rechtsmisbruik, waarbij de uitoefening van het recht wordt beperkt tot de normale rechtsuitoefening. Dit kan ertoe leiden dat de rechter de houder van het recht de mogelijkheid ontzegt zich erop te beroepen in de gegeven omstandigheden, of dat de uitoefening van het recht geen rechtsgevolgen heeft voor zover het misbruikt werd. | | Schade | De economische en niet-economische gevolgen van de aantasting van een juridisch beschermd persoonlijk belang, zoals vastgelegd in artikel 6.24, eerste lid BW. Dit omvat zowel de directe verliezen als de gederfde winsten en gemaakte kosten. | | Juridisch beschermd belang | Een belang dat door het recht wordt erkend en beschermd, in tegenstelling tot elk feitelijk belang. Niet elk belang komt in aanmerking voor vergoeding; het moet rechtmatig zijn. | | Zekere schade | Schade die met een hoge mate van waarschijnlijkheid zal optreden. Enkel zekere schade leidt tot schadeloosstelling, hoewel toekomstige schade wel vergoedbaar is indien deze het zekere gevolg is van een actuele aantasting van een juridisch beschermd persoonlijk belang. | | Extrapetrimoniale schade | Omvat alle niet-economische gevolgen van een aantasting, waaronder pijn, leed en psychische aandoeningen. Deze schade is verenigbaar met de aard van de rechtspersoon en wordt vaak ingeschat aan de hand van indicatieve tabellen. | | Schade bij terugslag | De situatie waarin de aansprakelijke partij aan de benadeelde de fout van de rechtstreekse benadeelde of andere verweermiddelen kan tegenwerpen die hij aan die laatste had kunnen tegenwerpen, zoals vastgelegd in artikel 6.27, tweede lid BW. | | Integrale schadeloosstelling | De verplichting van degene die aansprakelijk is voor schade om deze volledig te vergoeden, rekening houdend met de concrete toestand van de benadeelde, zoals bepaald in artikel 6.30 BW. Dit kan zowel herstel in natura als schadevergoeding omvatten. | | Herstel in natura | Het terugbrengen van de beschadigde zaak of toestand naar de staat waarin deze zich bevond vóór het schadeverwekkende incident. Dit kan soms niet volledig gerealiseerd worden. | | Duurzame ontwikkeling | De ontwikkeling die voorziet in de behoeften van de huidige generatie zonder daarmee voor toekomstige generaties de mogelijkheden in het gedrang te brengen om ook in hun behoeften te voorzien. Dit concept omvat de integratie van sociale, economische en ecologische dimensies. | | Persoonlijkheidsrechten | Fundamentele rechten die de integriteit en identiteit van een individu beschermen, zoals het recht op fysieke, psychische en morele integriteit, het recht op een naam en het recht op afbeelding. | | Familierechten | Juridische rechten die betrekking hebben op familierelaties, waaronder het recht op huwelijk, echtscheiding, wettelijke samenwoning en het instellen van afstammingsvorderingen. | | Sustainable Development Goals (SDG’s) | Zeventien wereldwijde doelstellingen, aangekondigd in de VN-resolutie 70/1, die gericht zijn op het bereiken van duurzame ontwikkeling op mondiaal niveau, met vijf pijlers: mensen, planeet, welvaart, vrede en partnerschap. | | Federaal juridisch kader | De wetgeving en beleidsinstrumenten op federaal niveau die gericht zijn op het nastreven van duurzame ontwikkeling, met inbegrip van de Grondwet (artikel 7bis) en specifieke wetten en beleidsvisies. | | Negatieve verplichtingen (duurzame ontwikkeling) | Juridische verplichtingen die voorschrijven dat beleid niet in strijd mag zijn met de principes van duurzame ontwikkeling. | | Positieve verplichtingen (duurzame ontwikkeling) | Juridische verplichtingen die vereisen dat er actieve maatregelen worden genomen om duurzame ontwikkeling te bevorderen. | | Federaal Instituut voor Duurzame Ontwikkeling | Het centrale beleidsorgaan op federaal niveau dat verantwoordelijk is voor de coördinatie en implementatie van het beleid inzake duurzame ontwikkeling. | | Duurzame ontwikkelingseffectbeoordeling (RIA) | Een proces dat de potentiële gevolgen van voorontwerpen van wetten en ontwerpen van koninklijke en ministeriële besluiten evalueert op economische, sociale en milieugebonden aspecten, alvorens deze aan de Ministerraad worden voorgelegd. | | Vlaams juridisch kader | De wetgeving en beleidsinstrumenten op Vlaams niveau die gericht zijn op het bevorderen van duurzame ontwikkeling, zoals het decreet van 18 juli 2008 en de langetermijnstrategie "Visie 2050". | | Klimaatzaak | Een juridische procedure, zoals die van VZW Klimaatzaak, waarbij milieuorganisaties en burgers overheden aanklagen wegens het niet naleven van hun verplichtingen om de uitstoot van broeikasgassen te reduceren, vaak gebaseerd op schending van mensenrechten en zorgplichten. | | Preventiebeginsel | Een juridisch principe dat stelt dat maatregelen genomen moeten worden om potentiële schade aan het milieu of de menselijke gezondheid te voorkomen, zelfs bij onzekerheid over de precieze omvang van het risico. | | Subjectieve rechten | Juridisch bekrachtigde aanspraken en bevoegdheden die een rechtssubject kan uitoefenen op bepaalde zaken of jegens bepaalde personen om zijn doelstellingen te verwezenlijken. | | Patrimonium | De juridische algemeenheid die het geheel van bestaande en toekomstige goederen en verbintenissen omvat; elke persoon heeft in principe slechts één vermogen. | | Zakelijke rechten | Rechten die een onmiddellijke heerschappij geven over een bepaald goed of geheel van goederen, zonder de tussenkomst van een andere persoon. | | Numerus clausus-beginsel | Het beginsel dat stelt dat er niet meer zakelijke rechten bestaan dan door de wet expliciet worden opgesomd; enkel de wetgever kan zakelijke rechten creëren. | | Lichamelijke voorwerpen | Voorwerpen die zintuiglijk waarneembaar en meetbaar zijn middels een momentopname, zoals een laptop of een fles water. | | Onlichamelijke voorwerpen | Rechten die niet lichaamlijk waarneembaar zijn en geen stoffelijk bestaan hebben, maar wel op geld waardeerbaar zijn. | | Eigendomsrecht | Het belangrijkste en meest ingrijpende zakelijke recht, waarbij de titularis daden van bewaring kan stellen en het recht heeft op gebruik, genot, beheer en beschikking, behoudens wettelijke beperkingen of rechten van derden. | | Bezit | De feitelijke (schijn)toestand waaraan het recht rechtsgevolgen verbindt, waarbij de bezitter het materiële en intentionele bestanddeel heeft om eigenaar te worden van een goed, ook al is hij dat niet. | | Detentie | Het louter feitelijk in zijn macht houden van een zaak, zonder de intentie om eigenaar te worden, vaak gebaseerd op een rechtshandeling, wettelijke titel of rechterlijke titel. | | Mede-eigendom | Een situatie waarin verschillende personen mede-eigenaar zijn van hetzelfde goed of geheel van goederen, zonder dat elk van hen een exclusief recht op een bepaald gedeelte kan laten gelden. | | Vruchtgebruik | Een zakelijk gebruiksrecht dat de titularis het recht geeft op het gebruik en genot van andermans goed, inclusief de vruchten ervan, met de plicht het goed te onderhouden en het eigendomsrecht van de eigenaar niet te schaden. | | Erfdienstbaarheid | Een last op een onroerend goed (lijdend erf) ten gunste van een ander onroerend goed (heersend erf) voor gebruik en nut, die zichtbaar of onzichtbaar kan zijn en kan voortvloeien uit de wet of menselijk handelen. | | Aansprakelijkheid | Het geheel van regels dat bepaalt in welke gevallen geleden schade moet worden vergoed, wie tot schadeloosstelling moet overgaan en op welke wijze de schade moet worden vergoed. | | Burgerrechtelijke Aansprakelijkheid | De plicht tot herstel van schade die aan een andere burger werd berokkend, in tegenstelling tot strafrechtelijke aansprakelijkheid. | | Buitencontractuele Aansprakelijkheid | Aansprakelijkheid die voortvloeit uit feiten die tot aansprakelijkheid kunnen leiden en die zich hebben voorgedaan na de inwerkingtreding van de wet, zonder dat er een contractuele relatie tussen partijen bestaat. | | Conditio Sine Qua Non-test | Een test om causaal verband vast te stellen, waarbij een fout als oorzaak van de schade wordt beschouwd indien de schade niet zou zijn ontstaan zonder die fout. | | Daden van Beheer | Handelingen die gericht zijn op het verzekeren van de normale toekomstige vruchtdraging van een vermogen, zoals verhuringen tot negen jaar of belegging van gelden. | | Daden van Beschikking | Handelingen die de samenstelling van vermogens wijzigen, waarbij een vermogensbestanddeel voor lange tijd of definitief een vermogen verlaat, zoals verhuringen langer dan negen jaar of het toestaan van een hypotheek. | | Daden van Economisch Beheer | Daden van beschikking die gesteld worden om de normale vruchtdraging van een vermogensbestanddeel te bevorderen, zoals de verkoop van delen van de voorraad van een kleinhandelszaak. | | Enkelvoudige Aansprakelijkheid | Aansprakelijkheid voor eigen daden. | | Erfpachtrecht | Een recht dat de erfpachter het vol gebruik en genot geeft van andermans goed dat onroerend is, voor een minimale termijn van vijftien jaar en maximaal negenennegentig jaar, met de mogelijkheid tot vernieuwing. |

# handelingsonbekwaamheid en de beschermingsmaatregelen ### Kernidee * Handelingsonbekwaamheid beperkt de mogelijkheid om zelfstandig rechtshandelingen te stellen. * Beschermingsmaatregelen bieden rechtszekerheid voor de onbekwame en derden. ### Belangrijkste feiten * Minderjarigen zijn handelingsonbekwaam vanaf de geboorte, tenzij ontvoogd [9](#page=9). * Meerderjarigen kunnen gerechtelijk handelingsonbekwaam verklaard worden [10](#page=10). * De onbekwaamheid werkt in de tijd terug tot aanvang van de procedure [11](#page=11). * Rechtshandelingen gesteld door een handelingsonbekwame zijn in principe relatief nietig [11](#page=11). * Nietigheid wegens benadeling vereist bewijs van nadeel voor de onbekwame [12](#page=12). * Regels inzake bekwaamheid raken de openbare orde [13](#page=13). ### Belangrijkste concepten * **Vertegenwoordiging**: Een aangewezen persoon treedt op voor rekening van de beschermde persoon [9](#page=9). * **Bijstand**: De beschermde persoon kan zelf handelen, maar niet zelfstandig; de bijstandsverlener treedt samen op [9](#page=9). * **Relatieve nietigheid**: Kan enkel gevorderd worden door de beschermde persoon of diens vertegenwoordiger [11](#page=11). * **Absolute nietigheid**: Kan door iedereen en door de rechter ambtshalve gevorderd worden [11](#page=11). * **Nietigheid rechtens**: Volstaat de loutere overtreding van de beschermingsregels [12](#page=12). * **Nietigheid wegens benadeling**: Vereist bewijs dat de rechtshandeling in het nadeel van de onbekwame werd gesteld [12](#page=12). * **Wilsdefficiëntie**: Verstoring van het bewustzijn (feitelijke toestand), anders dan handelingsonbekwaamheid [17](#page=17). * **Wilsgebreken**: Gebreken in de wilsvorming (dwaling, bedrog, geweld, misbruik van omstandigheden) [17](#page=17). ### Gevolgen * Rechtshandelingen die in strijd met de beschermingsregels worden gesteld, kunnen nietig verklaard worden [10](#page=10). * Voor machtigingbehoevende handelingen is publiciteit in het Belgisch Staatsblad vereist [10](#page=10). * Bij minderjarigen is voor nietigverklaring van niet-machtigingbehoevende handelingen bewijs van benadeling vereist [11](#page=11). * Bij meerderjarigen is benadeling enkel vereist voor niet-machtigingbehoevende vermogensrechtelijke handelingen [11](#page=11). ### Mogelijke valkuilen * Verwarring tussen handelingsbekwaamheid en toereken(ingsvat)baarheid [16](#page=16). * Verwarring tussen wilsdefficiëntie en handelingsonbekwaamheid [17](#page=17). --- # Geldigheid en nietigheid van rechtshandelingen ### Kernidee * Een rechtshandeling is geldig indien ze voldoet aan alle wettelijke vereisten voor haar bestaan en uitvoering [17](#page=17). * Nietigheid treedt in wanneer een rechtshandeling niet aan deze vereisten voldoet, waardoor ze geacht wordt nooit te hebben bestaan [20](#page=20). * Nietigheid kan absoluut of relatief zijn, afhankelijk van de geschonden rechtsregel [21](#page=21). ### Sleutelbegrippen * **Wilsgebreken:** Verstoringen in de wilsvorming die leiden tot nietigheid. * Dwaling: Verkeerde voorstelling van een doorslaggevend element [17](#page=17). * Bedrog: Misleiding door opzettelijke kunstgreep [17](#page=17). * Geweld: Onrechtmatige dwang die vrees aanjaagt [17](#page=17). * Misbruik van omstandigheden: Onevenwicht door misbruik van zwakke positie [17](#page=17). * **Inhoud (voorwerp):** De prestatie moet geoorloofd zijn [18](#page=18). * **Oorzaak:** De moverende reden die zinvol is voor de rechtssubject [18](#page=18). * **Dwingend recht:** Regels waarvan niet mag worden afgeweken, ter bescherming van particuliere belangen [18](#page=18). * **Openbare orde:** Regels die het algemeen belang beschermen en de juridische grondslagen van de maatschappij raken [19](#page=19). ### Wettelijke vereisten voor geldigheid * Wilsovereenstemming (bekwame personen, geen wilsgebreken) [17](#page=17). * Bekwaamheid van de handelende personen [17](#page=17). * Geoorloofde inhoud (voorwerp) [18](#page=18). * Geoorloofde beweegredenen (oorzaak) [18](#page=18). * Conformiteit met dwingend recht en openbare orde [18](#page=18). ### Gevolgen van nietigverklaring * Werkt retroactief (ex tunc) en voor de toekomst (ex nunc) [20](#page=20). * De rechtshandeling wordt geacht nooit te hebben bestaan [20](#page=20). * Wederkerige volledige restitutieplicht tussen partijen [20](#page=20). * Gunstregime voor handelingsonbekwamen: enkel restitutie voor verkregen voordeel [20](#page=20). * Nietigheid kan de geldigheid van voortbouwende rechtshandelingen in het gedrang brengen [21](#page=21). ### Onderscheid tussen nietigheden * **Absolute nietigheid:** Bij strijd met openbare orde, ongeldig voorwerp, gebrek aan beweegreden; niet vatbaar voor bevestiging [21](#page=21). * **Relatieve nietigheid:** Bij strijd met dwingend recht, handelingsonbekwaamheid, wilsgebreken; vatbaar voor bevestiging [21](#page=21). - > **Tip:** De rechter kent het recht (jura novit curia), wat betekent dat hij ambtshalve rechtsregels kan opwerpen, zelfs als partijen dit niet doen [19](#page=19) --- # Tegenwerpelijkheid van rechtshandelingen aan derden ### Kernidee * Rechtshandelingen binden in principe enkel de partijen die ze hebben afgesloten [22](#page=22). * Derden worden door rechtshandelingen in beginsel niet geraakt, tenzij de wet dit bepaalt [22](#page=22). * Tegenwerpelijkheid houdt in dat derden een rechtshandeling moeten eerbiedigen of erdoor geraakt worden [21](#page=21). ### Belangrijke feiten * Het beginsel van relativiteit van rechtshandelingen stelt dat enkel partijen gebonden zijn [22](#page=22). * Uitzonderingen op de relativiteit zijn het derdenbeding en de rechtstreekse vordering [22](#page=22). * Sterkmaking is geen uitzondering op de relativiteit, maar een verbintenis van de sterkmaker zelf [22](#page=22). * Een rechtshandeling dringt zich als feit op aan derden en moet door hen gerespecteerd worden [23](#page=23). * Subjectieve goede trouw (kennisnorm) is van belang voor derden [23](#page=23). * Wettelijke vermoedens van instemming ter goeder trouw beschermen derden [23](#page=23). * Rechtshandelingen kunnen feitelijke gegevens vormen die andere rechtsregels voor derden beïnvloeden [24](#page=24). * Diverse publicatievoorschriften zijn bijkomende voorwaarden voor tegenwerpelijkheid [24](#page=24). ### Belangrijke concepten * **Derdenbeding:** Een overeenkomst waarbij een derde, die geen partij is, toch gebonden is of rechten verkrijgt [21](#page=21). * **Rechtstreekse vordering:** Een wettelijke uitzondering die een derde toelaat de nakoming van een verbintenis te vorderen van de schuldenaar van zijn schuldenaar [22](#page=22). * **Sterkmaking:** Een overeenkomst waarbij een partij belooft dat een derde, die niet aanwezig is, zal instemmen met een transactie [22](#page=22). * **Objectieve goede trouw:** Een gedragsnorm die voorschrijft hoe een rechtssubject zich redelijk en zorgvuldig moet gedragen [23](#page=23). * **Subjectieve goede trouw:** De kennis die een persoon heeft of behoort te hebben van de relevante feiten en omstandigheden [23](#page=23). * **Publiciteitsvoorschriften:** Wettelijke vereisten om bepaalde rechtshandelingen kenbaar te maken aan derden [24](#page=24). ### Gevolgen * Derden moeten bestaande rechtshandelingen respecteren en kunnen zich ertegen beroepen [23](#page=23). * Men moet te goeder trouw handelen en een onderzoeksplicht hebben indien omstandigheden daartoe aanleiding geven [23](#page=23). * Rechtshandelingen in de patrimoniale sfeer kunnen invloed hebben op de mogelijkheid van derden om hun eigen verplichtingen na te komen [24](#page=24). * Registratie in centrale registers (CRH, CER, CRT, CRL, CRV) is essentieel voor de tegenwerpelijkheid van bepaalde overeenkomsten [24](#page=24). * Publicatie in het Belgisch Staatsblad is vereist voor bepaalde vonnissen en akten [25](#page=25). * Mededeling per aangetekende brief, betekening van een akte of vonnis, en overschrijving op het bevoegde kantoor van de hypotheekbewaarder zijn vormen van publiciteit [25](#page=25). ### Tip * Nietigheid van een rechtshandeling kan de geldigheid van rechtshandelingen die erop voortbouwen in het gedrang brengen [21](#page=21). * Goede trouw wordt vermoed; ter kwader trouw moet bewezen worden [23](#page=23). --- # vertegenwoordiging bij rechtshandelingen ### Kernidee * Vertegenwoordiging staat een persoon (vertegenwoordiger) toe om rechtshandelingen te verrichten voor rekening van een ander (vertegenwoordigde) met een derde [25](#page=25). * Het doel is om rechtsgevolgen te creëren en deze toe te rekenen aan de vertegenwoordigde of de vertegenwoordiger [28](#page=28). * Nietig als er geen bevoegdheid is, tenzij bekrachtigd of er sprake is van schijnvertegenwoordiging [28](#page=28). ### Belangrijke feiten * Onmiddellijke (volkomen) vertegenwoordiging: optreden in naam én voor rekening van de vertegenwoordigde [26](#page=26). * Middellijke (onvolkomen) vertegenwoordiging (commissaris): optreden in eigen naam, maar voor rekening van de vertegenwoordigde [26](#page=26). * Vertegenwoordigingsbevoegdheid kan voortvloeien uit een rechtshandeling, een gerechtelijke beslissing, de wet of statuten van rechtspersonen [27](#page=27). * Lastgeving is een overeenkomst waarbij de lasthebber rechtshandelingen stelt in naam en voor rekening van de lastgever [27](#page=27). * Voorbeelden van gerechtelijk georganiseerde vertegenwoordiging zijn ontvangstmachtigingen [27](#page=27). * De wet regelt de omvang van de vertegenwoordigingsbevoegdheid, o.a. bij beschermingsstatuten [28](#page=28). * Organieke vertegenwoordiging betreft organen van rechtspersonen die hen vertegenwoordigen [28](#page=28). * Binnen de perken van de bevoegdheid worden rechtsgevolgen toegerekend aan de vertegenwoordigde bij onmiddellijke vertegenwoordiging [29](#page=29). * Buiten de perken van de bevoegdheid worden rechtsgevolgen in principe niet toegerekend aan de vertegenwoordigde [29](#page=29). ### Kernconcepten * Maatschappelijk nut: afzwakking van wilsautonomie noodzakelijk voor juridische/praktische redenen, o.a. bescherming onbekwamen [26](#page=26). * Strikinpersoonlijke rechtshandelingen (bv. huwelijk, testament) kunnen niet via vertegenwoordiging [26](#page=26). * Grondslagen van bevoegdheid: conventioneel, gerechtelijk, wettelijk, organiek [27](#page=27). * Schijnvertegenwoordiging: ondanks onregelmatige vertegenwoordiging toch toerekening van rechtsgevolgen door gewekte schijn [29](#page=29). * Niet-tegenwerpelijkheid interne beperkingen: beperkingen van bevoegdheid van organen zijn niet tegenwerpelijk aan derden te goeder trouw [30](#page=30). * Tegenstrijdige belangen: vertegenwoordiger mag niet optreden als tegenpartij of bij belangenconflict zonder instemming [31](#page=31). ### Gevolgen en uitzonderingen * Bij onregelmatige onmiddellijke vertegenwoordiging is de vertegenwoordigde niet verbonden, tenzij bekrachtiging [29](#page=29). * De "vertrouwensleer" is een uitzondering op de strikte wilsleer, die toerekening van rechtsgevolgen mogelijk maakt bij schijnmandaat [29](#page=29). * Bij overschrijding van interne bevoegdheidsgrenzen door organen zijn de organen aansprakelijk jegens de rechtspersoon [30](#page=30). * Een rechtshandeling met tegenstrijdige belangen is nietig, tenzij uitdrukkelijk of stilzwijgend ingestemd [31](#page=31). - > **Tip:** Het onderscheid tussen onmiddellijke en middellijke vertegenwoordiging is cruciaal voor de toerekening van rechtsgevolgen - > **Voorbeeld:** Een vastgoedmakelaar die optreedt voor een verkoper (onmiddellijke vertegenwoordiging) zal een verkooptransactie direct laten plaatsvinden tussen de verkoper en de koper - Een commissaris die namens een veilinghuis handelt, treedt in eigen naam op, maar de uiteindelijke koper is de opdrachtgever (middellijke vertegenwoordiging) --- # Bewijs en vormen van rechtshandelingen ### Kernidee * Rechtshandelingen kunnen nietig zijn bij belangenconflicten, tenzij de vertegenwoordigde instemt [31](#page=31). * Het beginsel van consensualisme stelt dat de loutere wil volstaat voor de geldigheid van een rechtshandeling [31](#page=31). * Formalisme vereist specifieke wettelijke vormen voor de geldigheid van rechtshandelingen [32](#page=32). ### Belangrijke feiten * Een vertegenwoordiger mag niet optreden als tegenpartij van de vertegenwoordigde of in geval van belangenconflicten [31](#page=31). * Instemming van de vertegenwoordigde kan een rechtshandeling met belangenconflict geldig maken; anderszins is deze nietig [31](#page=31). * Consensualisme betekent vormvrijheid; de wilsovereenstemming is voldoende [31](#page=31). * Formalisme koppelt de geldigheid aan het naleven van wettelijk bepaalde vormvereisten [32](#page=32). * Een authentieke akte wordt opgesteld door een openbare ambtenaar en heeft een sterke bewijswaarde [33](#page=33). * Een onderhandse akte is een door partijen ondertekend geschrift dat rechtsgevolgen beoogt [34](#page=34). * Een akte is een ondertekend geschrift opgesteld met het doel een rechtshandeling te bewijzen [33](#page=33). * Vormen kunnen vereist zijn voor geldigheid, bewijslevering, tegenwerpelijkheid aan derden, of consumentenbescherming [35](#page=35). ### Belangrijke concepten * **Belangenconflict**: Situatie waarbij de vertegenwoordiger tegengestelde belangen heeft ten opzichte van de vertegenwoordigde [31](#page=31). * **Consensualisme**: Principe dat de loutere wilsovereenstemming volstaat voor het tot stand komen van een rechtshandeling [31](#page=31). * **Formalisme**: Principe dat de geldigheid van een rechtshandeling afhankelijk is van het naleven van specifieke vormvereisten [32](#page=32). * **Uitdrukkelijke wilsuiting**: Wil die expliciet wordt geuit, bijvoorbeeld door gesproken of geschreven woorden of een handtekening [32](#page=32). * **Stilzwijgende wilsuiting**: Wil die wordt afgeleid uit handelingen, of uitzonderlijk uit louter zwijgen, dat geïnterpreteerd kan worden als toestemming [32](#page=32). * **Authentieke akte**: Schriftelijk bewijsstuk opgesteld door een notaris of andere bevoegde ambtenaar, met sterke bewijskracht [33](#page=33). * **Onderhandse akte**: Door partijen ondertekend geschrift dat geen authentieke akte is, met eigen vormvereisten voor bewijs [34](#page=34). * **Vaste datum**: Datum van een onderhandse akte die tegenwerpelijk is aan derden, verkregen door registratie of andere wettelijke middelen [34](#page=34). * **Geldigheidsvereiste**: Vorm die noodzakelijk is voor de geldigheid van de rechtshandeling zelf [35](#page=35). * **Bewijsfunctie**: Vorm die dient om het bestaan en de inhoud van een rechtshandeling te bewijzen [35](#page=35). * **Tegenwerpelijkheidsvereiste**: Vorm die vereist is om de rechtshandeling inroepbaar te maken ten aanzien van derden [36](#page=36). * **Consumentenbescherming**: Vormvereisten ter bescherming van consumenten bij bepaalde rechtshandelingen [36](#page=36). ### Gevolgen * Niet-naleving van vormvereisten voor geldigheid leidt tot nietigheid van de rechtshandeling [35](#page=35). * Een authentieke akte biedt voordelen zoals uitvoerbare kracht, maar brengt kosten met zich mee [33](#page=33). --- # Gevolgen van buitencontractuele aansprakelijkheid en rechtsmisbruik ### Kernidee * Buitencontractuele aansprakelijkheid beoogt herstel van geleden schade door fout, wanprestatie of risico, met integrale schadeloosstelling als doel [49](#page=49). * Rechtsmisbruik sanctioneert de kennelijk grensoverschrijdende uitoefening van een subjectief recht [51](#page=51). ### Gevolgen van buitencontractuele aansprakelijkheid #### Integrale schadeloosstelling * De aansprakelijke partij is gehouden tot integrale schadeloosstelling van de geleden schade [49](#page=49). * Dit herstel houdt rekening met de concrete toestand van de benadeelde [49](#page=49). * Schadeloosstelling kan bestaan uit herstel in natura of schadevergoeding [49](#page=49). * Beide wijzen van schadeloosstelling kunnen gelijktijdig worden toegepast indien nodig [49](#page=49). * De omvang van de schade wordt bepaald op de datum die het tijdstip van effectieve schadeloosstelling zo dicht mogelijk benadert [50](#page=50). #### Doelstellingen van schadeloosstelling * Voor patrimoniale schade: de benadeelde plaatsen in de toestand waarin hij zich zou hebben bevonden zonder het schadetoebrengende feit [50](#page=50). * Voor extrapatrimoniale schade: de benadeelde een billijke en passende vergoeding toekennen [50](#page=50). #### Afschrikwekkende werking * Bepaalde vormen van aansprakelijkheid, zoals bij roddelbladen, kunnen een afschrikwekkende werking hebben door het bevoegdelijk profiteren van netto winst [50](#page=50). ### Rechtsmisbruik #### Criteria voor rechtsmisbruik * Traditioneel: uitoefenen van recht zonder nut voor zichzelf en enkel schade brengend voor een ander [51](#page=51). * Traditioneel: kiezen voor een optie met gelijk nut maar meer last voor een ander [51](#page=51). * Traditioneel: wanverhouding tussen eigen nut en last voor een ander (bv. 3cm schending eisen, garage afbreken) [51](#page=51). * Hof van Cassatie: kennelijk de grenzen te buiten gaan van de normale rechtsuitoefening [51](#page=51). * Wettelijk: uitoefening die kennelijk de grenzen te buiten gaat van een zorgvuldig en redelijk persoon [51](#page=51). * Manifest afwijken van het gedrag van een goede huisvader [51](#page=51). #### Sancties voor rechtsmisbruik * Matiging van het recht tot zijn normale rechtsuitoefening [52](#page=52). * Geen rechtsgevolgen voor het misbruikte deel van het recht [52](#page=52). * De rechter kan de mogelijkheid ontzeggen om zich op het recht te beroepen [52](#page=52). * Veroordeling tot schadevergoeding voor de geleden schade [52](#page=52). * Casus: opeisen van alimentatie na pensionering door ex-echtgenoot kan rechtsmisbruik zijn, met als sanctie het verval van het recht op inning [52](#page=52). --- # Internationaal en federaal juridisch kader voor duurzame ontwikkeling ### Kernidee * Duurzame ontwikkeling voorziet in huidige behoeften zonder toekomstige generaties te compromitteren [1](#page=1). * Centraal staan de concepten "behoeften" (needs) en "grenzen" (limitations) [2](#page=2). ### Internationaal kader * **Rio de Janeiro:** United Nations Conference on Environment and Development (UNCED) formuleerde 27 basisprincipes en Agenda 21 [1](#page=1). * **Johannesburg:** World Summit on Sustainable Development (WSSD) legde meer nadruk op economische en sociale ontwikkeling [1](#page=1) . * **Rio de Janeiro+20:** United Nations Conference on Sustainable Development (UNCSD) herbevestigde Agenda 21 en kondigde SDG's aan [1](#page=1) . * **Agenda 2030:** Resolutie nr. 70/1 bevat 17 Sustainable Development Goals (SDG's) met 5 pijlers (people, planet, prosperity, peace, partnership) en 169 subdoelstellingen [1](#page=1) . * **Overkoepelende doelstellingen:** Uitroeiing van armoede, wijziging van niet-duurzame consumptie/productiepatronen, bescherming natuurlijke hulpbronnen [3](#page=3). ### Federaal juridisch kader * **Artikel 7bis Grondwet:** Federaal, gemeenschappen en gewesten streven duurzame ontwikkeling na in sociale, economische en milieuaspecten, met rekening houding van intergenerationele solidariteit [1](#page=1). * **Verplichtingen:** Negatieve (beleid niet in strijd met DO) en positieve (maatregelen ter bevordering van DO) [2](#page=2). * **Federale Beleidsvisie op lange termijn:** KB 18 juli 2013 met 55 doelstellingen in vier domeinen (sociale cohesie, economie, leefmilieu, federale overheid) [1](#page=1). * **Actoren op federaal niveau:** Federaal Instituut voor DO, Interdepartementale Commissie voor DO, Federaal Planbureau, Federale Raad voor DO, Cellen DO van elke FOD [1](#page=1). ### Federale plannen en rapporten * **Federale plannen:** In cycli van vijf jaar, opgesteld na advies en goedgekeurd door de Ministerraad [3](#page=3). * **Federale beleidsnota's:** Moeten een impacthoofdstuk bevatten [3](#page=3). * **Federale rapporten:** Bestaan uit "stand van zaken en evaluatie" en "toekomstverkenning" [4](#page=4). * **Evaluatie stand van zaken:** 51 indicatoren, waarvan 26 met cijferdoel; 6 doelen bereikt, 10 in goede richting, 3 in verkeerde richting, 12 neutraal [5](#page=5). ### Duurzame ontwikkelingseffectbeoordeling * **Regelgevingsimpacten (RIA):** Evaluatie van potentiële gevolgen van voorontwerpen van wetten en ontwerpen van KB's/MB's op economie, leefmilieu, sociale aspecten en overheidsdiensten [1](#page=1). * **Impactanalyse:** Gebeurt via een standaardformulier dat aan het dossier wordt toegevoegd [1](#page=1). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Handelingsonbekwaamheid | De juridische toestand waarin een persoon niet zelfstandig rechtshandelingen mag stellen, omdat zijn wilsvorming of beoordelingsvermogen onvoldoende is. Dit kan voortvloeien uit minderjarigheid of een rechterlijke verklaring. | | Vertegenwoordiging | Een systeem waarbij een aangewezen persoon (de vertegenwoordiger) namens een beschermde persoon (de vertegenwoordigde) rechtshandelingen verricht. De beschermde persoon kan hierbij niet zelfstandig optreden. | | Bijstand | Een beschermingsmaatregel waarbij de beschermde persoon samen met een bijstandsverlener optreedt. De beschermde persoon kan zelf handelen, maar niet zonder de toestemming van de bijstandsverlener. | | Wettige vertegenwoordiging | Vertegenwoordiging die door de wet is bepaald, zoals de ouders die wettige vertegenwoordigers zijn van niet-ontvoogde minderjarigen. | | Rechterlijke vertegenwoordiging | Vertegenwoordiging die door een rechter wordt aangewezen, bijvoorbeeld een voogd of bewindvoerder voor een handelingsonbekwaam verklaarde persoon. | | Conventionele vertegenwoordiging | Vertegenwoordiging die voortvloeit uit een overeenkomst, zoals een zorgvolmacht. | | Niettigverklaring | De juridische procedure waarbij een rechtshandeling ongeldig wordt verklaard omdat deze is gesteld in strijd met beschermingsstatuten, zoals die voor handelingsonbekwamen. | | Relatieve nietigheid | Een vorm van nietigheid die enkel kan worden ingeroepen door de beschermde persoon of diens vertegenwoordiger. Dit is van toepassing bij schending van regels inzake handelingsbekwaamheid. | | Absolute nietigheid | Een vorm van nietigheid die door elke belanghebbende kan worden ingeroepen en die de rechter ambtshalve moet uitspreken. Dit is van toepassing bij schending van regels inzake rechtsbekwaamheid. | | Nietigheid wegens benadeling | Een nietigheidsgrond die vereist dat bewezen wordt dat de rechtshandeling nadelig was voor de handelingsonbekwame. Dit is van toepassing bij bepaalde rechtshandelingen van minderjarigen en meerderjarigen. | | Intrinsieke benadeling | Benadeling die voortvloeit uit de rechtshandeling zelf, doordat de prestaties onevenwichtig zijn. | | Extrinsieke benadeling | Benadeling die ontstaat in het licht van de vermogenstoestand van de betrokkene, ook al is de rechtshandeling op zich niet nadelig. | | Wilsdeficiëntie | Een verstoring van het bewustzijn of wilsonvermogen, die onderscheiden moet worden van handelings(on)bekwaamheid. | | Wilsgebreken | Situaties waarin de wil van een partij gebrekkig is gevormd, zoals bij dwaling, bedrog, geweld of misbruik van omstandigheden. | | Dwaling | Een verkeerde voorstelling van een doorslaggevend element dat een partij ertoe brengt een rechtshandeling te stellen die ze anders niet zou hebben gesteld, indien ze de juiste toedracht van zaken had gekend. | | Bedrog | Het misleiden van een partij door een opzettelijk aangewende kunstgreep van de wederpartij. | | Geweld | Onrechtmatige dwang, zowel fysiek als moreel, die doet vrezen voor een aanzienlijke aantasting van de fysieke of morele integriteit of het vermogen van een partij of haar naasten. | | Misbruik van omstandigheden | Een kennelijk onevenwicht tussen de prestaties als gevolg van misbruik door de ene partij van de omstandigheden verbonden aan de zwakke positie van de andere. | | Dwingend recht | Rechtsregels waarvan niet rechtsgeldig kan worden afgeweken, vaak ter bescherming van particuliere belangen van een partij die de wet als zwakker beschouwt. | | Openbare orde | Rechtsregels die een algemeen belang beschermen, de essentiële belangen van de staat of gemeenschap raken, of de juridische grondslagen waarop de maatschappij berust bepalen. | | Bevestiging | Het volledig uitvoeren van een rechtshandeling die vatbaar is voor nietigverklaring, wat mogelijk is bij relatieve nietigheid om de nietigheid te "indekken". | | Ex tunc | Een gevolg dat terugwerkt tot het moment van het stellen van de rechtshandeling, waardoor de rechtshandeling geacht wordt nooit te hebben bestaan. | | Tegenwerpelijkheid | Het principe dat rechtshandelingen, hoewel primair tussen partijen, ook gevolgen kunnen hebben voor of gerespecteerd moeten worden door derden die geen directe partij zijn bij de rechtshandeling. | | Beginselen van relativiteit van rechtshandelingen | Het principe dat rechtshandelingen in principe alleen verbintenissen doen ontstaan tussen de partijen die de rechtshandeling hebben aangegaan; derden zijn hierdoor in beginsel niet gebonden. | | Derdenbeding | Een overeenkomst waarbij een derde, die geen partij is bij de overeenkomst, toch rechten kan ontlenen aan die overeenkomst, zonder zelf gebonden te zijn. | | Rechtstreekse vordering | Een wettelijk bepaalde uitzondering op het beginsel van relativiteit van overeenkomsten, waarbij een derde het recht heeft om rechtstreeks een vordering in te stellen tegen de schuldenaar van zijn eigen schuldenaar. | | Sterkmaking | Een overeenkomst waarbij een partij zich ertoe verbindt dat een derde, die geen partij is bij de overeenkomst, een bepaalde handeling zal verrichten of een bepaalde verbintenis zal aangaan; indien de derde dit niet doet, draait de sterkmaker ervoor op. | | Objectieve goede trouw | Een gedragsnorm die voorschrijft hoe een redelijk en zorgvuldig persoon zich zou moeten gedragen in het rechtsverkeer, ongeacht specifieke kennis van de omstandigheden. | | Subjectieve goede trouw | De feitelijke kennis of behoren te weten van een persoon met betrekking tot de rechtmatigheid van zijn gedrag of een bepaalde situatie; het is een kennisnorm. | | Publiciteitsvoorschriften | Wettelijke regels die bepalen hoe bepaalde rechtshandelingen kenbaar gemaakt moeten worden aan derden, bijvoorbeeld door registratie in een openbaar register of publicatie in het Staatsblad, om tegenwerpelijkheid te bewerkstelligen. | | Patrimoniale rechtshandelingen | Rechtshandelingen die betrekking hebben op het vermogen van een persoon, zoals overeenkomsten die financiële verplichtingen of rechten creëren. | | Extrapatrimoniale rechtshandelingen | Rechtshandelingen die geen directe financiële gevolgen hebben voor het vermogen, maar wel invloed kunnen hebben op de persoonlijke of familiale sfeer, zoals het huwelijk. | | Registratie in een centraal register | Het inschrijven van bepaalde akten of verklaringen in een openbaar register, beheerd door bijvoorbeeld het notariaat, om deze kenbaar te maken aan derden en zo tegenwerpelijkheid te verzekeren. | | Publicatie in het Belgisch Staatsblad | Het bekendmaken van bepaalde juridische informatie, zoals vonnissen of uittreksels van akten, in het officiële publicatieblad van de Belgische overheid om derden te informeren. | | Vertegenwoordiger | Een persoon die gemachtigd is om namens een ander rechtshandelingen te verrichten. | | Vertegenwoordigde | De persoon voor wiens rekening rechtshandelingen worden verricht door een vertegenwoordiger. | | Belangenconflict | Een situatie waarin de belangen van de vertegenwoordiger strijdig zijn met de belangen van de vertegenwoordigde, waardoor loyaliteit aan beide partijen moeilijk is. | | Nietigheid | De juridische status van een rechtshandeling die ongeldig is en geen rechtsgevolgen heeft. | | Consensualisme | Het principe dat de loutere wil van partijen, ongeacht de vorm waarin deze wordt geuit, volstaat voor de totstandkoming van een rechtshandeling. | | Vormvrijheid | Het principe dat rechtshandelingen in beginsel geen specifieke vorm vereisen om geldig te zijn. | | Formalisme | Het principe dat de geldigheid van bepaalde rechtshandelingen afhankelijk is van het naleven van door de wetgever voorgeschreven vormvereisten. | | Authentieke akte | Een geschrift opgesteld door een openbare of ministeriële ambtenaar, dat een sterke bewijswaarde heeft en uitvoerbare kracht kan verlenen. | | Onderhandse akte | Een geschrift dat rechtsgevolgen beoogt en door de partij(en) is ondertekend, maar niet door een openbare ambtenaar is opgesteld. | | Uitvoerbare kracht | De mogelijkheid om de inhoud van een akte gedwongen ten uitvoer te leggen, bijvoorbeeld via een gerechtelijke procedure. | | Buitencontractuele aansprakelijkheid | Een rechtsgebied dat de regels omvat die bepalen in welke gevallen geleden schade moet worden vergoed, wie tot schadeloosstelling moet overgaan en op welke wijze de schade moet worden vergoed, ook wanneer er geen contractuele relatie tussen de partijen bestaat. | | Rechtsmisbruik | Het uitoefenen van een subjectief recht op een wijze die kennelijk de grenzen van de normale uitoefening van dat recht te buiten gaat, zoals een voorzichtig en redelijk persoon in dezelfde omstandigheden geplaatst zou doen. | | Schuldaansprakelijkheid | Een vorm van aansprakelijkheid waarbij de schadeveroorzaker, indien hij toerekeningsvatbaar is en een fout heeft begaan, in beginsel gehouden is de geleden schade te vergoeden. | | Objectieve aansprakelijkheid | Een vorm van aansprakelijkheid die iemand verplicht schade te vergoeden, ook al heeft hij deze niet door een foutieve gedraging veroorzaakt of helemaal niet veroorzaakt; dit wordt ook wel foutloze aansprakelijkheid genoemd. | | Zorgvuldigheidsnorm | Een abstract referentiecriterium dat inhoudt dat men zich moet gedragen als een normaal en omzichtig persoon die in dezelfde omstandigheden verkeert, waarbij de voorzienbaarheid van de schade een bepalende factor is. | | Toerekeningsvatbaarheid (schuldbekwaamheid) | Het vermogen van een persoon om zich bewust te zijn van het schadeverwekkende karakter van zijn daden en de draagwijdte ervan te beseffen, waardoor de fout aan de schadeverwekker verweten kan worden. | | Patrimoniale schade | De economische gevolgen van de aantasting van een juridisch beschermd persoonlijk belang, waaronder verliezen, kosten, winstderving en waardevermindering vallen. | | Extrapetrimoniale schade | De niet-economische gevolgen van de aantasting van een juridisch beschermd persoonlijk belang, waaronder pijn, leed en psychische aandoeningen, die vergoedbaar zijn voor rechtspersonen voor zover verenigbaar met hun aard. | | Integrale schadeloosstelling | De verplichting van degene die aansprakelijk is voor schade om deze volledig te herstellen, rekening houdend met de concrete toestand waarin de benadeelde zich bevindt, hetzij door herstel in natura, hetzij door schadevergoeding, of een combinatie van beide. | | Herstel in natura | Het terugbrengen van de benadeelde of de schade in de toestand waarin deze zich bevonden zou hebben indien het schadeveroorzakende feit zich niet had voorgedaan, bijvoorbeeld door een defect te repareren. | | Schadevergoeding | Een financiële compensatie die wordt toegekend aan de benadeelde partij om de geleden schade te herstellen, zowel op patrimoniaal als op extrapetrimoniaal vlak. | | Wettig bevel | Een handeling die wordt uitgevoerd op basis van een door de overheid verstrekt bevel, en die, indien het bevel onrechtmatig was, kan leiden tot aansprakelijkheid voor de schade die hierdoor is veroorzaakt. | | Term | Definitie | | Duurzame ontwikkeling | De ontwikkeling die voorziet in de behoeften van de huidige generatie zonder daarmee voor toekomstige generaties de mogelijkheden in het gedrang te brengen om ook in hun behoeften te voorzien. Dit concept omvat de integratie van sociale, economische en ecologische dimensies. | | Internationaal kader voor duurzame ontwikkeling | Verwijst naar de internationale conferenties en resoluties die de principes en doelstellingen van duurzame ontwikkeling hebben vastgelegd, zoals de United Nations Conference on Environment and Development (1992) met Agenda 21, de World Summit on Sustainable Development (2002), en de 2030 Agenda for Sustainable Development met de 17 Sustainable Development Goals (SDG's). | | Federaal juridisch kader voor duurzame ontwikkeling | Het juridische raamwerk op federaal niveau dat de doelstellingen van duurzame ontwikkeling nastreeft in sociale, economische en milieugebonden aspecten, met aandacht voor intergenerationele solidariteit. Dit wordt onder meer vastgelegd in Artikel 7bis van de Grondwet en de Wet van 5 mei 1997. | | Sustainable Development Goals (SDG's) | Zeventien wereldwijde doelstellingen, aangekondigd in de 2030 Agenda for Sustainable Development, die gericht zijn op het aanpakken van mondiale uitdagingen op het gebied van duurzame ontwikkeling. Ze omvatten vijf pijlers: people, planet, prosperity, peace en partnership, met 169 subdoelstellingen. | | Negatieve verplichtingen inzake duurzame ontwikkeling | Verplichtingen die stellen dat beleid niet in strijd mag zijn met de principes van duurzame ontwikkeling. Dit betekent dat bestaande of nieuwe maatregelen geen negatieve impact mogen hebben op de sociale, economische of milieudimensies van duurzaamheid. | | Positieve verplichtingen inzake duurzame ontwikkeling | Verplichtingen die vereisen dat er actief maatregelen worden genomen om duurzame ontwikkeling te bevorderen. Dit houdt in dat de overheid proactief beleid moet ontwikkelen en implementeren dat bijdraagt aan de realisatie van duurzaamheidsdoelstellingen. | | Federale Beleidsvisie op lange termijn | Een strategisch document dat de federale doelstellingen en indicatoren voor duurzame ontwikkeling uiteenzet, gericht op het creëren van een maatschappij die sociale cohesie bevordert, de economie aanpast aan uitdagingen, het leefmilieu beschermt en ondersteund wordt door een verantwoordelijke federale overheid. | | Duurzame ontwikkelingseffectbeoordeling (RIA) | Een proces waarbij de potentiële gevolgen van voorontwerpen van wetten en ontwerpen van koninklijke en ministeriële besluiten worden geëvalueerd op economische, milieugerelateerde en sociale aspecten, evenals op overheidsdiensten, alvorens deze aan de Ministerraad worden voorgelegd. | | Rechtsbekwaamheid | De bevoegdheid om titularis te zijn van rechten en plichten; dit wordt ook wel genotsbekwaamheid genoemd en vormt de passieve component van bekwaamheid. De rechtsbekwaamheid is verbonden aan de unieke staat van een persoon en kan evolueren. | | Handelingsbekwaamheid | De bevoegdheid om de rechten en plichten waarvan men titularis is zelf en zelfstandig uit te oefenen; dit is de actieve component van bekwaamheid. Iemand die volledig handelingsbekwaam is, kan rechten zelf en zelfstandig uitvoeren. | | Algemene handelingsonbekwaamheid | Een situatie waarin een persoon in geen enkel geval zelfstandig in het rechtsverkeer kan optreden. Dit is de regel voor niet-ontvoogde minderjarigen en een uitzondering voor beschermde meerderjarigen. | | Gedeeltelijke handelingsonbekwaamheid | Een situatie waarin iemand enkel onbekwaam is voor specifieke rechtshandelingen waarvoor de wet of de rechter de handelingsbekwaamheid uitdrukkelijk heeft ingeperkt of uitgeschakeld. Dit is het principe voor meerderjarige onbekwamen. | | Zorgvolmacht | Een vorm van buitengerechtelijke bescherming voor meerderjarigen, waarbij men zelf een lastgeving regelt om de eigen belangen waar te nemen wanneer men daartoe niet meer in staat is. Dit is een vorm van vertegenwoordiging die men zelf regelt. | | Vrederechterlijke bescherming | Een vorm van rechterlijke bescherming voor meerderjarigen, waarbij de vrederechter een bewindvoerder aanstelt die bevoegd is voor de goederen en/of de persoon van de beschermde meerderjarige. Dit kan gepaard gaan met een bewind. | | Nietigverklaring | Het ongeldig verklaren van een rechtshandeling die is gesteld met miskenning van de bijzondere beschermingsstatuten. Dit kan gevorderd worden door de beschermde persoon of diens vertegenwoordiger. | | Onmiddellijke vertegenwoordiging | Een vorm van vertegenwoordiging waarbij de vertegenwoordiger optreedt in naam én voor rekening van de vertegenwoordigde. De rechtshandelingen die de vertegenwoordiger verricht, hebben rechtstreeks rechtsgevolgen voor de vertegenwoordigde ten opzichte van de derde partij. | | Middellijke vertegenwoordiging | Een vorm van vertegenwoordiging, ook wel commissiehandel genoemd, waarbij de vertegenwoordiger optreedt in eigen naam, maar wel voor rekening van de vertegenwoordigde. De rechtshandelingen creëren in eerste instantie rechtsgevolgen tussen de vertegenwoordiger en de derde, waarna deze intern worden doorgeschoven naar de vertegenwoordigde. | | Lastgeving | Een overeenkomst waarbij de lasthebber zich ertoe verbindt om rechtshandelingen te stellen in naam en voor rekening van de lastgever. Dit is een veelvoorkomende grondslag voor vertegenwoordigingsbevoegdheid, waarbij de lasthebber handelt binnen de door de lastgever bepaalde grenzen. | | Organieke vertegenwoordiging | De vertegenwoordiging die voortvloeit uit de hoedanigheid van orgaan van een rechtspersoon. De organen, zoals bestuurders, treden op namens de rechtspersoon en hun bevoegdheden worden zowel door de wet als door de statuten van de rechtspersoon geregeld. | | Schijnvertegenwoordiging | Een uitzondering op de algemene regel dat er geen rechtsgevolgen worden toegerekend bij het ontbreken van vertegenwoordigingsbevoegdheid. Indien de vertegenwoordigde bij derden de rechtmatige schijn heeft gewekt dat de vertegenwoordiging regelmatig was, kunnen de rechtsgevolgen toch aan de vertegenwoordigde worden toegerekend. | | Niet-tegenwerpelijkheid van interne beperkingen | Een principe waarbij interne beperkingen van de wettelijke vertegenwoordigingsbevoegdheid van organen van rechtspersonen (zoals NV, BV, VZW) niet tegenwerpelijk zijn aan derden te goeder trouw. De rechtspersoon blijft gebonden, ook al heeft het orgaan de interne bevoegdheidsgrenzen overschreden. | | Publiekrechtelijke rechtspersoon | Een rechtspersoon die is opgericht bij of krachtens de wet en die publieke taken uitvoert, zoals de staat, gewesten, gemeenschappen of gemeenten. | | Privaatrechtelijke rechtspersoon | Een rechtspersoon die is opgericht door particulieren en die zich richt op het nastreven van een belangeloos of winstgevend doel, zoals verenigingen, stichtingen of vennootschappen. | | Vereniging zonder winstoogmerk (VZW) | Een privaatrechtelijke rechtspersoon die een belangeloos doel nastreeft. Hoewel winst maken is toegestaan, is deze winst niet bedoeld voor de leden, maar kan deze worden aangewend voor het realiseren van het doel van de vereniging. | | Private stichting | Een privaatrechtelijke rechtspersoon die bestaat uit een afgescheiden vermogen dat wordt ingezet ter verwezenlijking van een bepaald belangeloos doel. Het belangrijkste verschil met een VZW is dat een private stichting geen leden heeft. | | Stichting van openbaar nut (SON) | Een privaatrechtelijke rechtspersoon met een afgescheiden vermogen, gericht op de verwezenlijking van een werk van filantropische, levensbeschouwelijke, religieuze, wetenschappelijke, artistieke, pedagogische of culturele aard. | | Vennootschap | Een privaatrechtelijke rechtspersoon die gericht is op het maken van winst om deze vervolgens aan de deelnemers uit te keren. Vennootschappen kunnen verschillende vormen aannemen, met of zonder beperkte aansprakelijkheid. | | Vennootschap onder firma (VOF) | Een vennootschap waarbij de vennoten onbeperkt en hoofdelijk aansprakelijk zijn voor de schulden van de vennootschap. Dit betekent dat elke vennoot voor het volledige bedrag van de schuld kan worden aangesproken. | | Besloten vennootschap (BV) | De basisvorm voor vennootschappen met beperkte aansprakelijkheid. Deze vorm kan ook voor grotere structuren worden gebruikt en is de meest voorkomende vorm voor entiteiten met beperkte aansprakelijkheid. | | Naamloze vennootschap (NV) | De meest geavanceerde vennootschapsvorm, waarbij de identiteit van de aandeelhouders minder belangrijk is dan de kapitaalverstrekking en de vrije overdraagbaarheid van aandelen. Er is een aanzienlijk startkapitaal vereist. | | Coöperatieve vennootschap (CV) | Een vennootschap met een alternatieve bedrijfsvoering, die naast klassieke winstverdeling ook voordeelverstrekking aan de deelnemers beoogt. Deze vennootschap heeft beperkte aansprakelijkheid. | | Rechtspersoonlijkheid | Het vermogen om zelfstandig rechten en plichten te hebben en hierover te kunnen beschikken, zoals het aangaan van contracten of het voeren van rechtsgedingen. Dit ontstaat bij de oprichting van een rechtspersoon. | | Rechtsbekwaamheid (genotsbekwaamheid) | De bevoegdheid om titularis te zijn van rechten en plichten. Dit is de passieve component van bekwaamheid en is verbonden aan de unieke staat van een persoon. |