Environmental Economics

# Contexte géographique et climatique de l'Équateur L'Équateur, pays d'Amérique du Sud, présente une diversité géographique et climatique remarquable due à sa position équatoriale et à son relief marqué, particulièrement les Andes, ce qui influence sa biodiversité et ses ressources naturelles [1](#page=1) [2](#page=2). ### 1.1 Repères généraux sur l'Équateur L'Équateur compte environ 18 millions d'habitants, avec Quito comme capitale et deuxième ville la plus peuplée après Guayaquil. Son PIB par habitant s'élève à environ 6 600 dollars américains, ce qui est inférieur à la moyenne sud-américaine d'environ 11 500 dollars américains. L'Indice de Développement Humain (IDH) est de 0,765, proche de la moyenne sud-américaine de 0,762. L'IDH prend en compte le PIB par habitant, la scolarisation et l'espérance de vie. L'Équateur est un pays à revenu intermédiaire, dépendant de ses ressources naturelles [1](#page=1). > **Tip:** Comprendre la dépendance de l'Équateur aux ressources naturelles est crucial pour analyser les conflits socio-environnementaux, comme celui lié à la mine Mirador [1](#page=1). ### 1.2 Les climats en Amérique du Sud et en Équateur L'Amérique du Sud se caractérise par une grande diversité climatique, incluant les climats équatorial, tropical, montagnard, de savane, désertique, froid, ainsi que des zones d'étagement dans les Andes. L'Équateur, en raison de sa position dans la zone intertropicale et de son relief andin élevé, possède plusieurs climats distincts [1](#page=1) [2](#page=2). #### 1.2.1 Climat équatorial Ce climat se retrouve dans la partie orientale de l'Équateur, en Amazonie. Il est caractérisé par des températures chaudes toute l'année, des pluies abondantes et très régulières, ainsi qu'une forte humidité. Cette combinaison favorise une forêt dense et une biodiversité exceptionnelle. Les sols y sont fragiles et sensibles à la déforestation, un aspect important dans le contexte des conflits miniers [1](#page=1). > **Idée clé:** La mine Mirador est située dans une zone de transition entre les Andes et l'Amazonie, fortement influencée par le climat équatorial [1](#page=1). #### 1.2.2 Climat tropical Présent dans les zones de piémont et certaines régions basses, le climat tropical est également chaud toute l'année mais se distingue par deux saisons marquées: une saison humide et une saison sèche. Les pluies y sont moins continues que sous climat équatorial, et cette alternance nette a un impact sur l'agriculture et les cultures saisonnières. Ces zones abritent des biomes comme le Cerrado brésilien, une savane tropicale qui a subi d'importantes transformations pour l'agriculture et les pâturages [1](#page=1). > **Idée clé:** Le climat tropical, avec son alternance saisonnière, façonne les paysages et les activités humaines dans certaines régions équatoriennes [1](#page=1) [2](#page=2). #### 1.2.3 Climat montagnard et étagement Le climat montagnard, particulièrement important dans l'Équateur en raison de la présence des Andes, se caractérise par un changement climatique progressif avec l'altitude, appelé étagement. À mesure que l'on monte en altitude, la température diminue, entraînant des variations dans la végétation, les sols et les activités humaines. Les Andes créent ainsi des étages de végétation distincts, permettant à un même pays de présenter des forêts tropicales chaudes, des forêts de montagne, des zones froides et des sommets enneigés. Des exemples comme les "Andes vertes" vénézuéliennes, les villes d'altitude comme La Paz en Bolivie (3 600 mètres), ou l'Altiplano (3 600 à 4 000 mètres) illustrent cette diversité [2](#page=2). > **Idée clé:** L'Équateur possède une diversité climatique exceptionnelle pour sa taille, principalement due aux Andes, où le climat et la végétation varient considérablement avec l'altitude [2](#page=2). > **Résumé pour carte mentale des climats:** > * Climat équatorial: pluie toute l'année → Amazonie [1](#page=1). > * Climat tropical: saison sèche / saison humide [1](#page=1). > * Climat montagnard: étagement (changement du climat, végétation, sols, activités humaines avec l'altitude) → Andes [2](#page=2). > * Cette diversité conduit à une biodiversité extrême, des ressources variées, une vulnérabilité environnementale et des tensions autour des ressources minières [2](#page=2) [3](#page=3). ### 1.3 Reliefs de l'Équateur Le relief de l'Équateur est dominé par la Cordillère des Andes, une chaîne de montagnes de 7 000 km de long et environ 200 km de large. Cette région est très instable, sujette au volcanisme, aux glissements de terrain et aux séismes. Ces conditions imposent aux activités humaines et aux infrastructures, y compris minières, de s'adapter aux pentes et aux risques naturels. Des plateaux d'altitude, comme l'Altiplano (jusqu'à 4 000 mètres) où se trouve le lac Titicaca, et des villes d'altitude telles que La Paz (3 600 mètres), témoignent de la présence de hauts plateaux andins [3](#page=3). > **Idée clé:** Le relief andin, malgré ses défis, n'empêche pas une forte présence humaine, ce qui est pertinent pour comprendre les populations autochtones des Andes et de l'Amazonie [3](#page=3). L'Équateur et l'Amérique du Sud présentent également d'autres paysages remarquables tels que le Salar d'Uyuni en Bolivie (plus grand désert de sel, réserve de lithium) le désert d'Atacama au Chili (zone hyper-aride riche en cuivre) et le Cerrado brésilien (savane tropicale menacée). Cette concentration de ressources minières est étroitement liée à la géologie et aux types de paysages de la région [3](#page=3). ### 1.4 L'Amazonie et le bassin versant de l'Amazone L'Amazonie est la plus vaste forêt équatoriale du monde et un réservoir mondial de biodiversité et d'eau douce. Son climat équatorial (pluie et chaleur) rend ses sols fragiles, sensibles à l'érosion et à la pollution rapide. Le bassin versant de l'Amazone, le plus grand du monde, inclut le fleuve Amazone (plus long du monde, avec plus de 7 000 km) et ses affluents, ainsi que tous les versants qui y dirigent l'eau. Le fleuve Amazone a un débit exceptionnel d'environ 200 000 mètres cubes par seconde, le plus puissant au monde [3](#page=3) [4](#page=4). > **Essentiel pour le cours:** La mine Mirador se situe sur le flanc andin, dans une zone d'où l'eau s'écoule vers l'Amazone. Toute pollution minière risque donc d'être transportée dans l'ensemble du bassin amazonien [4](#page=4). Certaines zones minières se développent dans des "bassins d'effondrement", des zones où la croûte terrestre s'est affaissée, créant de vastes cuvettes propices aux dépôts sédimentaires, à l'accumulation de ressources (pétrole, minerais) et à la formation de fleuves. Ces bassins sont souvent riches en métaux, y compris autour de Mirador [4](#page=4). ### 1.5 Un espace naturellement riche et convoité L'Équateur est l'un des pays les plus biodives de la planète, abritant une biodiversité exceptionnelle dans ses Andes, son Amazonie, ses zones tropicales et côtières. Un hectare de biodiversité équatorienne peut équivaloir à toute la biodiversité de l'Europe. Cette richesse naturelle se traduit par une grande variété de ressources, suscitant une forte convoitise internationale, notamment de la part de la Chine et des États-Unis. Cette richesse est à la fois un atout majeur et une source de conflits, en particulier dans le secteur minier [4](#page=4). > **Résumé final de la Partie I pour carte mentale:** > * Climats: équatorial, tropical, montagnard [1](#page=1) [2](#page=2). > * Reliefs: Andes, plateaux, zones sèches, salars [3](#page=3). > * Amazonie: biodiversité, eau, fragilité [3](#page=3) [4](#page=4). > * Bassin versant: Amazone, pollution, risques [4](#page=4). > * Ressources naturelles: cuivre, argent, or, lithium [3](#page=3) [4](#page=4). --- # L'économie équatorienne : extractivisme et rôle de la Chine L'économie équatorienne est fortement structurée par un modèle extractiviste axé sur les matières premières, avec une influence croissante de la Chine en tant que partenaire économique clé [5](#page=5). ### 2.1 Structure générale de l'économie équatorienne L'économie de l'Équateur se caractérise par une forte dépendance à l'égard des matières premières. Le pays exporte principalement des ressources naturelles telles que le cuivre, l'or, l'argent et le pétrole, ainsi que des produits agricoles comme la banane, le cacao et le café. En contrepartie, l'Équateur importe des produits manufacturés, des machines, des technologies et des biens industriels [5](#page=5). #### 2.1.1 Le modèle extractiviste L'extractivisme constitue le modèle économique fondamental de l'Équateur, impliquant l'extraction et l'exportation de ressources naturelles sans une transformation locale significative, ce qui engendre une dépendance économique. Ce modèle est répandu dans toute l'Amérique du Sud, remontant historiquement à la période coloniale. Il met l'accent sur l'extraction et l'exportation de minerais, de pétrole et de produits agricoles, et est souvent associé à des conflits sociaux et environnementaux [5](#page=5). > **Exemple:** Des exemples régionaux de ce modèle incluent l'exploitation du cuivre au Chili, de l'or au Pérou, du lithium en Bolivie et l'exploitation agricole et minière au Brésil. Les mines Mirador et Yanacocha sont citées comme faisant partie de ce même modèle [5](#page=5). ### 2.2 Les ressources minières en Équateur L'Équateur possède une richesse géologique considérable, particulièrement dans la zone andine-amazonienne, grâce à la chaîne des Andes. Le pays dispose de gisements importants de cuivre, d'or et d'argent, ainsi que de dépôts plus modestes de molybdène, de zinc et d'antimoine [5](#page=5) [6](#page=6). #### 2.2.1 Production minière nationale Bien que l'Équateur compte moins de mines par rapport à des pays comme le Pérou ou le Chili, ses gisements sont particulièrement riches, attirant ainsi les entreprises étrangères. La mine Mirador représente la plus grande exploitation minière du pays. Elle est responsable d'environ 40 % de la production nationale d'argent et de 45 % de la production nationale de cuivre [6](#page=6). ### 2.3 L'importance économique de la mine Mirador La mine Mirador, une exploitation de 3 000 hectares, a débuté sa production en 2019. Elle génère environ 400 emplois directs et se distingue par sa production à grande échelle de cuivre, d'argent et d'or. Il s'agit de la première mine de cuivre industrielle du pays et elle est considérée comme un projet stratégique pour le gouvernement équatorien [6](#page=6). > **Paradoxe:** Un paradoxe notable est que la mine Mirador rapporte davantage à la Chine qu'à l'Équateur, avec un faible nombre d'emplois locaux et une présence significative d'expatriés chinois [6](#page=6). ### 2.4 Le rôle de la Chine dans l'économie équatorienne La Chine est devenue le partenaire économique numéro un de l'Équateur, remplaçant progressivement les États-Unis qui occupaient cette position il y a vingt ans. On observe une augmentation considérable des investissements chinois dans le secteur extractiviste équatorien [6](#page=6). #### 2.4.1 Motivations de l'intérêt chinois L'intérêt de la Chine pour l'Équateur est motivé par plusieurs facteurs: un besoin massif de cuivre pour son industrie, la demande d'argent pour l'électronique et d'or, la recherche de sécurité d'approvisionnement en matières premières, et une stratégie globale d'expansion en Amérique du Sud [6](#page=6). #### 2.4.2 Contrôle chinois sur l'extraction Les entreprises chinoises exercent un contrôle significatif sur l'extraction des ressources en Équateur. Elles contrôlent environ la moitié de la production de cuivre et un tiers de la production d'argent du pays. La mine Mirador, par exemple, est la propriété de l'entreprise chinoise Ecuacorriente S.A. Bien que la Chine verse un loyer pour l'exploitation, la quasi-totalité des bénéfices repart en Chine, avec peu de retombées locales [7](#page=7). > **Idée clé:** Le modèle économique actuel voit le pays extraire des ressources, la Chine en profiter, tandis que les populations locales subissent les conséquences [7](#page=7). ### 2.5 Emplois et retombées économiques locales Le problème central de l'extractivisme en Équateur réside dans le faible nombre d'emplois locaux qualifiés générés par les projets miniers. Ces projets emploient de nombreux expatriés chinois, et les bénéfices environnementaux sont souvent surpassés par la création d'emplois limitée [7](#page=7). #### 2.5.1 Conséquences sur le développement local Cette situation entraîne peu de développement local, génère de la frustration au sein des populations habitant les zones d'exploitation, et contribue au renforcement des conflits socio-environnementaux [7](#page=7). > **Synthèse "Économie":** L'économie équatorienne est caractérisée par un modèle extractiviste, avec des exportations de matières premières et des importations de produits manufacturés. La mine Mirador est le principal gisement du pays. La Chine est un acteur majeur par ses investissements et son contrôle. Le manque d'emplois locaux et les tensions qui en découlent font de ce modèle économique une source de conflits socio-environnementaux [7](#page=7). --- # La mine de cuivre Mirador : caractéristiques et acteurs Ce résumé détaille la mine de cuivre Mirador, en abordant sa localisation, ses dimensions, les métaux extraits, les acteurs impliqués ainsi que les raisons de sa sensibilité environnementale et sociale. ### 3.1 Localisation et contexte géographique La mine Mirador est située dans le sud-est de l'Équateur, dans la province de Zamora-Chinchipe. Elle se trouve à proximité de la frontière avec le Pérou. Sa localisation est stratégique car elle se situe dans une zone de transition entre les Andes et l'Amazonie, une région écologique fragile. Cette zone est caractérisée par une richesse minérale importante, la présence de nombreux cours d'eau susceptibles de transporter des polluants, et une biodiversité élevée qui rend les impacts environnementaux potentiels graves [8](#page=8). ### 3.2 Caractéristiques du projet Le projet Mirador est relativement récent mais de grande ampleur. L'exploitation a débuté en 2019, faisant de Mirador la plus grande mine du pays et la première mine industrielle de cuivre d'Équateur. Elle est principalement exploitée en mine à ciel ouvert, une méthode plus destructrice pour les sols [8](#page=8). Les métaux extraits sont le cuivre, qui constitue la ressource principale, l'argent, représentant environ 40 % de la production nationale, et l'or, présent en moindre quantité mais important en valeur [8](#page=8). ### 3.3 Dimensions et effectifs Le site minier s'étend sur une superficie d'environ 3 000 hectares. Il déclare environ 400 emplois. Cependant, la proportion d'emplois locaux est faible, avec une forte présence de travailleurs chinois. Ce manque d'emplois locaux est identifié comme un moteur du conflit social associé au projet [8](#page=8). ### 3.4 Acteurs impliqués Plusieurs acteurs sont impliqués dans le projet Mirador, chacun avec des intérêts souvent opposés, ce qui constitue la base du conflit socio-environnemental [9](#page=9). #### 3.4.1 Acteur principal L'acteur principal est Ecuacorriente S.A. (ECSA), une entreprise chinoise qui détient la concession minière et perçoit les bénéfices principaux du projet [8](#page=8). #### 3.4.2 Acteur étatique Le gouvernement équatorien est un acteur étatique important. Ses objectifs incluent la croissance économique, l'entrée de devises et le remboursement de la dette. Le gouvernement est souvent accusé de privilégier l'investissement étranger au détriment des populations locales [8](#page=8). #### 3.4.3 Acteurs locaux et autochtones Les peuples autochtones, notamment les Shuar (ou Jivaros), sont historiquement présents dans ou autour de la zone minière. Ces populations constituent les principaux opposants à l'exploitation minière [9](#page=9). ### 3.5 Sensibilité du projet La mine Mirador est un projet particulièrement sensible pour plusieurs raisons : * Elle est située dans une zone de biodiversité extrême [9](#page=9). * Elle se trouve dans un bassin versant, ce qui signifie que la pollution peut être transportée sur de longues distances [9](#page=9). * La région est habitée par des peuples autochtones [9](#page=9). * L'espace est sujet à des risques naturels tels que les glissements de terrain, les fortes pluies et un relief instable [9](#page=9). Le risque majeur identifié est la pollution de l'eau, couplée aux risques d'effondrements et à la perte de terres agricoles [9](#page=9). ### 3.6 Fonctionnement d'une mine à ciel ouvert Le fonctionnement d'une mine comme Mirador suit plusieurs étapes principales [9](#page=9): 1. Extraction du minerai en surface par un décapage massif du sol [9](#page=9). 2. Traitement du minerai pour séparer les métaux des roches [9](#page=9). 3. Utilisation de produits chimiques tels que le cyanure et les métaux lourds [9](#page=9). 4. Stockage des résidus dans des digues à résidus [9](#page=9). Un risque permanent associé à ces digues est leur rupture, qui pourrait entraîner une catastrophe écologique [9](#page=9). > **Example:** La rupture du barrage de Bento Rodrigues au Brésil en 2015, qui a entraîné la destruction d'un village et la pollution d'un fleuve, sert d'illustration de ce qui pourrait arriver à Mirador [9](#page=9). ### 3.7 Raisons de l'acceptation du projet par l'Équateur L'Équateur a accepté le projet Mirador en raison de plusieurs facteurs [9](#page=9): * Le besoin urgent d'investissements étrangers [9](#page=9). * La recherche d'un modèle de croissance rapide [9](#page=9). * La perception que les revenus miniers dépassent ceux de l'agriculture traditionnelle à court terme [9](#page=9). * Les propositions de la Chine, incluant des infrastructures, des financements, des prêts et de la main-d'œuvre [9](#page=9). L'idée clé est que le pays échange ses ressources naturelles contre un financement, mais cela se fait au prix d'un niveau de risque élevé [9](#page=9). **Mots clés:** Mine à ciel ouvert, cuivre, argent, or, 2019, ECSA, gouvernement équatorien, Shuar, biodiversité, bassin versant, risques naturels, pollution de l'eau, digues à résidus [8](#page=8) [9](#page=9). --- # Impacts environnementaux et sociaux de la mine Mirador L'exploitation minière de Mirador engendre des conséquences environnementales et sociales considérables, affectant les écosystèmes sensibles de l'Amazonie équatorienne et les populations locales, notamment autochtones. ### 4.1 Impacts environnementaux de la mine Mirador La mine Mirador est l'une des plus polluantes d'Équateur en raison de son mode d'extraction à ciel ouvert, de l'usage de produits chimiques, de sa localisation en zone amazonienne sensible et de la proximité de cours d'eau dans une région de fortes pluies, favorisant la dispersion de la pollution [10](#page=10). #### 4.1.1 Déforestation et destruction des sols L'extraction à ciel ouvert entraîne le décapage de milliers d'hectares de forêt tropicale, entraînant la disparition des sols, la perte d'humus, l'érosion et des glissements de terrain. Les sols tropicaux, peu fertiles sans la couverture forestière, subissent une dégradation irréversible, s'effondrant rapidement en savane dégradée plutôt que de repousser comme une forêt tempérée [10](#page=10). #### 4.1.2 Consommation massive d'eau Les opérations minières sont de grandes consommatrices d'eau, nécessaire au lavage, à la dissolution et à la séparation des métaux. Cette consommation crée une concurrence directe avec l'agriculture, l'irrigation, les besoins vitaux des populations et les écosystèmes aquatiques. Il existe un risque de raréfaction et de captation de l'eau au profit de l'entreprise minière [10](#page=10). #### 4.1.3 Pollution chimique Les produits utilisés et rejetés lors de l'extraction incluent des métaux lourds, du cyanure, des boues toxiques et des déchets miniers concentrés en arsenic, plomb et mercure. Le mécanisme de contamination implique l'extraction produisant des boues stockées dans des digues; une rupture potentielle de ces digues entraînerait une pollution brutale. Le risque majeur est la contamination du bassin versant amazonien [10](#page=10) [11](#page=11). #### 4.1.4 Risque de rupture des barrages miniers Le risque de rupture des barrages de boues toxiques est une préoccupation majeure. L'exemple de Bento Rodrigues au Brésil en 2015 illustre la gravité de ces catastrophes: la rupture d'un barrage a provoqué une coulée toxique qui a détruit un village et pollué un fleuve sur plus de 500 kilomètres, causant une catastrophe écologique majeure. La situation à Mirador présente un risque similaire [11](#page=11). #### 4.1.5 Impacts sur la biodiversité L'Amazonie, un des hotspots mondiaux de biodiversité, est particulièrement affectée. La pollution entraîne la mortalité aquatique et la disparition d'espèces. La destruction des habitats naturels et la fragmentation des corridors écologiques conduisent à une perte de biodiversité irréversible [11](#page=11). #### 4.1.6 Impacts sur les terres agricoles Les sols pollués par l'exploitation minière voient leur fertilité baisser, rendant des zones autrefois agricoles stériles. Cela prive les populations de leurs moyens de subsistance et l'exploitation minière entre en concurrence directe avec l'agriculture, devenant un moteur de conflits sociaux [11](#page=11). > **Tip:** La relation entre la déforestation, l'érosion irréversible, la consommation et la pollution de l'eau, ainsi que les rejets de polluants comme le cyanure et les métaux lourds, sont des points clés à retenir pour comprendre l'impact environnemental global. Le risque de rupture de barrage, illustré par le cas de Bento Rodrigues, est un exemple concret de catastrophe potentielle [11](#page=11). ### 4.2 Impacts sociaux de la mine Mirador L'exploitation de Mirador entraîne des déplacements de populations, des conflits avec les peuples autochtones, des mobilisations sociales, de la répression et des questions d'injustice sociale et de rôle de l'État [12](#page=12) [13](#page=13). #### 4.2.1 Déplacements forcés et perte de villages Plusieurs communautés ont été expulsées pour faire place à la mine, entraînant la démolition ou le déplacement de villages, d'écoles et d'infrastructures. Le village de San Marcos est un exemple marquant, son déplacement impliquant la suppression de son église, ce qui revêt une forte symbolique. La mine prend la place de l'habitat humain, modifiant le sens du territoire [12](#page=12). #### 4.2.2 Les populations autochtones Shuar Le peuple Shuar, peuple autochtone amazonien habitant la zone depuis avant l'arrivée des mineurs, possède une culture et une territorialité ancestrales et a une longue histoire de résistance. Leurs territoires ancestraux étant la zone d'exploitation minière, ils subissent une perte de terres, entraînant une perte de culture, d'économie et d'identité. Le conflit est à la fois territorial, symbolique et écologique, faisant de Mirador un conflit culturel autant qu'économique [12](#page=12). #### 4.2.3 Mobilisations sociales Des manifestations répétées, incluant des blocus routiers, des marches et des grèves régionales, témoignent de la forte contestation contre les projets miniers, particulièrement dans les zones autochtones. Le soulèvement indigène de 1990 est une référence essentielle, constituant la plus grande mobilisation de l'histoire équatorienne et alimentant la résistance actuelle contre Mirador [12](#page=12) [13](#page=13). #### 4.2.4 Répression et assassinats d’opposants Les acteurs anti-mine sont victimes de pressions, de répression et parfois de violences physiques. L'assassinat de José Tendetza, un leader Shuar opposé à la mine, retrouvé mort en 2014, est un exemple et un symbole clé de la violence qui accompagne ce conflit [13](#page=13). #### 4.2.5 Questions d'inégalités et d'injustice sociale Les populations locales ne bénéficient pas des richesses minières, avec peu d'emplois créés pour les habitants, et les profits sont majoritairement transférés vers la Chine. Les bénéfices économiques sont très centralisés, sans redistribution significative, ce qui engendre un conflit basé sur le déséquilibre entre les bénéfices et les impacts [13](#page=13). #### 4.2.6 Le rôle de l'État dans le conflit L'État équatorien autorise les concessions minières, soutient les entreprises et expulse les populations si nécessaire, mais protège peu les communautés locales et privilégie l'économie au détriment de l'écologie. L'État agit ainsi à la fois comme arbitre et comme acteur du problème [13](#page=13). > **Example:** Le déplacement du village de San Marcos, entraînant la perte de son église, illustre la destruction du tissu social et des symboles culturels des communautés locales sous l'effet de l'expansion minière. De même, l'assassinat d'un leader Shuar comme José Tendetza met en lumière la répression violente subie par les opposants au projet [12](#page=12) [13](#page=13). --- # Le conflit socio-environnemental lié à l'extractivisme en Amérique du Sud Le conflit socio-environnemental lié à l'extractivisme en Amérique du Sud incarne la tension entre les intérêts économiques de l'exploitation des ressources naturelles et la préservation des écosystèmes et des droits des populations locales [14](#page=14). ### 5.1 La mine Mirador : une étude de cas de conflit socio-environnemental Le conflit entourant la mine Mirador en Équateur est un exemple complexe d'opposition entre des intérêts économiques d'extraction et des préoccupations sociales et environnementales [14](#page=14). #### 5.1.1 Nature du conflit socio-environnemental Un conflit socio-environnemental est défini comme un désaccord lié à l'extraction d'une ressource naturelle dans un espace habité, entraînant des effets irréversibles sur l'écosystème. Il englobe des dimensions territoriales, écologiques, identitaires et économiques [14](#page=14). #### 5.1.2 Acteurs impliqués dans le conflit de Mirador Plusieurs acteurs aux intérêts divergents sont présents dans le conflit de Mirador : * **L'État équatorien**: Il accorde les concessions minières, soutient le projet Mirador et vise le développement économique, l'acquisition de devises et l'attraction d'investissements étrangers. L'idée clé est que pour l'État, la mine représente la croissance économique [14](#page=14). * **L'entreprise minière chinoise (ECSA)**: Elle détient la concession de Mirador et bénéficie principalement de l'extraction du cuivre et de l'argent. Elle emploie peu de main-d'œuvre locale, privilégiant ses propres travailleurs. Pour la Chine, la mine représente une ressource stratégique [14](#page=14). * **Les populations locales / paysannes**: Elles subissent la perte de terres agricoles, la pollution de l'eau et une baisse du rendement agricole, tout en bénéficiant peu de la mine, ce qui génère une frustration sociale. Pour eux, la mine constitue une menace quotidienne [14](#page=14). * **Les peuples autochtones (Shuar)**: Ils sont parmi les plus affectés, défendant leur territoire ancestral et se mobilisant depuis longtemps contre les projets miniers. Pour eux, la mine symbolise une destruction culturelle [15](#page=15). * **Les ONG, défenseurs des droits et éco-activistes**: Ils soutiennent les communautés locales, dénoncent la pollution et les violations territoriales, et jouent un rôle crucial pour rendre le conflit visible aux niveaux national et international [15](#page=15). #### 5.1.3 Raisons de la persistance du conflit Le conflit à Mirador perdure en raison de plusieurs causes profondes : * **Conflit d'intérêts irréconciliable**: L'État et l'entreprise minière visent les profits et la croissance, tandis que les peuples autochtones et les ONG défendent le territoire, l'eau, la culture et l'agriculture [15](#page=15). * **Asymétrie de pouvoir**: L'État et l'entreprise minière disposent de moyens considérables (armée, lois, capital), face aux populations autochtones qui s'appuient sur le territoire et la légitimité historique [15](#page=15). * **Impacts irréversibles**: La pollution, la déforestation et la destruction culturelle rendent le conflit non négociable pour les habitants. Il n'existe pas de compromis satisfaisant, ce qui alimente la continuité du conflit [15](#page=15). #### 5.1.4 Formes concrètes du conflit Le conflit se manifeste par des manifestations, des blocages, des grèves régionales, des affrontements avec les forces de l'ordre, des assassinats ciblés (comme celui de José Tendetza), et la criminalisation des opposants par des poursuites et des menaces. Le conflit devient ainsi violent, au-delà de la sphère administrative [15](#page=15). #### 5.1.5 Logique du conflit à Mirador La logique du conflit peut être simplifiée comme suit: Ressources minières → convoitise économique → exploitation à grande échelle → pollution et déplacement de populations → résistances et luttes autochtones → répression et tensions → conflit durable [15](#page=15). ### 5.2 Étude de cas comparée : la mine Yanacocha au Pérou La mine Yanacocha au Pérou, l'une des plus grandes mines d'or d'Amérique latine, présente de nombreux parallèles avec le conflit de Mirador [16](#page=16). #### 5.2.1 Présentation générale de Yanacocha Située dans le nord du Pérou, près de Cajamarca, Yanacocha est exploitée par une multinationale (Newmont Mining et partenaires) et produit jusqu'à environ 100 tonnes d'or par an. Contrairement à Mirador qui extrait principalement du cuivre et de l'argent, Yanacocha se concentre sur l'or. Le métal différent n'empêche pas des impacts similaires [16](#page=16). #### 5.2.2 Importance économique pour le Pérou Yanacocha est une source majeure de devises et d'exportations, intégrée au modèle extractiviste péruvien. Quinze pour cent du territoire péruvien est sous concession minière, exerçant une pression territoriale énorme. Le Pérou est l'un des pays les plus miniers au monde et, par conséquent, l'un des plus conflictuels [16](#page=16). #### 5.2.3 Impacts environnementaux à Yanacocha Les impacts environnementaux sont similaires à ceux de Mirador: pollution des eaux de montagne, présence de métaux lourds et de cyanure dans les sols, risques de rupture de digues à résidus, déforestation en altitude et dégradation de l'agriculture due à la contamination de l'eau. La nature fragile et les mines agressives posent les mêmes problèmes [16](#page=16). #### 5.2.4 Impacts sociaux et conflits à Yanacocha Les populations locales ne bénéficient pas des richesses extraites, avec une faible redistribution, une dégradation des terres agricoles et une pollution de l'eau source de misère rurale. Les conflits sociaux sont majeurs, incluant protestations, marches, blocages, interventions policières violentes et criminalisation des leaders locaux. Le conflit minier au Pérou est l'un des plus violents d'Amérique du Sud [17](#page=17). #### 5.2.5 Le projet Conga et le massacre de Bagua Le projet Conga, une extension de Yanacocha, a déclenché une contestation massive, des manifestations régionales, des grèves longues et des blocages, menant à des tensions extrêmes avec l'intervention de l'État. Le projet a été gelé mais pas abandonné, maintenant une pression sur les populations [17](#page=17). Le massacre de Bagua en 2009, où 33 manifestants autochtones ont été tués lors d'une intervention policière contre des concessions minières, représente un tournant violent dans la question minière au Pérou et est un symbole de la brutalité de la répression minière [17](#page=17). ### 5.3 Comparaison entre Mirador et Yanacocha Bien que Mirador et Yanacocha soient situés dans des pays différents et extraient des métaux distincts (cuivre à Mirador, or à Yanacocha), elles partagent un même modèle économique extractiviste et des types de conflits similaires [18](#page=18). #### 5.3.1 Points communs entre Mirador et Yanacocha * **Ressources et exploitation**: Exploitation à grande échelle, utilisation de produits toxiques (cyanure, métaux lourds), forte consommation d'eau entraînant une concurrence avec l'agriculture [18](#page=18). * **Impacts environnementaux**: Pollution des eaux et des sols, déforestation, destruction des habitats, risques de rupture de digues [18](#page=18). * **Acteurs et conflits**: Opposition entre l'État et les multinationales d'une part, et les populations locales, autochtones et les ONG d'autre part. Déplacements forcés, tensions et criminalisation [18](#page=18). * **Bénéfices économiques inégalement répartis**: Les profits vont aux entreprises étrangères, peu d'emplois locaux sont créés, et la redistribution aux habitants est très faible. Les logiques sont identiques: ressources extraites, populations expulsées, environnement détruit [18](#page=18). #### 5.3.2 Points distincts entre Mirador et Yanacocha | Critère | Mirador | Yanacocha | | :------------------- | :---------------------------------------- | :------------------------------------------- | | Métal principal | Cuivre, Argent | Or | | Acteur dominant | Chine (ECSA) | Multinationale (US) | | Début d'exploitation | 2019 | Années 90 | | Territoire minier | Moins vaste mais stratégique | 15% du territoire péruvien en concession | | Conflit symbolique | Terres Shuar, déplacement San Marcos | Bagua (33 morts), Projet Conga gelé | | Situation | Projet en plein développement | Projet Conga arrêté, mines actives | #### 5.3.3 Conclusion partielle sur les mines Ces mines sont le reflet d'un modèle extractiviste continental où l'Amérique du Sud fonctionne comme un réservoir de matières premières pour les acteurs internationaux. Les conflits sont durables en raison des impacts culturels, territoriaux et écologiques [18](#page=18) [19](#page=19). ### 5.4 L'extractivisme en Amérique du Sud et ses liens Le modèle extractiviste en Amérique du Sud (ADS) s'appuie sur l'exploitation de ressources stratégiques comme les mines (cuivre, or, lithium, argent) et l'agriculture d'exportation (soja, élevage). L'économie est basée sur l'extraction et l'exportation, avec peu de transformations locales, créant une dépendance économique continue [19](#page=19). #### 5.4.1 Qui profite de ce modèle ? Les bénéfices de ce modèle sont inégalement répartis: l'ADS bénéficie de la croissance et de la réduction des dettes, tandis que les entreprises étrangères réalisent d'énormes profits sur les ressources. Les populations locales, quant à elles, subissent la majorité des pertes. Les gagnants ne sont pas ceux qui subissent les impacts, d'où la récurrence des conflits [19](#page=19). #### 5.4.2 Exemples d'autres sites extractivistes D'autres sites en Amérique du Sud suivent la même logique extractiviste, générant des tensions sociales et écologiques : * Mine Mirador (Équateur) : Cuivre, Argent * Mine Yanacocha (Pérou) : Or * Mine d'Atacama (Chili) : Cuivre * Salar d'Uyuni (Bolivie): Lithium [20](#page=20). #### 5.4.3 Origines et héritages historiques Ces modèles extractivistes ont des racines historiques profondes, marquées par l'héritage de la colonisation et l'extraction des richesses dès le XVIe siècle. Le modèle économique actuel est un prolongement de cette logique coloniale, passant de "l'extraction et la colonisation" hier à "l'extractivisme et la mondialisation" aujourd'hui [20](#page=20). #### 5.4.4 Pourquoi ces conflits vont continuer ? Les conflits socio-environnementaux liés à l'extractivisme sont appelés à perdurer en raison de plusieurs facteurs : * **Ressources limitées**: Les ressources naturelles ne sont pas infinies [20](#page=20). * **Demande mondiale croissante**: La demande technologique (batteries, industrie) ne cesse d'augmenter [21](#page=21). * **Dépendance des États**: Les États dépendent des revenus de l'extraction, ce qui pousse à des exploitations multipliées [21](#page=21). * **Résistances grandissantes**: Les populations et les ONG intensifient leurs actions de résistance [21](#page=21). L'Amérique du Sud est donc destinée à être un terrain majeur de conflits miniers à l'avenir [21](#page=21). ### 5.5 Synthèse globale La mine Mirador incarne l'extractivisme actuel en Équateur, tandis que Yanacocha au Pérou illustre les conflits anciens et persistants liés à l'or. Ces exemples, mis en perspective avec l'héritage colonial, révèlent les tensions sous-jacentes du continent sud-américain entre ses ressources, son histoire et les luttes contemporaines [21](#page=21). --- ## Erreurs courantes à éviter - Révisez tous les sujets en profondeur avant les examens - Portez attention aux formules et définitions clés - Pratiquez avec les exemples fournis dans chaque section - Ne mémorisez pas sans comprendre les concepts sous-jacents

| Term | Definition | |------|------------| | Extractivisme | Modèle économique basé sur l'extraction et l'exportation de ressources naturelles, souvent au détriment de la transformation locale et entraînant des impacts socio-environnementaux importants. | | Bassin versant | Ensemble du territoire drainé par un fleuve et ses affluents, où toute pollution peut être transportée sur une grande distance. | | Biodiversité | Ensemble des différentes formes de vie (plantes, animaux, micro-organismes) présentes dans un écosystème donné, d'une richesse exceptionnelle en Équateur. | | Métaux lourds | Éléments chimiques (comme le plomb, le mercure, l'arsenic) toxiques pour l'environnement et la santé humaine, souvent rejetés par les activités minières. | | Cyanure | Composé chimique très toxique utilisé dans certaines industries, notamment minières, pour l'extraction de métaux précieux comme l'or. | | Mine à ciel ouvert | Méthode d'exploitation minière qui consiste à retirer la roche en surface, entraînant une destruction significative des sols et des paysages. | | Digue à résidus | Structure construite pour contenir les déchets solides et liquides issus du traitement des minerais, présentant un risque de rupture et de pollution. | | Peuples autochtones | Communautés indigènes qui habitent un territoire depuis des générations, possédant une culture, une identité et des liens ancestraux avec leur environnement. | | IDH (Indice de Développement Humain) | Indicateur composite qui combine le PIB par habitant, l'espérance de vie et le niveau de scolarisation pour mesurer le développement d'un pays. | | Écosystème | Ensemble formé par une communauté d'organismes vivants et leur environnement physique, avec lequel ils interagissent. | | Fragmentation des corridors écologiques | Interruption des liaisons entre différentes zones naturelles, empêchant la migration des espèces et réduisant leur viabilité. | | Criminalisation des opposants | Processus par lequel les personnes qui s'opposent à des projets (souvent industriels ou miniers) sont poursuivies en justice ou réprimées par les autorités. | | Concession minière | Autorisation accordée par un État à une entreprise pour explorer et exploiter des ressources minières sur un territoire donné. | | Colonisation | Période historique d'occupation et d'exploitation de territoires par une puissance étrangère, dont les impacts économiques et sociaux perdurent. | | Ressources stratégiques | Matières premières essentielles pour le développement industriel et technologique d'un pays ou d'une économie mondiale. | | Assymétrie de pouvoir | Déséquilibre dans les capacités d'influence et de négociation entre différents acteurs, où l'État et les grandes entreprises disposent de plus de moyens que les populations locales. | | Vulnérabilité environnementale | Susceptibilité d'un écosystème ou d'un territoire à subir des dommages à la suite d'impacts naturels ou anthropiques. | | Étagement | Changement progressif des conditions climatiques, de la végétation et des sols en fonction de l'altitude, particulièrement marqué dans les Andes. | | Lithu m | Métal alcalin léger, essentiel pour les batteries modernes, dont d'importants gisements se trouvent dans les salars d'Amérique du Sud. | | Colonisation | Période historique d'occupation et d'exploitation de territoires par une puissance étrangère, dont les impacts économiques et sociaux perdurent. |

# La valorisation économique des services écosystémiques et la pollution plastique Ce sujet examine les défis de l'intégration des écosystèmes dans l'économie, la monétarisation des services environnementaux et l'analyse économique de la pollution plastique dans les océans, y compris les coûts et bénéfices de la dépollution [1](#page=1) [2](#page=2) [3](#page=3). ### 1.1 L'économie face aux services écosystémiques #### 1.1.1 Le constat d'une valeur intrinsèque non reconnue Le constat de départ est que l'écosystème n'a pas de prix, ce qui est considéré comme problématique et contribue en partie au changement climatique. Les tentatives d'internalisation du prix de la régulation climatique, comme la taxe carbone, se heurtent souvent à des résistances sociales [1](#page=1). #### 1.1.2 L'intérêt de l'économiste pour la pollution plastique L'intérêt de l'économiste pour le plastique réside dans la quantification des coûts de son impact environnemental. Le plastique, dérivé du pétrole et du gaz, implique une multitude de molécules (16 000) et a un impact sanitaire notable [1](#page=1). #### 1.1.3 La monétarisation des dommages et des services La monétarisation des dommages économiques causés par la pollution plastique dans les océans, telle qu'étudiée par Nicola Beaumont, révèle des ordres de grandeur considérables, allant de 1 000 milliards à 133 000 milliards de dollars, soulignant une forte incertitude. Les économistes environnementaux cherchent à remédier au fait que ce qui n'a pas de prix n'a pas de valeur dans le système économique actuel, ce qui pénalise la prise en compte de l'environnement par les entreprises et les gouvernements [1](#page=1) [3](#page=3). #### 1.1.4 L'évaluation des services écosystémiques Pour intégrer l'environnement dans l'économie, un système de catégorisation des services écosystémiques a été développé : * **Services de soutien** (supporting services): Services d'auto-entretien, difficiles à évaluer monétairement (ex: production d'oxygène) [3](#page=3). * **Services de régulation** (regulating services): Fonctions écologiques qui modulent les processus (ex: régulation de la chaîne alimentaire, des maladies). Ces services peuvent être mesurés par des quotas, comme les quotas carbone [3](#page=3). * **Services d'approvisionnement** (provisioning services): Services facilement monétisables, tels que la nourriture ou les matières premières [3](#page=3). * **Services culturels**: Usages récréatifs (plages, forêts), éducatifs, scientifiques et spirituels [3](#page=3). Les services d'approvisionnement et culturels sont monétisables grâce à l'évaluation contingente, qui interroge sur le consentement à payer (CAP) [3](#page=3). #### 1.1.5 L'évaluation contingente et le consentement à payer L'évaluation contingente est un outil clé pour évaluer les valeurs environnementales. Elle repose sur la mesure du consentement à payer (CAP) des individus pour un service ou un bénéfice environnemental. Cependant, le CAP peut être pondéré en fonction du revenu, une somme modeste pour un millionnaire pouvant représenter une somme importante pour une personne aux revenus faibles. L'évaluation contingente est utilisée pour estimer la valeur économique d'éléments comme les tortues marines en demandant combien les gens seraient prêts à payer pour éviter leur mort [3](#page=3). #### 1.1.6 Autres catégorisations économiques Les économistes ont également développé la notion de valeur économique totale (VET), qui se décompose en : * Valeurs d'usage [3](#page=3). * Valeurs de non-usage [3](#page=3). Un document de l'OCDE (p. 95) aborde ces classifications [3](#page=3). > **Tip:** Il est important de noter que l'économie environnementale, telle que présentée ici, ne remet pas en question le système économique existant, mais cherche plutôt à y intégrer les externalités environnementales [3](#page=3). ### 1.2 L'analyse économique de la pollution plastique dans les océans #### 1.2.1 Le coût de la pollution plastique L'intérêt économique pour le plastique se cristallise autour de la détermination du coût de son impact environnemental. L'estimation des dommages économiques liés à la pollution plastique dans les océans présente une très large fourchette, de 1 000 milliards à 133 000 milliards de dollars, illustrant l'incertitude inhérente à ces évaluations [1](#page=1). #### 1.2.2 La question de la dépollution : rentabilité et faisabilité La décision de nettoyer les océans soulève la question de leur rentabilité. Une analyse marginale montre que le coût d'élimination d'une tonne de plastique n'est pas constant: la première tonne est relativement peu coûteuse, tandis que les tonnes suivantes voient leur coût augmenter significativement. Ceci est dû à un effet d'écra-mage: les plastiques les plus accessibles sont retirés en premier, rendant les collectes ultérieures moins efficaces et plus coûteuses en termes de moyens de production (salaires, carburant) pour une quantité de plastique récoltée moindre [1](#page=1). #### 1.2.3 Les bénéfices marginaux décroissants Les bénéfices marginaux décroissants expliquent pourquoi le coût d'élimination d'une tonne supplémentaire de plastique augmente. Initialement, les efforts de dépollution résolvent des problèmes majeurs (ex: dégager un moteur de bateau d'un filet de pêche), procurant des bénéfices importants. Par la suite, les problèmes à résoudre deviennent plus mineurs, générant des bénéfices moindres une fois résolus [1](#page=1). #### 1.2.4 L'optimisation économique Le point où les courbes de coûts et de bénéfices se croisent représente l'optimisation: au-delà de ce point, il devient moins rentable d'éliminer des tonnes de plastique. Ce graphique théorique vise à équilibrer les intérêts économiques et environnementaux [2](#page=2). > **Tip:** Bien que le concept d'optimisation soit théoriquement valable, sa mise en œuvre pratique est compliquée par le manque de données précises pour construire ces courbes [2](#page=2). #### 1.2.5 Coûts évités et bénéfices de la dépollution Une estimation des dommages évités, basés sur les coûts évités, suggère que la suppression d'une tonne de plastique par an pourrait générer entre 3 300 et 33 000 dollars de bénéfices. Ces bénéfices découlent des économies réalisées grâce à la réduction des dépenses liées à la pollution [2](#page=2). Le coût total estimé de la dépollution des océans pour la période 2026-2050 est de 10 à 84 milliards d'euros, visant à traiter 41 millions de tonnes de plastique, en se concentrant sur les zones accessibles technologiquement comme les gyres et les plages [2](#page=2). Comparé au PIB mondial annuel d'environ 100 000 milliards de dollars, le coût de la dépollution n'apparaît pas insurmontable. Si l'on considère les coûts évités de 1 353 milliards de dollars (résultant de l'élimination de 41 millions de tonnes de plastique multipliée par le bénéfice moyen estimé à 33 000 dollars par tonne) le coût de dépollution (au plus 84 milliards d'euros) est largement compensé par les bénéfices potentiels [2](#page=2). #### 1.2.6 Limitations des évaluations Malgré ces estimations qui suggèrent la rentabilité de la dépollution, des limites subsistent. Nicola Beaumont et ses collègues ont calculé un bénéfice *moyen* par tonne, et non un bénéfice *marginal*. La valeur moyenne n'équivaut pas à la valeur marginale, c'est-à-dire le coût ou le bénéfice de la dernière unité ajoutée ou retirée. Par conséquent, il manque la détermination de l'optimum précis où la dépollution cesse d'être rentable. L'évaluation de 3 300 à 33 000 dollars par tonne est une combinaison de toutes les valeurs attribuées à l'océan (tourisme, alimentation, esthétique, etc.) [2](#page=2). > **Tip:** La distinction entre bénéfice moyen et bénéfice marginal est cruciale en économie pour déterminer le point de décision optimal. En l'absence de calcul marginal précis, il est difficile de savoir jusqu'où pousser les efforts de dépollution pour maximiser la rentabilité [2](#page=2). --- # Méthodes d'évaluation économique des biens et services environnementaux Cette section explore les diverses méthodes économiques utilisées pour attribuer une valeur monétaire aux éléments naturels permettant ainsi de les intégrer dans les décisions des entreprises et des gouvernements [3](#page=3). ### 2.1 Introduction à l'évaluation économique environnementale L'économie environnementale cherche à remédier au fait que ce qui n'a pas de prix n'est souvent pas pris en compte dans le système économique actuel. Pour ce faire, un système de catégorisation des services écosystémiques a été développé, distinguant quatre types principaux [3](#page=3): * **Supporting services (services d'auto-entretien)**: Ce sont des services très difficiles à évaluer monétairement, comme la production d'oxygène [3](#page=3). * **Regulating services (services de régulation)**: Il s'agit des fonctions écologiques qui modulent les processus, tels que la chaîne alimentaire ou la régulation des maladies. Ces services sont souvent mesurés par les quotas carbone [3](#page=3). * **Provisioning services (services d'approvisionnement)**: Ces services sont très facilement monétisables [3](#page=3). * **Services culturels**: Ils englobent les usages récréatifs (plages, forêts), éducatifs, scientifiques et spirituels [3](#page=3). Les services culturels et d'approvisionnement peuvent être monétisés grâce à l'évaluation contingente, qui interroge sur le consentement à payer (CAP). L'économie environnementale ne remet pas le système économique en question, mais cherche à travailler avec ce qui existe [3](#page=3). ### 2.2 La Valeur Économique Totale (VET) Les économistes environnementaux ont également développé la notion de Valeur Économique Totale (VET), qui comprend deux grandes catégories : #### 2.2.1 Valeurs d'usage Il s'agit des bénéfices tirés directement ou indirectement par les humains des écosystèmes. On distingue [4](#page=4): * **Usage effectif**: Ce que la personne utilise personnellement [4](#page=4). * **Valeur d'option**: Ce que la personne pense utiliser dans le futur, mais n'a pas encore utilisé. Par exemple, l'espoir qu'un remède contre le cancer soit découvert dans la forêt amazonienne au cours de sa vie [4](#page=4). #### 2.2.2 Valeurs de non-usage Ces valeurs existent indépendamment de l'usage direct par l'homme. Elles incluent : * **Valeur pour autrui (altruiste)**: La volonté de payer pour protéger des individus que l'on ne connaît pas, comme les autochtones de la forêt amazonienne [4](#page=4). * **Valeur de legs**: La volonté de payer pour que les générations futures bénéficient des ressources naturelles, par exemple en espérant que la forêt amazonienne contienne un remède contre le SIDA pour les enfants futurs [4](#page=4). Seules les méthodes de préférence déclarée peuvent étudier la valeur de non-usage [4](#page=4). ### 2.3 Méthodes d'évaluation Plusieurs méthodes sont employées pour évaluer les biens et services environnementaux : #### 2.3.1 Méthodes de préférence déclarée Ces méthodes interrogent directement les individus sur leurs préférences et leur consentement à payer. * **Évaluation contingente**: Cette méthode recrée un marché hypothétique en mettant en contexte une situation donnée. Elle permet d'évaluer toutes les valeurs environnementales. Le consentement à payer peut être pondéré en fonction du revenu de l'individu, car une somme peut représenter un effort financier différent selon le niveau de revenu. Par exemple, pour un salaire moyen de 1500 euros, un don de 20 euros par une personne gagnant 500 euros représente trois fois plus d'effort que pour un millionnaire. Le résultat est ensuite comparé au salaire moyen pour estimer le coût pour un individu moyen [3](#page=3) [4](#page=4). > **Tip:** L'évaluation contingente est un outil flexible, mais les résultats peuvent être sensibles à la formulation des questions et au contexte présenté. * **Analyse conjointe / Méthode des choix discrets**: Dans ces études, plusieurs projets sont présentés avec différentes conditions (quantité de mousse sur une plage, nombre de personnes présentes, prix à payer). Les individus choisissent leur option préférée, ce qui permet de déduire des valeurs marginales [4](#page=4). #### 2.3.2 Méthodes de marchés de substitution Ces méthodes s'appuient sur des marchés réels pour inférer la valeur de biens ou services environnementaux qui n'ont pas de marché direct. * **Méthode des prix hédonistes**: Cette méthode ne peut chiffrer que la valeur d'usage. Elle analyse comment les prix des biens (comme l'immobilier) sont affectés par la présence de caractéristiques environnementales [5](#page=5). * **Méthode des coûts de déplacement**: On liste les trajets effectués par une personne dans une zone donnée, le coût associé à ces déplacements, et en faisant une moyenne, on peut estimer la valeur de l'environnement de cette zone [5](#page=5). > **Tip:** Les méthodes de marchés de substitution sont utiles pour valoriser des aspects environnementaux directement liés à des consommations ou des investissements réels. #### 2.3.3 Fonctions dose-réponse Cette méthode permet de mesurer l'impact sur le marché et le coût pour les entreprises, en analysant la relation entre une "dose" (par exemple, la pollution de l'air) et une "réponse" (par exemple, le nombre de malades) [5](#page=5). * Une étude a analysé toutes les maladies dues à la pollution de l'air et a calculé le coût réel des soins associés (matériels, hospitalisation, arrêts maladie) [5](#page=5). * Cependant, cette méthode ne prend pas en compte la perte de bien-être psychologique [5](#page=5). * Le concept de FAE (Fraction Attribuable à l'Environnement) est utilisé pour déterminer quel pourcentage de maladies est attribuable à des facteurs environnementaux [5](#page=5). ### 2.4 Limites et considérations méthodologiques Il est important de noter qu'il n'y a pas de réponse absolue en matière d'évaluation économique environnementale. Les résultats varient en fonction de la méthode utilisée. Le choix de la méthode peut parfois dépendre de la personne qui commande l'analyse économique, potentiellement au service d'une idéologie politique [5](#page=5). > **Tip:** Il est crucial d'être conscient des limites de chaque méthode et de considérer le contexte dans lequel l'évaluation est réalisée pour interpréter correctement les résultats. La pondération du consentement à payer par rapport au revenu est essentielle pour une évaluation équitable [3](#page=3) [4](#page=4). > **Example:** Si l'on arrête la pollution de l'air, le déficit de la sécurité sociale pourrait être compensé grâce à la réduction des coûts de santé [5](#page=5). --- # Impact de la pollution de l'air sur la santé et son évaluation économique Ce chapitre explore les coûts sanitaires engendrés par la pollution de l'air et détaille les méthodologies utilisées pour les estimer, en incluant les coûts directs, indirects et intangibles, ainsi que les données relatives à la morbidité et la mortalité [5](#page=5) [6](#page=6). ### 3.1 Méthodologies d'évaluation économique des impacts sanitaires L'évaluation économique des dommages causés par la pollution de l'air fait appel à diverses méthodes, chacune présentant ses propres limites et spécificités. #### 3.1.1 Méthodes d'estimation de la valeur d'usage Plusieurs approches tentent de quantifier la valeur attribuée à des biens ou services non marchands affectés par la pollution, tels que les espaces naturels. * **Méthode des marchés de substitution:** Cette approche utilise les marchés réels pour déduire la valeur d'un bien ou service non directement monétisé [5](#page=5). * **Méthode des prix hédonistes:** Elle cherche à estimer la valeur d'usage à travers les prix de biens substituables observés sur le marché [5](#page=5). * **Méthode des coûts de déplacement:** Elle quantifie la valeur d'un site (comme une forêt) en analysant les coûts engagés par les individus pour s'y rendre et en en faisant la moyenne [5](#page=5). Il est important de noter qu'il n'existe pas de réponse unique et absolue quant à la valeur, car les résultats varient significativement en fonction de la méthode employée. Le choix de la méthode peut également être influencé par des considérations idéologiques ou politiques de celui qui commande l'analyse économique [5](#page=5). #### 3.1.2 Fonctions dose-réponse Les fonctions dose-réponse sont essentielles pour mesurer l'impact de la pollution de l'air sur la santé et, par extension, sur les coûts économiques, notamment pour les entreprises. Elles permettent d'établir un lien entre le niveau de pollution (dose) et l'incidence de maladies ou de décès (réponse) [5](#page=5) [6](#page=6). * **Première technique d'étude épidémiologique :** Elle utilise des modèles d'équations linéaires pour établir une relation entre l'exposition à des polluants et le nombre de cas de maladies. Une forme générale est présentée comme suit : $$Y = Q_1x_1 + Q_2x_2 + Q_3x_3 + c$$ Où $Y$ représente le nombre de malades, et $x_i$ les différentes expositions ou facteurs de risque (par exemple, cigarettes pour $x_1$) [6](#page=6). * **Deuxième technique:** Cette méthode consiste à répertorier les pics de pollution et à observer l'augmentation du nombre de personnes malades le jour où survient un tel pic [6](#page=6). Il est crucial de distinguer entre : * **Incidence:** le nombre de nouveaux cas d'une maladie sur une période donnée (par exemple, une année) [6](#page=6). * **Prévalence:** le nombre total de cas d'une maladie à un moment donné [6](#page=6). #### 3.1.3 Estimation des coûts globaux L'estimation du coût global d'une maladie due à la pollution implique de multiplier le coût moyen par patient pour cette maladie par le nombre de cas. Cependant, il est reconnu que de nombreuses études tendent à sous-estimer le coût total réel des soins, notamment en France [6](#page=6). L'étude menée entre 2016 et 2019 a estimé que la pollution de l'air coûtait environ 12 milliards d'euros en France et était responsable de 40 000 décès annuels. Ces recherches s'appuient sur les fonctions concentration-réponse (CRF) de l'Organisation Mondiale de la Santé (OMS) pour réaliser une analyse coût-bénéfice axée sur la morbidité. Les maladies prises en compte incluent généralement les affections respiratoires, cardiovasculaires, l'hypertension, et dans certaines études, le diabète de type 2 [6](#page=6). Une méthode plus rigoureuse implique une méta-analyse (analyse statistique d'études existantes) et la prise en compte de trois types de coûts distincts : 1. **Coût direct pour la santé (Direct Health Cost):** Englobe les frais de consultation médicale, l'achat de médicaments, les coûts d'hospitalisation et le soutien social [6](#page=6). 2. **Coûts indirects (PL - Production Loss):** Représentent la perte de productivité due à l'incapacité d'un patient à travailler, ainsi que les coûts liés à la retraite anticipée ou au décès prématuré d'une personne [6](#page=6). 3. **Coût intangible (IC - Intangible Cost):** Correspond aux coûts sociaux plus larges, tels que le deuil, la peur, et la perte de qualité de vie [6](#page=6). #### 3.1.4 Évaluation du fardeau de la maladie L'évaluation du fardeau de la maladie due à la pollution de l'air peut également se faire à l'aide d'indicateurs comme les *disability-adjusted life years* (DALYs), qui combinent les années de vie perdues et les années vécues avec incapacité [6](#page=6). Il est constaté que lorsque la concentration de polluants dépasse un certain seuil (par exemple, 3 000), l'origine de la pollution est attribuée à des causes humaines. Les estimations économiques de la santé humaine affectée par la pollution de l'air en France s'élèvent à environ 13 000 millions d'euros par an, soit une perte d'environ 199 euros par personne et par an. Cependant, la pertinence et la justice de ces chiffres sont parfois débattues, et le "on-off" (comparaison de scénarios avec et sans pollution) peut simplifier la réalité en négligeant la durée des maladies persistantes après traitement [6](#page=6). > **Tip:** La méthode du "on-off" peut être plus simple à mettre en œuvre méthodologiquement, mais elle risque de ne pas capturer la complexité des impacts sanitaires à long terme [6](#page=6). > **Tip:** Dans les évaluations contingentes, comme celles demandant le "Willingness to Pay" (WTP) ou Capacité à Payer (CAP), il existe un risque de double comptage des coûts [6](#page=6). #### 3.1.5 Actualisation des coûts Dans les analyses économiques, il est parfois nécessaire d'appliquer un taux d'actualisation pour prendre en compte la valeur temporelle de l'argent, par exemple pour calculer l'inflation sur des coûts projetés dans le futur. Les chercheurs peuvent choisir de ne pas appliquer ce taux dans certaines études [7](#page=7). #### 3.1.6 Fraction attribuable à l'environnement (FAE) Le concept de FAE (Fraction Attribuable à l'Environnement) vise à déterminer quel pourcentage de maladies est spécifiquement causé par des facteurs environnementaux, comme la pollution de l'air. Savoir estimer ce pourcentage est crucial pour attribuer les coûts sanitaires à la pollution [5](#page=5). ### 3.2 Chiffres clés sur la morbidité et la mortalité La pollution de l'air a des conséquences directes sur la morbidité (augmentation des maladies) et la mortalité (décès prématurés) [6](#page=6). * **Mortalité:** Environ 40 000 décès en France sont attribués chaque année à la pollution de l'air [6](#page=6). * **Coût économique:** Le coût total annuel de la pollution de l'air pour la santé en France a été estimé à 12 milliards d'euros. Ce chiffre peut monter à 13 milliards d'euros, soit environ 199 euros par personne, lorsqu'on considère un impact humain significatif et l'ensemble des coûts économiques associés [6](#page=6). Les maladies les plus fréquemment associées à la pollution de l'air incluent les affections respiratoires et cardiovasculaires, ainsi que l'hypertension et le diabète de type 2 [6](#page=6). > **Example:** L'étude mentionnée a utilisé les données de l'OMS et des fonctions concentration-réponse pour évaluer que la pollution de l'air entraîne une perte économique annuelle d'environ 13 000 millions d'euros en France [6](#page=6). --- ## Erreurs courantes à éviter - Révisez tous les sujets en profondeur avant les examens - Portez attention aux formules et définitions clés - Pratiquez avec les exemples fournis dans chaque section - Ne mémorisez pas sans comprendre les concepts sous-jacents

| Term | Definition | |------|------------| | Économie environnementale | Champ de l'économie qui étudie les impacts de l'activité humaine sur l'environnement et les moyens de parvenir à un développement durable. Elle cherche à intégrer les coûts environnementaux dans les décisions économiques. | | Services écosystémiques | Bénéfices que les êtres humains tirent des écosystèmes, tels que l'approvisionnement en nourriture, la régulation du climat, la purification de l'eau, et les services culturels et récréatifs. | | Pollution plastique | Contamination des océans et des écosystèmes par des déchets plastiques, qui peuvent causer des dommages significatifs à la faune, à la flore et aux systèmes naturels. | | Analyse marginale | Analyse économique qui étudie l'impact d'une unité supplémentaire de production ou de consommation sur les coûts et les bénéfices totaux. Elle permet de déterminer le point d'optimisation. | | Bénéfices marginaux décroissants | Situation où chaque unité supplémentaire d'un bien ou service produit moins de bénéfices additionnels que la précédente, ce qui entraîne une courbe de bénéfices qui s'aplatit avec l'augmentation de la quantité. | | Monétarisation | Processus d'attribution d'une valeur monétaire à des biens, des services ou des impacts qui ne sont traditionnellement pas considérés comme des marchandises sur un marché. | | Valeur économique totale (VET) | Concept qui vise à capturer toutes les valeurs associées à un bien ou un service environnemental, incluant les valeurs d'usage et de non-usage. | | Valeurs d'usage | Valeurs dérivées de l'utilisation directe ou indirecte d'un bien ou service environnemental. Elles peuvent être actuelles ou futures (valeur d'option). | | Valeurs de non-usage | Valeurs attribuées à un bien ou service environnemental même sans utilisation directe. Elles incluent la valeur pour autrui (altruiste) et la valeur de legs (pour les générations futures). | | Évaluation contingente | Méthode d'évaluation économique qui utilise des enquêtes pour déterminer combien les individus sont prêts à payer (consentement à payer - CAP) pour un bien ou service environnemental, ou combien ils sont prêts à accepter pour renoncer à un bénéfice. | | Fonctions dose-réponse | Relation qui décrit comment la dose d'un agent (par exemple, un polluant atmosphérique) affecte la réponse d'un système (par exemple, la santé humaine), souvent utilisée pour estimer l'impact desExternalités. | | Coût direct de la santé | Coûts financiers associés aux soins médicaux, aux médicaments, aux hospitalisations et aux services de soutien pour traiter les maladies causées par des facteurs environnementaux. | | Coûts indirects de la santé | Pertes économiques résultant de l'impact des maladies sur la productivité, telles que la perte de revenus due à l'incapacité de travailler, les arrêts maladie, ou la perte de vies (représentée par des coûts de retraite ou de mortalité prématurée). | | Coûts intangibles | Coûts difficiles à quantifier financièrement, mais qui représentent une perte de bien-être humain, comme la douleur, la souffrance, la détresse psychologique, la peur, et la perte de qualité de vie due à la dégradation environnementale. | | Ânées de vie ajustées sur l'incapacité (DALYs) | Indicateur de santé qui combine les années de vie perdues à cause de la mortalité prématurée et les années vécues avec une incapacité, afin de mesurer le fardeau global d'une maladie ou d'une condition. |

# Marktmechanismen voor vervuiling Dit onderwerp analyseert vervuiling als een marktprobleem door de interactie tussen vervuilers en gedupeerden te bestuderen, met een focus op het maatschappelijk optimale niveau van externaliteiten, marginale baat en marginale kost. ### 1.1 Het concept van markten voor vervuiling Vervuiling wordt beschouwd als een marktprobleem waarbij er twee groepen betrokken zijn: vervuilers die een externaliteit veroorzaken, en gedupeerden (derden) die hier last van ondervinden. De analyse richt zich op de interactie en potentiële onderhandeling tussen deze twee groepen om het maatschappelijk optimale niveau van vervuiling te bepalen. Extreme situaties, zoals geen vervuiling of juist veel vervuiling, zijn doorgaans niet optimaal; er is behoefte aan een evenwicht of tussenoplossing [3](#page=3). ### 1.2 Analyse met Stijn en Bertel: een illustratief voorbeeld Om de concepten te verduidelijken, wordt een voorbeeld gebruikt van twee huisgenoten, Stijn en Bertel, die een gemeenschappelijke leefruimte delen. Stijn houdt ervan om vrienden uit te nodigen, wat leidt tot lawaai en gebruik van de keuken en leefruimte, waar Bertel niet van houdt [3](#page=3). #### 1.2.1 Marginale baat en marginale kost in het voorbeeld * **Marginale baat voor Stijn (groene curve):** Dit vertegenwoordigt de baat die Stijn heeft bij het organiseren van een extra feestje. Deze marginale baat neemt af naarmate er meer feestjes zijn. De totale baat voor Stijn bij het organiseren van bijvoorbeeld twee feestjes is de som van de marginale baten van die twee feestjes (17 + 10 = 27). Als Stijn gedwongen wordt om een feestje minder te organiseren, loopt hij de marginale baat van dat feestje mis [3](#page=3). * **Marginale kost voor Bertel (rode curve):** Dit vertegenwoordigt de ergernis of last die Bertel ervaart door een extra feestje. Deze marginale kost neemt toe naarmate er meer feestjes zijn. De totale last voor Bertel bij het meemaken van twee feestjes is de som van de marginale kosten van die twee feestjes (5 + 7 = 12). Deze curve kan ook worden gezien als Bertels marginale bereidheid om te betalen om feestjes te vermijden [3](#page=3) [4](#page=4). #### 1.2.2 Het maatschappelijk optimale niveau Het maatschappelijk optimale niveau van externaliteit (feestjes in dit geval) wordt bereikt wanneer de marginale baat voor de vervuiler gelijk is aan de marginale kost voor de gedupeerde. In het voorbeeld van Stijn en Bertel is dit het punt waar de marginale baat en marginale kost elkaar snijden [4](#page=4). * **Optimaal niveau:** Bij 3 feestjes is de marginale baat voor Stijn en de marginale kost voor Bertel aan elkaar gelijk (in dit geval is de marginale baat van het 3e feestje 7 en de marginale kost is 8 - dit lijkt een klein verschil, maar het concept is dat het punt waar deze curves elkaar kruisen het optimum aangeeft). Op dit punt zijn de totale kosten voor de samenleving minimaal [4](#page=4) [7](#page=7). * **Niet-optimale niveaus:** Als we naar 4 feestjes gaan, ervaart Bertel een kost van 8, terwijl Stijn slechts een baat van 5 heeft, wat leidt tot een welvaartsverlies van -3. Als we naar 2 feestjes gaan, is de baat voor Stijn groter dan de kost voor Bertel wat een verbetering van de welvaart betekent. Het eerste feestje verhoogt de welvaart enorm omdat Stijn er veel plezier aan heeft terwijl Bertel slechts een kleine last ervaart. 5 feestjes zijn maatschappelijk onaantrekkelijk omdat Stijn er slechts 2 euro welvaart aan overhoudt, terwijl Bertel er veel last van heeft [4](#page=4) [5](#page=5) [6](#page=6). De som van de totale baat en last toont aan dat het optimale punt ergens in het midden ligt [5](#page=5). ### 1.3 Link met milieu-economie: MEK en MRK De concepten uit het voorbeeld kunnen worden vertaald naar een maatschappelijke setting met betrekking tot vervuiling, met name in de milieu-economie [5](#page=5). * **Marginale Externe Kosten (MEK):** Dit zijn de externe kosten die worden geleden door de gedupeerden voor elke extra eenheid vervuiling. Deze kosten stijgen naarmate de schade toeneemt. In het voorbeeld van Stijn en Bertel is dit de ergernis van Bertel per extra feestje [5](#page=5). * **Marginale Reductiekosten (MRK):** Dit zijn de marginale kosten voor de vervuiler om een extra eenheid vervuiling te reduceren. Deze kosten stijgen naarmate er meer vervuiling wordt gereduceerd. In het voorbeeld van Stijn en Bertel is dit de 'kost' die Stijn ervaart door een dag minder bezoek te ontvangen (niet gerealiseerd nut). De MRK-curve kan worden gezien als de vraagcurve naar vervuiling of de marginale bereidheid te betalen voor vervuiling [5](#page=5) [8](#page=8). #### 1.3.1 Analyse van beleidsscenario's * **Geen milieubeleid (vrije vervuiling):** Bedrijven zullen vervuilen tot de MRK gelijk is aan nul; ze zullen niet reduceren omdat dit hen niets oplevert. De totale kosten voor de samenleving zijn dan zeer hoog, bestaande uit de som van reductiekosten (nul) en externe kosten (de oppervlakte onder de MEK-curve) [6](#page=6). * **Verbod op vervuilen (maximale reductie):** Bedrijven zullen maximaal reduceren tot nul vervuiling. Er zijn dan geen externe kosten, maar de reductiekosten (de oppervlakte onder de MRK-curve) zijn zeer hoog. De totale kosten voor de samenleving zijn in dit scenario de totale reductiekosten [6](#page=6) [7](#page=7). #### 1.3.2 Het optimale evenwicht Beide extremen (volledige vrijheid tot vervuilen of volledig verbod op vervuilen) zijn niet optimaal. Het optimale niveau (V\*) wordt bereikt in het snijpunt van de MEK- en MRK-curven. Op dit punt is de marginale kost van vervuiling (MEK) gelijk aan de marginale baat van het reduceren van die vervuiling (MRK). Dit resulteert in minimale totale kosten voor de samenleving, bestaande uit de som van de totale reductiekosten (TRK) en de totale externe kosten (TEK). Het welvaartsverlies is hierdoor geminimaliseerd vergeleken met de extremen [7](#page=7) [8](#page=8). > **Tip:** Het is cruciaal om het onderscheid te maken tussen marginale en totale kosten/baten bij het analyseren van marktmechanismen voor vervuiling. ### 1.4 Dynamische en situationele aspecten van MEK en MRK De MEK- en MRK-curves zijn niet statisch en kunnen variëren afhankelijk van de situatie [9](#page=9). * **Variabiliteit van MEK:** De marginale externe kosten kunnen verschillen. Bijvoorbeeld, de overlast van vliegtuigen die overvliegen is 's nachts erger dan overdag, dus de MEK van hetzelfde vliegtuig is hoger in de nacht [9](#page=9). * **Variabiliteit van MRK:** De marginale reductiekosten kunnen ook verschillen tussen bedrijven en sectoren. Het reduceren van CO2-uitstoot is bijvoorbeeld voor de transportsector anders dan voor de woningsector, wat leidt tot verschillende reductiekosten [9](#page=9). * **Implicaties voor beleid:** Dit betekent dat beleidsmaatregelen, zoals heffingen of emissierechten, rekening moeten houden met deze variabiliteit om efficiënt te zijn. De curve MRK kan worden gezien als een vraagcurve naar vervuiling, of ook als een marginale bereidheid te betalen voor vervuiling [8](#page=8). * * * # Beleidsinstrumenten voor milieubeheer Hieronder volgt een gedetailleerde studiehandleiding over beleidsinstrumenten voor milieubeheer. ## 2 Beleidsinstrumenten voor milieubeheer Dit deel van de tekst onderzoekt de verschillende instrumenten die overheden kunnen inzetten om vervuiling te verminderen en milieu-externaliteiten aan te pakken, waaronder Pigouviaanse belastingen, normen en emissierechten [10](#page=10). ### 2.1 Algemene beginselen van milieubeheer Minder vervuilen kost geld voor bedrijven, wat resulteert in marginale reductiekosten (MRK) die stijgen naarmate meer inspanningen worden geleverd. Niet elk bedrijf heeft echter dezelfde MRK; in sommige sectoren is emissiereductie goedkoper dan in andere. Het maatschappelijk optimale niveau van vervuiling ($V^\*$) wordt bereikt door de minimalisatie van de totale externe kosten (TEK) en totale reductiekosten (TRK), wat overeenkomt met het snijpunt van de marginale externe kosten (MEK) en de marginale reductiekosten (MRK) [10](#page=10). Verschillende beleidsinstrumenten kunnen worden ingezet om dit doel te bereiken: * Pigouviaanse belastingen (bv. koolstofbelastingen) [10](#page=10). * Normen en milieustandaarden (Command & Control, CAC), zoals maximale uitstootniveaus voor dieselwagens [10](#page=10). * Verhandelbare emissierechten (Emission Trading System) [10](#page=10). * Eigendomsrechten [10](#page=10). * Vrijwillige initiatieven [10](#page=10). Bij de evaluatie van deze instrumenten zijn twee belangrijke criteria van belang: * **Effectiviteit**: Wordt het doel ( $V^\*$ ) bereikt [10](#page=10)? * **Efficiëntie**: Wordt vervuiling gereduceerd tegen minimale kosten [10](#page=10)? > **Tip:** De marginale reductiekost (MRK) geeft de kost weer om één extra eenheid vervuiling te vermijden. Deze kosten kunnen in sommige gevallen zelfs negatief zijn, bijvoorbeeld wanneer de overstap naar energiezuinigere maatregelen ook leidt tot lagere energiekosten [10](#page=10) [11](#page=11). #### 2.1.1 Grafische weergave van marginale reductiekosten De grafieken tonen de marginale reductiekosten (MRK) als functie van de reductie-inspanning. Stijgende MRK-curves impliceren dat het duurder wordt om aanvullende eenheden vervuiling te verminderen naarmate er al meer reductie heeft plaatsgevonden. De kosten kunnen negatief zijn als de reductie leidt tot besparingen, zoals bij de vervanging van gloeilampen door spaarlampen. Efficiëntie vereist dat eerst de goedkoopste maatregelen worden genomen en daarna de duurdere [11](#page=11). > **Voorbeeld:** Subsidies aan zonnepanelen zijn een manier om CO₂-uitstoot te reduceren, maar dit is mogelijk niet de meest efficiënte manier omdat er goedkopere alternatieven kunnen bestaan [12](#page=12). ### 2.2 Pigouviaanse belasting Een Pigouviaanse belasting is een heffing die gelijk is aan de marginale externe kost (MEK) in het maatschappelijke optimum ($V^\*$). Het belastingtarief wordt per eenheid vervuiling vastgesteld en is gelijk aan de MEK in het maatschappelijk evenwicht. Vervuilers wegen dan af of ze de vervuiling reduceren (reductiekosten) of de belasting betalen. De overheid bepaalt het tarief, en de vervuilers beslissen zelf hoeveel ze reduceren [13](#page=13). #### 2.2.1 Gevolgen van Pigouviaanse belasting Bedrijven zullen reduceren zolang de reductiekosten lager zijn dan de belasting. In een scenario met een belasting van 7 euro per ton CO₂ en een oorspronkelijke uitstoot van 100 ton, zal een bedrijf reduceren tot 60 ton omdat verdere reductie meer zou kosten dan de belasting betalen. De totale kosten voor het bedrijf bestaan uit de reductiekosten (de groene driehoek) en de betaalde belastingen over de resterende uitstoot (rechthoek). Als een bedrijf meer zou uitstoten dan 60 ton, zijn de totale kosten (reductiekosten plus belastingen) hoger dan wanneer het bedrijf tot 60 ton reduceert [14](#page=14). > **Voorbeeld:** Een slimme kilometerheffing met een hoger tarief tijdens de spits kan automobilisten ertoe aanzetten de spitsuren te vermijden. Deze heffing is efficiënt, maar niet per se effectief als het beoogde doel (zoals het bereiken van een specifiek optimum) niet wordt gehaald [13](#page=13). Het grote voordeel van een Pigouviaanse belasting is dat de overheid niet de exacte MRK-curves van bedrijven hoeft te kennen; de markt lost dit zelf op doordat bedrijven hun eigen reductiekosten berekenen. De MRK kan worden gezien als de 'vraagcurve' naar vervuiling: hoe hoger de prijs (belasting), hoe minder vervuiling een bedrijf zal uitstoten [15](#page=15). #### 2.2.2 Pigouviaanse belasting met variërende MRK Wanneer MRK-curves verschillen tussen bedrijven, zal het bedrijf met de laagste MRK meer inspanningen leveren om te reduceren dan het bedrijf met de hoge MRK. De overheid kan hiermee een situatie realiseren waarin de laatste ton reductie, over sectoren en bedrijven heen, tegen dezelfde marginale kost gebeurt. Dit is de definitie van kosten-efficiëntie [16](#page=16). > **Tip:** Pigouviaanse belastingen maken de externe kosten van vervuiling direct zichtbaar en laten bedrijven zelf de afweging maken tussen reduceren en betalen [15](#page=15). ### 2.3 Normen en standaarden (Command & Control - CAC) Bij normen en standaarden legt de overheid een maximum hoeveelheid vervuiling op waar vervuilers zich aan moeten houden. De overheid heeft controlemechanismen om naleving te verzekeren [17](#page=17). #### 2.3.1 Evaluatie van normen en standaarden Normen zijn effectief in het bereiken van een bepaald reductiedoel, maar niet noodzakelijk efficiënt. Dit komt doordat de reductiekosten voor bedrijven met een lage MRK lager zijn dan voor bedrijven met een hoge MRK, terwijl ze toch dezelfde norm moeten naleven. Dit leidt ertoe dat de laatste ton CO₂-reductie niet aan dezelfde marginale kost gebeurt, wat inefficiënt is [17](#page=17). > **Voorbeeld:** Maximale snelheidslimieten, emissienormen voor dieselwagens, en maximale normen voor fijn stof, NOx en CO₂ zijn voorbeelden van Command & Control instrumenten [17](#page=17). > **Tip:** Hoewel normen eerlijk lijken omdat iedereen dezelfde inspanning moet leveren, is dit vaak niet kosten-efficiënt [17](#page=17). ### 2.4 Emissierechten ('Cap & Trade') Bij emissierechten legt de overheid de gewenste optimale hoeveelheid vervuiling direct vast door aan bedrijven emissierechten toe te kennen. Een recht geeft de houder het recht om een bepaalde hoeveelheid uit te stoten, en het is verboden meer uit te stoten dan de toegekende rechten toestaan (de 'cap') [18](#page=18). #### 2.4.1 Werking van emissierechten Er vindt een initiële verdeling van rechten plaats. Houders van emissierechten mogen met elkaar handelen ('trade'). Bedrijven die hun uitstoot gemakkelijk kunnen beperken (lage MRK) zullen investeren in goedkope reductie en de uitgespaarde emissierechten verkopen aan bedrijven met hogere MRK. Deze laatste bedrijven zullen rechten blijven kopen zolang ze goedkoper zijn dan hun eigen MRK. Dit leidt tot de vorming van een markt voor emissierechten [18](#page=18). > **Voordeel:** Emissierechten beperken de totale hoeveelheid vervuiling (effectief) en de markt bepaalt de prijs (efficiënt) [18](#page=18). > **Inzicht:** De marktprijs van emissierechten heeft hetzelfde effect als een Pigouviaanse belasting: het bepaalt wie reduceert en hoeveel vervuiling er in totaal overblijft. Bij een belasting ligt de prijs vast en wordt de hoeveelheid bepaald door de markt; bij emissierechten ligt de hoeveelheid vast en wordt de prijs bepaald door de markt. Beide mechanismen zorgen ervoor dat de marginale reductiekost (MRK) gelijk wordt over alle bedrijven, wat kosten-efficiëntie garandeert [18](#page=18). ##### 2.4.1.1 Voordeel ten opzichte van normen Emissierechten zijn efficiënter dan normen omdat de totale reductie gebeurt waar het het goedkoopst is, in tegenstelling tot normen waarbij elk bedrijf evenveel moet reduceren, ook al is dit voor sommigen veel duurder [19](#page=19). > **Voorbeeld:** De marktprijs voor CO₂ is 7 euro per ton. Eén bedrijf stoot 40 ton uit en verkoopt 20 rechten aan een ander bedrijf dat daardoor 80 ton uitstoot. Dit is effectief omdat de totale uitstoot beperkt blijft. Het is efficiënt omdat de laatste ton gereduceerde uitstoot aan dezelfde MRK van 7 euro gebeurt [19](#page=19). > **Voorbeeld:** Het EU Emission Trading System (ETS) is een voorbeeld van een 'cap-and-trade'-systeem voor CO₂-uitstoot. De EU stelt een emissieplafond (cap) vast, en bedrijven mogen emissierechten onderling verhandelen (trade). Het aantal emissierechten daalt jaarlijks om de uitstoot te reduceren [20](#page=20). #### 2.4.2 Uitbreiding en kritiek op emissierechten Het ETS kan in de toekomst uitgebreid worden naar sectoren zoals maritiem transport, gebouwen en wegvervoer. Een kritiekpunt, met name op de uitbreiding naar ETS2 (verwarming van gebouwen), is dat dit onevenredig hard kan aankomen bij lagere inkomensgroepen die in slecht geïsoleerde huizen wonen. Vanuit efficiëntieperspectief is het wenselijk dat reductie gebeurt waar het het goedkoopst is. De inkomsten uit de veiling van emissierechten kunnen gebruikt worden om maatregelen te financieren voor kwetsbare groepen, zoals het isoleren van huizen [21](#page=21) [22](#page=22). #### 2.4.3 Evaluatie van emissierechten Emissierechten combineren de effectiviteit van normen met de efficiëntie van belastingen. Ze zijn echter niet overal toepasbaar [23](#page=23). > **Toepasbaarheid:** Emissierechten zijn geschikt voor CO₂-uitstoot, omdat hierbij de totale hoeveelheid uitstoot van belang is. Ze zijn minder geschikt voor zaken als snelheidsbeperkingen, omdat hier de externe kost afhangt van individueel gedrag en handel in 'rijrechten' onzinnig zou zijn [23](#page=23) [24](#page=24). > **Samenvatting:** Pigouviaanse belastingen en emissierechten werken goed als het negatieve effect afhangt van de totale hoeveelheid (zoals bij vervuiling), terwijl verbodsbepalingen geschikter zijn wanneer het negatieve effect afhangt van individueel gedrag (zoals rijgedrag, roken of lawaai) [24](#page=24). > **Voorbeeld:** Roken wordt bestreden met verbodsbepalingen (rookverboden, reclameverboden) en Pigouviaanse belastingen (accijnzen op tabak) om de consumptie tot een maatschappelijk wenselijk niveau te beperken. Nachtlawaai wordt bestreden met een verbodsbepaling na 22 uur [24](#page=24). * * * # Positieve externaliteiten en marktfalen Positieve externaliteiten treden op wanneer markttransacties voordelen opleveren voor derden die niet direct bij de transactie betrokken zijn, wat leidt tot een te lage productie en consumptie vanuit een maatschappelijk perspectief [28](#page=28). ### 3.1 Het concept van positieve externaliteiten Positieve externaliteiten, ook wel externe baten genoemd, zijn de opbrengsten van een markttransactie die ten goede komen aan een derde partij die daar niet voor betaalt [28](#page=28). #### 3.1.1 Kenmerken en voorbeelden * **Definitie:** Opbrengsten (baten) ten gevolge van een markttransactie die ten bate vallen van een ‘derde’ die niets betaalt ter compensatie [28](#page=28). * **Voorbeelden:** * Een voortuin met bloemen waar voorbijgangers van genieten [28](#page=28). * De renovatie van stadscentra die ook voor omwonenden voordelen oplevert [28](#page=28). * Studeren, wat leidt tot menselijk kapitaal en technologische vooruitgang [28](#page=28). * **Marktpartijen:** Marktpartijen nemen in hun beslissingen enkel hun private kosten en baten in rekening en houden onvoldoende rekening met de positieve externe effecten [28](#page=28). * **Gevolg:** Indien de markt vrij gelaten wordt, zal er ‘te weinig’ consumptie en productie van goederen of diensten met positieve externaliteiten plaatsvinden, wat leidt tot marktfalen. Dit resulteert in een welvaartsverlies door een te laag aanbod [28](#page=28). #### 3.1.2 Onderwijs als casestudy Onderwijs is een klassiek voorbeeld van een product of dienst met positieve externaliteiten [28](#page=28). * **Marktpartijen:** Aanbieders (overheid, universiteiten) en vragers (studenten) [28](#page=28). * **Private overwegingen:** De universiteit mikt op winst, en de studenten mikken op hun individuele voordeel (bv. extra inkomen). Beiden houden enkel rekening met hun eigen kosten en baten [28](#page=28). * **Maatschappelijke baten:** De positieve externaliteiten van onderwijs omvatten onder meer de ontwikkeling van menselijk kapitaal, technologische vooruitgang, hogere economische groei en een minder gewelddadige samenleving [28](#page=28). * **Marktfalen bij onderwijs:** Het nut van onderwijs voor de maatschappij overstijgt ruimschoots de winst van de onderwijsproducent en het individuele nut van de studenten. In een vrije markt zouden hierdoor ‘te weinig’ mensen voortstuderen, wat leidt tot een te laag aanbod ten opzichte van wat maatschappelijk wenselijk is. Dit is een vorm van marktfalen door een tekort (te laag aanbod) [28](#page=28). ### 3.2 Marktfalen bij positieve externe effecten in de grafiek De grafische weergave illustreert het welvaartsverlies dat voortvloeit uit marktfalen bij positieve externe effecten [29](#page=29). #### 3.2.1 Analyse van de grafiek * **Vraagcurve (Vp):** Weerspiegelt de marginale waardering van de consument of de marginale bereidheid tot betalen door de studenten zelf [29](#page=29). * **Aanbodcurve (Ap):** Stelt de marginale kosten (MK) voor die de onderwijsaanbieders maken om extra studenten te onderwijzen [29](#page=29). * **Maatschappelijke vraagcurve (Vm):** Weerspiegelt het maatschappelijke nut, wat gelijk is aan de marginale bereidheid tot betalen (Vp) plus de marginale externe baten. Deze curve ligt hoger dan de private vraagcurve (Vp) [29](#page=29). * **Marktprijs (Pmarkt):** De prijs in een vrije markt weerspiegelt enkel het private nut, niet de maatschappelijke meerwaarde. Hierdoor ligt de private vraag (Vp) onder de maatschappelijke vraag (Vm) [29](#page=29). * **Marktevenwicht:** In een vrijemarkteconomie is het evenwicht bij $Q\_{markt}$ waar $A\_p$ en $V\_p$ elkaar snijden [29](#page=29). * **Maatschappelijk optimum ( $Q\_{optimum}$ ):** Dit ligt rechts van $Q\_{markt}$, wat aangeeft dat er meer onderwijs zou moeten zijn dan de markt zelf tot stand brengt [29](#page=29). #### 3.2.2 Welvaartsverlies * **Gebied tussen $Q\_{markt}$ en $Q\_{optimum}$:** Het geel gearceerde vlak in de grafiek (oppervlakte B) stelt alle voordelen voor de maatschappij voor tot $Q\_{markt}$. Het welvaartsverlies B toont dat als de productie zou stijgen van $Q\_{markt}$ naar $Q\_{optimum}$, de maatschappelijke welvaart zou toenemen met B. Dit is de maatschappelijke winst die we mislopen door te weinig onderwijs [29](#page=29) [30](#page=30). * **Extra kosten (A):** Dit zijn de kosten die gemaakt moeten worden om de productie te verhogen van $Q\_{markt}$ naar $Q\_{optimum}$. De vragers (studenten) willen minder betalen dan wat het kost om meer onderwijs te voorzien, wat een verlies is voor de samenleving (bv. universiteiten draaien verlies of studenten moeten meer betalen dan ze willen) [30](#page=30). * **Verschil tussen Vp en Vm:** De kloof tussen de private vraag (Vp) en de maatschappelijke vraag (Vm) is gelijk aan het marginale positieve externe effect voor de maatschappij. Het maatschappelijke marginale nut (Vm) overstijgt het private marginale nut (Vp) [31](#page=31). ### 3.3 Beleidsinterventies bij positieve externaliteiten Omdat de markt te weinig produceert bij positieve externaliteiten, kan de overheid ingrijpen om het maatschappelijk optimum te bereiken [30](#page=30). #### 3.3.1 Subsidies (Pigouviaanse subsidies) * **Doel:** Subsidies verlagen de prijs en verhogen de consumptie, waardoor de productie dichter bij het maatschappelijk optimale niveau ($Q\_{optimum}$) komt en er welvaartswinst wordt behaald [30](#page=30). * **Toepassing:** Ze kunnen zowel aan de consument als aan de producent worden toegekend [32](#page=32). * **Financiering:** Het toekennen van subsidies vereist ergens anders belastingen heffen, wat op zich weer tot een bijkomend welvaartsverlies kan leiden. Echter, als Pigouviaanse subsidies gefinancierd worden met Pigouviaanse belastingen, is er alleen sprake van welvaartswinst [32](#page=32). * **Voorbeelden:** * De Vlaamse Gemeenschap betaalt een groot deel van de studiekosten, terwijl de student zelf een kleiner inschrijvingsgeld betaalt [32](#page=32). * Erfgoedpremies, belastingvermindering voor restauratie van onroerend erfgoed, en subsidies voor jeugdwerk [32](#page=32). * Subsidies voor fundamenteel wetenschappelijk onderzoek, dat grote maatschappelijke baten heeft maar lage directe opbrengsten voor bedrijven. Zonder overheidsfinanciering zouden innovaties zoals het internet niet bestaan [32](#page=32). #### 3.3.2 Investeringen in publieke voorzieningen De overheid kan investeren in publieke onderwijsvoorzieningen om de onderwijshoeveelheid te verhogen van $Q\_{markt}$ naar $Q\_{optimum}$ [30](#page=30). #### 3.3.3 Gebodsbepalingen Dit zijn regels die de overheid oplegt om mensen te verplichten bepaald gedrag te stellen ten gunste van positieve externaliteiten [32](#page=32). * **Voorbeelden:** * Leerplicht tot 18 jaar [32](#page=32). * Vaccinatiecampagnes en verplichte inenting, wat zowel zelfbescherming als maatschappelijke baat oplevert [32](#page=32). #### 3.3.4 Samenvatting van de beleidsoplossing Bij positieve externe effecten houdt de markt enkel rekening met privévoordelen, waardoor er te weinig geproduceerd wordt. De maatschappelijke vraag is groter dan de private vraag. De overheid kan via subsidies of investeringen zorgen dat de productie stijgt tot het maatschappelijk optimum, waardoor de welvaart toeneemt met B. De overheid compenseert aanbieders voor hun financiële verlies (oppervlakte A) [30](#page=30). > **Tip:** Bij positieve externaliteiten is er een welvaartsverlies (oppervlakte B) omdat de markt te weinig produceert. Beleidsmaatregelen zoals subsidies of gebodsbepalingen streven ernaar de productie op te drijven tot het maatschappelijk optimale niveau. > **Voorbeeld:** De investeringen in fundamenteel wetenschappelijk onderzoek door de overheid, hoewel op korte termijn mogelijk niet winstgevend voor bedrijven, leiden tot technologische doorbraken die de gehele maatschappij ten goede komen, zoals de ontwikkeling van het internet [32](#page=32). * * * # Alternatieve oplossingen voor externaliteiten Dit onderwerp verkent diverse mechanismen, naast overheidsingrijpen via belastingen of subsidies, die kunnen worden ingezet om externaliteiten aan te pakken, met een focus op normen, vrijwilligerswerk, intellectuele eigendomsrechten en het Coase-theorema [33](#page=33). ### 4.1 Morele en sociale normen Morele en sociale normen spelen een cruciale rol bij het oplossen van externaliteiten, ook zonder directe overheidsinterventie [33](#page=33). #### 4.1.1 Morele normen Morele normen creëren een interne afkeer of waardering voor bepaalde gedragingen, waardoor individuen deze ethisch goed of fout gaan vinden. Een voorbeeld is de acceptatie dat alcoholgebruik niet wenselijk is, of de oproep tot verantwoord rijgedrag via campagnes die zich richten op morele overwegingen [33](#page=33). #### 4.1.2 Sociale normen Sociale normen moedigen gedrag aan door de goedkeuring of afkeuring van anderen te benadrukken. Campagnes zoals de BOB-campagne spelen hierop in door de sociale acceptatie van rijden onder invloed te verminderen [33](#page=33). #### 4.1.3 Positieve externaliteiten en normen Sociale normen kunnen ook positieve externaliteiten stimuleren. Wanneer de maatschappij onderwijs als waardevol beschouwt, zullen individuen hier meer in investeren. Omgekeerd kunnen negatieve normen, zoals de verheerlijking van risicogedrag, problemen versterken, bijvoorbeeld bij jongerencriminaliteit [33](#page=33). ### 4.2 Vrijwilligerswerk en liefdadigheid Vrijwilligerswerk en liefdadigheid zijn effectieve middelen om positieve externaliteiten te bevorderen en maatschappelijke baten te realiseren die de overheid moeilijk alleen kan bewerkstelligen [33](#page=33). * **Vrijwilligerswerk:** Organisaties zoals het Rode Kruis, voedselbanken, jeugdbewegingen en cultuurorganisaties dragen substantieel bij aan maatschappelijke welzijn [33](#page=33). * **Liefdadigheid en donaties:** Initiatieven zoals de Bill & Melinda Gates Foundation, religieuze ordes en mecenassen steunen projecten, onderzoek en campagnes die de publieke welvaart verhogen, bijvoorbeeld via vaccinatiecampagnes of fundamenteel onderzoek [33](#page=33). ### 4.3 Patenten en octrooien Patenten en octrooien zijn een manier om positieve externaliteiten, met name die voortkomen uit innovatie, te internaliseren en te belonen [34](#page=34). * **Definitie:** Een patent verleent de uitvinder gedurende een bepaalde periode het exclusieve recht om een uitvinding te exploiteren. In ruil hiervoor wordt de uitvindingsinformatie openbaar gemaakt, wat de globale kennisbasis vergroot [34](#page=34). * **Werking:** Een farmaceutisch bedrijf dat een nieuw medicijn ontwikkelt, kan via een patent hogere prijzen vragen. Dit stelt het bedrijf in staat om een deel van de maatschappelijke baten van de uitvinding te internaliseren, wat meer investeringen in onderzoek financieel aantrekkelijk maakt en ten goede komt aan de volksgezondheid [34](#page=34). * **Kritiek en tegenargument:** Kritiek op patenten richt zich op hogere medicijnprijzen en beperkte concurrentie. Het tegenargument is dat zonder patenten bedrijven onvoldoende zouden investeren in onderzoek, wat innovatie zou belemmeren [34](#page=34). * **Conclusie:** Patenten kunnen innovatie stimuleren door positieve externaliteiten te belonen, maar te lange of misbruikte patenten kunnen juist innovatie afremmen en de welvaart schaden [34](#page=34). ### 4.4 Het Coase-theorema Het Coase-theorema biedt een raamwerk voor het oplossen van externaliteitsproblemen en het creëren van publieke goederen zonder significante overheidsbemoeienis, door middel van de toekenning van eigendomsrechten en onderhandeling [34](#page=34). #### 4.4.1 Kernprincipes * **Toekenning van eigendomsrechten:** Eigendomsrechten worden toegekend aan een van de betrokken partijen, bijvoorbeeld het recht op een schone omgeving of het recht om te vervuilen [34](#page=34). * **Onderhandeling:** De betrokken partijen kunnen vervolgens onderhandelen om tot een efficiënte overeenkomst te komen met betrekking tot het niveau van vervuiling en de bijbehorende prijs of vergoeding [34](#page=34). #### 4.4.2 Voorwaarden voor het Coase-theorema Het succes van het Coase-theorema is afhankelijk van de volgende voorwaarden [35](#page=35): * Eigendomsrechten zijn goed gedefinieerd en duidelijk [35](#page=35). * Onderhandelingen kunnen plaatsvinden zonder significante transactiekosten (kosten die gemaakt worden bij het onderhandelen, zoals tijd, juridische bijstand of informatievergaring) [35](#page=35). * De schade veroorzaakt door externe effecten en de waarde van de transactie zijn meetbaar [35](#page=35). * Het aantal betrokken partijen is beperkt, zodat onderhandeling haalbaar blijft [35](#page=35). #### 4.4.3 Beperkingen in de praktijk In de realiteit zijn deze voorwaarden vaak moeilijk te vervullen [35](#page=35). * **Onoverzichtelijke groepen:** Vaak zijn grote en diffuse groepen betrokken bij externaliteitsproblemen [35](#page=35). * **Transactiekosten:** Onderhandelingskosten, tijdverlies en potentiële conflicten kunnen aanzienlijk zijn [37](#page=37). * **Onduidelijke eigendomsrechten:** Het is vaak lastig om eigendomsrechten goed te omschrijven, bijvoorbeeld het recht op stilte of schone lucht [37](#page=37). * **Meetbaarheid:** De waarden van schade of baten zijn niet altijd eenvoudig te kwantificeren [37](#page=37). * **Veel partijen:** Complexe problemen zoals klimaatverandering betreffen een enorm aantal actoren [37](#page=37). Hierdoor zijn in de praktijk vaak aanvullende maatregelen zoals belastingen, subsidies of regelgeving noodzakelijk [37](#page=37). #### 4.4.4 Illustratie: Professoren en studentenfeest Dit voorbeeld illustreert hoe het Coase-theorema werkt, zelfs bij negatieve externaliteiten [35](#page=35). * **Situatie:** 100 studenten moeten studeren, terwijl enkele professoren een luidruchtig feest willen geven in een gemeenschappelijke ruimte, wat leidt tot hinder voor de studenten [35](#page=35). * **Grafische analyse:** De grafiek met de Marginale Bereidheid Tot Betalen (MBTB) van de professoren voor feesturen en de Marginale Externe Kost (MEK) voor de studenten per feestuur toont het maatschappelijk optimale aantal feesturen [36](#page=36). * **MBTB:** De waardering van de professoren voor extra feesturen daalt naarmate de avond vordert [36](#page=36). * **MEK:** De hinder voor de studenten per extra feestuur stijgt naarmate het later wordt [36](#page=36). * Het snijpunt van MBTB en MEK bepaalt het maatschappelijk optimale aantal feesturen, wat in dit geval tot middernacht (12 uur) is. Na middernacht wegen de externe kosten zwaarder dan de baten [36](#page=36). * **Scenario 1: Professoren hebben het recht op lawaai:** * De professoren mogen wettelijk tot 4 uur feesten. De studenten lijden schade. * De studenten zijn bereid te betalen om stilte te kopen na middernacht. Ze betalen de professoren een bedrag, bijvoorbeeld 160 dollars, om het feest om middernacht te stoppen [36](#page=36). * Beide partijen winnen, en de totale welvaart stijgt [36](#page=36). * **Scenario 2: Studenten hebben het recht op stilte:** * De professoren mogen alleen feesten als de studenten toestemmen. * De professoren zijn bereid te betalen om te mogen feesten, bijvoorbeeld 160 dollars, om tot middernacht te mogen doorgaan [37](#page=37). * Opnieuw winnen beide partijen, en de totale welvaart stijgt met hetzelfde bedrag als in scenario 1 [37](#page=37). * **Conclusie uit het voorbeeld:** De optimale uitkomst (feest tot middernacht) en de totale welvaartswinst zijn hetzelfde, ongeacht wie het recht heeft. Het enige verschil is wie betaalt wie [37](#page=37). #### 4.4.5 Toepassing: Wildbeheer in Afrika Het Coase-theorema kan ook worden toegepast op situaties zoals wildbeheer, waarbij de belangen van jagers (die willen jagen) en dierenliefhebbers (die dieren willen zien) tegenover elkaar staan [37](#page=37). * **Situatie:** De interactie tussen wolven en kippenboeren, waarbij wolven kippen doden (MEK) en de waardering voor wolven varieert (MBTB) [37](#page=37). * **Scenario met eigendomsrecht bij kippenboeren:** Als de kippenboeren het eigendomsrecht op de wolven zouden krijgen, zouden ze alle wolven mogelijk laten afschieten, wat resulteert in een wolvenaantal van nul. Dit zou tot ontevredenheid bij natuurbeschermers kunnen leiden [37](#page=37). Het Coase-theorema suggereert dat, mits aan de voorwaarden is voldaan, er onderhandeld kan worden naar een efficiënte uitkomst, ongeacht de initiële toekenning van rechten [35](#page=35). * * * ## Veelgemaakte fouten om te vermijden * Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens * Let op formules en belangrijke definities * Oefen met de voorbeelden in elke sectie * Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Externe Kost (Externaliteit) | Een kost die een markttransactie oplegt aan een derde partij die niet betrokken is bij die transactie en hiervoor niet gecompenseerd wordt. Dit kan zowel negatief zijn (vervuiling) als positief (verbetering van de leefomgeving). | | Marginale Baat (MB) | De extra baat die een consument of producent ontvangt bij de consumptie of productie van één extra eenheid van een goed of dienst. Dit is de waardering van de consument voor dat extra eenheid. | | Marginale Kost (MK) | De extra kost die een producent maakt bij de productie van één extra eenheid van een goed of dienst. Dit is de kost voor de producent om die extra eenheid te produceren. | | Maatschappelijk Optimum (V*) | Het niveau van productie of consumptie waarbij de totale welvaart voor de samenleving gemaximaliseerd wordt. Dit wordt bereikt wanneer de marginale maatschappelijke baat gelijk is aan de marginale maatschappelijke kost. | | Pigouviaanse Belasting | Een belasting die door de overheid wordt opgelegd aan activiteiten die negatieve externaliteiten veroorzaken. Het tarief van deze belasting is gelijk aan de marginale externe kost in het maatschappelijk optimum, met als doel de activiteit te ontmoedigen en de maatschappelijke kosten te internaliseren. | | Emissierechten | Verhandelbare rechten die een bedrijf het recht geven om een bepaalde hoeveelheid vervuiling uit te stoten. Dit systeem, ook wel bekend als 'cap and trade', stelt een maximum aan de totale uitstoot (cap) en laat bedrijven toe om rechten te verhandelen (trade). | | Normen en Standaarden (Command & Control) | Reguleringen die door de overheid worden opgelegd om bepaald gedrag te sturen, zoals maximale uitstootlimieten voor bedrijven of snelheidslimieten voor voertuigen. Deze maatregelen zijn direct en vaak minder flexibel dan marktgebaseerde instrumenten. | | Positieve Externaliteit | Een voordeel dat voortkomt uit een markttransactie en ten goede komt aan een derde partij die niet direct bij de transactie betrokken is en hiervoor geen compensatie ontvangt. Voorbeelden zijn onderwijs en wetenschappelijk onderzoek. | | Marktfalen | Een situatie waarin de vrije markt er niet in slaagt om efficiënt middelen toe te wijzen, vaak als gevolg van externaliteiten, asymmetrische informatie of marktmacht. Dit leidt tot een welvaartsverlies voor de samenleving. | | Coase-theorema | Een economische theorie die stelt dat, onder bepaalde voorwaarden (goed gedefinieerde eigendomsrechten, geen transactiekosten en volledige informatie), onderhandelingen tussen partijen kunnen leiden tot een efficiënte oplossing van externaliteiten, ongeacht wie de eigendomsrechten initieel bezit. | | Marginale Reductiekost (MRK) | De extra kost die een vervuiler maakt om één extra eenheid van vervuiling te reduceren. Deze kosten stijgen naarmate er meer vervuiling wordt gereduceerd, omdat de makkelijkste reducties eerst worden gedaan. | | Marginale Externe Kost (MEK) | De extra kost die gedupeerden ervaren door één extra eenheid van vervuiling. Deze kosten stijgen naarmate er meer vervuiling is, omdat de impact op de omgeving groter wordt. | | Kosten-effectiviteitsanalyse | Een methode om te evalueren hoe een bepaald doel bereikt kan worden tegen de laagst mogelijke kosten. Het vergelijkt verschillende alternatieve maatregelen op basis van hun kosten om een bepaald resultaat te behalen. | | Emissietransitiedeelname Systeem (ETS) | Een Europees systeem van verhandelbare emissierechten dat als doel heeft de CO₂-uitstoot te verminderen door een plafond in te stellen en bedrijven de mogelijkheid te geven rechten te kopen en verkopen. |

# Instrumenten voor milieubeleid Dit onderdeel van de studiehandleiding behandelt de diverse beleidsinstrumenten die overheden kunnen inzetten om milieuvraagstukken aan te pakken, met een focus op hun effectiviteit en efficiëntie. ### 1. Algemene principes en criteria Het doel van de overheid bij milieubeleid is het bereiken van een maatschappelijk optimaal niveau van vervuiling ($V^*$) door de totale externe kosten (TEK) plus de totale reductiekosten (TRK) te minimaliseren. Dit optimale niveau wordt bereikt op het snijpunt van de marginale externe kosten (MEK) en de marginale reductiekosten (MRK) [10](#page=10) [13](#page=13). Bij de evaluatie van beleidsinstrumenten zijn twee cruciale criteria van belang: * **Effectiviteit:** Wordt het gestelde doel (het maatschappelijk optimale niveau van vervuiling) daadwerkelijk bereikt [10](#page=10) [17](#page=17)? * **Efficiëntie:** Wordt de vervuiling gereduceerd tegen de laagst mogelijke kosten [10](#page=10) [17](#page=17)? ### 2. Pigouviaanse belastingen Een Pigouviaanse belasting is een heffing die gelijk is aan de marginale externe kost (MEK) in het maatschappelijke optimum. Het principe is dat vervuilers de keuze hebben om hun uitstoot te reduceren of de belasting te betalen. De overheid stelt het tarief vast, en de bedrijven beslissen zelf hoeveel ze reduceren [13](#page=13). **Werking en gevolgen:** * Bedrijven reduceren hun uitstoot tot het punt waarop de reductiekosten gelijk worden aan de belasting. Ze zullen blijven reduceren zolang dit goedkoper is dan de belasting betalen [14](#page=14). * Dit leidt tot een situatie waarin de marginale reductiekosten (MRK) voor de laatst gereduceerde eenheid vervuiling gelijk zijn over alle bedrijven heen, wat duidt op kostenefficiëntie. De overheid hoeft de MRK-curves van de bedrijven niet te kennen om dit te realiseren [16](#page=16). * Een mogelijke kritiek is dat het lijkt alsof vervuiling toegestaan is zolang ervoor betaald wordt [14](#page=14). **Voorbeeld:** Een slimme kilometerheffing met hogere tarieven tijdens spitsuren, waardoor automobilisten het spitsuur vermijden [13](#page=13). ### 3. Normen en standaarden (Command & Control) Bij dit instrument legt de overheid een maximale hoeveelheid vervuiling op aan bedrijven of individuen. Het is een directe controle op gedrag [17](#page=17). **Evaluatie:** * **Effectiviteit:** Normen kunnen effectief zijn in het bereiken van een bepaald reductiedoel [17](#page=17). * **Efficiëntie:** Dit instrument is echter **niet efficiënt** omdat de reductie niet noodzakelijk plaatsvindt waar het het goedkoopst is. Bedrijven met een hoge MRK worden gedwongen om tegen hogere kosten te reduceren dan bedrijven met een lage MRK. Hoewel het eerlijk lijkt omdat iedereen dezelfde norm moet volgen, is de laatste gereduceerde ton CO2 niet aan dezelfde marginale reductiekost gerealiseerd [17](#page=17). **Voorbeelden:** * Maximale uitstootnormen voor dieselwagens [17](#page=17). * Snelheidslimieten op autostrades en in dorpskernen [17](#page=17). * Verbod op dronken rijden [17](#page=17). * Emissienormen voor fijnstof, NOx, CO2 [17](#page=17). ### 4. Emissierechten ('Cap & Trade') Dit systeem legt de gewenste optimale hoeveelheid vervuiling direct vast door bedrijven emissierechten toe te kennen. Elk recht geeft het recht om een bepaalde hoeveelheid uit te stoten; meer uitstoten is verboden [18](#page=18). **Werking:** * Er is een initiële verdeling van rechten (de 'cap') [18](#page=18). * Houders van emissierechten mogen deze onderling verhandelen ('trade') [18](#page=18). * Bedrijven die hun uitstoot makkelijk kunnen beperken (lage MRK) zullen dit doen en de uitgespaarde rechten verkopen [18](#page=18). * Bedrijven met hogere MRK zullen rechten kopen zolang deze goedkoper zijn dan hun eigen reductiekosten [18](#page=18). * Hierdoor ontstaat een markt voor emissierechten waarbij de totale uitstoot gelijk blijft, maar de verdeling verschilt [18](#page=18). **Voordelen:** * **Effectiviteit:** De hoeveelheid vervuiling wordt beperkt door de overheid via de 'cap' [18](#page=18). * **Efficiëntie:** De markt bepaalt de prijs van de rechten, wat leidt tot kostenefficiëntie. De totale reductie gebeurt daar waar het het goedkoopst is, omdat de markt ervoor zorgt dat de marginale reductiekost (MRK) gelijk wordt over alle bedrijven. Dit is een voordeel ten opzichte van normen, die niet efficiënt zijn [18](#page=18) [19](#page=19). **Vergelijking met Pigouviaanse belasting:** * Bij een belasting ligt de prijs van vervuiling vast en wordt de hoeveelheid bepaald door de markt [18](#page=18). * Bij emissierechten ligt de hoeveelheid vast (de 'cap') en wordt de prijs van de rechten bepaald door de markt. In beide gevallen zorgt marktwerking voor kostenefficiëntie [18](#page=18). **Voorbeeld: EU Emission Trading System (EU ETS)** [20](#page=20). * Een Europees systeem van verhandelbare CO2-emissierechten, gestart in 2005 [20](#page=20). * Het systeem omvat de energie-intensieve industrie, elektriciteitsopwekking en commerciële luchtvaart [20](#page=20). * Het aantal emissierechten daalt jaarlijks, wat leidt tot een dalende totale uitstoot [20](#page=20). * De prijs van emissierechten is aanzienlijk gestegen door de schaarste [20](#page=20). * Het systeem maakt deel uit van het Fit for 55-pakket, met als doel 55% minder uitstoot tegen 2030 [20](#page=20). * Er zijn plannen om het systeem uit te breiden naar maritiem transport, gebouwen en wegvervoer (ETS2) [20](#page=20) [21](#page=21). **Kritiek op ETS2:** * ETS2 kan de verwarming van gebouwen raken, wat onevenredig zware gevolgen kan hebben voor lagere inkomensgroepen [22](#page=22). * Vanuit een distributief oogpunt kan de opbrengst van geveilde emissierechten worden gebruikt om maatregelen te financieren voor mensen die hierdoor getroffen worden, zoals woningisolatie [22](#page=22). **Evaluatie emissierechten:** * Emissierechten combineren de voordelen van normen (effectiviteit) en belastingen (efficiëntie) [23](#page=23). * De distributieve aspecten zijn een punt van kritiek [23](#page=23). * Ze zijn niet overal toepasbaar; het principe werkt goed bij de totale hoeveelheid uitstoot (zoals CO2), maar minder goed bij individueel gedrag zoals snelheidsbeperkingen, waar handel in 'rijrechten' onzinnig is [23](#page=23) [24](#page=24). ### 5. Andere beleidsinstrumenten en benaderingen Naast belastingen, normen en emissierechten zijn er ook andere manieren om externaliteiten aan te pakken: #### 5.1 Gebodsbepalingen en verbodsbepalingen Dit zijn regels die bepaald gedrag verplichten of verbieden. Ze zijn vooral geschikt wanneer het negatieve effect afhangt van individueel gedrag [23](#page=23) [24](#page=24). * **Voorbeelden:** Leerplicht, vaccinatiecampagnes snelheidslimieten, rookverboden [23](#page=23) [24](#page=24) [32](#page=32). #### 5.2 Pigouviaanse subsidies Bij positieve externaliteiten kan de overheid subsidies inzetten om het maatschappelijk optimale niveau van productie of consumptie te bereiken. Subsidies verlagen de prijs en stimuleren consumptie, wat leidt tot een welvaartswinst. Als deze subsidies worden gefinancierd met Pigouviaanse belastingen, is er sprake van netto welvaartswinst [32](#page=32). * **Voorbeelden:** Studiefinanciering, erfgoedpremies, subsidies voor jeugdwerk [32](#page=32). #### 5.3 Vrijwillige initiatieven, morele en sociale normen Externaliteiten kunnen ook worden aangepakt zonder directe overheidsinterventie [33](#page=33). * **Morele normen:** Mensen vinden gedrag intrinsiek goed of slecht (bv. niet willen drinken van alcohol) [33](#page=33). * **Sociale normen:** De maatschappij wijst elkaar constant op gewenst gedrag (bv. BOB-campagne) [33](#page=33). * **Vrijwilligerswerk en liefdadigheid:** Organisaties en individuen dragen bij aan maatschappelijke baten die de overheid moeilijk alleen kan realiseren [33](#page=33). * **Voorbeelden:** Rode Kruis, voedselbanken, Bill & Melinda Gates Foundation [33](#page=33). #### 5.4 Patenten en octrooien Intellectuele eigendomsrechten zoals patenten geven een tijdelijk monopolie op een uitvinding. Dit laat bedrijven toe om een deel van de maatschappelijke baten (positieve externaliteit) te internaliseren, wat onderzoek en innovatie stimuleert. Kritiek is dat dit medicijnen duurder kan maken en concurrentie beperkt, maar zonder patenten zouden bedrijven mogelijk minder investeren in onderzoek [34](#page=34). #### 5.5 Coase Theorema Dit theorema stelt dat externaliteitsproblemen kunnen worden opgelost door het toekennen van eigendomsrechten, waarna betrokken partijen kunnen onderhandelen tot een efficiënte overeenkomst [34](#page=34) [35](#page=35). **Voorwaarden voor het Coase Theorema:** * Eigendomsrechten zijn goed omschreven [35](#page=35). * Onderhandelingen kunnen plaatsvinden zonder transactiekosten [35](#page=35). * Schade en de waarde van de transactie zijn meetbaar [35](#page=35). * Het aantal partijen is beperkt [35](#page=35). **In de praktijk:** * Deze voorwaarden zijn vaak moeilijk te vervullen, met name door diffuse groepen, transactiekosten en onduidelijke eigendomsrechten. Daarom zijn overheidsmaatregelen zoals belastingen, subsidies en regels vaak noodzakelijk [37](#page=37). **Voorbeeld:** Het feest van professoren en studenten, waarbij het optimale aantal feesturen wordt bepaald door de marginale bereidheid tot betalen (MBTB) van de professoren en de marginale externe kost (MEK) voor de studenten. Het maakt niet uit aan wie de rechten worden toegekend; de efficiënte uitkomst blijft hetzelfde, alleen de betalingen verschillen [35](#page=35) [36](#page=36) [37](#page=37). --- # Economische analyse van externaliteiten Externaliteiten treden op wanneer de baten of kosten van een markttransactie worden beïnvloed door derden die niet direct betrokken zijn bij de transactie, wat kan leiden tot marktfalen en een suboptimale welvaartstoestand [28](#page=28). ### 2.1 Negatieve externaliteiten Negatieve externaliteiten zijn kosten die worden opgelegd aan derden als gevolg van een economische activiteit, waarvoor de veroorzaker niet compenseert. Deze worden geanalyseerd door het onderscheid te maken tussen de marginale private kosten (MPC) en de marginale maatschappelijke kosten (MSC). De MSC omvat de MPC plus de marginale externe kosten (MEC) [3](#page=3). #### 2.1.1 Het maatschappelijk optimale niveau van externaliteit Het maatschappelijk optimale niveau van een externaliteit, zoals vervuiling, is niet noodzakelijk nul, maar het punt waar de marginale maatschappelijke kosten gelijk zijn aan de marginale maatschappelijke baten (MSB). In de context van een externe kost, wordt dit vaak vergeleken met de marginale reductiekosten (MRK) en de marginale externe kosten (MEK) [7](#page=7). * **Marginale Externe Kosten (MEK):** De extra kost die derden ervaren door een extra eenheid van de activiteit (bv. vervuiling). Deze nemen vaak toe naarmate de activiteit toeneemt [4](#page=4) [5](#page=5). * **Marginale Reductiekosten (MRK):** De marginale kost voor de veroorzaker om een extra eenheid van de activiteit te reduceren. Deze stijgen doorgaans naarmate de reductie groter wordt (d.w.z. naarmate er minder vervuiling is) [5](#page=5) [6](#page=6). De maatschappelijke welvaart is gemaximaliseerd wanneer de marginale reductiekosten gelijk zijn aan de marginale externe kosten ($MRK = MEK$). Dit punt ($V^*$) vertegenwoordigt het efficiënte niveau van de activiteit, waarbij de totale kosten voor de samenleving minimaal zijn [7](#page=7). #### 2.1.2 Situaties zonder beleid * **Vrije markt (geen beleid):** Bedrijven vervuilen tot het punt waar hun marginale kosten nul zijn, zonder rekening te houden met externe kosten. Dit resulteert in overmatige vervuiling en aanzienlijke maatschappelijke kosten [6](#page=6). * **Verbod op vervuilen (extreme reductie):** Als bedrijven gedwongen worden om alle vervuiling te elimineren, kunnen de reductiekosten extreem hoog worden en leiden tot een welvaartsverlies [6](#page=6) [7](#page=7). #### 2.1.3 De rol van de MRK-curve als vraagcurve naar vervuiling De MRK-curve kan worden geïnterpreteerd als de vraagcurve naar vervuiling, of de marginale bereidheid tot betalen voor vervuiling [8](#page=8). > **Tip:** Het is cruciaal om het onderscheid te maken tussen marginale en totale kosten en baten. Marginale analyse focust op de verandering door één extra eenheid, terwijl totale analyse kijkt naar de som van alle eenheden [9](#page=9). #### 2.1.4 Variaties in MRK en MEK De MRK en MEK kunnen variëren afhankelijk van de context. Bijvoorbeeld, de externe kosten van vliegtuiggeluid zijn hoger 's nachts dan overdag. Evenzo kunnen de kosten om vervuiling te reduceren (MRK) sterk verschillen tussen sectoren en bedrijven; efficiëntie vereist dat de meest kosteneffectieve reducties (waar MRK laag is) eerst worden geïmplementeerd [11](#page=11) [25](#page=25) [9](#page=9). #### 2.1.5 Kosteneffectiviteitsanalyse en MRK De MRK-analyse is essentieel voor kosteneffectiviteitsanalyses, waarbij een bepaald doel met een beperkt budget moet worden bereikt. Het stelt ons in staat om te bepalen hoe een doel op de meest economische manier kan worden bereikt of hoe met dezelfde middelen meer kan worden gerealiseerd. Dit is relevant bij het toewijzen van middelen voor bijvoorbeeld verkeersveiligheid of stikstofreductie [25](#page=25). ### 2.2 Positieve externaliteiten Positieve externaliteiten zijn baten die voortvloeien uit een markttransactie en ten goede komen aan derden die hier niet voor compenseren [28](#page=28). #### 2.2.1 Kenmerken en voorbeelden * **Definitie:** Opbrengsten van een markttransactie die ten bate vallen van een derde, die niets betaalt ter compensatie [28](#page=28). * **Voorbeelden:** Een voortuin met bloemen, renovatie van stadscentra, en vooral onderwijs [28](#page=28). * **Marktfalen:** Marktpartijen houden alleen rekening met hun private kosten en baten. Hierdoor is er bij positieve externaliteiten sprake van 'te weinig' consumptie en productie, wat leidt tot een welvaartsverlies [28](#page=28). #### 2.2.2 Onderwijs als positieve externaliteit Onderwijs genereert aanzienlijke maatschappelijke baten die verder reiken dan het individuele voordeel van de student, zoals technologische vooruitgang, hogere economische groei en een minder gewelddadige samenleving [28](#page=28). * **Private versus maatschappelijke baten:** De private vraagcurve (Vp) reflecteert de marginale bereidheid tot betalen van de studenten, terwijl de maatschappelijke vraagcurve (Vm) zowel de private als de externe baten omvat. De Vm ligt hierdoor boven de Vp [29](#page=29). * **Marktevenwicht versus maatschappelijk optimum:** In een vrije markt is het evenwicht (Qmarkt) lager dan het maatschappelijk optimum (Qoptimum), waar de marginale maatschappelijke kosten gelijk zijn aan de marginale maatschappelijke baten [29](#page=29). * **Welvaartsverlies:** Het welvaartsverlies wordt vertegenwoordigd door de oppervlakte tussen Qmarkt en Qoptimum (oppervlakte B), wat de gemiste maatschappelijke winst door te weinig onderwijs aangeeft. Er kunnen echter ook extra kosten (A) ontstaan, doordat de maatschappij meer wil dan de markt produceert, wat leidt tot een verlies voor aanbieders of hogere kosten voor vragers [30](#page=30). #### 2.2.3 Beleidsoplossingen voor positieve externaliteiten Om het marktfalen bij positieve externaliteiten te corrigeren, kan de overheid ingrijpen door: * Subsidies aan onderwijsinstellingen of studenten (Pigouviaanse subsidies) [30](#page=30). * Investeringen in publieke onderwijsvoorzieningen [30](#page=30). Deze interventies verhogen de onderwijshoeveelheid naar het maatschappelijk optimum, waardoor de welvaart toeneemt met oppervlakte B, terwijl de overheid eventuele financiële verliezen van aanbieders (oppervlakte A) compenseert [30](#page=30). > **Samenvatting in één zin:** Bij positieve externaliteiten (zoals onderwijs) houdt de markt enkel rekening met privévoordelen, wat resulteert in een te lage productie. De maatschappelijke vraag is groter dan de private vraag, en de overheid kan via subsidies of investeringen de productie verhogen tot het maatschappelijk optimum, wat leidt tot een toename van de welvaart [30](#page=30). --- # Specifieke milieukwesties en debatten Dit onderdeel van de studiehandleiding behandelt specifieke milieukwesties zoals besproken in het document, met een focus op het debat rond de wolf in Vlaanderen en het fenomeen van 'verpaarding'. ### 3.1 Emissierechten en CO2-belasting Het document onderscheidt twee systemen met betrekking tot emissies: ETS1 en ETS2. ETS2 wordt in de context van het document aangegeven als een CO2-taks, maar het wordt expliciet benadrukt dat dit niet gelijkstaat aan een Pigouviaanse belasting. Het verschil ligt in de aard van de heffing: een CO2-taks, zoals ETS2, is gebaseerd op het aantal emissierechten, wat resulteert in een markt waarin partijen kunnen handelen. De prijs van emissierechten voor CO2 bedraagt momenteel zeventigzes euro. Een Pigouviaanse belasting daarentegen, zoals een heffing van bijvoorbeeld zeven euro per ton CO2, is een ander instrument. Het is essentieel om deze twee concepten niet met elkaar te verwarren [1](#page=1). ### 3.2 Debat over de wolf in Vlaanderen Een ander prominent thema is het debat over de aanwezigheid van wolven in Vlaanderen. Dit debat omvat zowel de voordelen, zoals een toename van de biodiversiteit, als de nadelen, met name de impact op andere dierenpopulaties. De visie die naar voren komt, is dat de natuur een integraal geheel is en dat de wolf geen uitzondering mag zijn. De minister van Natuur, Brons, wordt hierin genoemd [2](#page=2). > **Tip:** Begrijp het fundamentele verschil tussen een emissierechtenhandelssysteem en een Pigouviaanse belasting, aangezien dit cruciaal is voor het begrijpen van milieubeleid. ### 3.3 Het fenomeen 'verpaarding' 'Verpaarding' wordt gedefinieerd als de transformatie van landbouwgrond naar gebied voor paarden. Dit fenomeen wordt in Vlaanderen geassocieerd met een overschot aan paarden en een tekort aan landbouwers. Terloops wordt de wolf als een – humoristische – oplossing voor dit probleem van verpaarding gesuggereerd [2](#page=2). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Externaliteit | Een effect dat voortvloeit uit een markttransactie en de welvaart van een derde partij beïnvloedt, zonder dat deze partij daarvoor wordt gecompenseerd of betaalt. | | Negatieve externaliteit | Een externaliteit waarbij de derde partij nadelige gevolgen ondervindt, zoals vervuiling of geluidsoverlast, wat leidt tot een welvaartsverlies door overmatige productie of consumptie. | | Positieve externaliteit | Een externaliteit waarbij de derde partij voordelen ondervindt, zoals de maatschappelijke voordelen van onderwijs of onderzoek, wat leidt tot een welvaartsverlies door onderproductie of onderconsumptie. | | Marginale baat (MB) | De extra baten die een actor geniet bij de productie of consumptie van één extra eenheid van een goed of dienst. | | Marginale kost (MK) | De extra kosten die een actor maakt bij de productie of consumptie van één extra eenheid van een goed of dienst. | | Marginale externe kost (MEK) | De extra kosten die derden ondervinden door de productie of consumptie van één extra eenheid van een goed of dienst. | | Marginale reductiekost (MRK) | De extra kosten die een actor maakt om één extra eenheid van een activiteit (zoals vervuiling) te reduceren. | | Maatschappelijk optimum | Het niveau van productie of consumptie waarbij de totale maatschappelijke baten maximaal zijn, of de totale maatschappelijke kosten minimaal zijn. Dit wordt vaak bereikt waar de marginale maatschappelijke baat gelijk is aan de marginale maatschappelijke kost. | | Pigouviaanse belasting | Een belasting die door de overheid wordt opgelegd om een negatieve externaliteit te internaliseren. De hoogte van de belasting is gelijk aan de marginale externe kost in het maatschappelijk optimum. | | Emissierechten | Verhandelbare vergunningen die een bedrijf het recht geven om een bepaalde hoeveelheid van een vervuilende stof uit te stoten. Ze maken deel uit van een "cap-and-trade" systeem. | | Cap-and-trade systeem | Een milieubeleid waarbij de overheid een maximumhoeveelheid (cap) voor emissies vaststelt en bedrijven de rechten om uit te stoten onderling mogen verhandelen (trade). | | Coase-theorema | Een theorema dat stelt dat bij goed gedefinieerde eigendomsrechten en lage transactiekosten, marktpartijen efficiënt kunnen onderhandelen over externaliteiten, ongeacht wie de rechten oorspronkelijk bezit, wat leidt tot een efficiënt maatschappelijk resultaat. | | Marktfalen | Situaties waarin de vrije markt er niet in slaagt om een efficiënte allocatie van middelen te realiseren, vaak als gevolg van externaliteiten, informatieasymmetrie of marktmacht. | | Efficiëntie | Een staat waarbij middelen zo worden ingezet dat de totale welvaart wordt gemaximaliseerd, of waarbij een bepaald doel wordt bereikt tegen de laagst mogelijke kosten. | | Effectiviteit | De mate waarin een beleidsmaatregel het beoogde doel bereikt. |

# De impact van klimaatverandering en de noodzaak van klimaatbeleid Dit document bespreekt de ingrijpende impact van klimaatverandering, de menselijke rol daarin, de economische en maatschappelijke gevolgen, en de noodzaak en uitdagingen van effectief klimaatbeleid. ## 1. De impact van klimaatverandering en de noodzaak van klimaatbeleid Klimaatverandering is een kritieke bedreiging die significante fysieke processen, ecologische ontwrichtingen en ingrijpende economische en maatschappelijke gevolgen met zich meebrengt. De urgentie van klimaatbeleid is hoog, aangezien vertraging leidt tot steeds moeilijkere en kostbaardere oplossingen. ### 1.1 Klimaatontwrichting: fysieke processen en menselijke invloed * **Temperatuurstijging:** De gemiddelde temperatuur op aarde stijgt in een ongekend tempo. Elke tiende graad Celsius temperatuurstijging heeft meetbare en significante gevolgen voor het klimaat. Extreem hoge temperaturen, gecombineerd met hoge luchtvochtigheid, leiden reeds tot recordsaantallen doden. * **Broeikasgassen en de opwarming:** De aarde warmt op door hittestraling, waarvan een deel wordt teruggekaatst naar de atmosfeer en gevangen wordt door broeikasgassen. Deze broeikasgassen fungeren als een deken rond de aarde, wat in normale omstandigheden gunstig is, maar bij overmatige concentratie leidt tot schadelijke opwarming. * **Verstoring van de koolstofcyclus:** De mens verstoort de natuurlijke koolstofcyclus door een grotere uitstoot van koolstofdioxide (CO2) dan door natuurlijke processen kan worden opgenomen. Dit leidt tot een historisch hoge concentratie van CO2 in de atmosfeer. * De concentratie CO2 in de atmosfeer is significant gestegen: van 340 ppm in 1980 naar 375 ppm in 2004, met projecties van 425,7 ppm in 2025. * **Wetenschappelijke consensus:** De link tussen stijgende CO2-concentraties en stijgende temperaturen is al meer dan honderd jaar wetenschappelijk aangetoond. Ondanks pogingen om deze wetenschap in diskrediet te brengen, groeit het maatschappelijk besef van het probleem. * **Tipping points:** De opwarming van de aarde kan leiden tot 'tipping points', waarbij abrupte en onomkeerbare veranderingen in het klimaatsysteem optreden. Zelfs een opwarming van 1.5 tot 2 graden Celsius brengt enorme negatieve effecten met zich mee. ### 1.2 Economische en maatschappelijke gevolgen van klimaatverandering * **Economische kosten:** Extreme weersomstandigheden en klimaatgerelateerde rampen leiden tot aanzienlijke economische kosten. Ramingen lopen op tot miljarden dollars extra kosten als gevolg van dergelijke gebeurtenissen. * **Impact op menselijk welzijn:** Klimaatverandering raakt de mens direct via extreme weersomstandigheden zoals overstromingen en hittegolven, die leiden tot verlies van mensenlevens en schade aan infrastructuur en leefomgevingen. * **Ongelijkheid:** De impact van klimaatverandering is vaak onevenredig verdeeld. De rijkste 1% van de wereld heeft het 'budget' om onder de 2 graden Celsius opwarming te blijven, al ruimschoots overschreden. Historisch gezien is de uitstoot van het globale noorden (ontwikkelde landen) veruit het grootst, hoewel opkomende economieën in ontwikkeling ook bijdragen. ### 1.3 De noodzaak en uitdagingen van klimaatbeleid * **Internationale akkoorden:** Het Klimaatakkoord van Parijs (COP 21, 2015) is een cruciaal politiek akkoord waarbij landen zich hebben gecommitteerd om de klimaatopwarming te beperken tot "ruim onder de 2 graden Celsius", met inspanningen om deze tot 1.5 graden Celsius te beperken. * **Emissiereductie versus doelstellingen:** Om de temperatuurstijging onder de 2 graden Celsius te houden, zijn zeer sterke jaarlijkse emissiereducties nodig (rond de 9%). Zelfs de tijdelijke reducties tijdens de COVID-19-pandemie (ongeveer 6%) waren onvoldoende en geen resultaat van structureel klimaatbeleid. Het uitstellen van beleid maakt het behalen van doelstellingen steeds moeilijker. * **De emissiekloof (Emission Gap):** Er bestaat een aanzienlijke kloof tussen de huidige klimaatplannen van landen en de acties die nodig zijn om de klimaatdoelstellingen te halen. Begrotingsgesprekken en regeringsformaties besteden vaak te weinig aandacht aan klimaatkwesties. * **Politieke realiteit en klimaatwetenschap:** Klimaatbeleid wordt beïnvloed door politieke beslissingen, waarbij soms wetenschappelijke inzichten worden ontkend of geminimaliseerd. Dit bemoeilijkt effectieve reacties op de fysieke realiteit van klimaatverandering. * **Uitstelstrategieën en 'Climate Denialism 2.0':** Er worden nieuwe tactieken gebruikt om klimaatbeleid uit te stellen. Dit omvat: * **Whataboutism:** Het afschuiven van verantwoordelijkheid door te wijzen op de uitstoot van anderen. * **Technologisch optimisme:** Het geloof dat toekomstige technologieën het probleem zullen oplossen, waardoor huidige reductie-inspanningen worden verminderd. * **'All talk, little action':** Initiatieven die veel beloven maar weinig concreet resultaat opleveren. * **De rol van lobbyisten:** Lobbyisten uit de fossiele industrie beïnvloeden het beleid en proberen klimaatwetenschap in diskrediet te brengen of schuiven oplossingen naar voren die politiek onhaalbaar lijken. * **Congen van de klimaatonderhandelingen:** Internationale klimaatconferenties (COP's) ondervinden uitdagingen door consensusvorming tussen landen met uiteenlopende belangen. Blokkeren door één land kan het hele proces vertragen. De focus verschuift soms naar adaptatie en technologie, wat echter geen alternatief is voor mitigatie (uitstootreductie). * **Adaptatie versus mitigatie:** Hoewel technologische adaptatie (zoals het installeren van airconditioning) nodig kan zijn, is het geen oplossing voor het kernprobleem van uitstootreductie. ### 1.4 Ecologische macro-economie en klimaatbeleid * **Macro-economie en milieu:** Traditionele macro-economie negeert vaak de ecologische grenzen en de sociale impact van economische activiteiten. Er is een groeiende erkenning dat de economie geen losstaand systeem is, maar deel uitmaakt van een bredere sociale en ecologische context. * **De IPAT-vergelijking:** De IPAT-formule (Impact = Population x Affluence x Technology) biedt een raamwerk om de factoren te begrijpen die de maatschappelijke milieu-impact bepalen: * $I$: Milieu-impact (bv. CO2-uitstoot) * $P$: Populatie (bevolking) * $A$: Affluence (rijkdom, gemeten als BBP per capita) * $T$: Technologie (bv. CO2-intensiteit per BBP-eenheid) De vergelijking benadrukt dat de toename van bevolking en welvaart vaak de technologische vooruitgang overstijgt, wat leidt tot een stijgende milieu-impact. * **Ontkoppeling (Decoupling):** Het idee van ontkoppeling stelt dat economische groei kan plaatsvinden zonder evenredige toename van milieuschade. * **Relatieve ontkoppeling:** Milieuschade groeit langzamer dan economische groei. * **Absolute ontkoppeling:** Economische groei gaat gepaard met een daling van de milieuschade. Empirisch bewijs voor absolute ontkoppeling van grondstoffengebruik op mondiale schaal bij permanente economische groei is schaars. * **Green Growth:** De opvatting dat technologische vooruitgang (focus op $T$) voldoende is om milieuproblemen op te lossen, wordt bekritiseerd omdat het vaak leidt tot uitstel van noodzakelijke reducties in consumptie en productie ($A$ en $P$). * **Externe effecten (Externaliteiten):** In de economie verwijzen externe effecten naar de onbedoelde gevolgen van productie of consumptie die andere partijen beïnvloeden zonder compensatie. CO2-uitstoot is een klassiek voorbeeld van een negatieve externaliteit die leidt tot welvaartsverlies als deze niet wordt geïnternaliseerd. * **Internalisering van kosten:** Marktfalen wordt aangepakt door de kosten van externaliteiten te internaliseren, bijvoorbeeld via belastingen (zoals een koolstoftaks) of verhandelbare emissierechten. Dit leidt tot hogere prijzen en een lager optimaal productie-/consumptieniveau. * **Schaduwprijzen en beleidsinstrumenten:** Het bepalen van de juiste 'schaduwprijzen' voor milieukosten en het opzetten van effectieve beleidsinstrumenten (belastingen, subsidies) blijft een uitdaging. * **Ecologische macro-economische modellen:** Ontwikkelingen in ecologische macro-economische modellen (sinds 2010) proberen de economie te integreren met milieugrenzen. Deze modellen houden rekening met systeemdynamiek, distributie, en ecologische beperkingen, en gaan verder dan traditionele macro-economische modellen. * **Noodzaak van beleidsaanpassingen:** * **Koolstofprijs:** Het instellen van een effectieve koolstofprijs, inclusief klimaatdividenden en carbon border adjustment taxes (CBAM), is essentieel. * **Publieke investeringen:** Investeringen in infrastructuur, onderzoek en ontwikkeling (R&D), en technologie zijn cruciaal om de transitie te sturen. * **Groen monetair beleid:** Duurzame financiering en groene monetaire beleidsinstrumenten spelen een rol. * **Rechtvaardige transitie (Just Transition):** Maatregelen zoals het Social Climate Fund zijn nodig om de sociale gevolgen van de transitie op te vangen en een rechtvaardige overgang te waarborgen. ### 1.5 Toekomstvisies en conclusies * **Klimaatbeleid in Europa:** Initiatieven zoals de EU Green Deal en 'Fit for 55' zijn belangrijke stappen, maar de huidige plannen en doelen zijn vaak nog niet voldoende om de 1.5°C opwarming te bereiken. Er is een voortdurende noodzaak om beleid te versterken en consensus te bereiken. * **België en klimaatbeleid:** België kampt met uitdagingen in het bereiken van consensus over CO2-reductiedoelstellingen, wat leidt tot vertraging in de implementatie van effectief klimaatbeleid. * **Optimalisatie van economische schaal:** De focus binnen de ecologische macro-economie ligt op de optimale schaal van de economie, waarbij de kosten en baten van economische activiteiten worden afgewogen tegen ecologische grenzen. * **Modelontwikkeling:** Ecologische macro-economische modellen worden voortdurend ontwikkeld om een beter begrip te krijgen van de interactie tussen economie en milieu. > **Tip:** Begrijp de IPAT-vergelijking als een analytisch hulpmiddel om de verschillende krachten te ontleden die bijdragen aan milieu-impact. Onthoud dat technologische vooruitgang, hoewel belangrijk, vaak niet volstaat om de impact van bevolkingsgroei en welvaartsstijging te compenseren. > **Tip:** Realiseer je dat de discussie rond klimaatbeleid sterk verweven is met politieke belangen en economische overwegingen. Critische evaluatie van 'green growth' claims en 'whataboutism' is cruciaal voor effectieve beleidsvorming. > **Tip:** Focus op de definitie van ontkoppeling en de empirische beperkingen ervan. Absolute ontkoppeling is de heilige graal, maar de huidige trends suggereren dat dit met de huidige groeimodellen zeer moeilijk te realiseren is binnen de gestelde termijnen. > **Tip:** Let op hoe traditionele economische modellen vaak geen rekening houden met externe effecten. De introductie van ecologische macro-economische modellen toont aan dat schaal en milieu-integratie essentieel zijn voor een duurzame economische ontwikkeling. --- # Ecologische macro-economie en modellen Ecologische macro-economie en modellen Dit deel van het document focust op de integratie van ecologische grenzen en duurzaamheid binnen macro-economische theorieën en modellen, en de uitdagingen en ontwikkelingen op dit gebied. ## 2. Inleiding en probleemschets ### 2.1 De klimaatcrisis: een urgente macro-economische uitdaging De klimaatverandering wordt gekenmerkt door snelle temperatuurstijgingen, extreme weersomstandigheden en stijgende CO2-concentraties, met aanzienlijke economische kosten als gevolg. De huidige economische ontwikkeling, met name de uitstoot van fossiele brandstoffen, is de drijvende kracht achter deze problemen. De impact op mens en milieu is wereldwijd merkbaar en vraagt om een herziening van economische modellen en beleid. #### 2.1.1 Wetenschappelijke realiteit versus politieke reactie * Er is brede wetenschappelijke consensus over de fysieke processen achter klimaatontwrichting, die sterk worden beïnvloed door menselijk handelen. * Klimaatbeleid, oftewel de maatschappelijke reactie op klimaatontwrichting, is daarentegen sterk afhankelijk van politieke beslissingen en kent diverse visies en reacties. De ontkenning van klimaatwetenschap binnen politieke kringen bemoeilijkt effectief beleid. #### 2.1.2 Economische gevolgen van klimaatverandering * Extreme weersomstandigheden leiden tot miljarden aan extra kosten door schade en herstel. * De menselijke impact uit zich in hogere sterftecijfers door hittegolven en overstromingen. * De stijgende temperatuur wordt deels verklaard door de aardopwarming die warmte afgeeft, maar broeikasgassen houden een deel van deze warmte vast, wat vergelijkbaar is met een 'fleece-dekentje' rond de aarde. #### 2.1.3 De rol van de mens in de koolstofcyclus * De mens verstoort de natuurlijke koolstofcyclus door de uitstoot van CO2, wat leidt tot hogere concentraties in de atmosfeer. Tussen 1980 en 2025 is de gemiddelde CO2-concentratie significant gestegen. * De link tussen CO2-concentraties en temperatuurstijging is reeds lang bekend, maar het huidige gebruik van fossiele brandstoffen versterkt dit effect aanzienlijk. #### 2.1.4 Paris Agreement en de noodzaak van emissiereductie * Het Akkoord van Parijs (COP 21) is een internationaal politiek akkoord waarbij landen zich hebben gecommitteerd om de klimaatopwarming te beperken tot 'ruim onder de 2 graden Celsius', met inspanningen om dit te beperken tot 1.5 graden Celsius. * Om de doelstellingen van het Parijsakkoord te halen, zijn zeer sterke jaarlijkse emissiereducties nodig (tot 9%). Uitstel van klimaatbeleid maakt het behalen van deze doelen steeds moeilijker. * Er bestaat een aanzienlijke 'emissions gap': een kloof tussen de huidige klimaatplannen en wat nodig is om onder de 2 graden Celsius te blijven. #### 2.1.5 Ongelijke bijdrage en verantwoordelijkheid * De uitstoot van broeikasgassen is historisch gezien voornamelijk afkomstig van ontwikkelde economieën in het globale noorden (ongeveer 92%). * De rijkste 1% van de wereldbevolking heeft het budget voor uitstoot om onder de 2 graden Celsius te blijven, ruim overschreden. * Dit benadrukt de noodzaak om rekening te houden met ongelijke verdelingen en bijdragen bij het formuleren van klimaatbeleid. #### 2.1.6 Uitdagingen bij klimaatconferenties (COP's) * Internationale klimaatconferenties (COP's) worden bemoeilijkt door lobbyisten uit de fossiele sector, verschillende nationale belangen en de noodzaak van consensus, wat leidt tot vertraging en onvoldoende resultaten. * Het debat over klimaatbeleid wordt soms vertroebeld door technologisch optimisme en 'whataboutism', wat leidt tot uitstel van noodzakelijke maatregelen. ## 3. Ecologische macro-economie: een nieuwe invalshoek ### 3.1 De beperkingen van traditionele macro-economische modellen Traditionele macro-economische theorieën en handboeken hebben de ecologische grenzen en duurzaamheid lange tijd genegeerd. De economie werd vaak gezien als een losstaand systeem, zonder rekening te houden met de sociale en ecologische randvoorwaarden. * **Wat werd gezien:** Macro-economisch beleid focuste voornamelijk op het sturen van het outputniveau (BBP) op korte, middellange en lange termijn via monetair, fiscaal, arbeidsmarkt- en R&D-beleid. * **Wat werd niet gezien:** Grondstoffengebruik, de ecologische voetafdruk, de 'safe operating space for humanity' en klimaatontwrichting kwamen nauwelijks aan bod. Ook thema's als ongelijkheid in inkomen en vermogen werden grotendeels genegeerd. #### 3.1.1 De economie als onderdeel van de ecologie De ecologische macro-economie benadrukt dat de economie geen geïsoleerd systeem is, maar ingebed is in de sociale en natuurlijke omgeving. Het negeren van deze inbedding heeft geleid tot het ontbreken van klimaat en milieuproblematiek in veel standaard macro-economische analyses. #### 3.1.2 Milieuproblemen in economische vakken * In vakken zoals Economie B wordt klimaatverandering wel benoemd als een negatieve externaliteit: productie of consumptie die zonder compensatie de nutsmogelijkheden van anderen beïnvloedt. * Niet-geïnternaliseerde externe effecten leiden tot sub-optimale marktresultaten en welvaartsverlies. * Het 'internaliseren' van kosten via bijvoorbeeld een carbon tax of verhandelbare emissierechten (ETS) is een veelgebruikte oplossing, maar de implementatie ervan op macro-niveau blijft een uitdaging. #### 3.1.3 De schaal van de economie op macro-niveau De analyse van milieuproblemen wordt binnen de economische theorie vaak gereduceerd tot micro-economische kwesties (marktfalen). Echter, de overschrijding van planetaire grenzen is fundamenteel een macro-economisch probleem van schaal. De omvang van de economie bepaalt de totale impact op het milieu. #### 3.1.4 Nieuwe strategieën en macro-economische aandacht * Er is een verschuiving gaande naar meer aandacht voor macro-economische aspecten van duurzaamheid, mede ingegeven door initiatieven als de EU Green Deal. * Modellen binnen de ecologische macro-economie integreren het concept van de 'optimale schaal' van een economie en bredere ecologische economische perspectieven. ### 3.2 Modellen binnen de ecologische macro-economie #### 3.2.1 Het geneste model van duurzame ontwikkeling Dit model ziet de economie als een sub-systeem binnen de bredere natuurlijke omgeving, die op zijn beurt deel uitmaakt van het sociale systeem. De output van de economie wordt beschouwd als een cyclus van consumptie en investeringen, die terugkoppelen naar productiefactoren zoals kapitaal, arbeid en natuur. * **Traditionele productiefunctie:** $Y = f(K, N)$ (output afhankelijk van kapitaal en arbeid), negeert natuurlijke hulpbronnen en milieuproblemen. * **Uitgebreide productiefunctie (Costanza):** Integreert ook natuurlijke input en neemt sociale en natuurlijke kapitaal in rekening. Het einddoel is niet langer enkel outputgroei, maar welzijn. #### 3.2.2 De IPAT-vergelijking en ontkoppeling De IPAT-vergelijking (Impact = Population × Affluence × Technology) probeert de maatschappelijke impact op het milieu te verklaren: $$ I = P \times A \times T $$ * $I$: Milieu-impact (bv. CO2-uitstoot) * $P$: Populatie (bevolking) * $A$: Affluence (welvaart, gemeten als BBP per capita) * $T$: Technologie (bv. CO2-intensiteit per eenheid BBP) **Toepassingen en beperkingen:** * De vergelijking toont aan dat bevolkingsgroei en toegenomen welvaart leiden tot hogere milieu-impact. * Technologie kan de impact temperen, maar de huidige technologische vooruitgang volstaat onvoldoende om de groeiende impact van $P \times A$ te compenseren. * **Debunked:** De aanname dat technologische vooruitgang ("groene groei") automatisch leidt tot absolute ontkoppeling van economische groei en milieuschade wordt kritisch bekeken. Empirisch bewijs voor absolute ontkoppeling van grondstoffengebruik op mondiale niveau bij permanente economische groei ontbreekt, en de ontkoppeling van CO2-emissies is waarschijnlijk niet snel genoeg voor de klimaatdoelstellingen. #### 3.2.3 De Kaya-identiteit en ontkoppeling De Kaya-identiteit, gerelateerd aan de IPAT-vergelijking, specificeert de CO2-uitstoot verder: $$ \text{CO}_2 \text{-uitstoot} = \frac{\text{CO}_2}{\text{energie}} \times \frac{\text{energie}}{\text{BBP}} \times \frac{\text{BBP}}{\text{capita}} \times \text{capita} $$ Dit toont de afhankelijkheid van: 1. CO2-intensiteit van energie (hoe vervuilend is de gebruikte energie) 2. Energie-intensiteit (hoeveel energie is nodig per eenheid BBP) 3. BBP per capita (welvaart) 4. Capita (bevolking) Hoewel energie- en koolstofintensiteit zijn afgenomen door technologische vooruitgang, wegen de stijgende bevolking en welvaart op alsnog op tegen deze verbeteringen, wat resulteert in een blijvende stijging van de totale CO2-uitstoot. Dit suggereert dat 'groene groei' mogelijk een misleidend doel is en dat er alternatieve strategieën nodig zijn, zoals focus op 'sufficiency' (beperken van $A$). #### 3.2.4 Ecologische macro-econometrische modellen Sinds ongeveer 2010 worden er ecologische macro-econometrische modellen ontwikkeld. Deze modellen zijn vaak gebaseerd op post-Keynesiaanse groeitheorie en integreren: * Reële en monetaire economie * Verdelingsaspecten * Milieugrenzen (systeemdynamische SFC-modellen) Bekende voorbeelden zijn de modellen van Tim Jackson en Peter Victor, die voortbouwen op de ideeën uit 'Limits to Growth' (1972). #### 3.2.5 Integratie van ecologische grenzen in het IS-LM model * **Eerdere benaderingen:** Introduceerden 'environmental conditions' (EC) die de duurzaamheid van hulpbronnengebruik aangeven, onderscheid makend tussen 'empty world' en 'full world' economieën. * **IS-LM-EE model (Heyes, Lawn):** Integreert ecologische grenzen in het IS-LM model. Hierbij wordt een curve (EC) geïntroduceerd die de maximale ecologische schaal van de economie aangeeft. Overschrijding van deze curve leidt tot ecologische overshoot. * De curve EC, die de duurzame outputniveau aangeeft, is niet verticaal, maar hangt af van de rentevoet ($R$), de mate van internalisering van externaliteiten ($\beta$) en technologische parameters ($\gamma$). * Een hogere rentevoet leidt tot minder investeringen en technologische vooruitgang, waardoor het duurzame outputniveau daalt. * Een hogere $\beta$ (sterker milieubeleid) verschuift de curve naar rechts, wat een hogere duurzame output mogelijk maakt. * Een hogere $\gamma$ (technologische vooruitgang) verschuift de curve eveneens naar rechts, maar heeft ook zijn grenzen. ### 3.3 Conclusies en benodigde stappen * **Ontwikkeling van modellen:** Ecologische macro-economische modellen zijn volop in ontwikkeling en krijgen nog te weinig aandacht in de standaard macro-economiehandboeken, ondanks de urgentie van milieuproblematiek. * **Kaya revisited:** Stabilisatie van economische activiteiten in ontwikkelde landen, terugdringen van geboortegraten in landen met hoge bevolkingsgroei, verdere reductie van energie- en koolstofintensiteit zijn cruciaal. * **Klimaatbeleid:** Noodzakelijke beleidsmaatregelen omvatten: * **Koolstofprijs:** Klimaatdividenden en carbon border adjustment taxes (CBAM). * **Publieke investeringen:** In infrastructuur, R&D en technologie. * **Groen monetair beleid en sustainable finance.** * **Just transition:** Zorgen voor een eerlijke overgang met mechanismen zoals het Social Climate Fund. * De vraag naar economische groei blijft een centraal punt van discussie binnen de ecologische macro-economie. --- # De rol van technologie en ontkoppeling Dit onderwerp onderzoekt hoe technologie kan bijdragen aan het verminderen van de milieu-impact, de concepten van ontkoppeling tussen economische groei en milieuschade, en de kritische evaluatie hiervan. ### 3.1 De milieu-impact van economische activiteit De aarde bevindt zich in een staat van klimaatontwrichting, gekenmerkt door versnelde temperatuurstijgingen en extreme weersomstandigheden. Deze veranderingen hebben aanzienlijke economische kosten met zich meegebracht, zoals hoge kosten als gevolg van extreme weersomstandigheden. De toename van de temperatuur en luchtvochtigheid draagt bij aan een recordaantal sterfgevallen door hittegolven. Overstromingen eisen eveneens veel slachtoffers. Deze impact is direct gekoppeld aan de economische ontwikkeling en de daarmee gepaard gaande uitstoot van fossiele brandstoffen, waardoor de hoeveelheid koolstof in de atmosfeer historisch hoog is. De uitstoot van CO2, voornamelijk uit fossiele brandstoffen, vertoont nog steeds een stijgende trend, met een verwachte piek binnen enkele jaren. Krisisperiodes laten weliswaar een dip zien in de CO2-uitstoot door verminderd fossiel brandstofgebruik, wat de sterke link tussen economische output en CO2-uitstoot benadrukt, maar de algehele trend blijft zorgwekkend. De fysieke processen achter klimaatontwrichting zijn sterk gegeneraliseerd door de mens, en er is weinig tot geen onzekerheid over het bestaan van het probleem. Het klimaatbeleid daarentegen, de maatschappelijke en politieke reactie hierop, kent verschillende visies en beslissingen. Huidige politieke focus, zoals op kernenergie, kan soms leiden tot het ontkennen van klimaatwetenschap. De temperatuurstijging op aarde, met name de temperaturen in 2023/2024 die extreem hoog waren, wordt veroorzaakt door hittestralen die de aarde opwarmen en warmte afstoten. Een deel van deze warmte blijft hangen in de atmosfeer door broeikasgassen, die als een deken rond de aarde fungeren. De mens verstoort de globale koolstofcyclus, een natuurlijk proces waarbij CO2 wordt uitgestoten en opgenomen door bijvoorbeeld oceanen. Deze verstoring leidt tot directe temperatuurschommelingen op aarde. De gemiddelde CO2-concentratie in de atmosfeer is significant gestegen: van 340 ppm in 1980 naar 375 ppm in 2004 en verwacht 425,7 ppm in 2025. Deze stijging is een direct gevolg van menselijke invloed op de CO2-uitstoot. De link tussen CO2-concentraties en stijgende temperaturen is reeds meer dan een eeuw bekend, waarbij vroegtijdige waarschuwingen over het toenemende gebruik van kolen werden geuit. Ondanks pogingen om deze wetenschap in diskrediet te brengen, groeit het maatschappelijk besef van het probleem. ### 3.2 Verdrag van Parijs en emissiereductiedoelstellingen Het Verdrag van Parijs, aangenomen tijdens COP 21 in december 2015, is een wereldwijd akkoord waarin 196 landen overeenkwamen om de CO2-uitstoot "zo snel mogelijk" te reduceren en de klimaatopwarming te beperken tot "ruim onder de 2 graden Celsius". Om de doelstelling van onder de 2 graden Celsius te handhaven, zijn zeer sterke emissiereducties noodzakelijk. Dit zou een jaarlijkse reductie van 9% in CO2-emissies vereisen, een percentage dat zelfs tijdens de COVID-19-crisis, toen de reductie slechts 6% was, niet werd bereikt. Het uitstel van effectief klimaatbeleid maakt het behalen van deze doelstellingen steeds moeilijker; gestart in 2000 zou slechts 2% reductie per jaar nodig zijn geweest. Het tempo van reductie is cruciaal; uitstel tot latere jaren maakt het beleid complexer en verkleint de kansen op succes. Het "emission gap" rapport toont een aanzienlijke kloof tussen de emissies volgens huidig beleid en de benodigde emissies om de klimaatdoelen te halen. Er wordt te weinig aandacht besteed aan klimaatbeleid tijdens begrotingsgesprekken en regeringsformaties. Klimaatplannen worden nog steeds niet gerealiseerd, wat leidt tot een significante discrepantie tussen de door landen voorgestelde klimaatmaatregelen en wat nodig is om onder de 2 graden Celsius te blijven. Historisch gezien is 92% van de emissies afkomstig van het mondiale noorden. Hoewel opkomende economieën zoals de BRICS momenteel in ontwikkeling zijn, is de historische bijdrage aan de CO2-uitstoot voor 90% toe te schrijven aan de economische ontwikkeling in rijke landen. De rijkste 1% van de wereldbevolking heeft het emissiebudget om onder de 2 graden Celsius te blijven reeds zes keer overschreden. Klimaatbeleid dient rekening te houden met deze ongelijke verdeling van emissies en inspanningen. ### 3.3 Uitdagingen en kritiek op klimaatbeleid Kritiek op klimaatbeleid uit zich onder andere in het discours van "Climate Denialism 2.0", dat leidt tot uitstel van klimaatbeleid. Dit omvat excuusargumenten zoals "whataboutism" (de focus leggen op de uitstoot van anderen) en "free-rider" argumenten. Technologisch optimisme, het geloof dat technologie de problemen later zal oplossen, kan ook leiden tot een passieve houding ten opzichte van huidig beleid. Hoewel er hoop was op de COP in Brazilië, bleek deze bijzonder moeilijk door interne organisatorische problemen en een andere visie van de Braziliaanse voorzitter dan die van de president. Veel COP's hebben nog niet veel opgeleverd, mede door de aanwezigheid van lobbyisten uit de fossiele sector en de noodzaak om een consensus te bereiken met de traagste landen. Er is een coalitie van 80 landen ontstaan die een roadmap voor minder fossiele brandstoffen concreet wil maken buiten de COP-onderhandelingen om. Het idee van "green growth", dat zich exclusief richt op technologische oplossingen (de 'T' in de IPAT-vergelijking, zie verderop), wordt kritisch bekeken. Een paper van Hickel & Kallis (2019) stelt dat er geen empirisch bewijs is voor absolute ontkoppeling van grondstoffengebruik op mondiaal niveau bij permanente economische groei. Ze concluderen dat "green growth" waarschijnlijk een misleidend doel is en dat beleidsmakers alternatieve strategieën moeten overwegen, zoals "sufficiency" (focussen op de 'A' in de IPAT-vergelijking, wat impliceert dat we onze consumptie en productie kunnen beperken). Het rapport "Decoupling Debunked" (EEB, 2019) wijst op diverse problemen die het effect van ontkoppeling beperken: * **Rebound-effecten:** Verbeteringen in efficiëntie leiden tot een toename van consumptie. * **Probleemverschuiving:** Milieuproblemen worden verschoven van de ene sector naar de andere. * **Diensteneconomie bovenop materiële economie:** De groei van de dienstensector vindt plaats naast, en niet in plaats van, de materiële economie. * **Beperkt recyclagepotentieel:** De mogelijkheden voor recycling zijn onvoldoende. * **Onvoldoende en ongepaste technologische vooruitgang:** Technologische vooruitgang is niet altijd toereikend of adequaat gericht. * **Cost shifting:** Kosten worden verschoven, wat niet noodzakelijk leidt tot reductie. * **Toename van energie-uitgaven:** ondanks efficiëntieverbeteringen kan het totale energieverbruik stijgen. ### 3.4 De IPAT-vergelijking en ontkoppeling De IPAT-vergelijking, voorgesteld door Commoner in 1972, probeert de maatschappelijke impact op het milieu te verklaren: $$I = P \times A \times T$$ Waarbij: * $I$ staat voor de milieu-impact (bv. CO2-uitstoot). * $P$ staat voor populatie (bevolkingsomvang). * $A$ staat voor 'affluence' (rijkdom, gemeten door BBP per capita). * $T$ staat voor technologie (bv. CO2-intensiteit, de hoeveelheid CO2-uitstoot per eenheid BBP). Deze vergelijking suggereert dat naarmate de bevolking ($P$) en de welvaart ($A$) toenemen, de milieu-impact ($I$) groter wordt. Technologie ($T$) kan deze impact remmen door efficiëntieverbeteringen, zoals het verminderen van de CO2-intensiteit. Echter, de toename van $P$ en $A$ in de loop der tijd is zo sterk geweest dat de remmende werking van $T$ onvoldoende bleek om de totale milieu-impact te verminderen. De Kaya-identiteit, een uitbreiding van de IPAT-vergelijking, specificeert de totale CO2-uitstoot als volgt: $$CO_2 \text{-uitstoot} = \frac{CO_2}{\text{Energie}} \times \frac{\text{Energie}}{\text{BBP}} \times \frac{\text{BBP}}{\text{Persoon}} \times \text{Persoon}$$ Dit kan worden herleid tot: $$CO_2 \text{-uitstoot} = \text{Koolstofintensiteit} \times \text{Energie-intensiteit} \times \text{BBP/capita} \times \text{Populatie}$$ Hoewel de energie-intensiteit (hoeveelheid energie nodig per dollar BBP) en de koolstofintensiteit (CO2-uitstoot per eenheid energie) in de loop der tijd zijn afgenomen door technologische vooruitgang, zijn de toenames in BBP/capita en populatie zo aanzienlijk geweest dat de totale CO2-uitstoot toch is blijven stijgen. De afname in koolstofintensiteit, hoewel aanwezig, is trager dan die van energie-intensiteit, en botst op de stijgende factoren van bevolking en welvaart. **Ontkoppeling (Decoupling)** verwijst naar het proces waarbij economische groei ($BBP$) plaatsvindt zonder een evenredige of zelfs zonder enige toename van de milieu-impact ($I$). * **Relatieve ontkoppeling:** De milieu-impact stijgt, maar minder snel dan het BBP. * **Absolute ontkoppeling:** Het BBP stijgt, terwijl de milieu-impact daalt. De studie van Hickel & Kallis (2019) en het rapport "Decoupling Debunked" (EEB, 2019) tonen aan dat absolute ontkoppeling, met name op mondiaal niveau en aan het tempo dat nodig is om de opwarming te beperken tot 1.5°C of 2°C, zeer onwaarschijnlijk is, zelfs onder optimistische beleidsvoorwaarden. Dit suggereert dat "green growth" als exclusieve strategie ontoereikend is en dat er alternatieven, zoals "sufficiency", overwogen moeten worden. ### 3.5 Ecologische macro-economie en modellen De ecologische (macro-)economie richt zich op de problematiek van de schaal van de economie, een aspect dat in traditionele macro-economische theorieën en handboeken vaak afwezig is. Centraal staat de afweging van kosten en baten van economische activiteiten om de optimale schaal van de economie te bepalen. Dit wordt geïntegreerd in geneste modellen van duurzame ontwikkeling. Sinds 2010 is er een ontwikkeling van ecologische macro-economische modellen, waaronder systeemdynamische SFC-modellen, vaak gebaseerd op post-Keynesiaanse groeitheorieën. Deze modellen, zoals die van Tim Jackson en Peter Victor, gaan terug naar de principes van "Limits to Growth" (1972) en integreren de reële en monetaire economie, verdelingsaspecten en milieugrenzen. **IS-LM-EE model:** Een ontwikkeling is het integreren van ecologische grenzen in het IS-LM-model. In het zogenaamde IS-LM-EE (Ecological Economics) model worden ecologische grenzen geïntroduceerd. De 'Environmental Condition' (EC) curve in dit model geeft de maximale schaal van de economie weer zonder de planetaire grenzen te overschrijden. Als de output hoger is dan de waarde op de EC-curve, bevindt de economie zich in een ecologische overshoot. Het model van Lawn breidt dit concept verder uit. De EC-curve is hier niet verticaal, maar heeft een helling die afhangt van de rentevoet ($R$). Een hogere rentevoet leidt tot minder investeringen, vertraagt technologische vooruitgang en vermindert eco-efficiëntie, waardoor het duurzame outputniveau daalt. De positie van de EC-curve wordt ook beïnvloed door: * $\beta$: Een beleidsparameter die aangeeft in hoeverre kosten van externaliteiten worden geïnternaliseerd (hoe sterker het milieubeleid, hoe meer bedrijven worden gestimuleerd tot efficiëntieverbetering). * $\gamma$: Een technologische parameter die de verbetering van de efficiëntie van grondstofgebruik aangeeft. Deze parameters bepalen gezamenlijk het maximale outputniveau binnen de milieugrenzen, wat geen constante is maar dynamisch aan deze factoren is gekoppeld. ### 3.6 Conclusies en beleidsimplicaties * **Ecologische macro-economie:** Modellen binnen de ecologische macro-economie zijn volop in ontwikkeling en verdienen meer aandacht in onderwijs en beleid, gezien de urgentie van de milieuproblematiek. * **Kaya Revisited:** Stabilisatie van economische activiteiten in voldoende ontwikkelde landen, terugdringen van geboortegraties en het verhogen van de verschillen tussen generaties in landen met hoge bevolkingsgroei zijn belangrijke overwegingen. Daarnaast zijn verdere inspanningen nodig om de energie-intensiteit te reduceren en dalingen in koolstofintensiteit te stimuleren via technologische ingrepen. * **Klimaatbeleid:** Effectief klimaatbeleid vereist een combinatie van instrumenten: * **Koolstofprijs:** Inclusief klimaatdividenden en carbon border adjustment taxes (CBAM). * **Publieke investeringen:** In infrastructuur, R&D en technologie om richting te geven aan de transitie. * **Groen monetair beleid & Sustainable Finance:** Financiële instrumenten die duurzaamheid bevorderen. * **Just Transition:** Zorgen voor een eerlijke overgang voor werknemers en gemeenschappen die getroffen worden door de energietransitie, ondersteund door fondsen zoals het Social Climate Fund. De rol van technologie in het ontkoppelen van economische groei van milieu-impact is een complex en kritisch vraagstuk. Hoewel technologie potentieel heeft om de milieu-impact te verminderen, is er kritisch onderzoek nodig naar de effectiviteit en de snelheid waarmee dit kan gebeuren, evenals een bredere strategie die verder gaat dan enkel technologisch optimisme. De ecologische macro-economie biedt een kader om deze uitdagingen op een meer holistische manier te analyseren en aan te pakken. --- # Internationale akkoorden en beleidsinstrumenten Dit onderwerp behandelt wereldwijde afspraken en de uitdagingen bij de implementatie ervan, evenals de diverse beleidsinstrumenten die worden voorgesteld en toegepast om klimaatverandering aan te pakken. ### 4.1 De urgentie van klimaatverandering Klimaatverandering is een realiteit met significante fysieke en economische gevolgen. De toename van de temperatuur, met een opwarming die sneller gaat dan in het verleden, leidt tot extreme weersomstandigheden zoals overstromingen en hittegolven, met ernstige gevolgen voor de menselijke gezondheid en economische kosten. Wetenschappelijk onderzoek toont een onmiskenbare link aan tussen menselijke activiteiten, zoals de uitstoot van fossiele brandstoffen, en de stijgende concentratie broeikasgassen, wat resulteert in een opwarming van de aarde. De huidige temperatuurstijgingen zijn slechts het begin, en verdere opwarming zal leiden tot nog grotere negatieve effecten. ### 4.2 Internationale akkoorden: Het Verdrag van Parijs Het Verdrag van Parijs, gesloten tijdens COP 21 in december 2015, is een cruciaal wereldwijd akkoord waarbij 196 landen instemden met het reduceren van CO2-uitstoot en het beperken van de klimaatopwarming tot "ruim onder de 2 graden Celsius", met een streven naar 1,5 graden Celsius. Dit akkoord is een politiek compromis en een belangrijke stap in de internationale klimaatonderhandelingen. #### 4.2.1 Implementatie-uitdagingen en de emissiekloof Ondanks de ambitieuze doelstellingen van het Verdrag van Parijs, stuiten de implementatie ervan op aanzienlijke uitdagingen. Er is een aanzienlijke "emissie-kloof" (emission gap) tussen de huidige klimaatplannen van landen en wat nodig is om de klimaatdoelstellingen te halen. Om onder de 2 graden Celsius te blijven, zijn jaarlijkse emissiereducties van 9% nodig, een tempo dat zelfs tijdens de COVID-19 pandemie niet werd gehaald. Uitstel van adequaat klimaatbeleid maakt het behalen van de doelstellingen steeds moeilijker. Historisch gezien is het globale noorden verantwoordelijk voor het overgrote deel van de CO2-uitstoot, en de rijkste 1% van de wereld heeft het beschikbare koolstofbudget al aanzienlijk overschreden. #### 4.2.2 Politieke dynamiek en lobbyisme Internationale klimaatconferenties (COP's) worden gekenmerkt door complexe politieke dynamieken. Er is vaak teleurstelling over de uitkomsten, mede door interne politieke verdeeldheid in gastlanden en de aanwezigheid van lobbyisten uit de fossiele sector. De consensusvorming verloopt traag, aangezien elk land kan blokkeren. Daarnaast worden beleidsvoorstellen vaak vertraagd door nieuwe strategieën die klimaatwetenschap in diskrediet brengen of door het voorstellen van politiek onhaalbare oplossingen. #### 4.2.3 Alternatieve strategieën en kritiek Er is een groeiende roep om "realisme" en een focus op adaptatie en technologie. Echter, deze bieden geen alternatief voor mitigatie (het terugdringen van uitstoot) en kunnen de rol van de 1,5 graden Celsius doelstelling ondermijnen. Dit leidt tot "klimaatontkenning 2.0", gekenmerkt door excusussen zoals "what aboutism" (onze uitstoot is klein vergeleken met die van anderen) en technologisch optimisme (technologie zal het later wel oplossen). ### 4.3 Beleidsinstrumenten voor klimaatmitigatie Verschillende beleidsinstrumenten worden ingezet om klimaatverandering aan te pakken. Deze instrumenten variëren van marktgebaseerde mechanismen tot directe overheidsinterventie. #### 4.3.1 Marktgebaseerde instrumenten * **Internaliseren van externaliteiten:** In de milieu-economie wordt benadrukt dat marktfalen optreedt wanneer externe effecten, zoals vervuiling, niet worden meegenomen in prijzen. De oplossing is het internaliseren van deze kosten, bijvoorbeeld via: * **Pigouviaanse belastingen (Carbon Tax):** Belastingen op uitstoot die de vervuiler laten betalen, met als doel de marktuitkomst te corrigeren naar een sociaal optimaal niveau. Dit kan welvaartsverhogend werken. * **Verhandelbare emissierechten (ETS - Emission Trading System):** Een systeem waarbij bedrijven emissierechten kunnen kopen en verkopen, wat een prikkel creëert om emissies te reduceren. De EU heeft een dergelijk systeem, ETS2, met als doel de CO2-uitstoot te verminderen. * **Beleid gericht op emissiereductie:** Maatregelen zoals klimaatdividenden en de Carbon Border Adjustment Tax (CBAM) zijn bedoeld om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen en eerlijkere concurrentievoorwaarden te creëren. #### 4.3.2 Publieke investeringen en monetair beleid * **Publieke investeringen:** Investeringen in infrastructuur, onderzoek & ontwikkeling en technologie zijn cruciaal om klimaatbeleid te sturen en innovatie te stimuleren. * **Groen monetair beleid en sustainable finance:** Dit omvat het stimuleren van duurzame investeringen via financiële markten en het aanpassen van monetair beleid om klimaatdoelstellingen te ondersteunen. * **Europese Green Deal en Fit for 55:** Deze initiatieven van de Europese Unie zijn omvangrijke beleidspakketten gericht op het verduurzamen van de economie en het behalen van ambitieuze klimaatdoelstellingen. De EU Green Deal is echter niet voldoende om Europa naar de 1,5 graden Celsius doelstelling te brengen, en er is aanzienlijk meer beleid nodig. #### 4.3.3 Ecologische macro-economische modellen De ecologische macro-economie erkent de noodzaak om planetaire grenzen te integreren in economische modellen. Traditionele macro-economische theorieën negeren vaak de schaal van de economie en de ecologische implicaties ervan. Nieuwe modellen, zoals de IS-LM-EE (Environmental-Economic) modellen, proberen ecologische grenzen expliciet te integreren. * **IPAT-vergelijking:** De IPAT-formule ($I = P \times A \times T$, waarbij $I$ staat voor Milieu-impact, $P$ voor Populatie, $A$ voor Affluence (rijkdom, gemeten via BBP/capita), en $T$ voor Technologie) helpt het begrip van de factoren die bijdragen aan de milieu-impact. De effectiviteit van technologie om de impact van bevolkingsgroei en welvaart te compenseren, is echter beperkt. * **Ontkoppeling (Decoupling):** Het idee van "groene groei" stelt dat economische groei kan plaatsvinden zonder toenemende milieu-impact (relatieve ontkoppeling) of zelfs met afnemende milieu-impact (absolute ontkoppeling). Studies tonen echter aan dat empirisch bewijs voor absolute ontkoppeling op mondiale schaal, bij constante economische groei, schaars is, en dat het tempo van ontkoppeling onvoldoende is om de klimaatdoelstellingen te halen. * **"Just Transition":** Dit principe erkent dat de overgang naar een duurzame economie sociaal rechtvaardig moet zijn en rekening moet houden met de impact op werknemers en gemeenschappen. Het Social Climate Fund is een voorbeeld van een instrument dat hierop gericht is. #### 4.3.4 Specifieke beleidsmaatregelen * **Belgisch klimaatbeleid:** Er worden specifieke maatregelen op korte en lange termijn voorgesteld, zoals verdere elektrificatie van transport, meer treingebruik ten koste van vliegreizen, en aanpassingen in de industrie. * **Klimaatwet en Fit for 55 (EU):** Deze wetgeving en beleidspakketten van de EU leggen bindende reductiedoelstellingen vast en bieden een kader voor klimaatbeleid. > **Tip:** Bij de analyse van klimaatbeleid is het cruciaal om de effectiviteit van verschillende instrumenten te evalueren en rekening te houden met de politieke haalbaarheid en de sociaal-economische implicaties. Het identificeren van de 'optimale schaal' van de economie, binnen ecologische grenzen, is een centraal thema in de ecologische macro-economie. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Planetaire grenzen | Dit concept verwijst naar de negen planetaire grenzen die de stabiliteit van het aardse systeem waarborgen. Het overschrijden van deze grenzen, zoals klimaatontwrichting, kan leiden tot onomkeerbare en catastrofale veranderingen voor de mensheid en de planeet. | | IS-LM-model | Een macro-economisch model dat het evenwicht op de goederenmarkt (IS-curve) en de geldmarkt (LM-curve) combineert om de interactie tussen rentetarieven en outputniveau te analyseren. In deze context wordt het uitgebreid met ecologische overwegingen. | | Productiefunctie | Een wiskundige relatie die de output van een economie of bedrijf koppelt aan de inputs van productiefactoren zoals kapitaal, arbeid en natuurlijke hulpbronnen. De traditionele functies houden vaak geen rekening met milieu-impact. | | Klimaatontwrichting | Dit omvat de veranderingen in het klimaat die grotendeels worden veroorzaakt door menselijke activiteiten, voornamelijk door de uitstoot van broeikasgassen. Het leidt tot extreme weersomstandigheden en andere schadelijke effecten. | | Broeikasgassen | Gassen in de atmosfeer die warmte vasthouden, vergelijkbaar met een broeikas. De belangrijkste zijn koolstofdioxide ($CO_2$), methaan ($CH_4$) en lachgas ($N_2O$). De toename hiervan door menselijke activiteiten is de oorzaak van de opwarming van de aarde. | | Fossiele brandstoffen | Organische brandstoffen die ontstaan uit de resten van dode organismen over miljoenen jaren, zoals steenkool, aardolie en aardgas. Hun verbranding is de belangrijkste bron van $CO_2$-uitstoot. | | CO2-uitstoot | De uitstoot van koolstofdioxide in de atmosfeer, voornamelijk door de verbranding van fossiele brandstoffen, industriële processen en ontbossing. Dit is een belangrijke drijvende kracht achter klimaatverandering. | | Klimaatbeleid | De reeks maatregelen en strategieën die overheden en internationale organisaties ontwikkelen en implementeren om klimaatverandering aan te pakken, waaronder het reduceren van emissies en het aanpassen aan reeds optredende effecten. | | Verdrag van Parijs | Een internationaal verdrag, aangenomen in 2015, waarin landen afspreken de opwarming van de aarde te beperken tot ruim onder de 2 graden Celsius boven pre-industriële niveaus, met inspanningen om deze te beperken tot 1,5 graden Celsius. | | Tipping Points | Drempelwaarden in het klimaatsysteem waarbij kleine veranderingen kunnen leiden tot grote, abrupte en vaak onomkeerbare verschuivingen. Voorbeelden zijn het smelten van ijskappen of het omvallen van grote bosgebieden. | | Emission Gap | Het verschil tussen de emissiereducties die de huidige klimaatplannen van landen toezeggen en de emissiereducties die nodig zijn om de wereldwijde temperatuurstijging te beperken tot 1,5 of 2 graden Celsius. | | Globaal Noorden | Verwijst naar de rijkere, geïndustrialiseerde landen, die historisch gezien een grotere bijdrage hebben geleverd aan de $CO_2$-uitstoot en klimaatverandering. | | Globaal Zuiden | Verwijst naar de armere, minder ontwikkelde landen die minder hebben bijgedragen aan de historische emissies, maar vaak het meest worden getroffen door de gevolgen van klimaatverandering. | | Externaliteit | Een effect van de productie of consumptie van een goed of dienst op een derde partij, die niet wordt gecompenseerd of weerspiegeld in de marktprijs. Negatieve externaliteiten, zoals luchtvervuiling, veroorzaken welvaartsverlies. | | Carbon tax | Een belasting op de uitstoot van koolstofdioxide ($CO_2$), bedoeld om de kosten van klimaatverandering te internaliseren en bedrijven en consumenten te stimuleren hun emissies te verminderen. | | Verhandelbare emissierechten (ETS) | Een systeem waarbij bedrijven emissierechten ontvangen of kopen, die ze onderling kunnen verhandelen. Dit creëert een prijs voor emissies en stimuleert reductie op de meest kosteneffectieve manier. | | Marktfaling | Een situatie waarin de vrije markt er niet in slaagt middelen efficiënt toe te wijzen, vaak als gevolg van externaliteiten, informatieasymmetrie of marktmacht. | | Welvaartsverlies | Een vermindering van de totale welvaart in een economie, die kan ontstaan door inefficiënties op de markt, zoals door niet-geïnternaliseerde externaliteiten. | | Ecologische macro-economie | Een onderzoeksgebied dat de interactie tussen economische systemen en de natuurlijke omgeving analyseert op macro-economisch niveau, met focus op schaal, grenzen en duurzaamheid. | | IPAT-vergelijking | Een ecologisch model dat milieu-impact (I) relateert aan bevolking (P), welvaart (A - Affluence) en technologie (T) via de formule $I = P \times A \times T$. Het helpt bij het begrijpen van de factoren die milieuproblemen veroorzaken. | | Ontkoppeling (Decoupling) | Het proces waarbij economische groei (bijvoorbeeld BBP-groei) wordt losgekoppeld van de stijging van milieudruk (bijvoorbeeld $CO_2$-emissies of grondstoffengebruik). Er wordt onderscheid gemaakt tussen relatieve en absolute ontkoppeling. | | Relatieve ontkoppeling | Een situatie waarin de milieu-impact minder snel groeit dan de economische groei. De milieu-impact neemt dus toe, maar in een langzamer tempo dan het Bruto Binnenlands Product (BBP). | | Absolute ontkoppeling | Een situatie waarin de milieu-impact daalt, terwijl de economische groei (BBP) blijft stijgen. Dit is cruciaal voor duurzaamheid op lange termijn. | | Green Growth | Een concept dat stelt dat economische groei en milieubescherming verenigbaar zijn, voornamelijk door technologische innovaties en efficiëntieverbeteringen. | | Sufficiëntie | Een benadering die stelt dat het verminderen van consumptie en productie, met name in rijke landen, noodzakelijk is om binnen planetaire grenzen te blijven, in plaats van enkel te focussen op technologische oplossingen. | | EU Green Deal | Een ambitieus plan van de Europese Unie om tegen 2050 klimaatneutraal te worden. Het omvat een breed scala aan beleidsmaatregelen op het gebied van klimaat, energie, industrie, landbouw en transport. | | Fit for 55 | Een pakket wetgevende voorstellen van de Europese Commissie dat de EU-klimaatwet moet waarmaken door de emissiereductiedoelstellingen voor 2030 te verhogen naar ten minste 55%. | | Klimaatdividend | Een beleidsinstrument waarbij de inkomsten uit een koolstofbelasting worden teruggegeven aan de burgers, vaak op een gelijke manier. Dit kan de maatschappelijke aanvaardbaarheid van koolstofbeprijzing vergroten. | | CBAM (Carbon Border Adjustment Mechanism) | Een mechanisme van de EU om koolstofkosten op geïmporteerde goederen te heffen, vergelijkbaar met de $CO_2$-prijs die binnen de EU geldt. Dit moet concurrentievervalsing voorkomen en wereldwijde emissiereducties stimuleren. | | Just Transition | Een principe dat ervoor zorgt dat de overgang naar een klimaatneutrale economie eerlijk en inclusief is, waarbij rekening wordt gehouden met de sociale en economische gevolgen voor werknemers en gemeenschappen. | | Ecologische voetafdruk | Een maatstaf die de hoeveelheid biologisch productief land en water weergeeft die nodig is om de consumptie van een bevolking, regio of individu te ondersteunen en de afvalproductie te absorberen. | | Safe Operating Space for Humanity | Een concept dat de planetaire grenzen beschrijft als een "veilige ruimte" waarbinnen menselijke samenlevingen kunnen floreren zonder het aardse systeem onherstelbaar te beschadigen. | | Externe kosten | Kosten die worden veroorzaakt door economische activiteit maar niet worden gedragen door de veroorzaker, zoals milieuvervuiling. Deze kosten worden vaak afgewenteld op de maatschappij. | | Internaliseren van kosten | Het proces waarbij externe kosten worden opgenomen in de prijs van een product of dienst, bijvoorbeeld door middel van belastingen of verhandelbare emissierechten. | | Emissiereductie | Het verminderen van de hoeveelheid broeikasgassen die in de atmosfeer worden uitgestoten. | | Techno-optimisme | Het geloof dat technologische vooruitgang de belangrijkste of enige oplossing zal zijn voor grote maatschappelijke en ecologische problemen, waardoor minder nadruk wordt gelegd op gedragsverandering of politieke interventie. | | What aboutism | Een retorische tactiek waarbij men een probleem bagatelliseert of ontwijkt door te wijzen op vergelijkbare of grotere problemen elders ("What about them?"). Dit wordt vaak gebruikt om eigen verantwoordelijkheid te ontlopen. | | Free-rider excuus | Een excuus dat inhoudt dat men niet hoeft bij te dragen aan een collectieve inspanning omdat anderen dat ook niet doen of omdat men denkt dat anderen het werk wel zullen doen zonder eigen inbreng. | | Klimaatwetenschap | Het wetenschappelijke studiegebied dat zich bezighoudt met het klimaatsysteem van de Aarde, de oorzaken en gevolgen van klimaatverandering, en de mogelijke reacties daarop. | | Emissiescenario's | Projecties van toekomstige broeikasgasemissies op basis van verschillende economische, demografische en technologische ontwikkelingen, gebruikt om de potentiële klimaatverandering te evalueren. | | BBP/capita | Bruto Binnenlands Product per hoofd van de bevolking, een veelgebruikte indicator voor de gemiddelde economische welvaart in een land. | | Energie-intensiteit | De hoeveelheid energie die nodig is om een eenheid van economische productie te genereren, vaak uitgedrukt als energie per eenheid BBP. | | Koolstofintensiteit | De hoeveelheid $CO_2$-emissies die wordt uitgestoten per eenheid economische productie, vaak uitgedrukt als $CO_2$ per eenheid BBP. | | WEM (With Existing Measures) | Een scenario dat de verwachte ontwikkeling van klimaat- en energiedoelstellingen weergeeft op basis van reeds bestaand beleid en maatregelen. | | WAM (With Additional Measures) | Een scenario dat de verwachte ontwikkeling van klimaat- en energiedoelstellingen weergeeft inclusief de implementatie van aanvullende, geplande maatregelen. | | FEC (Final Energy Consumption) | Het finale energieverbruik, de hoeveelheid energie die wordt geleverd aan eindgebruikers, zoals huishoudens en industrie. | | RES (Renewable Energy Share) | Het aandeel van hernieuwbare energiebronnen (zoals zon, wind, waterkracht) in het totale energieverbruik. | | GHG (Greenhouse Gas) Emissions | Broeikasgasemissies, de uitstoot van gassen die bijdragen aan het broeikas-effect en klimaatverandering. |

# De impact van klimaatverandering en de menselijke invloed Hier is een gedetailleerde samenvatting van het onderwerp "De impact van klimaatverandering en de menselijke invloed", opgesteld voor examenvoorbereiding. ## 1. De impact van klimaatverandering en de menselijke invloed Dit topic behandelt de fysieke processen achter klimaatontwrichting, de significante menselijke invloed hierop, en de directe maatschappelijke en economische gevolgen zoals extreme weersomstandigheden en de bijbehorende kosten, met nadruk op de wetenschappelijke consensus en de urgentie van het probleem. ### 1.1 Klimaatverandering: een urgente realiteit #### 1.1.1 Wetenschappelijke consensus en waarschuwingen De wetenschappelijke gemeenschap is het erover eens dat klimaatverandering plaatsvindt en dat de opwarming van de aarde sneller verloopt dan ooit tevoren. António Guterres, secretaris-generaal van de VN, heeft de huidige situatie omschreven als "code rood voor de mensheid". Elke fractionele stijging van de temperatuur heeft een merkbaar effect op de klimaatimpact. #### 1.1.2 Fysieke processen en menselijke invloed * **Opwarming van de aarde:** De temperatuur op aarde stijgt, wat wordt versterkt door broeikasgassen die fungeren als een "fleece-dekentje" rond de planeet. De toename van temperaturen in 2023/2024 was extreem. * **Verstoring van de koolstofcyclus:** Menselijke activiteiten verstoren de natuurlijke koolstofcyclus. De concentratie van koolstofdioxide ($CO_2$) in de atmosfeer is hoger dan ooit. Dit wordt onder andere weerspiegeld in de stijgende trend van $CO_2$-uitstoot, waarbij de prognoses aangeven dat 2025 mogelijk het piekjaar zal zijn voor de uitstoot van fossiele brandstoffen, waarna een daling verwacht wordt. * **$CO_2$-concentraties:** * 2025 (gemiddeld): 425,7 ppm * 2004: 375 ppm * 1980: 340 ppm * **Broeikasgassen:** Deze gassen dragen bij aan het broeikaseffect, dat essentieel is voor leven op aarde, maar overmatig gebruik ervan leidt tot een gevaarlijke opwarming. * **Hittestraling:** De opwarming van de aarde wordt gerelateerd aan hittestraling, waarbij een deel van de warmte terug de atmosfeer in wordt gestuurd en een deel wordt vastgehouden door broeikasgassen. #### 1.1.3 Maatschappelijke en economische gevolgen * **Extreme weersomstandigheden:** Klimaatverandering leidt tot een toename van extreme weersomstandigheden, zoals: * Meer neerslag in de winter met verhoogd risico op overstromingen. * Recordaantal doden als gevolg van extreme hitte, vaak in combinatie met hoge luchtvochtigheid. * Verwoestende overstromingen met veel slachtoffers. * **Economische kosten:** Deze extreme weersomstandigheden brengen aanzienlijke economische kosten met zich mee, geschat op 4 tot 8,5 miljard dollars extra aan kosten. * **Gevolgen voor outputniveau:** Periodes van economische recessie tonen een dip in $CO_2$-uitstoot, wat de sterke koppeling tussen economische activiteit (outputniveau) en $CO_2$-uitstoot benadrukt. ### 1.2 De menselijke rol en de wetenschappelijke zekerheid #### 1.2.1 Onbetwiste menselijke invloed Er is nauwelijks tot geen onzekerheid meer over de fysieke processen achter klimaatontwrichting en de sterke beïnvloeding ervan door de mens. De discussie verschuift naar het klimaatbeleid, oftewel hoe de maatschappij hierop reageert via politieke beslissingen. #### 1.2.2 Historische context van klimaatwetenschap De link tussen $CO_2$-concentraties en stijgende temperaturen is reeds meer dan 100 jaar geleden aangetoond. Destijds werd al gewaarschuwd voor de impact van het toenemende gebruik van steenkool. Ondanks pogingen om de klimaatwetenschap in diskrediet te brengen, groeit het algemene besef van het probleem. #### 1.2.3 Klimaatbeleid als maatschappelijke reactie Klimaatbeleid betreft de reactie van de samenleving op de fysieke realiteit van klimaatverandering. Dit omvat politieke beslissingen en strategieën, zoals de focus op kernenergie door sommige regeringen. Het is cruciaal dat klimaatbeleid gebaseerd is op wetenschappelijke feiten en niet wordt ontkend. ### 1.3 Internationale afspraken en de uitdagingen #### 1.3.1 Het Akkoord van Parijs * **Doelstellingen:** Tijdens COP 21 in december 2015 in Parijs kwamen 196 landen overeen om de klimaatopwarming te beperken tot "ruim onder de 2 graden Celsius", met de ambitie om deze te beperken tot 1,5 graden Celsius. Landen stemden in om hun $CO_2$-uitstoot "zo snel mogelijk" te reduceren. * **Noodzakelijke reducties:** Om de opwarming onder de 2 graden Celsius te houden, zijn aanzienlijke emissiereducties nodig. Jaarlijks zou er een reductie van 9% in $CO_2$-emissies gerealiseerd moeten worden. Dit tempo is significant hoger dan de tijdelijke reductie van ongeveer 6% tijdens de COVID-19 pandemie, wat aantoonde dat deze dip geen effectief klimaatbeleid was. #### 1.3.2 De emissiekloof (Emission Gap) Er bestaat een aanzienlijke kloof tussen de klimaatplannen die landen voorstellen en wat er werkelijk nodig is om de doelstellingen van Parijs te halen. Te weinig aandacht voor klimaatbeleid in begrotingsgesprekken en regeringsformaties draagt bij aan deze kloof. #### 1.3.3 Bronnen van emissies en ongelijkheid * **Historische verantwoordelijkheid:** 92% van de emissies is afkomstig uit het Globale Noorden. Historisch gezien is de industriële ontwikkeling in rijke landen de belangrijkste oorzaak van de $CO_2$-uitstoot in de atmosfeer. * **Ongelijke impact:** De rijkste 1% van de wereldbevolking heeft het budget om onder de 2 graden Celsius te blijven reeds zes keer overschreden. Dit impliceert dat de kosten en de verantwoordelijkheid voor klimaatbeleid ongelijk verdeeld zijn. #### 1.3.4 Uitdagingen op internationale conferenties (COP) * **Gebrek aan voortgang:** Veel COP-bijeenkomsten hebben nog niet geleid tot de verwachte resultaten. De aanwezigheid van lobbyisten uit de fossiele sector en het principe dat het tempo van het land dat het langzaamst gaat, bepalend is, werken vertragend. * **Politieke complexiteit:** Interne organisatieproblemen, conflicterende visies tussen landen en de invloed van handelsbelangen bemoeilijken effectieve internationale klimaatactie. * **Focus op adaptatie en technologie:** Er is een tendens om zich te sterk te focussen op adaptatie en technologische oplossingen, die echter geen vervanging zijn voor mitigatie (het terugdringen van emissies). ### 1.4 Kritische analyse van economische modellen en klimaatbeleid #### 1.4.1 De IPAT-vergelijking en ontkoppeling De IPAT-vergelijking ($I = P \times A \times T$) analyseert milieu-impact ($I$) als product van Bevolking ($P$), Welvaart/Affluence ($A$, vaak gemeten als BBP per capita), en Technologie ($T$). * **Groei van P en A:** Zowel de wereldbevolking als het gemiddelde BBP per capita zijn aanzienlijk toegenomen, wat de milieu-impact vergroot. * **Rol van Technologie (T):** Technologie kan helpen de impact te verminderen door efficiëntie te verhogen (bijv. lagere energie-intensiteit of $CO_2$-intensiteit per BBP-eenheid). Echter, de technologische vooruitgang is tot nu toe onvoldoende gebleken om de stijgende impact van $P \times A$ te compenseren, wat resulteert in een netto stijging van de $CO_2$-uitstoot. * **Ontkoppeling (Decoupling):** * **Relatieve ontkoppeling:** BBP en milieu-impact stijgen, maar de milieu-impact stijgt minder snel dan het BBP. * **Absolute ontkoppeling:** Een stijgend BBP gaat gepaard met een daling van de milieu-impact. * **"Green Growth" kritiek:** Onderzoek suggereert dat absolute ontkoppeling op mondiale schaal, zeker aan het tempo dat nodig is om de opwarming te beperken tot 1,5°C of 2°C, zeer onwaarschijnlijk is bij voortdurende economische groei. Er is kritiek op de focus op technologie (T) in de IPAT-vergelijking, ten koste van het beperken van welvaart/consumptie (A). * **Rebound-effecten:** Verbeteringen in efficiëntie door technologie kunnen leiden tot een toename van verbruik (rebound-effecten), waardoor de milieuwinst teniet wordt gedaan. #### 1.4.2 Ecologische macro-economie Traditionele macro-economische theorieën negeren vaak de ecologische grenzen en de schaal van economische activiteiten. Ecologische macro-economie richt zich op: * **Optimale schaal van de economie:** Het afwegen van de kosten en baten van economische activiteiten binnen planetaire grenzen. * **Geïntegreerde modellen:** Ontwikkeling van macro-econometrische modellen die de reële en monetaire economie, verdelingsaspecten en milieugrenzen integreren. Voorbeelden zijn modellen gebaseerd op post-Keynesiaanse groeitheorie en de principes van "Limits to Growth". * **Het IS-LM-EE model:** Een uitbreiding van het traditionele IS-LM-model met een ecologische voorwaarde (EE). Dit model kan de duurzame schaal van economische output relateren aan factoren als rentevoet ($R$), internalisering van externaliteiten ($\beta$), en technologische parameters ($\gamma$). #### 1.4.3 Noodzakelijk klimaatbeleid * **Koolstofprijs:** Implementatie van mechanismen zoals klimaatdividenden en carbon border adjustment taxes (CBAM) om de kosten van $CO_2$-uitstoot te internaliseren. * **Publieke investeringen:** Investeringen in infrastructuur, onderzoek en ontwikkeling (R&D) en technologie om duurzame groei te stimuleren. * **Groen monetair beleid en sustainable finance:** Financiële instrumenten en beleid om duurzame investeringen te bevorderen. * **Rechtvaardige transitie (Just Transition):** Zorgen voor een sociaal rechtvaardige overgang naar een koolstofarme economie, onder meer via Social Climate Funds. * **Focus op A (Affluence/Welvaart):** Stabiliseren van economische activiteiten in ontwikkelde landen en het verminderen van de bevolkingsgroei en het verbeteren van emancipatie in landen waar dit nodig is. ### 1.5 Conclusie Klimaatverandering is een ernstige bedreiging met duidelijke fysieke processen en een onmiskenbare menselijke oorzaak. De maatschappelijke en economische gevolgen zijn reeds voelbaar en zullen in de toekomst verergeren zonder drastische actie. Ondanks internationale afspraken en de wetenschappelijke consensus, blijven politieke besluitvorming en economische modellen achter bij de urgentie van het probleem. Een transitie naar ecologische macro-economische principes en doortastend klimaatbeleid, gericht op zowel mitigatie als adaptatie, is essentieel om de opwarming van de aarde te beperken tot veilige niveaus. --- # Klimaatbeleid en internationale afspraken Dit deel samenvatting behandelt de politieke en economische reacties op klimaatontwrichting, met een focus op internationale afspraken, de kloof tussen ambities en realiteit, en de rol van economische theorie in klimaatbeleid. ## 2. Klimaatbeleid en internationale afspraken ### 2.1 De urgentie van klimaatontwrichting Klimaatontwrichting, gedreven door menselijke activiteiten zoals de uitstoot van fossiele brandstoffen, manifesteert zich in steeds extremere weersomstandigheden, zoals hevige neerslag, overstromingen en dodelijke hittegolven. Deze fysieke processen, waarover weinig tot geen wetenschappelijke onzekerheid bestaat, hebben aanzienlijke economische kosten, met miljarden aan extra uitgaven als gevolg van extreme weersomstandigheden. De stijgende temperatuur en de toename van broeikasgassen in de atmosfeer, zoals koolstofdioxide ($CO_2$), zijn directe gevolgen van deze menselijke impact. De concentratie van $CO_2$ in de atmosfeer is historisch hoog, met duidelijke parallellen tussen de stijgende temperatuur en de toename van $CO_2$-emissies die al meer dan een eeuw geleden werden aangetoond. Elke fractie van een graad opwarming heeft een significant effect op de klimaatimpact, wat de noodzaak van ambitieus beleid onderstreept. ### 2.2 De maatschappelijke en politieke reactie: Klimaatbeleid Klimaatbeleid is de maatschappelijke en politieke reactie op de fysieke realiteit van klimaatontwrichting. Dit omvat politieke beslissingen en inspanningen om de $CO_2$-uitstoot te reduceren. Ondanks de wetenschappelijke consensus, wordt klimaatwetenschap soms ontkend of gebagatelliseerd in politieke kringen, wat leidt tot vertraging in effectief klimaatbeleid. Het is cruciaal om te beseffen dat de huidige economische ontwikkeling, met de daaraan verbonden uitstoot van fossiele brandstoffen, de koolstofcyclus verstoort en de impact op het milieu ongekend is. De trend van uitstoot van $CO_2$ gebaseerd op fossiele brandstoffen toont nog steeds een stijging, met een verwachte piek binnen afzienbare tijd. Periodes van economische crisis laten weliswaar een dip in $CO_2$-uitstoot zien, wat de sterke link tussen het outputniveau en $CO_2$-uitstoot illustreert, maar de algehele trend blijft zorgwekkend. ### 2.3 Internationale afspraken en de klimaatkloof Internationale samenwerking is essentieel voor het aanpakken van klimaatverandering. Het **Verdrag van Parijs**, gesloten tijdens COP 21 in december 2015, is een belangrijk wereldwijd akkoord waarbij 196 landen zich ertoe verbinden de klimaatopwarming te beperken tot "ruim onder de 2 graden Celsius" boven pre-industriële niveaus, en streven naar een beperking tot 1,5 graden Celsius. Dit vereist echter zeer sterke emissiereducties. Jaarlijks vinden er COP-conferenties plaats waar wereldleiders samenkomen om klimaatverandering te bespreken. Er bestaat echter een aanzienlijke **"emission gap"** of klimaatkloof: een significant verschil tussen de klimaatplannen van landen en wat daadwerkelijk nodig is om de opwarming te beperken tot de gestelde doelen. De huidige beleidsplannen volstaan onvoldoende om de doelstellingen van Parijs te halen. Om onder de 2 graden Celsius te blijven, zouden we jaarlijks ongeveer 9% aan $CO_2$-emissies moeten reduceren, een ambitie die ver boven de reducties tijdens crises zoals de COVID-19-pandemie ligt. Uitstel van adequaat klimaatbeleid maakt het steeds moeilijker om deze doelstellingen te behalen. Historisch gezien is de $CO_2$-uitstoot grotendeels afkomstig van het globale noorden, en de rijkste 1% van de wereldbevolking heeft het budget om onder de 2 graden Celsius te blijven al meerdere malen overschreden, wat vragen oproept over de rechtvaardigheid van klimaatbeleid. > **Tip:** De snelheid waarmee emissiereducties plaatsvinden, is cruciaal. Beginnen met beleid in 2000 zou een veel lagere jaarlijkse reductie hebben vereist dan nu noodzakelijk is. ### 2.4 De rol van COP-conferenties en lobbyisme COP-conferenties (Conferences of the Parties) zijn jaarlijkse bijeenkomsten van landen die partij zijn bij het UNFCCC (United Nations Framework Convention on Climate Change). Hoewel deze conferenties bedoeld zijn om wereldwijde klimaatactie te stimuleren, hebben ze vaak teleurstellende resultaten opgeleverd. Een van de oorzaken hiervan is de aanwezigheid van talrijke lobbyisten uit de fossiele sector, die proberen klimaatbeleid te beïnvloeden of te vertragen. Het vereiste algemene consensusmodel kan leiden tot blokkades door de traagste leerling, waardoor vooruitgang wordt belemmerd. Soms ontstaan er buiten de COP-klimaatonderhandelingen coalities van landen die concrete roadmaps voor minder fossiele brandstoffen uitwerken. ### 2.5 Tegenstrijdigheden en nieuwe strategieën in klimaatbeleid Er is een tendens om de focus te verschuiven naar adaptatie en technologie, wat door sommigen wordt gezien als een realistischer benadering, maar dit biedt geen alternatief voor mitigatie (het terugdringen van emissies) en kan de rol van de 1,5 graden Celsius doelstelling in onderhandelingen ondermijnen. Dit leidt tot wat "Climate Denialism 2.0" wordt genoemd, waarbij klimaatbeleid wordt uitgesteld door middel van diverse discursieve strategieën: * **"What aboutism"**: De verantwoordelijkheid afschuiven op anderen door te wijzen op de uitstoot van andere landen of sectoren. * **Free-rider excuus**: De redenering dat men geen actie hoeft te ondernemen omdat anderen dat ook niet doen, wat schadelijk is voor de eigen economie. * **Technologisch optimisme**: Het geloof dat toekomstige technologische oplossingen de huidige uitstoot zullen compenseren, waardoor men vandaag niet hoeft in te grijpen. Dit kan leiden tot "all talk, little action". ### 2.6 Economische perspectieven op klimaatbeleid Traditionele macro-economische modellen houden vaak onvoldoende rekening met ecologische grenzen en de impact van economische activiteiten op het milieu. De focus ligt traditioneel op het sturen van het outputniveau (BBP) via monetair, budgettair en arbeidsmarktbeleid, met minder aandacht voor grondstoffengebruik en ecologische voetafdrukken. #### 2.6.1 De IPAT-vergelijking en de illusie van ontkoppeling De IPAT-vergelijking ($I = P \times A \times T$) is een model dat de milieu-impact ($I$) relateert aan Bevolking ($P$), Welvaart (Affluence, $A$, vaak gemeten als BBP per capita) en Technologie ($T$). Hoewel technologische vooruitgang (een afname in $T$, bijvoorbeeld door efficiëntere productie of lagere $CO_2$-intensiteit) de milieu-impact kan verminderen, wordt dit vaak tenietgedaan door de groei van de bevolking en de welvaart. De **"green growth"**-hypothese, die stelt dat economische groei kan plaatsvinden zonder toename van milieu-impact (absolute ontkoppeling), wordt door academische studies en empirisch bewijs in twijfel getrokken. Er is weinig bewijs voor absolute ontkoppeling van grondstoffengebruik op mondiaal niveau bij permanente economische groei, en het is zeer onwaarschijnlijk dat $CO_2$-emissies voldoende snel zullen dalen om de opwarming te beperken tot 1,5 of 2 graden Celsius, zelfs met optimistische beleidsvoorwaarden. > **Tip:** Het concept van "ontkoppeling" (decoupling) is cruciaal. Relatieve ontkoppeling betekent dat milieu-impact minder snel stijgt dan het BBP. Absolute ontkoppeling betekent dat het BBP stijgt terwijl de milieu-impact daalt. De vraag is of groene groei, die zich uitsluitend op technologische vooruitgang richt, voldoende is. #### 2.6.2 Ecologische macro-economie Ecologische macro-economie erkent de milieuproblematiek als een centraal vraagstuk dat afwezig is in veel traditionele macro-economische theorieën. Modellen binnen dit veld integreren reële economische variabelen, monetaire aspecten, verdelingsvraagstukken en milieugrenzen. Het stelt de vraag naar de **optimale schaal van de economie** centraal, waarbij kosten en baten van economische activiteiten worden afgewogen. Modellen zoals het IS-LM-EE model proberen ecologische grenzen te integreren door bijvoorbeeld de "environmental condition" (EC) te introduceren, die de maximale duurzame schaal van economische productie aangeeft. Deze schaal kan worden beïnvloed door factoren zoals de rentevoet ($R$), de mate waarin externe kosten worden geïnternaliseerd ($\beta$), en technologische parameters ($\gamma$). #### 2.6.3 Beleidsinstrumenten en vereiste acties Effectief klimaatbeleid vereist een breed scala aan maatregelen: * **Koolstofprijs**: Inclusief klimaatdividenden en een carbon border adjustment tax (CBAM) om de kosten van emissies te internaliseren. * **Publieke investeringen**: In infrastructuur, onderzoek en ontwikkeling (R&D) en technologie om de transitie te sturen. * **Groen monetair beleid en duurzame financiering**. * **"Just transition"**: Zorgen voor een eerlijke transitie voor werknemers en gemeenschappen die getroffen worden door de klimaattransitie, bijvoorbeeld via het Social Climate Fund. Wat betreft economische groei, wordt gesuggereerd dat landen die zich voldoende hebben ontwikkeld, hun economische activiteiten kunnen stabiliseren. In landen met hoge bevolkingsgroei is het terugdringen van geboortegraten en het vergroten van de "gaps" tussen generaties een mogelijke strategie. Verdere inspanningen om de energie-intensiteit te verlagen en de koolstofintensiteit te reduceren via technologische ingrepen zijn cruciaal. ### 2.7 Vooruitgang en uitdagingen in de EU De Europese Unie heeft ambitieuze klimaatdoelstellingen, waaronder de EU Green Deal en het Fit for 55-pakket. Hoewel er vooruitgang wordt geboekt op het gebied van hernieuwbare energie, is de EU momenteel nog niet op koers om de doelstellingen voor energie-efficiëntie en emissiereductie voor 2030 en 2050 te halen. De bestaande maatregelen leiden tot een verwachte opwarming die nog steeds boven de 1,5 graden Celsius ligt, hoewel aanzienlijk lager dan de 4 graden Celsius die zonder klimaatbeleid verwacht zou worden. Diverse nationale plannen, zoals die in België, schuiven maatregelen naar voren op korte en lange termijn, waaronder verdere electrificatie en meer gebruik van het spoor in plaats van vliegtuigen. > **Tip:** De EU-klimaatwet en het Fit for 55-pakket zijn belangrijke juridische kaders die de emissiereductiedoelstellingen voor 2030 versterken. ### 2.8 De rol van de industrie Industriële sectoren moeten aanzienlijke stappen zetten om klimaatneutraliteit te bereiken. Dit is mogelijk indien aan specifieke voorwaarden wordt voldaan, zoals een continue evolutie en technologische innovatie. Landen die achterblijven in deze transitie, lopen het risico om ingehaald te worden door andere landen, zoals gebeurde met de vroege ontwikkeling van elektrische auto's. ### 2.9 Conclusies en toekomstige richtingen Klimaatbeleid en internationale afspraken zijn complex en vereisen een multidimensionale aanpak. De kloof tussen de huidige plannen en de benodigde actie blijft een kritiek punt. De economische theorie evolueert om de ecologische realiteit beter te integreren, maar de implementatie van effectieve beleidsmaatregelen, zowel op micro- als macro-economisch niveau, blijft een uitdaging. De noodzaak voor snelle en ambitieuze actie op alle fronten, van internationale verdragen tot nationale en sectorale beleidsmaatregelen, is urgent om de klimaatontwrichting te beperken. --- # Ecologische macro-economie en de beperkingen van traditionele modellen Dit topic onderzoekt hoe klimaatverandering en milieuproblemen geïntegreerd kunnen worden in economische modellen, met een kritische blik op traditionele benaderingen en de noodzaak van een bredere kijk op economische schaal en duurzaamheid. ## 3.1 De urgentie van klimaatverandering en milieuproblemen Klimaatverandering, gedreven door menselijke activiteiten zoals de uitstoot van fossiele brandstoffen, presenteert zich als een directe bedreiging met reële fysieke gevolgen. De stijgende temperaturen, extremere weersomstandigheden zoals overstromingen en hittegolven, hebben reeds aanzienlijke economische kosten en menselijk leed tot gevolg. Wetenschappelijke consensus is er over de oorzaken en de ernst van klimaatontwrichting, maar de maatschappelijke reactie hierop, het klimaatbeleid, is onderwerp van politieke discussie en variërende visies. De impact van de mens op de koolstofcyclus is ongekend, wat leidt tot een stijgende concentratie van broeikasgassen en een opwarming van de aarde die de planetaire grenzen dreigt te overschrijden. ### 3.1.1 Wetenschappelijke realiteit versus politieke reactie * **Fysieke processen:** De fysieke processen die leiden tot klimaatontwrichting zijn wetenschappelijk goed gedocumenteerd en er is weinig tot geen onzekerheid over de menselijke invloed. * **Klimaatbeleid:** Het klimaatbeleid daarentegen, de maatschappelijke reactie op deze fysieke realiteit, is sterk afhankelijk van politieke beslissingen en kan daardoor vertraging oplopen of ontoereikend zijn. * **Voorbeeld:** De huidige politieke focus op kernenergie als antwoord op het klimaatprobleem wordt in dit verband geplaatst, en de tendens om klimaatwetenschap te ontkennen of te bagatelliseren wordt aangekaart. ### 3.1.2 Stijgende temperaturen en CO2-concentraties De gemiddelde temperatuur op aarde vertoont een duidelijke stijging, versterkt door het broeikaseffect dat wordt veroorzaakt door de toename van broeikasgassen in de atmosfeer. De concentratie van CO2 in de atmosfeer is historisch gezien sterk toegenomen, wat direct correleert met de stijgende temperaturen. Deze link is al meer dan honderd jaar bekend, maar de impact ervan is in de afgelopen decennia steeds duidelijker geworden. De toename van de CO2-uitstoot is direct gelinkt aan het economische activiteitsniveau, met name het gebruik van fossiele brandstoffen. Hoewel crises soms leiden tot een tijdelijke dip in de uitstoot, blijft de langetermijntrend stijgend. ### 3.1.3 Tipping Points en het Verdrag van Parijs Het concept van 'tipping points' benadrukt dat bij bepaalde drempelwaarden van opwarming, zoals 1.5 of 2 graden Celsius, de negatieve effecten enorm kunnen toenemen en onomkeerbaar kunnen worden. Het Verdrag van Parijs (COP 21) is een politiek akkoord waarbij landen zich hebben gecommitteerd om de opwarming te beperken tot "ruim onder de 2 graden Celsius" en inspanningen te leveren om deze te beperken tot 1.5 graden Celsius. Om deze doelen te behalen, zijn echter zeer sterke emissiereducties nodig, met een jaarlijkse reductie van 9% van de CO2-emissies, wat significant meer is dan de reductie tijdens de COVID-19 pandemie. Uitstel van effectief klimaatbeleid maakt het behalen van deze doelstellingen steeds moeilijker. ### 3.1.4 De emissiekloof en ongelijke verantwoordelijkheden Er is een aanzienlijke 'emissiekloof' tussen de klimaatplannen van landen en wat werkelijk nodig is om de temperatuurstijgingen te beperken. Historisch gezien is de CO2-uitstoot grotendeels afkomstig uit economische ontwikkeling in het globale noorden. De rijkste 1% van de wereldbevolking heeft bovendien een disproportioneel grote bijdrage geleverd aan het overschrijden van het klimaatbudget. Dit roept vragen op over de verdeling van lasten en verantwoordelijkheden bij het aanpakken van klimaatverandering, en de impact van klimaatbeleid op verschillende inkomensgroepen. ## 3.2 Beperkingen van traditionele macro-economische modellen Traditionele macro-economische modellen, die zich richten op het sturen van outputniveaus (BBP) via monetair en fiscaal beleid, hebben milieuproblemen en ecologische grenzen grotendeels genegeerd. ### 3.2.1 Het negeren van de fysieke realiteit * **Economie als losstaand systeem:** De economie wordt vaak geanalyseerd als een systeem dat losstaat van de natuurlijke en sociale omgeving. Planetaire grenzen en sociale rechtvaardigheid worden zelden expliciet meegenomen in deze modellen. * **Afwezigheid van klimaat in kernmodellen:** Klimaatverandering wordt niet expliciet als parameter opgenomen in de productiefuncties die de output bepalen. Hoewel de impact van bijvoorbeeld olieprijzen op outputniveau wordt erkend, blijft een integrale aanpak achterwege. * **Micro versus macro:** Milieuproblemen worden vaak gereduceerd tot micro-economische kwesties van marktfalen (bv. externe effecten), terwijl de impact op planetaire grenzen inherent macro-economische schaalproblemen betreft. ### 3.2.2 De IPAT-vergelijking en haar kritiek De IPAT-vergelijking ($I = P \times A \times T$) probeert de milieu-impact ($I$) te verklaren aan de hand van Bevolking ($P$), Welvaart (Affluence, $A$, vaak gemeten als BBP per capita) en Technologie ($T$). * **Toepassing:** De formule suggereert dat een hogere bevolking en welvaart de milieu-impact vergroten, terwijl technologische vooruitgang deze kan verminderen. * **Kritiek (Debunked):** Het concept van ontkoppeling, de mogelijkheid om economische groei los te koppelen van milieuschade door technologische vooruitgang, wordt in twijfel getrokken. * **Relatieve ontkoppeling:** Milieu-impact groeit langzamer dan BBP. * **Absolute ontkoppeling:** BBP stijgt, terwijl milieu-impact daalt. Dit is empirisch moeilijk aan te tonen, met name voor grondstoffengebruik op mondiale schaal. * **Tempo:** Zelfs bij optimistische beleidsvoorwaarden is het tempo van absolute ontkoppeling van CO2-emissies waarschijnlijk onvoldoende om de opwarming tot 1.5°C of 2°C te beperken. * **Problemen met ontkoppeling:** Rebound-effecten, problem shifting, en het feit dat de diensteneconomie bovenop de materiële economie komt in plaats van deze te vervangen, ondermijnen de effectiviteit van ontkoppeling. ### 3.2.3 Technologisch optimisme en uitstelgedrag Het geloof in technologische oplossingen ('techno-optimisme') kan leiden tot uitstelgedrag op het gebied van klimaatbeleid. De aanname dat technologie in de toekomst de problemen zal oplossen, kan de noodzaak voor directe reductie van consumptie en productie bagatelliseren. Dit wordt ook wel 'Climate Denialism 2.0' genoemd, waarbij oplossingen worden aangedragen die politiek onhaalbaar worden geacht of die de werkelijke uitdaging van schaalvermindering ontlopen. ## 3.3 Ecologische macro-economie: een nieuwe benadering Ecologische macro-economie (EME) probeert de afwezigheid van ecologische grenzen in traditionele modellen te corrigeren en de problematiek van economische schaal centraal te stellen. ### 3.3.1 Kernconcepten en modellen * **Optimale schaal:** EME richt zich op het bepalen van de optimale schaal van de economie, waarbij de kosten en baten van economische activiteiten worden afgewogen binnen de ecologische grenzen. * **Geneste modellen:** Modellen zoals het 'nested model of sustainable development' integreren de economie binnen sociale en natuurlijke systemen, met welzijn als ultiem doel in plaats van enkel productie. * **Ontwikkeling van EME-modellen:** Sinds 2010 is er een groei in de ontwikkeling van ecologische macro-econometrische modellen, vaak gebaseerd op post-Keynesiaanse groeitheorie en de inzichten uit 'Limits to Growth'. Deze modellen integreren de reële en monetaire economie, verdelingsaspecten en milieugrenzen. ### 3.3.2 Integratie in IS-LM modellen Pogingen worden gedaan om ecologische grenzen te integreren in traditionele macro-economische modellen zoals het IS-LM-model. * **Eenvoudige introductie:** Een eerste aanpak is het introduceren van een 'environmental condition' (EC) die het duurzaam gebruik van hulpbronnen weergeeft, onderscheid makend tussen 'empty world' en 'full world' scenario's. * **Uitbreiding door Lawn:** Een meer geavanceerde benadering introduceert een curve die de maximale economische schaal aangeeft om ecologische grenzen niet te overschrijden. Deze schaal is niet constant, maar afhankelijk van beleidsfactoren zoals de mate van internalisering van externaliteiten (parameter $\beta$) en technologische parameters (parameter $\gamma$), naast de rentevoet ($R$). Een hogere rentvoet kan bijvoorbeeld leiden tot minder investeringen en dus een lagere technologische vooruitgang en ecologische efficiëntie, wat resulteert in een lagere duurzame output. ### 3.3.3 Conclusies uit de ecologische macro-economie * **Ontwikkeling:** EME-modellen zijn nog volop in ontwikkeling en krijgen nog te weinig aandacht in standaard macro-economische handboeken, ondanks de urgentie van milieuproblematiek. * **Kaya-identiteit herzien:** Stabilisatie van economische activiteiten na voldoende ontwikkeling, het terugdringen van geboortegraten in landen met hoge bevolkingsgroei, en het bevorderen van energie- en koolstofintensiteitsreductie via technologie zijn sleutelcomponenten. * **Klimaatbeleid:** Een effectief klimaatbeleid vereist instrumenten zoals koolstofprijzen (bv. klimaatdividenden, CBAM), publieke investeringen in duurzame infrastructuur en R&D, groen monetair beleid, sustainable finance, en een 'just transition' om sociale ongelijkheden te beheersen. * **Groei-vraagstuk:** De rol en noodzaak van economische groei in een ecologisch duurzame economie blijft een centraal en openstaand vraagstuk. > **Tip:** De ecologische macro-economie biedt een essentieel kader om de beperkingen van traditionele macro-economische modellen te begrijpen, vooral met betrekking tot milieuproblemen. Het belang van schaal en de integratie van ecologische grenzen zijn cruciaal voor toekomstig beleid. > > **Voorbeeld:** De beperkingen van de IPAT-vergelijking tonen aan dat louter vertrouwen op technologische vooruitgang (T) om de impact van bevolking (P) en welvaart (A) te compenseren, onvoldoende is gebleken om absolute ontkoppeling te realiseren. Dit valideert de noodzaak van ecologische macro-economische modellen die zich richten op de totale schaal van economische activiteit. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | IS-LM-model | Een macro-economisch model dat de relatie tussen de goederenmarkt (IS-curve) en de geldmarkt (LM-curve) weergeeft om het evenwichtsniveau van inkomen en rente in een economie te bepalen. | | Productiefunctie | Een economische functie die de relatie beschrijft tussen de hoeveelheid van de inputfactoren (zoals kapitaal en arbeid) en de maximale output die hiermee geproduceerd kan worden. | | Klimaatontwrichting | Ernstige verstoringen van het klimaat, grotendeels veroorzaakt door menselijke activiteiten, met significante gevolgen voor ecosystemen en samenlevingen. | | Broeikasgassen | Gassen in de atmosfeer die warmte vasthouden, zoals kooldioxide (CO2), methaan (CH4) en lachgas (N2O), en bijdragen aan het broeikaseffect en klimaatverandering. | | Fossiele brandstoffen | Brandstoffen zoals steenkool, aardolie en aardgas, ontstaan uit de afbraak van organisch materiaal over miljoenen jaren, die bij verbranding CO2 uitstoten. | | CO2-uitstoot | De emissie van kooldioxide (CO2), voornamelijk als gevolg van de verbranding van fossiele brandstoffen, ontbossing en industriële processen, wat bijdraagt aan klimaatverandering. | | IPAT-vergelijking | Een formule die de milieu-impact (I) als een product van Bevolking (P), Welvaart (A - Affluence) en Technologie (T) beschouwt: I = P x A x T. | | Ontkoppeling (Decoupling) | Het proces waarbij economische groei wordt losgekoppeld van milieuschade, zodat het Bruto Binnenlands Product (BBP) kan stijgen terwijl de milieu-impact daalt of stabiliseert. | | Groene groei (Green growth) | Een economisch model dat streeft naar economische groei met een minimale of zelfs negatieve impact op het milieu, vaak gericht op technologische innovaties en efficiëntieverbeteringen. | | Absolute ontkoppeling | Situatie waarbij economische groei gepaard gaat met een daadwerkelijke daling van de milieu-impact, zelfs in absolute termen. | | Relatieve ontkoppeling | Situatie waarbij de milieu-impact minder snel groeit dan de economische groei, waardoor de milieu-impact per eenheid economische output afneemt. | | Akkoord van Parijs | Een internationaal verdrag, gesloten in 2015, met als doel de opwarming van de aarde te beperken tot ruim onder 2 graden Celsius boven pre-industriële niveaus, met de ambitie om deze te beperken tot 1,5 graden Celsius. | | Emissiekloof (Emission gap) | Het verschil tussen de verwachte broeikasgasemissies onder huidig beleid en de emissieniveaus die nodig zijn om de klimaatdoelstellingen van het Akkoord van Parijs te halen. | | CO2-intensiteit | De hoeveelheid kooldioxide (CO2) die wordt uitgestoten per eenheid economische productie (bijv. per euro BBP). Een lagere CO2-intensiteit duidt op een efficiënter energiegebruik of een verschuiving naar schonere energiebronnen. | | Ecologische macro-economie | Een subdiscipline binnen de economie die zich richt op de interactie tussen economische activiteiten en het milieu, met speciale aandacht voor schaal, grenzen en planetaire systemen, vaak buiten de scope van de traditionele macro-economie. | | Negatieve externaliteit | Een onbedoeld negatief gevolg van productie of consumptie dat de welvaart van derden beïnvloedt, zonder dat hiervoor een compensatie wordt betaald, zoals luchtvervuiling door verkeer. | | Internaliseren van externaliteiten | Het proces waarbij de kosten van externe effecten, zoals milieuvervuiling, worden meegenomen in de besluitvorming van economische actoren, bijvoorbeeld door middel van belastingen of verhandelbare emissierechten. | | Carbon tax (Koolstofbelasting) | Een belasting die wordt geheven op de uitstoot van kooldioxide (CO2) of op de koolstofinhoud van brandstoffen, bedoeld om vervuiling te ontmoedigen en schone alternatieven te stimuleren. | | Verhandelbare emissierechten (ETS) | Een systeem waarbij bedrijven een vergunning nodig hebben om een bepaalde hoeveelheid broeikasgassen uit te stoten. Deze rechten kunnen tussen bedrijven worden verhandeld, wat een economische prikkel creëert om emissies te reduceren. | | Planetaire grenzen (Planetary boundaries) | Een raamwerk dat negen ecologische processen identificeert die cruciaal zijn voor de stabiliteit van het aardse systeem, en die veilige operationele grenzen voor de mensheid definiëren. | | Ecologische voetafdruk | Een maatstaf die aangeeft hoeveel biologisch productief land en water nodig is om de consumptie van een bevolking te voorzien en hun afval te absorberen. | | Earth Overshoot Day | De datum in het jaar waarop de mensheid alle natuurlijke bronnen die de aarde in een heel jaar kan regenereren, heeft verbruikt. | | Tipping points (Knikpunten) | Drempels in het klimaatsysteem die, wanneer overschreden, kunnen leiden tot grote en vaak onomkeerbare veranderingen in het klimaat en ecosystemen. | | Milieubeleid | Acties en regelgeving die door overheden worden ondernomen om milieuproblemen aan te pakken, zoals het reduceren van vervuiling, het beschermen van ecosystemen en het tegengaan van klimaatverandering. | | Least-cost strategie | Een aanpak om een bepaald doel te bereiken (bijvoorbeeld emissiereductie) met de laagst mogelijke kosten voor de maatschappij. | | Kosten van klimaatverandering | De economische, sociale en ecologische schade die voortvloeit uit de opwarming van de aarde en de bijbehorende extreme weersomstandigheden en milieuveranderingen. | | Externe kosten | Kosten die worden veroorzaakt door een economische activiteit, maar die niet worden gedragen door de producent of consument van die activiteit, zoals milieuschade. | | Welvaartsverlies | Een daling in de totale welvaart van een samenleving, vaak als gevolg van marktfalen of inefficiënte allocatie van middelen. | | Milieu-economie | Een tak van de economie die de economische aspecten van milieuvraagstukken bestudeert, inclusief vervuiling, natuurlijke hulpbronnen en duurzame ontwikkeling. | | Pigouviaanse belastingen | Belastingen die worden ingevoerd om de negatieve externe effecten van bepaalde activiteiten te internaliseren en zo de maatschappelijke welvaart te verhogen. | | Technologisch optimisme | Het geloof dat technologische vooruitgang de belangrijkste of enige oplossing zal bieden voor milieuproblemen, wat kan leiden tot uitstel van noodzakelijke beleidsmaatregelen. | | ‘What aboutism’ | Een retorische tactiek waarbij men de aandacht afleidt van een probleem door te wijzen op vergelijkbare of grotere problemen elders, wat kan leiden tot een gebrek aan eigen actie. | | Emissiereductie | Het verminderen van de hoeveelheid broeikasgassen die worden uitgestoten, als maatregel om klimaatverandering tegen te gaan. | | Just Transition (Rechtvaardige transitie) | Een sociaal en economisch beleid dat ervoor zorgt dat de overgang naar een duurzame economie eerlijk en inclusief is voor alle werknemers en gemeenschappen, met name voor degenen die het meest worden beïnvloed door de economische veranderingen. | | EU Green Deal | Een ambitieus pakket maatregelen van de Europese Unie met als doel Europa tegen 2050 klimaatneutraal te maken, met initiatieven op het gebied van energie, industrie, mobiliteit en landbouw. | | Fit for 55 | Een pakket wetgevende voorstellen van de Europese Commissie om de klimaat-, energie-, landgebruik-, landbouw- en transportwetgeving van de EU in overeenstemming te brengen met het doel om de netto broeikasgasemissies met ten minste 55% te verminderen tegen 2030. | | EU Emissions Trading System (ETS) | Het handelssysteem van de Europese Unie voor emissies, een sleutelinstrument om de broeikasgasemissies van de industrie en energiecentrales op een kosteneffectieve manier te verminderen. | | Klimaatdividend | Een mechanisme waarbij de inkomsten uit koolstofbelastingen worden teruggegeven aan de burgers, bijvoorbeeld in de vorm van een jaarlijkse uitkering, om de financiële lasten van klimaatbeleid te verzachten en sociale rechtvaardigheid te bevorderen. | | Carbon Border Adjustment Mechanism (CBAM) | Een mechanisme van de EU dat de CO2-uitstoot van geïmporteerde goederen belast om een gelijk speelveld te creëren met Europese producenten die onder het EU ETS vallen, en om koolstoflekkage te voorkomen. | | Ecologische economie | Een interdisciplinair onderzoeksveld dat de relatie tussen economische systemen en natuurlijke ecosystemen bestudeert, met nadruk op duurzaamheid, schaal en de beperkingen van de fysieke omgeving. | | Post-groei economie | Een economische theorie die de noodzaak van voortdurende economische groei in twijfel trekt en alternatieve modellen voorstelt die gericht zijn op welzijn, ecologische duurzaamheid en sociale rechtvaardigheid, in plaats van alleen op de stijging van het BBP. | | Solow-groeimodel | Een neoklassiek economisch model dat de langetermijngroei van economische output verklaart door de accumulatie van kapitaal, arbeid en technologische vooruitgang. | | Natuurlijk kapitaal | De voorraad natuurlijke hulpbronnen en ecosystemen die economische waarde leveren, zoals bossen, water, luchtkwaliteit en biodiversiteit. | | Sociaal kapitaal | De netwerken, normen en vertrouwen die samenwerking en collectieve actie binnen een gemeenschap mogelijk maken. | | Welzijn | Een brede term die verwijst naar de mate van tevredenheid, gezondheid, geluk en algemene levenskwaliteit van individuen en gemeenschappen, verder reikend dan alleen economische welvaart. | | Duurzame ontwikkeling | Ontwikkeling die voorziet in de behoeften van het heden zonder het vermogen van toekomstige generaties om in hun eigen behoeften te voorzien in gevaar te brengen. | | WEM (With Existing Measures) | Een scenario dat de verwachte ontwikkeling van energieverbruik en emissies weergeeft op basis van reeds geïmplementeerd beleid en maatregelen. | | WAM (With Additional Measures) | Een scenario dat de verwachte ontwikkeling van energieverbruik en emissies weergeeft op basis van reeds geïmplementeerd beleid, plus aanvullende geplande maatregelen. | | Energie-intensiteit | De hoeveelheid energie die nodig is om een bepaalde hoeveelheid economische output te produceren (bijv. per euro BBP). | | Koolstofintensiteit | De hoeveelheid CO2-uitstoot die gepaard gaat met de productie van een bepaalde hoeveelheid energie of economische output. | | Kosten van externaliteiten | De maatschappelijke kosten die voortvloeien uit negatieve externaliteiten, zoals milieuschade, die niet door de veroorzaker worden gedragen. | | Marktfaling | Een situatie waarin de vrije markt niet efficiënt leidt tot een optimale allocatie van middelen, vaak als gevolg van externaliteiten, publieke goederen of informatietekorten. | | Vrije markt | Een economisch systeem waarin de prijzen van goederen en diensten worden bepaald door vraag en aanbod, met minimale overheidsinterventie. | | Alternatieve strategieën | Strategieën die afwijken van gangbare benaderingen, in dit geval met betrekking tot het aanpakken van klimaatverandering, mogelijk door andere doelen te stellen dan alleen economische groei. | | Sufficiëntie | Een principe dat pleit voor het beperken van consumptie en productie tot een niveau dat voldoende is voor een goed leven, in plaats van te streven naar voortdurende economische groei. | | Rebound-effect | Het effect waarbij efficiëntieverbeteringen in een systeem de totale consumptie van de hulpbron verhogen, omdat de kosten per eenheid dalen. | | Diensteneconomie | Een economie waarin de nadruk ligt op de productie en consumptie van diensten in plaats van fysieke goederen. | | Kostenverschuiving (Cost shifting) | Het proces waarbij de kosten van een activiteit van de ene partij naar de andere worden verschoven, wat de ware kosten van de activiteit kan verbergen. | | Klimaatwetenschap | Het wetenschappelijke onderzoek naar het klimaatsysteem van de aarde, inclusief de oorzaken, mechanismen en gevolgen van klimaatverandering. | | Ecologische grenzen | De limieten aan de capaciteit van de aarde om menselijke activiteiten te ondersteunen zonder permanente schade aan de natuurlijke systemen die essentieel zijn voor het leven. | | ISEW (Index of Sustainable Economic Welfare) | Een indicator die de economische welvaart meet door rekening te houden met sociale en ecologische factoren die niet in het BBP zijn opgenomen. | | Eredoctoraat | Een academische eer die wordt toegekend door een universiteit aan personen die uitzonderlijke verdiensten hebben geleverd op academisch, cultureel of sociaal gebied. | | Macro-economie | De studie van de economie als geheel, waarbij geaggregeerde variabelen zoals het bruto binnenlands product, inflatie, werkloosheid en economische groei worden geanalyseerd. | | BBP per capita (Bruto Binnenlands Product per hoofd van de bevolking) | De totale economische output van een land, gedeeld door het aantal inwoners, als maatstaf voor de gemiddelde economische welvaart per persoon. |

# Externaliteiten en marktmechanismen Dit onderwerp verkent hoe externe effecten, zowel positief als negatief, leiden tot marktfalen en hoe verschillende beleidsinstrumenten, zoals Pigouviaanse belastingen en emissierechten, kunnen worden ingezet om deze marktimperfecties aan te pakken. ### 1.1 Negatieve externaliteiten en marktfalen #### 1.1.1 Definitie en concept Een externe kost is een kost die geleden wordt door een derde partij die geen deel uitmaakt van de markttransactie die de kost veroorzaakt. Negatieve externaliteiten ontstaan wanneer het gedrag van een marktpartij een nadelig effect heeft op anderen die daarvoor niet gecompenseerd worden. Dit leidt tot een situatie waarin de private kost van produceren of consumeren lager is dan de maatschappelijke kost [23](#page=23) [29](#page=29) [5](#page=5). #### 1.1.2 Het model van Stijn en Bertel Het voorbeeld van Stijn en Bertel die een huis delen, illustreert hoe externe effecten werken. Stijn wil graag vrienden uitnodigen, wat leidt tot lawaai en extra gebruik van de gemeenschappelijke ruimtes. Bertel, die rust waardeert, ondervindt hier last van. * **Marginale baat voor Stijn (vraagcurve):** De afnemende marginale baat die Stijn ervaart bij elke extra dag bezoek, vertegenwoordigt zijn waardering voor het organiseren van feestjes [3](#page=3). * **Marginale externe kost voor Bertel:** De toenemende marginale kost die Bertel ervaart door elk extra feestje, vertegenwoordigt de last die hij draagt en zijn bereidheid om te betalen om deze last te vermijden [4](#page=4). #### 1.1.3 Maatschappelijk optimaal niveau Het maatschappelijk optimale niveau van de externaliteit wordt bereikt wanneer de marginale baat voor de veroorzaker gelijk is aan de marginale kost voor de gedupeerden. In het voorbeeld van Stijn en Bertel is dit het punt waar de marginale baat van Stijn gelijk is aan de marginale kost die Bertel ervaart. Bij een te hoog aantal feestjes overstijgt de marginale kost voor Bertel de marginale baat voor Stijn, wat leidt tot welvaartsverlies. Omgekeerd, bij te weinig feestjes, is de marginale baat voor Stijn hoger dan de marginale kost voor Bertel, wat eveneens een gemiste welvaartskans is [4](#page=4). #### 1.1.4 Marginale Externe Kosten (MEK) en Marginale Reductie Kosten (MRK) In een bredere economische context worden deze concepten vertaald naar: * **Marginale Externe Kosten (MEK):** De externe kost die geleden wordt door de gedupeerden door een extra eenheid vervuiling. Deze kosten stijgen doorgaans naarmate er meer schade is. Grafisch wordt dit voorgesteld als een oplopende curve (van links naar rechts) [5](#page=5). * **Marginale Reductie Kosten (MRK):** De marginale kost die een vervuiler moet maken om een extra eenheid vervuiling te reduceren. Deze kosten stijgen naarmate meer vervuiling wordt gereduceerd. Grafisch wordt dit voorgesteld als een dalende curve (van rechts naar links) of, wanneer uitgedrukt als de 'vraag naar vervuiling', een stijgende curve (van links naar rechts) [11](#page=11) [5](#page=5) [6](#page=6). #### 1.1.5 Marktfalen zonder overheidsingrijpen Zonder overheidsbeleid zullen bedrijven vervuilen tot het punt waar hun marginale reductiekosten nul zijn, omdat er geen prikkel is om te reduceren. De totale kosten voor de samenleving bestaan dan uit de totale reductiekosten (nul) plus de totale externe kosten (oppervlakte onder de MEK-curve). Dit resulteert in een aanzienlijk welvaartsverlies [6](#page=6). #### 1.1.6 Marktfalen bij volledig verbod Een totaal verbod op vervuiling, hoewel het externe kosten elimineert, leidt tot zeer hoge reductiekosten (de gehele oppervlakte onder de MRK-curve), wat eveneens leidt tot welvaartsverlies [6](#page=6) [7](#page=7). #### 1.1.7 Het maatschappelijk optimum (V*) Het maatschappelijk optimale niveau van vervuiling (V*) wordt bereikt in het snijpunt van de MEK- en MRK-curves. Op dit punt zijn de totale maatschappelijke kosten (som van reductiekosten en externe kosten) minimaal. Dit betekent dat de marginale reductiekost gelijk is aan de marginale externe kost ($MEK = MRK$) [7](#page=7). #### 1.1.8 Verschillen in MRK De MRK-curves kunnen aanzienlijk verschillen tussen sectoren en bedrijven. Dit komt doordat de kosten om vervuiling te reduceren variëren afhankelijk van de sector, de technologie en de bestaande inspanningen [15](#page=15) [9](#page=9). ### 1.2 Overheidsbeleid ter correctie van negatieve externaliteiten Het doel van de overheid is om het maatschappelijk optimale niveau van vervuiling ($V^*$) te bereiken door de totale reductiekosten en externe kosten te minimaliseren. Verschillende beleidsinstrumenten kunnen worden ingezet [10](#page=10): #### 1.2.1 Pigouviaanse belastingen * **Definitie:** Een belasting per eenheid vervuiling, waarvan het tarief gelijk is aan de marginale externe kost (MEK) in het maatschappelijk optimum ($V^*$) [13](#page=13). * **Werking:** Vervuilers wegen af of het goedkoper is om te reduceren (kosten gelijk aan hun MRK) of de belasting te betalen. Ze zullen reduceren zolang hun MRK lager is dan de belasting [14](#page=14). * **Voordelen:** * **Internalisatie van externe kosten:** De externe kost wordt door de vervuiler zelf in rekening gebracht [15](#page=15). * **Efficiëntie:** De markt bepaalt zelf hoeveel er gereduceerd wordt, wat leidt tot efficiënte reductie waar de kosten het laagst zijn. De overheid hoeft de MRK-curves van bedrijven niet te kennen [13](#page=13) [16](#page=16). * **Opbrengsten:** De belasting genereert inkomsten voor de overheid. * **Nadelen:** * De belasting kan als 'onrechtvaardig' worden ervaren omdat vervuiling is toegestaan zolang ervoor betaald wordt [14](#page=14). * De effectiviteit hangt af van de juiste vaststelling van het belastingtarief [13](#page=13). #### 1.2.2 Normen en standaarden (Command & Control) * **Definitie:** De overheid legt een maximum toegestane hoeveelheid vervuiling op per entiteit [17](#page=17). * **Werking:** Bedrijven moeten zich aan deze norm houden, en de overheid voert controlemechanismen in. * **Voordelen:** * **Effectiviteit:** Garandeert dat het maximale uitstootniveau niet wordt overschreden. * **Nadelen:** * **Inefficiëntie:** De kosten voor reductie zijn niet per se minimaal, omdat bedrijven met verschillende MRK's dezelfde norm moeten volgen. Dit leidt tot hogere totale reductiekosten voor de samenleving. Bijvoorbeeld, een bedrijf met een lage MRK zou goedkoop kunnen reduceren, terwijl een bedrijf met een hoge MRK gedwongen wordt dure reducties door te voeren [17](#page=17). #### 1.2.3 Verhandelbare emissierechten (Cap & Trade) * **Definitie:** De overheid stelt een maximum totale uitstoot vast (de 'cap') en kent hieraan emissierechten toe. Deze rechten kunnen vervolgens door bedrijven onderling verhandeld worden ('trade') [18](#page=18). * **Werking:** * Bedrijven met een lage MRK kunnen hun uitstoot goedkoop reduceren en hun overtollige emissierechten verkopen aan bedrijven met een hoge MRK. * Bedrijven met een hoge MRK zullen emissierechten kopen zolang deze goedkoper zijn dan hun eigen reductiekosten. * Er ontstaat een markt voor emissierechten, waarbij de prijs wordt bepaald door vraag en aanbod. * **Voordelen:** * **Effectiviteit:** De totale hoeveelheid vervuiling wordt door de 'cap' direct beperkt [18](#page=18). * **Efficiëntie:** De markt bepaalt de prijs van emissierechten, wat leidt tot kosten-efficiënte reductie, omdat de reductie plaatsvindt waar de kosten het laagst zijn [18](#page=18) [19](#page=19). * Vergelijkbaar met Pigouviaanse belastingen, maar de 'cap' is vast en de prijs wordt bepaald door de markt, terwijl bij belastingen de prijs vastligt en de hoeveelheid door de markt wordt bepaald. Beide zorgen ervoor dat de marginale reductiekost over alle bedrijven gelijk wordt [18](#page=18). * **Voorbeeld:** Het EU Emission Trading System (ETS) is een bekend voorbeeld, waar bedrijven CO2-emissierechten verhandelen. Het aantal rechten daalt jaarlijks om uitstootreductie te stimuleren [20](#page=20). * **Kritiek:** * **Distributieve effecten:** Nieuwe sectoren die onder ETS vallen, zoals verwarming van gebouwen, kunnen bepaalde groepen in de samenleving onevenredig zwaar treffen. Opbrengsten uit geveilde rechten kunnen echter worden gebruikt om deze effecten te mitigeren [22](#page=22). #### 1.2.4 Vergelijking van beleidsinstrumenten | Instrument | Belangrijkste kenmerk | Effectiviteit | Efficiëntie | | :----------------------- | :-------------------------------------------------------- | :------------------------------------------ | :----------------------------------------------- | | Pigouviaanse belasting | Vaste prijs per eenheid vervuiling | Afhankelijk van juist tarief | Hoog (markt bepaalt reductie) | | Normen (Command & Control) | Vastgestelde hoeveelheid per entiteit | Hoog (max. uitstoot wordt gehaald) | Laag (niet kosten-efficiënt) | | Emissierechten (Cap & Trade) | Vaste totale hoeveelheid vervuiling; verhandelbare rechten | Hoog (cap is vast) | Hoog (markt bepaalt reductie en prijs) | #### 1.2.5 Andere benaderingen voor externaliteiten * **Gebodsbepalingen:** Directe verboden of verplichtingen, zoals snelheidslimieten of rookverboden. Deze zijn effectief voor gedrag waarbij individuele overtredingen het probleem vormen (bv. rijgedrag, roken). Ze zijn minder geschikt voor problemen die afhangen van de totale hoeveelheid, zoals CO2-uitstoot [23](#page=23) [24](#page=24). * **Coase-theorema:** Stelt dat, onder bepaalde voorwaarden (goed gedefinieerde eigendomsrechten, geen transactiekosten, beperkt aantal partijen), externe effecten kunnen worden opgelost door onderhandelingen tussen de betrokken partijen, ongeacht wie de eigendomsrechten bezit. In de praktijk zijn deze voorwaarden echter zelden volledig vervuld, waardoor overheidsingrijpen vaak noodzakelijk blijft [34](#page=34) [35](#page=35) [37](#page=37). * **Morele en sociale normen:** Vrijwillige initiatieven, religieuze regels en sociale druk kunnen ook bijdragen aan het verminderen van negatieve en het stimuleren van positieve externaliteiten [33](#page=33). #### 1.2.6 Kosteneffectiviteitsanalyse Dit principe, nauw verwant aan efficiëntie, richt zich op het bereiken van een bepaald doel met minimale kosten. Het vereist het vergelijken van de marginale reductiekosten (MRK) in verschillende sectoren of afdelingen om de meest kosteneffectieve maatregelen te identificeren [25](#page=25) [26](#page=26). ### 1.3 Positieve externaliteiten en marktfalen #### 1.3.1 Definitie en concept Positieve externaliteiten zijn opbrengsten of baten van een markttransactie die ten goede komen aan een 'derde' die hiervoor niet betaalt. Markten houden hierbij onvoldoende rekening met de maatschappelijke baten, wat leidt tot 'te weinig' consumptie en productie van het goed of de dienst [28](#page=28). #### 1.3.2 Marktfalen bij positieve externaliteiten (bv. onderwijs) * **Verschil tussen private en maatschappelijke baten:** De maatschappelijke vraagcurve (Vm) ligt hoger dan de private vraagcurve (Vp) omdat de maatschappelijke baten (bv. technologische vooruitgang, hogere economische groei door beter opgeleide burgers) de private baten voor de consument overstijgen [29](#page=29) [30](#page=30) [31](#page=31). * **Marktevenwicht vs. maatschappelijk optimum:** In een vrije markt leidt dit tot een te laag evenwichtsniveau van productie (Qmarkt) in vergelijking met het maatschappelijk optimale niveau (Qoptimum) [29](#page=29). * **Welvaartsverlies:** De gemiste maatschappelijke welvaart is weergegeven door de oppervlakte tussen Qmarkt en Qoptimum [30](#page=30). #### 1.3.3 Beleidsoplossingen voor positieve externaliteiten * **Pigouviaanse subsidies:** De overheid kan subsidies verstrekken aan consumenten of producenten om de consumptie en productie te verhogen tot het maatschappelijk optimum. Dit kan bijvoorbeeld door collegegeld te verlagen of investeringen in publieke voorzieningen te stimuleren. Als subsidies gefinancierd worden door Pigouviaanse belastingen, is er sprake van welvaartswinst [30](#page=30) [32](#page=32). * **Gebodsbepalingen:** Verplichtingen zoals leerplicht tot een bepaalde leeftijd of vaccinatiecampagnes, die positieve externe baten realiseren door het gedrag van individuen te sturen [32](#page=32). * **Patenten en octrooien:** Deze verlenen tijdelijk exclusieve rechten op uitvindingen, waardoor bedrijven een deel van de maatschappelijke baten kunnen internaliseren en meer onderzoek financieel aantrekkelijk wordt [34](#page=34). ### 1.4 Evaluatie en criteria voor beleid Bij het evalueren van beleidsinstrumenten zijn twee criteria cruciaal: * **Effectiviteit:** Wordt het beoogde doel, zoals een specifieke uitstootreductie ($V^*$), bereikt [10](#page=10)? * **Efficiëntie:** Wordt de vervuiling gereduceerd tegen de minimaal mogelijke kosten voor de samenleving [10](#page=10)? Emissierechten en Pigouviaanse belastingen scoren over het algemeen hoog op efficiëntie, terwijl normen (command & control) effectief zijn maar vaak minder efficiënt [17](#page=17) [18](#page=18). --- # Instrumenten voor milieubeleid Dit onderdeel bespreekt de verschillende beleidsinstrumenten die overheden kunnen inzetten om milieuvervuiling te bestrijden en de maatschappelijk optimale hoeveelheid vervuiling te bereiken [10](#page=10). ### 2.1 Algemeen idee en doel van de overheid Milieuvervuiling brengt kosten met zich mee, zowel voor bedrijven die moeten investeren om uitstoot te verminderen (marginale reductiekost - MRK), als voor de maatschappij (marginale externe kost - MEK). Het maatschappelijk optimale niveau van vervuiling ($V^*$) wordt bereikt wanneer de MEK gelijk is aan de MRK, wat de minimalisatie van de totale externe kosten (TEK) en totale reductiekosten (TRK) impliceert. De overheid kan dit doel bereiken via verschillende beleidsinstrumenten [10](#page=10). ### 2.2 Criteria voor beleidsinstrumenten Beleidsinstrumenten worden geëvalueerd op basis van twee hoofdcriteria: * **Effectiviteit**: Wordt het maatschappelijk doel (bijvoorbeeld $V^*$) bereikt [10](#page=10)? * **Efficiëntie**: Wordt de reductie van vervuiling gerealiseerd tegen de minimale maatschappelijke kosten [10](#page=10)? ### 2.3 Verschillende beleidsinstrumenten De belangrijkste beleidsinstrumenten die worden besproken zijn: #### 2.3.1 Pigouviaanse belasting * **Definitie**: Een Pigouviaanse belasting is een tarief dat gelijk is aan de marginale externe kost (MEK) in het maatschappelijk optimum ($V^*$). Dit betekent dat vervuilers een heffing per eenheid vervuiling betalen die overeenkomt met de maatschappelijke schade die deze vervuiling veroorzaakt [13](#page=13). * **Werking**: Vervuilers maken een afweging tussen het reduceren van hun uitstoot (en dus het maken van reductiekosten) of het blijven vervuilen en de bijbehorende belasting betalen. De overheid stelt het tarief vast, terwijl de vervuilers zelf beslissen hoeveel ze reduceren. Dit leidt tot internalisatie van de externe kost [13](#page=13) [15](#page=15). * **Efficiëntie**: Pigouviaanse belastingen zijn efficiënt omdat ze ervoor zorgen dat de marginale reductiekost (MRK) over alle bedrijven en sectoren gelijk wordt. Bedrijven met een lage MRK zullen meer reduceren dan bedrijven met een hoge MRK, totdat de kosten om een extra eenheid te reduceren gelijk zijn aan de belasting. (#page=15, 16) [15](#page=15) [16](#page=16). * **Effectiviteit**: De effectiviteit hangt af van de correcte inschatting van de MEK in $V^*$ [13](#page=13). * **Voorbeeld**: Een slimme kilometerheffing, waarbij het tarief hoger is tijdens spitsuur om automobilisten te ontmoedigen dan te rijden [13](#page=13). #### 2.3.2 Normen en standaarden (Command & Control) * **Definitie**: De overheid legt een directe norm op, zoals een maximaal toegestaan niveau van vervuiling per entiteit [17](#page=17). * **Werking**: Vervuilers moeten zich aan deze opgelegde norm houden. Dit kan via bijvoorbeeld maximale emissienormen voor voertuigen of snelheidslimieten [17](#page=17). * **Efficiëntie**: Normen en standaarden zijn over het algemeen niet efficiënt. Dit komt doordat elk bedrijf of individu gedwongen wordt om dezelfde norm te halen, ongeacht de kosten die daarmee gepaard gaan. (#page=17, 19) Bedrijven met hoge MRK's moeten daardoor mogelijk duurder reduceren dan bedrijven met lage MRK's, wat leidt tot suboptimale maatschappelijke kosten [17](#page=17) [19](#page=19). * **Effectiviteit**: Normen en standaarden kunnen effectief zijn in het bereiken van een specifieke reductiedoelstelling [17](#page=17). #### 2.3.3 Verhandelbare emissierechten (Cap & Trade) * **Definitie**: De overheid stelt een maximum (cap) aan de totale hoeveelheid vervuiling die mag plaatsvinden en verdeelt vervolgens emissierechten die deze uitstoot vertegenwoordigen. Deze rechten kunnen vervolgens tussen bedrijven worden verhandeld (trade) [18](#page=18). * **Werking**: * **Cap**: De overheid bepaalt de totale hoeveelheid toegestane emissies [18](#page=18). * **Initiële verdeling**: De emissierechten worden verdeeld, bijvoorbeeld via veilingen of gratis toekenning. (#page=18, 20) [18](#page=18) [20](#page=20). * **Trade**: Bedrijven die hun uitstoot makkelijker kunnen beperken (lage MRK) verkopen hun overschot aan rechten aan bedrijven die dit moeilijker kunnen (hoge MRK). Bedrijven met hoge MRK's kopen rechten zolang de prijs lager is dan hun eigen reductiekosten [18](#page=18). * **Voordelen**: * **Effectiviteit**: De totale hoeveelheid vervuiling wordt gegarandeerd beperkt door de overheid [18](#page=18). * **Efficiëntie**: De markt bepaalt de prijs van de emissierechten, wat leidt tot kosten-efficiënte reducties. De handel zorgt ervoor dat de uiteindelijke reductie gebeurt waar het het goedkoopst is, waardoor de maatschappelijke kosten geminimaliseerd worden. De prijs van het emissierecht functioneert net als een Pigouviaanse belasting [18](#page=18) [19](#page=19). * **Voorbeeld**: Het EU Emissions Trading System (ETS), waarbij bedrijven in energie-intensieve sectoren, elektriciteitsopwekking en de commerciële luchtvaart met CO2-emissierechten handelen. Het aantal rechten daalt jaarlijks om de uitstoot te verminderen [20](#page=20). * **Kritiek**: Kan leiden tot distributieve problemen, waarbij bepaalde groepen onevenredig zwaarder worden getroffen (bijvoorbeeld bij de uitbreiding naar verwarming van gebouwen) [22](#page=22). ### 2.4 Vergelijking van instrumenten | Instrument | Effectiviteit | Efficiëntie | Flexibiliteit voor de overheid | | :------------------------- | :------------ | :----------------------------------------------- | :------------------------------------------------- | | Pigouviaanse belasting | Afhankelijk van tarief | Hoog (MRK wordt gelijk over sectoren) | Stelt prijs vast, hoeveelheid wordt marktgestuurd | | Normen en standaarden | Hoog | Laag (niet noodzakelijk kosten-efficiënt) | Dwingt specifieke acties af, weinig flexibel | | Verhandelbare emissierechten | Hoog (cap) | Hoog (MRK wordt gelijk over sectoren via prijs) | Stelt hoeveelheid vast, prijs wordt marktgestuurd | **Tip**: Pigouviaanse belastingen en verhandelbare emissierechten werken goed wanneer het negatieve effect afhangt van de totale hoeveelheid (zoals bij vervuiling), terwijl verbodsbepalingen (normen) geschikter zijn wanneer het negatieve effect afhangt van individueel gedrag [24](#page=24). ### 2.5 Andere toepassingen van MRK: Kosteneffectiviteitsanalyse Het principe van het vergelijken van marginale reductiekosten is ook toepasbaar buiten milieubeleid, met name bij kosteneffectiviteitsanalyses. Hierbij wordt gekeken hoe een bepaald doel met een bepaald budget kan worden bereikt, door de middelen zo in te zetten dat de maatschappelijke kosten geminimaliseerd worden. Dit vereist een vergelijking van de effecten van bestedingen in verschillende sectoren of afdelingen om te bepalen waar de grootste reductie tegen de laagste marginale kost kan worden gerealiseerd [25](#page=25) [26](#page=26). **Voorbeeld**: Investeren in verkeersveiligheid. De overheid heeft een budget om verkeersslachtoffers te verminderen. Door de marginale kosten te vergelijken voor het reduceren van slachtoffers in het spoorverkeer versus het wegverkeer, kan het budget zo worden verdeeld dat het maximale aantal levens wordt gered voor het beschikbare budget. (#page=25, 26) [25](#page=25) [26](#page=26). --- # Positieve externaliteiten en overheidsingrijpen Dit onderwerp analyseert positieve externaliteiten, zoals in onderwijs en fundamenteel onderzoek, en de rol van de overheid bij het stimuleren van deze activiteiten door middel van subsidies en gebodsbepalingen. ### 3.1 Positieve externaliteiten Positieve externaliteiten worden gedefinieerd als opbrengsten die ten bate vallen van een derde partij, zonder dat deze daarvoor betaalt. Dit treedt op wanneer een markttransactie voordelen oplevert voor derden die niet direct bij de transactie betrokken zijn. Voorbeelden hiervan zijn een voortuin met bloemen waar voorbijgangers van genieten, de renovatie van stadscentra, en het volgen van onderwijs. In een vrije markt nemen marktpartijen echter alleen hun private kosten en baten in rekening, en niet de positieve effecten voor derden. Hierdoor zal er bij positieve externaliteiten ‘te weinig’ consumptie en productie plaatsvinden ten opzichte van wat maatschappelijk wenselijk is. Dit leidt tot marktfalen en welvaartsverlies [28](#page=28). #### 3.1.1 Marktfalen bij positieve externaliteiten: het onderwijsvoorbeeld Bij positieve externaliteiten zoals onderwijs, weerspiegelt de private vraagcurve ($V_p$) de marginale waardering van de consument of de marginale bereidheid tot betalen. De aanbodcurve ($A_p$) stelt de marginale kosten ($MK$) voor de aanbieders. Onderwijs genereert echter positieve externe baten, omdat anderen ook profiteren van de opleiding van een individu, bijvoorbeeld door hogere productiviteit, minder werkloosheid en meer sociale samenhang [29](#page=29). Het maatschappelijke nut van onderwijs overstijgt ruimschoots de winst van de onderwijsproducent en het individuele nut van de studenten. De maatschappelijke vraagcurve ($V_m$) weerspiegelt het maatschappelijke nut, wat de som is van de marginale bereidheid tot betalen en de marginale externe baten. De marktprijs ($P_{markt}$) weerspiegelt enkel het private nut en niet de maatschappelijke meerwaarde. Hierdoor ligt de private vraag ($V_p$) onder de maatschappelijke vraag ($V_m$) [28](#page=28) [29](#page=29). In een vrije markteconomie is het evenwicht bij $Q_{markt}$ en $P_{markt}$, waar $A_p$ en $V_p$ elkaar snijden. Het maatschappelijk optimum ($Q_{optimum}$), waar $V_m = MK$, ligt echter rechts van $Q_{markt}$. Dit betekent dat er meer onderwijs zou moeten zijn dan de markt zelf tot stand brengt [29](#page=29). Visueel in de grafiek: * $A_p$ is de aanbodcurve, gelijk aan de $MK$-curve [29](#page=29). * $V_p$ is de private vraag, die de marginale baten voor de studenten weergeeft [29](#page=29). * $V_m$ is de maatschappelijke vraag, die $V_p$ plus de externe baten is, en daardoor hoger ligt dan $V_p$ [29](#page=29). * Het gearceerde vlak tussen $V_p$ en $V_m$ tot aan $Q_{markt}$ stelt de totale externe baten voor de maatschappij voor [29](#page=29). Het welvaartsverlies in de vrije markt is de driehoek tussen $Q_{markt}$ en $Q_{optimum}$. Dit verlies stelt de maatschappelijke winst voor die gemist wordt door te weinig onderwijs. Oppervlakte A in de grafiek is een kost voor de samenleving, omdat vragers minder willen betalen dan de kosten om meer onderwijs te voorzien, wat resulteert in een privaat verlies voor de aanbieders. Het welvaartsverlies B toont dat wanneer de productie stijgt van $Q_{markt}$ naar $Q_{optimum}$, de maatschappelijke welvaart zou toenemen met B [30](#page=30). #### 3.1.2 De kloof tussen private en maatschappelijke vraag De aanbodcurve ($A_p$) vertegenwoordigt de kosten voor de winstmaximaliserende producent. De private vraagcurve ($V_p$) weerspiegelt de bereidheid tot betalen door de studenten, gebaseerd op het marginale nut dat zij zelf uit onderwijs halen. Het maatschappelijke marginale nut van onderwijs ligt echter hoger dan het private marginale nut. Hierdoor overstijgt de maatschappelijke vraag naar onderwijs ($V_m$) de private vraag ($V_p$). De kloof tussen beide vraaglijnen is gelijk aan het marginale positieve externe effect voor de maatschappij. Het maatschappelijk optimale niveau ($Q_{optimum}$) wordt bereikt waar $A_p$ en $V_m$ kruisen. In een vrije markteconomie wordt minder onderwijs aangeboden en gevraagd dan maatschappelijk wenselijk is [31](#page=31). Het welvaartsverlies in de vrije markt is zodanig dat als het externe effect stijgt, de private producent oppervlakte G zou verliezen omdat zij meer consumenten aantrekken tegen lagere prijzen, wat hen confronteert met hogere marginale kosten. Ze draaien hierdoor feitelijk verlies. Deze nadelen worden echter ruimschoots overtroffen door de bijkomende externe waarde voor de maatschappij, die gelijk is aan de som van de oppervlaktes G, F en C [31](#page=31). ### 3.2 Overheidsingrijpen bij positieve externaliteiten Omdat de vrije markt te weinig produceert bij positieve externaliteiten, kan de overheid ingrijpen. Dit kan gebeuren via subsidies aan onderwijsinstellingen of studenten (Pigouviaanse subsidies), of door investeringen in publieke onderwijsvoorzieningen. Deze maatregelen verhogen de onderwijshoeveelheid van $Q_{markt}$ naar $Q_{optimum}$, waar $V_m = MK$. Hierdoor wint de maatschappij oppervlakte B aan welvaart, terwijl de overheid de aanbieders compenseert voor het financiële verlies (oppervlakte A) [30](#page=30). > **Tip:** De kernboodschap is dat bij positieve externaliteiten de markt enkel rekening houdt met privévoordelen, wat leidt tot een te lage productie. De maatschappelijke vraag is groter dan de private vraag, en overheidsingrijpen via subsidies of investeringen kan de productie verhogen tot het maatschappelijk optimum, wat de welvaart ten goede komt [30](#page=30). #### 3.2.1 Pigouviaanse subsidies Pigouviaanse subsidies kunnen ervoor zorgen dat het maatschappelijk optimale niveau ($Q_{optimum}$) wordt bereikt. Deze subsidies kunnen zowel aan de consument als aan de producent worden verleend. Door de prijs te verlagen, verhogen subsidies de consumptie, waardoor de productie dichter bij het maatschappelijk optimale niveau komt en er welvaartswinst ontstaat. Echter, subsidies moeten ergens anders gefinancierd worden door belastingen, wat op zichzelf een bijkomend welvaartsverlies kan veroorzaken. Als Pigouviaanse subsidies worden gefinancierd met Pigouviaanse belastingen, is er echter sprake van netto welvaartswinst [32](#page=32). > **Voorbeeld:** Een student kost in totaal 10.000 euro, waarvan 9.000 euro betaald wordt door de Vlaamse Gemeenschap en 1.000 euro inschrijvingsgeld door de student zelf. Andere voorbeelden van overheidssubsidies bij positieve externaliteiten zijn de Vlaamse erfgoedpremie, belastingvermindering voor restauratie van onroerend erfgoed, en subsidies voor jeugdwerk [32](#page=32). #### 3.2.2 Fundamenteel wetenschappelijk onderzoek Fundamenteel wetenschappelijk onderzoek, dat gericht is op de vooruitgang van de wetenschap zelf en niet direct op kortetermijnoplossingen of toepassingen, is een ander klassiek voorbeeld van positieve externaliteiten. Dit type onderzoek heeft grote maatschappelijke baten, maar een lage directe opbrengst voor bedrijven, waardoor de vrije markt er te weinig in investeert (marktfalen). De overheid subsidieert dit onderzoek daarom vaak, bijvoorbeeld via universiteiten of onderzoeksinstellingen zoals CERN. Zonder overheidsfinanciering zouden belangrijke innovaties zoals het internet en de digitale revolutie niet mogelijk zijn geweest [32](#page=32). #### 3.2.3 Gebodsbepalingen Naast subsidies kan de overheid ook gebodsbepalingen opleggen om positieve externaliteiten te stimuleren. Voorbeelden hiervan zijn de leerplicht tot 18 jaar, vaccinatiecampagnes en verplichte inentingen. Deze maatregelen verplichten mensen om bepaald gedrag te stellen dat externe baten realiseert, zowel voor henzelf als voor de maatschappij [32](#page=32). > **Voorbeeld:** Verplichte vaccinaties zijn een gebodsbepaling, terwijl gratis vaccinaties subsidies zijn. Beide zijn voorbeelden van overheidsmaatregelen die mensen verplichten tot bepaald gedrag om positieve externaliteiten te realiseren [32](#page=32). ### 3.3 Alternatieven voor overheidsingrijpen Naast belastingen/Pigouviaanse subsidies en gebodsbepalingen zijn er ook andere mechanismen om externaliteiten aan te pakken, zoals emissiehandel. Externaliteiten zijn echter van alle tijden, en de overheid is niet altijd noodzakelijk voor een oplossing [33](#page=33). #### 3.3.1 Morele en sociale normen Religies zijn bijvoorbeeld deels ontstaan om negatieve externaliteiten te reduceren of positieve te stimuleren, door middel van leefregels die samenleven makkelijker maken. Ook morele en sociale normen spelen een rol [33](#page=33). * **Morele normen** zorgen ervoor dat mensen bepaalde zaken intrinsiek als slecht of goed beschouwen. Bijvoorbeeld, de afkeer van alcoholmisbruik kan een morele norm zijn [33](#page=33). * **Sociale normen** betreffen de manier waarop anderen in de omgeving reageren op bepaald gedrag. De BOB-campagne is bijvoorbeeld gericht op het creëren van een sociale norm rond verantwoord rijgedrag [33](#page=33). Ook bij positieve externaliteiten, zoals onderwijs, kunnen sociale normen helpen. Als de maatschappij onderwijs als waardevol ziet, zullen mensen er meer in investeren. Negatieve normen, zoals het verheerlijken van risicogedrag, kunnen problemen juist versterken [33](#page=33). #### 3.3.2 Vrijwilligerswerk en liefdadigheid Vrijwilligerswerk (zoals bij het Rode Kruis, voedselbanken, jeugdbewegingen) draagt bij aan maatschappelijke baten die de overheid moeilijk alleen kan realiseren. Liefdadigheid en donaties zijn ook manieren om positieve externaliteiten te bevorderen. Voorbeelden hiervan zijn de Bill & Melinda Gates Foundation, religieuze ordes, mecenassen en donateurs van universiteiten. Deze donaties financieren vaak fundamenteel onderzoek of maatschappelijke projecten die de publieke welvaart verhogen [33](#page=33). --- # Alternatieve oplossingen voor externaliteiten Dit onderdeel verkent alternatieve methoden voor het oplossen van externaliteitsproblemen, zoals sociale normen, vrijwilligerswerk, patenten en het Coase-theorema, naast traditionele overheidsinterventies [33](#page=33). ### 4.1 Morele normen en sociale normen Morele en sociale normen kunnen een rol spelen bij het oplossen van externaliteitsproblemen, zelfs zonder overheidsingrijpen [33](#page=33). #### 4.1.1 Morele normen Morele normen zorgen ervoor dat mensen bepaalde handelingen intrinsiek als goed of slecht beschouwen. Dit kan ertoe leiden dat individuen uit zichzelf gedrag vertonen dat positieve externaliteiten genereert of negatieve externaliteiten vermijdt. Een voorbeeld hiervan is de wens om alcohol zelf niet te drinken. Campagnes zoals die voor "responsibele jonge automobilisten" zijn vaak oproepen aan deze morele normen [33](#page=33). #### 4.1.2 Sociale normen Sociale normen bevorderen gedrag door middel van sociale druk of de mening van anderen. Dit gebeurt wanneer mensen in de omgeving negatief reageren op bepaald gedrag, zoals excessief drinken. De "BOB"-campagne is een voorbeeld van een initiatief dat de sociale norm probeert te beïnvloeden. Sociale normen kunnen ook positieve externaliteiten stimuleren; als de maatschappij onderwijs als waardevol beschouwt, zullen individuen er meer in investeren. Omgekeerd kunnen negatieve sociale normen, zoals het verheerlijken van risicogedrag, problemen zoals jeugdcriminaliteit versterken [33](#page=33). ### 4.2 Vrijwilligerswerk en liefdadigheid Vrijwilligerswerk en liefdadigheidsinstellingen dragen significant bij aan maatschappelijke goederen die de overheid mogelijk niet efficiënt kan leveren [33](#page=33). * **Vrijwilligerswerk:** Organisaties zoals het Rode Kruis, voedselbanken, jeugdbewegingen en cultuurorganisaties leveren essentiële diensten [33](#page=33). * **Liefdadigheid en donaties:** Dit is een andere methode om positieve externaliteiten te bevorderen. Voorbeelden zijn de Bill & Melinda Gates Foundation (gericht op vaccinatiecampagnes), religieuze ordes en mecenassen die universiteiten steunen. Deze donaties financieren vaak fundamenteel onderzoek of maatschappelijke projecten die de publieke welvaart verhogen [33](#page=33). ### 4.3 Patenten en octrooien Patenten en octrooien zijn intellectuele eigendomsrechten die individuen of bedrijven het tijdelijke exclusieve recht geven om een uitvinding te exploiteren. In ruil hiervoor wordt de patentinformatie publiek gemaakt, wat bijdraagt aan de collectieve kennis [34](#page=34). * **Doel:** Patenten stimuleren innovatie door de positieve externaliteiten van uitvindingen te internaliseren. Een farmaceutisch bedrijf dat een nieuw medicijn ontwikkelt, krijgt bijvoorbeeld een tijdelijk monopolie waardoor hogere prijzen mogelijk zijn. Dit maakt onderzoek financieel aantrekkelijker en verhoogt de hoeveelheid fundamenteel onderzoek, wat gunstig is voor de volksgezondheid [34](#page=34). * **Kritiek en tegenargumenten:** Kritiek op patenten richt zich op de tijdelijk hogere medicijnprijzen en beperking van concurrentie. Het tegenargument is dat zonder patenten bedrijven mogelijk onvoldoende investeren in onderzoek, wat innovaties zou ontmoedigen [34](#page=34). * **Conclusie:** Patenten kunnen innovatie stimuleren door positieve externaliteiten te belonen, maar te lange of misbruikte patenten kunnen innovatie afremmen en de welvaart schaden [34](#page=34). ### 4.4 Het Coase-theorema Het Coase-theorema biedt een kader om externaliteitsproblemen op te lossen of publieke goederen te creëren door middel van eigendomsrechten en onderhandelingen, met minimale overheidsinterventie [34](#page=34). #### 4.4.1 Kernprincipes van het Coase-theorema Het theorema stelt dat, onder bepaalde voorwaarden, private partijen via onderhandelingen een efficiënte uitkomst kunnen bereiken, ongeacht hoe eigendomsrechten initieel worden toegekend [35](#page=35). * **Toekenning van eigendomsrechten:** De overheid kent eigendomsrechten toe met betrekking tot de kwestie van de externaliteit (bijvoorbeeld het recht op een schone omgeving versus het recht om te vervuilen) [34](#page=34) [35](#page=35). * **Onderhandeling:** De betrokken partijen onderhandelen vervolgens over een contract om het niveau van de externaliteit (bijvoorbeeld vervuiling) en de bijbehorende prijs of vergoeding vast te stellen [35](#page=35). #### 4.4.2 Voorwaarden voor het Coase-theorema Het Coase-theorema werkt optimaal onder de volgende voorwaarden [35](#page=35): * Eigendomsrechten zijn goed gedefinieerd en afdwingbaar [35](#page=35). * Onderhandelingen kunnen plaatsvinden zonder significante transactiekosten (zoals informatiekosten, onderhandelingskosten, en juridische kosten) [35](#page=35). * De omvang van de schade veroorzaakt door externe effecten en de waarde van de transactie zijn meetbaar [35](#page=35). * Het aantal betrokken partijen is beperkt [35](#page=35). #### 4.4.3 Toepassing en voorbeelden * **Bertel en Stijn:** Bertel wenst rust, terwijl Stijn feestjes wil geven. Als de overheid bepaalt wie het recht heeft (stilte of lawaai), kunnen zij onderhandelen wie betaalt wie voor welk gedrag. Coase stelt dat de efficiënte uitkomst gelijk is, ongeacht de oorspronkelijke toekenning van rechten, zolang er vrij kan worden onderhandeld [35](#page=35). * **Professoren en studenten:** Een situatie waarin professoren een feest willen geven en studenten willen studeren. Het lawaai van het feest veroorzaakt een negatieve externaliteit voor de studenten [35](#page=35). * **Grafische analyse:** Een grafiek met feesttijd op de horizontale as en waarde in euro's op de verticale as kan de situatie illustreren. De **Marginale Bereidheid Tot Betalen (MBTB)** van de professoren voor feesturen daalt naarmate de avond vordert. De **Marginale Externe Kost (MEK)**, zijnde de hinder voor de studenten per extra feestuur, stijgt naarmate het later wordt. Het snijpunt van MBTB en MEK bepaalt het maatschappelijk optimale aantal feesturen, wat in het voorbeeld middernacht is [36](#page=36). * **Scenario 1: Professoren hebben het recht om te feesten:** Als professoren het recht hebben om te feesten, lijden studenten schade. Studenten zullen betalen om stilte te kopen. De totale welvaart stijgt, ongeacht het aantal feesturen, zolang de onderhandeling leidt tot een optimale uitkomst [36](#page=36). * **Scenario 2: Studenten hebben het recht op stilte:** Als studenten het recht op stilte hebben, moeten professoren de studenten compenseren om te mogen feesten [37](#page=37). * **Conclusie grafiek:** De optimale uitkomst (feest tot middernacht) en de totale welvaartswinst zijn hetzelfde, ongeacht wie het recht heeft; alleen de geldstromen verschillen [37](#page=37). #### 4.4.4 Beperkingen van het Coase-theorema in de praktijk In de praktijk werkt het Coase-theorema vaak niet perfect vanwege verschillende hindernissen [37](#page=37). * **Onvolledige eigendomsrechten:** Eigendomsrechten zijn vaak onduidelijk of moeilijk af te bakenen, zoals het recht op stilte of schone lucht [37](#page=37). * **Transactiekosten:** Er zijn altijd kosten verbonden aan onderhandelingen, zoals tijd, moeite en mogelijke conflicten [37](#page=37). * **Meetbaarheid:** De waarde van schade of baten is vaak moeilijk exact te meten [37](#page=37). * **Veel partijen:** Bij veel publieke goederen en externe effecten zijn er een groot aantal betrokken partijen, wat onderhandelingen extreem complex maakt (bv. klimaatproblemen) [37](#page=37). Door deze beperkingen zijn overheidsmaatregelen zoals belastingen, subsidies en regelgeving in de praktijk vaak noodzakelijk om externaliteiten effectief aan te pakken [37](#page=37). * **Voorbeeld: Wildbeheer in Afrika:** Een voorbeeld van jagers (die willen jagen) en dierenliefhebbers (die dieren willen zien) illustreert de dynamiek van vraag en aanbod voor populaties. Als eigendomsrechten voor wolven bij kippenboeren liggen, zouden alle wolven uitgeroeid kunnen worden, wat ongewenst is voor natuurbeschermers [37](#page=37). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Externaliteit | Een effect van een markttransactie dat ten goede of ten slechte komt aan een derde partij die niet direct bij de transactie betrokken is en hiervoor niet wordt gecompenseerd of niet betaalt. | | Negatieve externaliteit | Een effect dat schade veroorzaakt aan derden. Bijvoorbeeld, luchtvervuiling door fabrieken die de gezondheid van omwonenden aantast. | | Positieve externaliteit | Een effect dat voordelen oplevert voor derden. Bijvoorbeeld, een mooi onderhouden tuin die de buurt aantrekkelijker maakt voor voorbijgangers. | | Marktfalen | Een situatie waarin de vrije markt niet efficiënt functioneert en leidt tot suboptimale uitkomsten voor de samenleving, vaak veroorzaakt door externaliteiten of informatieasymmetrie. | | Maatschappelijk optimum | Het niveau van productie of consumptie waarbij de totale maatschappelijke kosten en baten geminimaliseerd of gemaximaliseerd worden, wat resulteert in de grootste welvaart voor de samenleving. | | Pigouviaanse belasting | Een belasting die wordt opgelegd aan activiteiten die negatieve externaliteiten veroorzaken, met als doel de maatschappelijke kosten te internaliseren en het gedrag te corrigeren naar het maatschappelijk optimum. | | Emissierechten | Verhandelbare rechten die een bedrijf het recht geven om een bepaalde hoeveelheid vervuiling uit te stoten. Deze rechten kunnen worden verhandeld tussen bedrijven. | | Marginale externe kost (MEK) | De extra kosten die worden opgelegd aan derden door één extra eenheid van vervuiling of een andere negatieve externe activiteit. | | Marginale reductiekost (MRK) | De extra kosten die een vervuiler maakt om één extra eenheid van vervuiling te verminderen of te voorkomen. | | Emissiehandel (Cap and Trade) | Een beleidsinstrument waarbij de overheid een maximumplafond (cap) vaststelt voor de totale uitstoot en bedrijven emissierechten mogen verhandelen (trade) om aan die limiet te voldoen. | | Efficiëntie | Een situatie waarin middelen zo worden ingezet dat de kosten worden geminimaliseerd om een bepaald doel te bereiken, of dat met een gegeven hoeveelheid middelen een maximaal resultaat wordt behaald. | | Effectiviteit | De mate waarin een beleidsmaatregel het gestelde doel bereikt. | | Coase-theorema | Een economische theorie die stelt dat, onder bepaalde voorwaarden (zoals goed gedefinieerde eigendomsrechten en geen transactiekosten), private partijen efficiënte oplossingen voor externaliteitsproblemen kunnen onderhandelen, ongeacht wie de eigendomsrechten oorspronkelijk bezit. | | Transactiekosten | De kosten die gepaard gaan met het onderhandelen en uitvoeren van een contract of overeenkomst, zoals informatiekosten, onderhandelingskosten en handhavingskosten. | | Gebodsbepalingen | Reguleringen opgelegd door de overheid die specifiek gedrag eisen of verbieden, vaak gebruikt om negatieve externaliteiten tegen te gaan of positieve te bevorderen. | | Subsidie | Een financiële bijdrage van de overheid aan individuen of organisaties om gewenst gedrag aan te moedigen, vaak gebruikt om positieve externaliteiten te stimuleren. |

# Externaliteiten en marktwerking Externaliteiten zijn economische concepten die ontstaan wanneer de acties van één partij gevolgen hebben voor een andere partij, zonder dat hier een compensatie voor plaatsvindt, wat kan leiden tot marktfalen. ## 1. Externaliteiten en marktwerking ### 1.1 Negatieve externaliteiten Negatieve externaliteiten doen zich voor wanneer de productie of consumptie van een goed of dienst een kost met zich meebrengt voor een derde partij die niet direct betrokken is bij de transactie. Deze externe kosten worden niet meegenomen in de beslissingen van de betrokken marktpartijen, wat leidt tot een niveau van activiteit dat maatschappelijk niet optimaal is [3](#page=3). #### 1.1.1 Het concept van een "markt" van vervuiling Externaliteiten kunnen worden geanalyseerd als een markttransactie tussen vervuilers en gedupeerden. De maatschappelijk optimale hoeveelheid van een activiteit die externaliteiten veroorzaakt, is niet noodzakelijk nul of maximaal, maar ergens daartussenin, waar de marginale voordelen en kosten in balans zijn [3](#page=3). #### 1.1.2 Illustratie met Stijn en Bertel Een voorbeeld hiervan is Stijn die graag feestjes geeft en Bertel die niet van drukte houdt [3](#page=3). * **Marginale baat voor Stijn:** De afnemende marginale baat voor Stijn om een feestje te organiseren neemt af naarmate er meer feestjes zijn. Dit kan worden voorgesteld als een vraagcurve voor het organiseren van feestjes [3](#page=3). * **Marginale externe kost voor Bertel:** De ergernis of kost die Bertel ervaart neemt toe naarmate er meer feestjes zijn. Dit vertegenwoordigt de marginale externe kost (MEK) [3](#page=3) [5](#page=5). Het maatschappelijk optimum wordt bereikt op het punt waar de marginale baat voor Stijn gelijk is aan de marginale kost voor Bertel. Bij dit punt (bijvoorbeeld 3 feestjes) zijn de marginale voordelen en kosten in evenwicht, wat resulteert in een optimale welvaart. Activiteiten voorbij dit optimum leiden tot een netto welvaartsverlies [4](#page=4). #### 1.1.3 Marginale Externe Kosten (MEK) en Marginale Reductie Kosten (MRK) In een bredere maatschappelijke context, zoals milieueconomie, worden de concepten Marginale Externe Kosten (MEK) en Marginale Reductie Kosten (MRK) geïntroduceerd [5](#page=5). * **MEK (Marginale Externe Kosten):** De externe kost geleden door de gedupeerden van een extra eenheid vervuiling. Deze stijgt naarmate er meer schade is [5](#page=5). * **MRK (Marginale Reductie Kosten):** De marginale kost voor de vervuiler om een extra eenheid vervuiling te reduceren. Deze stijgt naarmate meer vervuiling wordt gereduceerd, of andersom, de afnemende baat die de vervuiler lijdt door minder te vervuilen. De MRK-curve kan worden gezien als de vraagcurve naar vervuiling of de marginale bereidheid tot betalen voor vervuiling [5](#page=5) [8](#page=8). #### 1.1.4 Welvaartsverlies bij geen milieubeleid Zonder overheidsingrijpen zullen bedrijven vervuilen tot het punt waar hun marginale reductiekosten nul zijn, omdat ze de externe kosten niet internaliseren. De totale kosten voor de samenleving zijn dan de som van de reductiekosten (die nul zijn) en de totale externe kosten (de oppervlakte onder de MEK-curve). Dit leidt tot een aanzienlijk welvaartsverlies [6](#page=6). #### 1.1.5 Welvaartsverlies bij een volledig verbod op vervuiling Een omgekeerd scenario, een volledig verbod op vervuiling, dwingt bedrijven tot maximale reductie. Hoewel dit de externe kosten elimineert, kunnen de reductiekosten extreem hoog oplopen, wat ook leidt tot welvaartsverlies voor de samenleving [6](#page=6) [7](#page=7). #### 1.1.6 Het maatschappelijk optimum Het maatschappelijk optimale niveau van vervuiling (V*) bevindt zich op het punt waar de MEK gelijk is aan de MRK. Op dit punt zijn de totale kosten voor de samenleving (optelsom van reductiekosten en externe kosten) minimaal. Dit betekent dat er een afweging is tussen de kosten van reductie en de baten van minder vervuiling [7](#page=7). > **Tip:** Het maatschappelijk optimum betekent niet noodzakelijk de afwezigheid van vervuiling, maar het niveau waarbij de totale kosten voor de samenleving geminimaliseerd worden [8](#page=8). ### 1.2 Positieve externaliteiten Positieve externaliteiten treden op wanneer een markttransactie voordelen oplevert voor derden die niet participeren in de transactie en hiervoor niet compenseren. Marktpartijen houden in een vrije markt alleen rekening met hun private kosten en baten, waardoor de positieve externe effecten worden genegeerd. Dit resulteert in een 'te weinig' productie en consumptie van het betreffende goed of dienst, wat leidt tot marktfalen en welvaartsverlies [28](#page=28). #### 1.2.1 Kenmerken van positieve externaliteiten * **Opbrengsten ten bate van derden:** Voordelen die ten goede komen aan partijen buiten de directe koper en verkoper [28](#page=28). * **Voorbeelden:** Een voortuin met bloemen die voorbijgangers plezieren, de renovatie van stadscentra, en het nut van studeren voor de maatschappij [28](#page=28). * **Marktfalen:** Leidend tot een te laag aanbod en consumptie ten opzichte van wat maatschappelijk wenselijk is [28](#page=28). #### 1.2.2 Onderwijs als voorbeeld Onderwijs is een klassiek voorbeeld van een positieve externaliteit. De private partijen (universiteit en student) focussen op hun eigen winst en voordeel (zoals hoger inkomen). Echter, onderwijs genereert ook maatschappelijke baten zoals technologische vooruitgang, hogere economische groei en een minder gewelddadige samenleving. Het maatschappelijke nut van onderwijs overstijgt het private nut van studenten en producenten ruimschoots [28](#page=28). #### 1.2.3 Marktfalen bij positieve externe effecten In een vrije markt worden de private kosten en baten geoptimaliseerd. * **Private vraag (Vp):** Weerspiegelt de marginale waardering van de consument (student) en hun marginale bereidheid tot betalen [29](#page=29). * **Private aanbod (Ap):** Stelt de marginale kosten (MK) voor de aanbieders (universiteiten) voor [29](#page=29). * **Maatschappelijke vraag (Vm):** Weerspiegelt het maatschappelijke nut, bestaande uit de private vraag plus de marginale externe baten. Deze curve ligt hoger dan de private vraagcurve [29](#page=29). Het marktevenwicht (Qmarkt, Pmarkt) vindt plaats waar Ap en Vp elkaar snijden. Echter, het maatschappelijk optimum (Qoptimum) ligt rechts van Qmarkt, waar Ap en Vm elkaar snijden. Dit betekent dat er maatschappelijk gezien meer onderwijs gewenst is dan de markt zelf produceert [29](#page=29) [30](#page=30). Het welvaartsverlies is de driehoek tussen Qmarkt en Qoptimum, die de gemiste maatschappelijke winst vertegenwoordigt. Deze gemiste winst is de som van de totale externe baten tot Qmarkt. Er zijn ook extra kosten (A), omdat studenten minder willen betalen dan de maatschappelijke kosten van extra onderwijs [30](#page=30). #### 1.2.4 Beleidsoplossingen bij positieve externaliteiten Om het maatschappelijk optimum te bereiken, kan de overheid ingrijpen [30](#page=30). * **Subsidies (Pigouviaanse subsidies):** De overheid kan subsidies verlenen aan onderwijsinstellingen of studenten. Dit verlaagt de effectieve prijs, verhoogt de consumptie en productie naar Qoptimum, en leidt tot een welvaartswinst (oppervlakte B). De overheid compenseert aanbieders voor hun financiële verlies (oppervlakte A) [30](#page=30) [32](#page=32). * **Investeringen in publieke voorzieningen:** De overheid kan zelf onderwijs aanbieden [30](#page=30). * **Gebodsbepalingen:** Maatregelen zoals leerplicht tot 18 jaar of vaccinatiecampagnes dwingen gedrag af dat positieve externaliteiten genereert [32](#page=32). > **Tip:** Pigouviaanse subsidies financieren via Pigouviaanse belastingen leiden tot pure welvaartswinst, aangezien de voordelen van het corrigeren van de externaliteit opwegen tegen de nadelen van de belastingen [32](#page=32). #### 1.2.5 Andere oplossingen Naast overheidsinterventie kunnen ook private mechanismen helpen bij het oplossen van externaliteitsproblemen [33](#page=33). * **Morele en sociale normen:** Normen kunnen mensen ertoe aanzetten externaliteiten te vermijden of te bevorderen. Sociale normen worden versterkt door collectieve feedback en acceptatie [33](#page=33). * **Vrijwilligerswerk en liefdadigheid:** Deze activiteiten dragen bij aan maatschappelijke baten die moeilijk door de overheid te realiseren zijn [33](#page=33). * **Patenten en octrooien:** Een patent geeft een tijdelijk monopolie op een uitvinding, waardoor de uitvinder een deel van de maatschappelijke baten kan internaliseren. Dit stimuleert onderzoek en ontwikkeling, maar kan ook leiden tot hogere prijzen en beperkte concurrentie [34](#page=34). * **Coase Theorema:** Dit theorema stelt dat externe effecten efficiënt kunnen worden opgelost door private onderhandelingen, mits eigendomsrechten goed zijn gedefinieerd en transactiekosten laag zijn. Het maakt niet uit aan wie de rechten worden toegekend; de efficiënte uitkomst zal dezelfde zijn. Echter, in de praktijk zijn de voorwaarden (duidelijk omschreven eigendomsrechten, lage transactiekosten, beperkt aantal partijen) vaak moeilijk te vervullen, wat overheidsingrijpen noodzakelijk maakt [34](#page=34) [35](#page=35) [37](#page=37). > **Tip:** Het Coase-theorema benadrukt het belang van duidelijke eigendomsrechten en lage transactiekosten voor een efficiënte oplossing van externaliteiten via private onderhandelingen [35](#page=35) [37](#page=37). --- # Beleidsinstrumenten voor milieu en externaliteiten Dit gedeelte verkent de beleidsinstrumenten die overheden kunnen inzetten om externe effecten, met name milieuvervuiling, aan te pakken [10](#page=10). ### 2.1 Conceptuele introductie en criteria #### 2.1.1 Marginale versus totale kosten De marginale externe kosten (MEK) en marginale reductiekosten (MRK) kunnen variëren afhankelijk van de situatie en het bedrijf. Factoren zoals het tijdstip (bv. vliegverkeer overdag versus 's nachts) of de sector waarin een bedrijf actief is, beïnvloeden deze kosten. Het reduceren van vervuiling kost geld en de marginale reductiekost (MRK) stijgt naarmate een bedrijf meer inspanningen levert. Niet elk bedrijf heeft dezelfde MRK; in sommige sectoren is emissiereductie goedkoper dan in andere [10](#page=10) [9](#page=9). #### 2.1.2 Doelstellingen van overheidsbeleid Het algemene doel van de overheid is het bereiken van een maatschappelijk optimaal niveau van vervuiling ($V^*$), wat overeenkomt met de minimalisatie van de totale externe kosten (TEK) plus de totale reductiekosten (TRK). Dit optimale niveau wordt gevonden waar de marginale externe kosten (MEK) en de marginale reductiekosten (MRK) elkaar snijden [10](#page=10). #### 2.1.3 Criteriën voor beleidsinstrumenten Beleidsinstrumenten worden geëvalueerd op twee belangrijke criteria: * **Effectiviteit**: Wordt het doel ($V^*$) bereikt [10](#page=10)? * **Efficiëntie**: Wordt vervuiling gereduceerd aan minimale kost [10](#page=10)? #### 2.1.4 Illustraties van marginale reductiekosten Verschillende studies illustreren de marginale reductiekosten (MRK) per eenheid vervuiling. De curves tonen de kosten die gepaard gaan met het verminderen van CO2-uitstoot. Soms kunnen deze kosten negatief zijn, bijvoorbeeld wanneer de overstap naar energiezuinige alternatieven leidt tot lagere energiefacturen. Een efficiënte aanpak impliceert het eerst toepassen van de goedkoopste maatregelen. Overheden kunnen beleidsmaatregelen nemen met bijbehorende kostprijzen, zoals subsidies voor zonnepanelen, maar deze zijn niet altijd de meest efficiënte [11](#page=11) [12](#page=12). ### 2.2 Specifieke beleidsinstrumenten De overheid kan verschillende instrumenten inzetten om vervuiling te verminderen: #### 2.2.1 Pigouviaanse belasting * **Definitie**: Een Pigouviaanse belasting heeft een tarief dat gelijk is aan de marginale externe kost (MEK) in het maatschappelijke optimum ($V^*$). Het is een belasting per eenheid vervuiling [13](#page=13). * **Werking**: Vervuilers wegen af of ze vervuiling reduceren (met reductiekosten) of vervuilen en de belasting betalen. De overheid bepaalt het tarief, terwijl de vervuilers beslissen hoeveel ze reduceren [13](#page=13). * **Efficiëntie en effectiviteit**: Pigouviaanse belastingen worden als efficiënt beschouwd. De effectiviteit hangt af van het ingestelde tarief [13](#page=13). * **Toepassing**: Een voorbeeld is slimme kilometerheffing, waarbij een hoger tarief tijdens spitsuur automobilisten aanmoedigt om het spitsuur te vermijden. Dit is efficiënt, maar niet per se effectief in het bereiken van een specifiek doel, tenzij het tarief perfect is afgestemd op de MEK in $V^*$ [13](#page=13). * **Gevolg**: Bedrijven zullen blijven reduceren zolang de reductiekosten lager zijn dan de belasting. Het bedrijf betaalt voor de uitstoot die het nog heeft en de totale reductiekosten die het heeft gemaakt. Het principe is internalisatie van de externe kost: bedrijven betalen een prijs voor vervuiling, wat hen stimuleert om zelf te beslissen hoeveel ze reduceren. De MRK fungeert als een 'vraagcurve' naar vervuiling [14](#page=14) [15](#page=15). * **Voordeel voor de overheid**: De overheid hoeft de marginale reductiekosten (MRK) van bedrijven niet te kennen; de markt regelt dit zelf [15](#page=15). * **Verschillen tussen bedrijven**: Bedrijven met een lagere MRK zullen meer reduceren dan bedrijven met een hogere MRK [16](#page=16). * **Efficiëntie door prijsmechanisme**: De Pigouviaanse belasting zorgt ervoor dat de laatste eenheid reductie over verschillende sectoren en bedrijven heen tegen dezelfde marginale kost gebeurt, wat efficiëntie garandeert [16](#page=16). #### 2.2.2 Normen en standaarden (Command & Control - CAC) * **Definitie**: De overheid legt een norm op, een maximum hoeveelheid vervuiling die een vervuiler mag uitstoten [17](#page=17). * **Werking**: Vervuilers moeten zich aan de norm houden, en de overheid heeft controlemechanismen [17](#page=17). * **Evaluatie**: Effectiviteit en efficiëntie worden geëvalueerd [17](#page=17). * **Voorbeelden**: Maximale uitstooteisen voor dieselwagens, snelheidslimieten, verbod op dronken rijden, emissienormen voor fijn stof, NOx, CO2, etc. [17](#page=17). * **Problematiek**: Normen zijn effectief, maar vaak niet efficiënt. Bedrijven met hogere reductiekosten moeten mogelijk meer betalen voor hun laatste eenheid reductie dan bedrijven met lagere reductiekosten. Dit kan als oneerlijk worden ervaren omdat de inspanningen niet gelijk verdeeld zijn over de kosten [17](#page=17). #### 2.2.3 Verhandelbare emissierechten (Cap & Trade) * **Concept**: In plaats van de prijs van vervuiling vast te stellen (zoals bij Pigouviaanse belastingen), legt de overheid de gewenste optimale hoeveelheid vervuiling vast door emissierechten toe te kennen [18](#page=18). * **Werking**: Een emissierecht geeft het recht om een bepaalde hoeveelheid uit te stoten. Er is een "cap" (maximaal aantal rechten) en handel (bedrijven mogen rechten kopen en verkopen) [18](#page=18). * Bedrijven die hun uitstoot makkelijk kunnen beperken (lage MRK) verkopen uitgespaarde emissierechten aan bedrijven met hogere MRK [18](#page=18). * Bedrijven met hoge MRK kopen rechten zolang deze goedkoper zijn dan hun eigen reductiekosten [18](#page=18). * **Marktcreatie**: Er ontstaat een markt voor emissierechten, waarbij de totale uitstoot gelijk blijft maar de verdeling ervan verschilt [18](#page=18). * **Voordelen**: * De hoeveelheid vervuiling wordt door de overheid beperkt (effectief) [18](#page=18). * De markt bepaalt de prijs (efficiënt) [18](#page=18). * Emissierechten zijn efficiënt omdat vervuiling wordt gereduceerd aan minimale kosten [18](#page=18). * **Vergelijking met Pigouviaanse belasting**: Beide instrumenten zorgen ervoor dat de marginale reductiekost (MRK) gelijk wordt over alle bedrijven, wat leidt tot kosten-efficiëntie [18](#page=18). * Bij een belasting ligt de prijs van vervuiling vast en bepaalt de markt de hoeveelheid [18](#page=18). * Bij emissierechten ligt de hoeveelheid vast en bepaalt de markt de prijs van de rechten [18](#page=18). * **Voordeel t.o.v. normen**: Emissierechten zijn efficiënter dan normen omdat de totale reductie plaatsvindt waar het het goedkoopst is [19](#page=19). * **Voorbeeld: EU Emission Trading System (EU ETS)**: * Een Europees systeem van verhandelbare CO2-emissierechten dat startte op 1 januari 2005 [20](#page=20). * Energie-intensieve industrie, elektriciteitsopwekking en commerciële luchtvaart (ongeveer 40% van de totale uitstoot) nemen deel [20](#page=20). * Het aantal emissierechten daalt jaarlijks om de uitstoot te verminderen [20](#page=20). * Het doel is een prijskaartje te plakken op vervuilde lucht om emissiereducties waar dat het goedkoopst is te stimuleren [20](#page=20). * De prijs van emissierechten is gestegen door schaarste [20](#page=20) [21](#page=21). * Het systeem is onderdeel van het "Fit for 55"-pakket met als doel een significante uitstootreductie tegen 2030 [20](#page=20). * Uitbreiding naar nieuwe sectoren (maritiem transport, gebouwen, wegvervoer) is mogelijk [21](#page=21). * **Kritiek op ETS2 (uitbreiding)**: De invoering van emissierechten voor verwarming van gebouwen kan bepaalde groepen in de samenleving zwaarder treffen, met name huishoudens in slecht geïsoleerde woningen [22](#page=22). * **Distributieve aspecten**: De opbrengsten van geveilde emissierechten kunnen worden gebruikt om maatregelen te financieren voor mensen die getroffen worden door de hogere kosten, bijvoorbeeld door het isoleren van huizen van minder welvarende mensen [22](#page=22). * **Evaluatie**: Emissierechten combineren de effectiviteit van normen met de efficiëntie van belastingen. Distributieve aspecten zijn een aandachtspunt [23](#page=23). * **Toepasbaarheid**: Emissierechten zijn het meest geschikt voor milieuproblemen waarbij de totale hoeveelheid uitstoot van belang is, zoals CO2. Ze zijn minder geschikt voor zaken als snelheidsbeperkingen, waar het individuele gedrag en de specifieke overtreding belangrijker zijn [23](#page=23) [24](#page=24). ### 2.3 Andere toepassingen en analyse #### 2.3.1 Kosteneffectiviteitsanalyse Dit principe is toepasbaar wanneer er een bepaald doel en een budget zijn, en er verschillende alternatieve maatregelen zijn om dit doel te bereiken. De focus ligt op het bereiken van hetzelfde doel met een goedkopere methode of het bereiken van meer met dezelfde middelen. Dit principe vereist minder informatie dan een kosten-batenanalyse, aangezien het zich richt op het effect van bestedingen op de doelstelling. Het vergelijken van verschillende sectoren, bedrijven of afdelingen is hierbij cruciaal [25](#page=25) [26](#page=26). #### 2.3.2 Illustratie met verkeersslachtoffers Een voorbeeld met verkeersslachtoffers op bus en trein illustreert hoe de verdeling van een budget over verschillende sectoren kan leiden tot een efficiëntere reductie van slachtoffers. De initiële verdeling kan inefficiënt zijn als de marginale kosten om een extra slachtoffer te reduceren in de ene sector veel hoger zijn dan in de andere. Een efficiënte verdeling zorgt ervoor dat de marginale kosten over de sectoren heen gelijk zijn [25](#page=25) [26](#page=26). #### 2.3.3 Gekoppelde beleidsdiscussies * **Industriesector versus andere sectoren**: De gedachte dat de industriesector het meeste CO2 uitstoot en dus het meeste moet reduceren, is niet per se logisch. Het gaat om waar de reductie het goedkoopst is (lage MRK) [25](#page=25). * **Regionale verschillen in uitstoot**: Dat Vlaanderen per capita meer CO2 uitstoot dan Wallonië, betekent niet automatisch dat Vlaanderen meer inspanningen moet leveren. Dit hangt af van de relatieve MRK in beide regio's [25](#page=25). * **Filveroorzakers**: Vrachtwagens die files veroorzaken, hoeven niet per se degenen te zijn die de files moeten oplossen; het is een complex samenspel van factoren [25](#page=25). #### 2.3.4 Vergelijking met andere externaliteiten * **Rijgedrag**: Te snel of dronken rijden wordt bestreden met verbodsbepalingen zoals snelheidslimieten en alcoholbeperkingen. Deze regels zijn niet verhandelbaar, omdat het negatieve effect afhangt van individueel gedrag [23](#page=23) [24](#page=24). * **Roken**: Roken veroorzaakt negatieve externe effecten (gezondheidskosten, passief roken) en wordt bestreden met verbodsbepalingen (rookverboden) en Pigouviaanse belastingen (accijnzen) [24](#page=24). * **Nachtlawaai**: Nachtlawaai is een negatief extern effect dat wordt bestreden met verbodsbepalingen na een bepaald uur [24](#page=24). * **Samenvatting**: Pigouviaanse belastingen en emissierechten werken goed wanneer het negatieve effect afhangt van de totale hoeveelheid (zoals bij vervuiling), terwijl verbodsbepalingen geschikter zijn bij individueel gedrag [24](#page=24). --- # Debat over natuurbeleid en landgebruik Dit onderdeel van de studiehandleiding behandelt het debat rond de aanwezigheid van wolven in Vlaanderen en de thematiek van 'verpaarding' van het platteland. ### 2.1 Discussie over de aanwezigheid van wolven in Vlaanderen De discussie over de aanwezigheid van wolven in Vlaanderen omvat zowel de voordelen, zoals een verhoogde biodiversiteit, als de nadelen, zoals de impact op andere diersoorten. Volgens de minister van natuur, Brons, dient de natuur als een totaalpakket te worden beschouwd en mag de wolf hierin niet worden uitgesloten. Dit impliceert een integrale benadering van natuurbehoud waarbij alle componenten, inclusief roofdieren zoals de wolf, een rol spelen [2](#page=2). ### 2.2 Het fenomeen 'verpaarding' van het platteland Het concept 'verpaarding' verwijst naar een verschuiving in het gebruik van het platteland, waarbij landbouwgebied steeds meer transformeert tot paardengebied. Dit fenomeen wordt gekenmerkt door een overschot aan paarden en een afname van traditionele landbouwactiviteiten in Vlaanderen. Er wordt informeel gesuggereerd dat wolven als een mogelijke oplossing voor deze 'verpaarding' kunnen dienen, wat metaforisch de complexe relatie tussen natuur, landgebruik en economische activiteiten op het platteland benadrukt [2](#page=2). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Externe kost (MEK) | De marginale externe kost (MEK) is de kost die de gedupeerden (derden) lijden door een extra eenheid van vervuiling of een andere activiteit. Deze kost stijgt doorgaans naarmate er meer schade wordt aangericht. In het voorbeeld van feestjes is dit de ergernis die Bertel ervaart door een extra feestje van Stijn. | | Marginale baat (MB) | De marginale baat vertegenwoordigt het extra voordeel dat een individu of bedrijf ervaart bij de consumptie van nog een eenheid van een goed of dienst. In het voorbeeld van Stijn is dit de waardering die hij heeft voor het organiseren van een extra feestje, welke afneemt naarmate hij er al meer heeft georganiseerd. | | Marginale kost (MK) | De marginale kost is de extra kost die gepaard gaat met de productie van nog een eenheid van een goed of dienst. In de context van externaliteiten kan dit verwijzen naar de kosten die een vervuiler maakt om extra vervuiling te reduceren, of de kosten die derden ervaren. | | Marginale reductiekost (MRK) | De marginale reductiekost (MRK) is de kost die een vervuiler moet maken om één extra eenheid vervuiling te reduceren. Deze kost stijgt naarmate er meer inspanningen worden geleverd om de uitstoot te verminderen, wat betekent dat het steeds duurder wordt om de laatste eenheden te reduceren. | | Maatschappelijk optimum | Het maatschappelijk optimum is het niveau van productie of consumptie waarbij de totale maatschappelijke welvaart wordt gemaximaliseerd. Dit wordt bereikt wanneer de marginale maatschappelijke baat gelijk is aan de marginale maatschappelijke kost. In de context van vervuiling is dit het punt waar de marginale externe kost (MEK) gelijk is aan de marginale reductiekost (MRK). | | Pigouviaanse belasting | Een Pigouviaanse belasting is een belasting die wordt opgelegd aan activiteiten die negatieve externaliteiten veroorzaken, met als doel deze externaliteiten te internaliseren. Het belastingtarief is idealiter gelijk aan de marginale externe kost (MEK) in het maatschappelijk optimum, waardoor vervuilers worden gestimuleerd om hun uitstoot te reduceren of de belasting te betalen. | | Emissierechten (Cap-and-trade) | Emissierechten zijn verhandelbare rechten die een bedrijf het recht geven om een bepaalde hoeveelheid vervuiling uit te stoten. Een 'cap' stelt het totale plafond van de uitstoot vast, terwijl 'trade' verwijst naar de mogelijkheid voor bedrijven om deze rechten onderling te verhandelen. Dit systeem streeft naar een kostenefficiënte reductie van vervuiling. | | Positieve externaliteit | Een positieve externaliteit is een voordeel dat voortvloeit uit een markttransactie en ten goede komt aan een derde partij die niet deelneemt aan de transactie en hier niet voor betaalt. Voorbeelden zijn de maatschappelijke voordelen van onderwijs of onderzoek, die verder reiken dan het directe nut voor de consument of producent. | | Negatieve externaliteit | Een negatieve externaliteit is een nadeel dat voortvloeit uit een markttransactie en ten laste komt van een derde partij die niet deelneemt aan de transactie en hier geen compensatie voor ontvangt. Vervuiling is een klassiek voorbeeld, waarbij de kosten van de vervuiling niet volledig worden gedragen door de vervuiler, maar ook door de samenleving. | | Marktfalen | Marktfalen treedt op wanneer de vrije markt er niet in slaagt een efficiënte allocatie van middelen te realiseren. Dit kan veroorzaakt worden door onder andere externaliteiten, publieke goederen, informatieasymmetrie en marktmacht, wat leidt tot een welvaartsverlies voor de samenleving. | | Coase Theorema | Het Coase Theorema stelt dat, onder bepaalde voorwaarden zoals goed gedefinieerde eigendomsrechten en afwezigheid van transactiekosten, externe effecten efficiënt kunnen worden opgelost door onderhandelingen tussen de betrokken partijen, ongeacht wie het eigendomsrecht initieel bezit. | | Transactiekosten | Transactiekosten zijn de kosten die gepaard gaan met het onderhandelen over en het uitvoeren van een transactie. Dit omvat kosten voor informatievergaring, onderhandeling, het opstellen van contracten en het afdwingen ervan. Hoge transactiekosten kunnen het Coase Theorema in de praktijk bemoeilijken. | | Verboden of Gebodsbepalingen (Command and Control) | Dit zijn beleidsinstrumenten waarbij de overheid direct regels en normen oplegt, zoals snelheidslimieten of emissieverboden. Ze zijn vaak effectief in het bereiken van een doel, maar kunnen inefficiënt zijn omdat ze geen rekening houden met de verschillende reductiekosten per partij. | | Kosten-effectiviteitsanalyse | Een methode om te evalueren hoe een bepaald doel kan worden bereikt tegen de laagst mogelijke kosten, of hoe met een gegeven budget het maximale resultaat kan worden behaald. Het vereist het vergelijken van de effecten van verschillende maatregelen over verschillende sectoren of afdelingen heen. |

# Introduction aux objets et méthodes de la science économique Ce premier module d'introduction vise à présenter les concepts fondamentaux et les approches méthodologiques qui caractérisent la science économique [2](#page=2). ### 1.1 Les objets de la science économique La science économique s'intéresse à une variété de phénomènes et de questions qui façonnent nos sociétés. Parmi les sujets abordés, on retrouve : * Les discriminations sur le marché du travail, leur mesure et leurs coûts économiques [2](#page=2). * L'analyse sectorielle, illustrée par l'étude du marché de l'industrie musicale [2](#page=2). * L'impact de l'inflation sur la vie quotidienne [2](#page=2). * La conciliation entre croissance économique et préservation de l'environnement [2](#page=2). * La mesure et la réduction de la pauvreté et des inégalités [2](#page=2). ### 1.2 Les méthodes de la science économique Bien que le contenu spécifique des méthodes ne soit pas détaillé dans les pages fournies, l'organisation du plan de cours suggère que l'économie mobilise diverses approches pour étudier ces objets. Ces méthodes peuvent inclure [2](#page=2): * L'analyse théorique (modélisation, raisonnement déductif) [2](#page=2). * L'analyse empirique (statistiques, économétrie, études de cas) [2](#page=2). * L'utilisation d'outils quantitatifs et qualitatifs pour comprendre les comportements individuels et collectifs [2](#page=2). > **Tip:** L'objectif de cette introduction est de fournir un cadre général pour appréhender les problématiques économiques et les outils utilisés pour les étudier. Il est essentiel de bien saisir ces bases avant d'aborder des sujets plus spécifiques. --- # L'impact de la croissance économique sur l'environnement La croissance économique peut avoir des conséquences néfastes sur l'environnement, engendrant diverses dégradations environnementales [3](#page=3). ### 2.1 Dégradations environnementales liées à la croissance économique La croissance économique est associée à plusieurs formes de dégradation environnementale, notamment : * **Réchauffement climatique et événements climatiques extrêmes:** L'augmentation des activités économiques, souvent dépendantes des énergies fossiles, contribue au réchauffement climatique. Cela se traduit par une intensification des événements climatiques extrêmes tels que les sécheresses et les inondations. L'IPCC (GIEC) fournit des bases scientifiques sur le changement climatique [3](#page=3) [5](#page=5). * **Pollution:** La croissance économique génère de la pollution de l'air, des sols et de l'eau. L'UNEP (PNUE) suit la situation environnementale mondiale, y compris la pollution de l'air [3](#page=3) [6](#page=6). * **Perte de biodiversité:** Le développement des activités humaines et l'exploitation des ressources entraînent une diminution de la diversité biologique. L'Indice Planète Vivante (Living Planet Index), qui mesure le déclin de la biodiversité, suit l'évolution des populations d'espèces vertébrées sauvages [3](#page=3) [7](#page=7). * **Épuisement des ressources:** La croissance économique exerce une pression sur les ressources naturelles, conduisant à leur épuisement. Cela concerne les ressources non renouvelables comme le pétrole et le gaz, mais aussi les ressources renouvelables telles que les forêts et les terres arables [3](#page=3). ### 2.2 La question des externalités Les problèmes environnementaux sont souvent liés à la nature des biens environnementaux, qui sont des sources d'externalités [9](#page=9). * **Définition d'une externalité:** Une externalité est un effet (positif ou négatif) qu'une action (consommation ou production) d'un agent économique engendre sur le bien-être d'autrui, sans qu'il y ait de compensation ou de contrepartie [9](#page=9). * **Types d'externalités :** * **Externalités négatives:** Elles résultent d'actions nuisibles pour autrui, comme la pollution de l'air ou de l'eau. Les agents ont tendance à sous-estimer le coût de leurs actions polluantes [9](#page=9). * **Externalités positives:** Elles découlent d'actions bénéfiques pour autrui, telles que les investissements en recherche et développement (R&D) ou la création d'infrastructures. Les agents ont tendance à sous-estimer le bénéfice de leurs actions pro-environnementales [9](#page=9). ### 2.3 Biens communs et biens publics dans le contexte environnemental La classification des biens aide à comprendre les défaillances de marché environnementales : * **Biens communs:** Ces biens sont non exclusifs (il est difficile d'empêcher leur utilisation) et rivaux (leur consommation par une personne réduit la quantité disponible pour les autres). Des exemples incluent les ressources halieutiques, forestières ou hydriques. Leur gestion inappropriée peut mener à la "Tragédie des communs", une source majeure d'externalités négatives [10](#page=10). * **Biens publics:** Ces biens sont non exclusifs et non rivaux. La qualité de l'air et le climat en sont des exemples. Ils sont souvent à l'origine de comportements de "passager clandestin" (bénéficier du bien sans y contribuer) et peuvent générer des externalités positives ou négatives [10](#page=10). ### 2.4 Les mécanismes de l'impact de la croissance sur l'environnement Grossman et Krueger ont identifié trois mécanismes principaux expliquant l'impact de l'activité économique sur l'environnement, notamment dans le cadre d'accords de libre-échange [11](#page=11) : * **L'effet d'échelle:** Une augmentation de la production économique globale conduit à une utilisation accrue des ressources et à une production de déchets plus importante, entraînant une dégradation environnementale accrue [11](#page=11). * **L'effet de composition:** Le changement de la structure de l'économie. Si une économie se développe en s'orientant vers des industries plus polluantes, l'impact environnemental s'accroît. Inversement, si elle se tourne vers des industries moins polluantes, l'impact peut diminuer [11](#page=11). * **L'effet technique:** La croissance économique peut être associée à des gains de productivité et à des innovations technologiques qui permettent de produire de manière plus efficiente et moins polluante. Cela peut conduire à une amélioration de la qualité environnementale par unité de produit [11](#page=11). #### 2.4.1 La courbe de Kuznets environnementale La courbe de Kuznets environnementale suggère qu'au début du développement économique, la dégradation environnementale augmente, puis, une fois qu'un certain niveau de revenu par habitant est atteint, elle commence à diminuer [12](#page=12). > **Tip:** Il est crucial de noter que la courbe de Kuznets environnementale ne garantit pas une amélioration automatique de l'environnement. Elle dépend fortement des politiques environnementales mises en place et de la volonté de modifier les comportements des agents économiques [13](#page=13). ### 2.5 Limites de la croissance économique comme solution environnementale Bien que des travaux suggèrent que la croissance économique puisse être associée à l'amélioration de certains indicateurs environnementaux, cela ne signifie pas qu'elle suffise à elle seule à résoudre tous les problèmes environnementaux [13](#page=13). * **Conditions nécessaires:** Une amélioration environnementale durable nécessite une modification des comportements des agents économiques et la mise en place de politiques environnementales contraignantes [13](#page=13). * **Irréversibilité des dommages:** Certains dommages environnementaux causés par la croissance économique passée sont irréversibles [13](#page=13). ### 2.6 Les politiques environnementales comme réponse Face aux dégradations environnementales liées à la croissance économique, des politiques environnementales sont nécessaires pour intervenir sur les défaillances de marché. La Banque Mondiale souligne l'importance de ces politiques [15](#page=15) [16](#page=16) [17](#page=17) [18](#page=18). * **Récapitulatif des défaillances de marché et des solutions :** | Décision | Comment cela affecte les autres? | Coût ou bénéfice | Défaillance de marché | Solutions possibles | | :------------------------------------------ | :------------------------------------------------------------------- | :--------------- | :-------------------------------- | :---------------------------------------------------------------------------------------- | | Une firme utilise un pesticide rejeté dans la rivière | Dommages en aval | Bénéfice privé, coût externe | Effet externe (externalité) négatif | Taxes, quotas, interdiction, propriété commune des actifs affectés | | Vous prenez la voiture pour aller à l'UPEC | Augmentation des émissions (CO2, particules), congestion | Bénéfice privé, coût externe | Effet externe (externalité) négatif | Taxes, quotas, péages, transports en commun | | Une firme investit dans la R&D | Les autres firmes peuvent exploiter l'innovation | Coût privé, bénéfice externe | Effet externe (externalité) positif, bien public | Recherche publique, subventions à la R&D | #### 2.6.1 Impact des politiques environnementales sur la compétitivité Les politiques environnementales nationales, bien qu'ayant des avantages indéniables pour la protection de l'environnement, peuvent affecter la compétitivité des entreprises nationales par rapport à celles des pays où les réglementations sont moins strictes [18](#page=18). ### 2.7 Négociations environnementales multilatérales Le recours à des accords environnementaux basés sur des négociations multilatérales est une voie pour maximiser l'efficacité de la protection de l'environnement à l'échelle mondiale. Cependant, la mise en œuvre de tels accords est souvent complexe et difficile à atteindre [18](#page=18). > **Tip:** Les problèmes environnementaux, par leur nature même, nécessitent une intervention de l'État, principalement pour corriger les externalités [18](#page=18). --- # Les politiques et négociations environnementales L'étude des politiques et négociations environnementales examine les outils et stratégies mis en place pour gérer les problèmes environnementaux, tels que les marchés de permis d'émissions, les taxes, les quotas et les accords multilatéraux. L'activité économique a une influence significative sur la qualité de l'environnement par divers canaux. Les problèmes environnementaux, par leur nature, nécessitent souvent une intervention de l'État, notamment en raison des externalités [18](#page=18) [8](#page=8). ### 3.1 Les défaillances de marché et les externalités environnementales Les défaillances de marché surviennent lorsque l'allocation des biens et services par un marché libre n'est pas efficace. Les externalités sont un type de défaillance de marché où le coût ou le bénéfice d'une activité n'est pas entièrement supporté ou reçu par ceux qui la mènent. Les externalités négatives environnementales se produisent lorsque l'activité d'un agent économique impose un coût à un tiers, sans compensation adéquate [17](#page=17). > **Exemple:** L'utilisation de pesticides par une firme qui se déverse dans une rivière cause des dommages en aval. Il s'agit d'un bénéfice privé pour la firme, mais d'un coût externe pour les communautés riveraines, constituant une externalité négative. De même, l'usage individuel de la voiture pour se rendre à l'université entraîne une augmentation des émissions de gaz à effet de serre et de particules, ainsi que de la congestion, représentant un coût externe pour la société [17](#page=17). Les externalités positives se produisent lorsque l'activité d'un agent économique génère un bénéfice pour un tiers, sans que ce dernier ne paie pour ce bénéfice. > **Exemple:** Une firme qui investit dans la recherche et le développement (R&D) peut créer des innovations dont d'autres firmes peuvent profiter. Ceci représente un coût privé pour la firme investissant, mais un bénéfice externe pour les autres acteurs économiques, qualifié d'externalité positive ou de bien public [17](#page=17). ### 3.2 Outils et stratégies des politiques environnementales Plusieurs solutions peuvent être mises en place pour remédier aux défaillances de marché liées aux externalités environnementales [17](#page=17). #### 3.2.1 Taxes et quotas Les taxes environnementales visent à internaliser les coûts externes en les rendant payants pour les agents qui les génèrent. Elles incitent ainsi à réduire les activités polluantes. Les quotas, quant à eux, fixent des limites quant à la quantité d'une activité ou d'une émission autorisée, contraignant les agents à respecter ces limites [17](#page=17). > **Tip:** L'efficacité d'une taxe dépend de son niveau. Une taxe trop faible aura peu d'impact sur les comportements, tandis qu'une taxe trop élevée pourrait être socialement inacceptable ou pénaliser excessivement certaines industries. #### 3.2.2 Marchés de permis d'émissions Les marchés de permis d'émissions, également connus sous le nom de "cap and trade", constituent une approche fondée sur le marché pour la réduction des émissions polluantes. Dans ce système, une autorité fixe un plafond total (cap) pour les émissions d'un polluant donné, puis distribue ou vend des permis (quotas) représentant le droit d'émettre une certaine quantité de ce polluant. Les entreprises peuvent ensuite échanger ces permis sur un marché, créant ainsi un prix pour la pollution et offrant une flexibilité pour atteindre les objectifs de réduction des émissions [14](#page=14). > **Exemple:** L'Union Européenne a lancé en 2005 le plus grand marché de permis d'émissions de CO2, couvrant environ 45% des émissions de gaz à effet de serre dans 30 pays. Initialement, ce marché a été jugé peu efficace en raison d'une allocation généreuse des quotas et de la crise de 2008, entraînant des prix de permis très bas (entre 5 et 15 dollars/tonne jusqu'en 2018) [14](#page=14). #### 3.2.3 Autres solutions D'autres solutions incluent les interdictions pures et simples de certaines activités polluantes, la mise en place de péages pour l'usage de certains biens ou services (comme les routes), le développement des transports en commun, ou encore la recherche publique et les subventions à la R&D pour encourager les innovations bénéfiques. La propriété commune des actifs affectés peut également être une solution dans certains cas [17](#page=17). ### 3.3 Négociations environnementales multilatérales Les politiques environnementales nationales, bien qu'apportant des avantages en termes de protection de l'environnement, peuvent affecter la compétitivité des firmes nationales par rapport à leurs concurrentes étrangères qui ne sont pas soumises aux mêmes contraintes. C'est dans ce contexte que les accords environnementaux basés sur une négociation multilatérale prennent toute leur importance. Ils visent à coordonner les efforts de protection de l'environnement à l'échelle internationale pour maximiser l'efficacité de ces politiques. Cependant, atteindre une telle efficacité à travers des négociations multilatérales peut s'avérer difficile [18](#page=18). > **Tip:** Les négociations environnementales multilatérales sont complexes car elles impliquent des intérêts nationaux divergents, des niveaux de développement économique variés et des perceptions différentes des risques environnementaux. La recherche d'un consensus est donc un processus long et ardu. --- # Questions spécifiques de l'économie contemporaine Ce chapitre explore les défis économiques actuels majeurs, incluant l'inflation, la pauvreté, les inégalités, et la relation complexe entre croissance économique et durabilité environnementale [2](#page=2). ### 4.1 Croissance économique et préservation de l'environnement La question de savoir si la croissance économique nuit à l'environnement est au cœur des débats contemporains. L'environnement englobe l'ensemble des éléments naturels qui nous entourent [3](#page=3). #### 4.1.1 Dégradations environnementales liées à la croissance La croissance économique est souvent associée à diverses formes de dégradation environnementale : * Réchauffement climatique et événements climatiques extrêmes (sécheresses, inondations) [3](#page=3). * Pollution de l'air, des sols et de l'eau [3](#page=3). * Perte de biodiversité [3](#page=3). * Épuisement des ressources non renouvelables (pétrole, gaz) et renouvelables (forêts, terres arables) [3](#page=3). #### 4.1.2 L'impact de la croissance sur l'environnement L'activité économique influe sur la qualité de l'environnement par de multiples canaux. Bien que certains travaux suggèrent que la croissance économique peut améliorer des indicateurs environnementaux spécifiques, cela n'implique pas une amélioration générale de l'environnement ni que les dégradations dues à la croissance puissent être ignorées [13](#page=13) [18](#page=18). Pour une amélioration environnementale réelle, des conditions nécessaires incluent la modification des comportements des agents économiques et la mise en place de politiques environnementales contraignantes. Il est également important de noter que certains dommages environnementaux passés sont irréversibles [13](#page=13). #### 4.1.3 Rôle de l'État et des politiques environnementales Les problèmes environnementaux, de par leur nature, nécessitent une intervention de l'État, notamment pour gérer les externalités. Les politiques environnementales nationales, bien qu'apportant des bénéfices, peuvent avoir un impact sur la compétitivité des entreprises [18](#page=18). Le recours à des accords environnementaux multilatéraux peut maximiser l'efficacité de la protection environnementale, mais leur mise en œuvre s'avère souvent difficile [18](#page=18). > **Tip:** La transition énergétique et la transition agroécologique sont des leviers essentiels pour concilier croissance économique et préservation de l'environnement [20](#page=20). #### 4.1.4 Outils et concepts * **Prix du carbone:** Les subventions aux combustibles fossiles ont atteint un niveau record de sept mille milliards de dollars. La tarification du carbone est un instrument clé pour internaliser les coûts environnementaux [19](#page=19). * **Calcul de l'impact:** Des outils existent pour calculer l'impact de nos modes de vie, de travail et de transport sur l'environnement [20](#page=20). > **Example:** Le site "nosgestesclimat.fr" propose une méthodologie pour évaluer l'empreinte écologique individuelle [20](#page=20). ### 4.2 Inflation L'inflation représente une augmentation générale du niveau des prix des biens et services dans une économie sur une période donnée, entraînant une diminution du pouvoir d'achat de la monnaie [4](#page=4). #### 4.2.1 Causes et mécanismes de l'inflation L'inflation peut être causée par plusieurs facteurs : * **Inflation par la demande :** Lorsque la demande globale excède l'offre globale, les prix augmentent. * **Inflation par les coûts :** Augmentation des coûts de production (matières premières, salaires) qui se répercute sur les prix de vente. * **Inflation importée :** Augmentation des prix des biens importés. * **Inflation par les anticipations :** Si les agents économiques anticipent une hausse des prix, ils peuvent ajuster leur comportement (demande accrue, revendications salariales) contribuant ainsi à la réalisation de ces anticipations. #### 4.2.2 Conséquences de l'inflation L'inflation a des répercussions significatives sur l'économie : * **Diminution du pouvoir d'achat :** Les ménages peuvent acheter moins de biens et services avec le même revenu. * **Érosion de la valeur de l'épargne :** La valeur réelle de l'épargne diminue si le taux d'intérêt est inférieur au taux d'inflation. * **Distorsion des prix relatifs :** L'inflation n'affecte pas tous les prix de manière uniforme, ce qui peut fausser les signaux de prix et affecter les décisions d'investissement et de consommation. * **Incertitude :** Une inflation élevée et volatile crée de l'incertitude, décourageant l'investissement à long terme. * **Impact sur la compétitivité internationale :** Si l'inflation d'un pays est plus élevée que celle de ses partenaires commerciaux, ses exportations peuvent devenir moins compétitives. > **Tip:** Les banques centrales ont généralement pour mandat de maintenir la stabilité des prix, en ciblant un faible taux d'inflation pour éviter les effets négatifs d'une inflation trop élevée ou déflation. ### 4.3 Pauvreté et inégalités La pauvreté et les inégalités sont des enjeux socio-économiques majeurs nécessitant des mesures de mesure et de résolution [6](#page=6). #### 4.3.1 Définitions et mesure * **Pauvreté :** Situation de précarité matérielle dans laquelle se trouvent des personnes ou des groupes qui disposent de ressources insuffisantes pour satisfaire leurs besoins essentiels. La pauvreté peut être absolue (manque de ressources pour survivre) ou relative (par rapport au niveau de vie moyen de la société). * **Inégalités :** Différences de distribution des ressources (revenus, patrimoine, accès aux services) au sein d'une société. Elles peuvent être économiques, sociales, ou territoriales. #### 4.3.2 Causes et conséquences Les causes de la pauvreté et des inégalités sont multiples et souvent interconnectées, incluant les facteurs structurels (marché du travail, éducation), les chocs économiques (crises, chômage) et les politiques sociales. Leurs conséquences se manifestent par une cohésion sociale réduite, une instabilité politique, et un frein au développement économique. > **Example:** L'indice de Gini est un indicateur couramment utilisé pour mesurer le degré d'inégalité de revenus au sein d'une population. Une valeur de 0 représente l'égalité parfaite, tandis qu'une valeur de 1 représente l'inégalité maximale. #### 4.3.3 Politiques de lutte La lutte contre la pauvreté et les inégalités passe par diverses politiques, telles que : * Politiques de redistribution (fiscalité progressive, transferts sociaux). * Politiques d'accès à l'éducation, à la santé et à l'emploi. * Politiques de lutte contre les discriminations. ### 4.4 L'impact de la croissance sur l'environnement : Une analyse plus poussée La relation entre la croissance économique et l'environnement est complexe. Si la croissance peut, dans certaines conditions, être associée à une amélioration de certains indicateurs environnementaux, elle peut aussi engendrer des dégradations significatives et parfois irréversibles [13](#page=13). Il est crucial de modifier les comportements des agents et de mettre en place des politiques environnementales contraignantes. La notion d'externalités environnementales justifie l'intervention de l'État [13](#page=13) [18](#page=18). > **Tip:** La croissance économique n'est pas intrinsèquement bonne ou mauvaise pour l'environnement ; son impact dépend fortement des technologies utilisées, des modes de consommation et de production, et des cadres réglementaires mis en place. Des ressources comme celles de la Banque Mondiale sur la tarification du carbone et le travail sur les subventions aux combustibles fossiles par le FMI fournissent des analyses et des pistes d'action concrètes pour adresser ces enjeux. Les travaux sur le changement climatique, comme ceux référencés à la page 20 soulignent l'importance de la transition énergétique et agroécologique [19](#page=19) [20](#page=20). --- ## Erreurs courantes à éviter - Révisez tous les sujets en profondeur avant les examens - Portez attention aux formules et définitions clés - Pratiquez avec les exemples fournis dans chaque section - Ne mémorisez pas sans comprendre les concepts sous-jacents

| Term | Definition | |------|------------| | Externalité | Effet (positif ou négatif) qu'un agent occasionne par ses actions (consommation ou production) sur le bien-être d'autrui, sans recevoir de contrepartie ni offrir de compensation. | | Tragédie des communs | Situation où des ressources communes non exclusives et rivales sont surexploitées par des individus agissant dans leur propre intérêt, menant à leur épuisement. | | Passager clandestin | Comportement d'un individu qui bénéficie d'un bien ou service public sans en supporter les coûts, typique des biens non exclusifs et non rivaux. | | Courbe de Kuznets environnementale | Hypothèse suggérant qu'à mesure qu'un pays s'enrichit, la dégradation de son environnement augmente dans un premier temps, puis diminue une fois un certain seuil de revenu atteint. | | Marché des permis d'émissions | Système où des droits d'émettre une certaine quantité de polluants sont échangés, permettant de fixer un prix pour la pollution et d'inciter à sa réduction. | | Émissions GES | Gaz à effet de serre, responsables du réchauffement climatique. | | Réchauffement climatique | Augmentation à long terme de la température moyenne du système climatique terrestre, principalement due aux activités humaines. | | Biodiversité | Variété des formes de vie sur Terre, à tous les niveaux, des gènes aux écosystèmes. | | Politiques environnementales | Actions mises en œuvre par les gouvernements et autres organisations pour protéger l'environnement et gérer les ressources naturelles. | | Négociation multilatérale | Processus de discussion et d'accord entre plusieurs pays visant à résoudre des problèmes communs, comme la protection de l'environnement. | | Allocation initiale des quotas | Attribution gratuite ou à bas coût de droits d'émission lors de la mise en place d'un marché de permis. | | FMI | Fonds Monétaire International, organisation internationale qui veille à la stabilité du système monétaire international. |

# L'impact de la croissance économique sur l'environnement Cette section examine la relation complexe entre la croissance économique et ses conséquences environnementales, en détaillant les mécanismes d'impact, la courbe de Kuznets environnementale et les limites de la croissance pour la protection environnementale [11](#page=11) [8](#page=8). ### 1.1 Définition et manifestations de la dégradation environnementale L'environnement est défini comme l'ensemble des éléments naturels qui nous entourent. La dégradation environnementale englobe divers problèmes tels que le réchauffement climatique, les événements climatiques extrêmes comme les sécheresses et les inondations, la pollution de l'air, des sols et de l'eau, la perte de biodiversité, ainsi que l'épuisement des ressources non renouvelables (pétrole, gaz) et renouvelables (forêts, terres arables) [3](#page=3). ### 1.2 Mécanismes d'impact de la croissance économique sur l'environnement Grossman et Krueger ont identifié trois mécanismes majeurs expliquant l'impact de l'activité économique sur l'environnement, particulièrement étudiés dans le contexte de l'ALENA (Accord de libre-échange nord-américain) [11](#page=11) . #### 1.2.1 L'effet d'échelle L'effet d'échelle se réfère à l'augmentation de la consommation de ressources et de la production de déchets qui accompagne généralement une augmentation de la production économique globale. Une croissance économique accrue implique souvent une production et une consommation plus importantes, ce qui exerce une pression accrue sur les ressources naturelles et génère davantage de pollution [11](#page=11). #### 1.2.2 L'effet de composition L'effet de composition concerne le changement dans la structure de l'économie qui peut accompagner la croissance. Si la croissance économique se traduit par une réorientation vers des secteurs plus polluants, l'impact environnemental net peut s'aggraver, même si la technologie ou l'intensité des ressources par unité de production ne change pas. Inversement, une transition vers des industries de services ou technologiques moins intensives en ressources peut atténuer cet effet [11](#page=11). #### 1.2.3 L'effet technique L'effet technique se rapporte aux améliorations technologiques et à l'efficacité accrue des processus de production qui peuvent survenir avec la croissance économique. L'innovation peut mener à des technologies plus propres, à une utilisation plus efficiente des ressources et à une réduction des émissions polluantes par unité de production. Cet effet peut potentiellement compenser, voire inverser, les impacts négatifs des deux premiers effets [11](#page=11). ### 1.3 La courbe de Kuznets environnementale La courbe de Kuznets environnementale (CKA) postule qu'à mesure qu'un pays se développe et que son revenu par habitant augmente, la dégradation environnementale s'aggrave initialement, puis atteint un pic avant de commencer à diminuer. Cette relation suggère qu'il existe un seuil de développement au-delà duquel les pays tendent à accorder plus d'attention à la protection de l'environnement, souvent grâce à une combinaison de technologie, de changements structurels de l'économie et d'une demande accrue pour la qualité environnementale de la part d'une population plus aisée [12](#page=12). > **Tip:** Il est important de noter que la CKA est une observation empirique et n'est pas une loi universelle. Elle ne s'applique pas uniformément à tous les polluants ou à tous les pays, et le niveau de revenu auquel le pic est atteint peut varier considérablement [12](#page=12). ### 1.4 Limites de la croissance économique pour la protection environnementale Bien que certains travaux suggèrent que la croissance économique puisse être associée à une amélioration de certains indicateurs environnementaux, cela n'implique pas que la croissance soit suffisante en soi pour induire une amélioration environnementale générale. Les dégradations environnementales dues à la croissance ne peuvent être ignorées [13](#page=13). Des conditions nécessaires existent pour que la croissance économique bénéficie à l'environnement. Celles-ci incluent une modification des comportements des agents économiques et la mise en place de politiques environnementales contraignantes. De plus, certains dommages environnementaux passés sont irréversibles, ce qui signifie que le simple fait d'atteindre un certain niveau de développement ne peut pas annuler les impacts négatifs subis [13](#page=13). > **Exemple:** L'amélioration des indicateurs de qualité de l'air dans les pays développés ne résout pas nécessairement les problèmes de perte de biodiversité ou d'épuisement des ressources qui peuvent persister ou se déplacer vers d'autres régions du monde [13](#page=13). ### 1.5 Le rôle des externalités La croissance économique peut générer des externalités négatives, c'est-à-dire des coûts imposés à des tiers qui ne sont pas directement impliqués dans la transaction économique. La pollution est un exemple classique d'externalité négative, où les coûts liés aux dommages environnementaux ne sont pas supportés par les producteurs ou les consommateurs responsables, mais par la société dans son ensemble. L'absence d'internalisation de ces coûts peut conduire à une surproduction d'activités nuisibles à l'environnement [8](#page=8). --- # La question des externalités environnementales Les problèmes environnementaux persistent en raison de la nature des biens environnementaux, qui génèrent des externalités ou effets externes, menant à des défaillances de marché. ### 1.1 Définition et nature des externalités Une externalité est définie comme un effet, positif ou négatif, qu'un agent économique (via sa consommation ou sa production) impose au bien-être d'autrui, sans que cela entraîne de compensation ou de contrepartie financière [9](#page=9). #### 1.1.1 Externalités négatives Les externalités négatives se manifestent lorsque les actions d'un agent nuisent à d'autres. Les exemples typiques incluent la pollution de l'air et de l'eau. Dans ces situations, les agents ont tendance à sous-estimer le coût réel de leurs actions polluantes [9](#page=9). #### 1.1.2 Externalités positives À l'inverse, les externalités positives surviennent lorsque les actions d'un agent bénéficient à d'autres sans que ce dernier ne reçoive de rémunération pour ce bénéfice. Les investissements en recherche et développement (R&D) et la création d'infrastructures sont des exemples d'externalités positives. Les agents ont tendance à sous-estimer le bénéfice de leurs actions pro-environnementales [9](#page=9). ### 1.2 Externalités et nature des biens environnementaux La classification des biens environnementaux selon leurs caractéristiques d'exclusivité et de rivalité est fondamentale pour comprendre l'origine des externalités. #### 1.2.1 Biens communs Les biens communs sont caractérisés par leur non-exclusivité (il est difficile d'en empêcher l'accès) et leur rivalité (la consommation par un agent réduit la disponibilité pour les autres). Les ressources halieutiques, forestières ou hydriques sont des exemples classiques de biens communs. La gestion de ces biens est sujette à la "tragédie des communs", un concept décrit par Hardin en 1968 qui mène inévitablement à des externalités négatives dues à la surexploitation [10](#page=10). #### 1.2.2 Biens publics Les biens publics, quant à eux, sont non-exclusifs et non-rivaux. La qualité de l'air et le climat sont des exemples typiques de biens publics. La non-exclusivité et la non-rivalité de ces biens favorisent les comportements de "passager clandestin" (free-riding), où certains agents bénéficient du bien sans contribuer à son maintien ou à sa production. Les biens publics peuvent être à l'origine d'externalités, qu'elles soient positives (comme la préservation d'un écosystème qui profite à tous) ou négatives (comme la pollution atmosphérique qui affecte le climat) [10](#page=10). ### 1.3 Défaillances de marché et solutions L'existence d'externalités, qu'elles soient positives ou négatives, engendre des défaillances de marché. Le marché, laissé à lui-même, ne parvient pas à allouer les ressources de manière optimale car les prix ne reflètent pas les coûts ou bénéfices sociaux réels. > **Tip:** Les défaillances de marché surviennent lorsque le marché n'alloue pas les ressources de manière efficace en l'absence d'intervention. Les externalités sont une cause majeure de ces défaillances. #### 1.3.1 Exemples de défaillances de marché dues aux externalités | Décision d'un agent | Impact sur les autres | Coût ou Bénéfice (privé vs. externe) | Type d'externalité | Solutions possibles | | :------------------------------------------- | :---------------------------------------------------- | :---------------------------------------- | :----------------- | :--------------------------------------------------------------------------------------- | | Une firme utilise un pesticide rejeté dans la rivière | Dommages environnementaux en aval | Bénéfice privé, coût externe | Négative | Taxes, quotas, interdiction, propriété commune des actifs affectés | [17](#page=17). | Vous prenez la voiture pour aller à l'université | Augmentation des émissions (CO2, particules), congestion | Bénéfice privé, coût externe | Négative | Taxes, quotas, péages, développement des transports en commun | [17](#page=17). | Une firme investit dans la R&D | Les autres firmes peuvent exploiter l'innovation | Coût privé, bénéfice externe | Positive | Recherche publique, subventions à la R&D | [17](#page=17). #### 1.3.2 Solutions possibles Pour corriger ces défaillances de marché, diverses interventions sont envisagées : * **Taxes et quotas:** Ces instruments visent à internaliser les coûts externes en rendant l'activité polluante plus coûteuse [17](#page=17). * **Interdiction :** Dans certains cas, l'activité polluante peut être totalement interdite. * **Propriété commune des actifs affectés:** Donner des droits de propriété sur les ressources peut encourager une gestion plus durable [17](#page=17). * **Péages et tarification de la congestion:** Pour les déplacements, ces mesures visent à décourager l'usage de la voiture individuelle [17](#page=17). * **Développement des transports en commun:** Offrir des alternatives viables à la voiture permet de réduire les externalités négatives liées au transport [17](#page=17). * **Recherche publique et subventions à la R&D:** Soutenir la recherche privée permet de stimuler les externalités positives et l'innovation [17](#page=17). > **Example:** Une usine qui rejette des polluants dans une rivière génère une externalité négative. Le coût de la dépollution ou des dommages causés aux écosystèmes et aux populations en aval n'est pas supporté par l'usine, mais par la société. Pour remédier à cela, une taxe sur les rejets polluants pourrait être imposée à l'usine, l'incitant ainsi à investir dans des technologies moins polluantes pour réduire ses coûts. --- # Les politiques et négociations environnementales Ce thème explore les diverses politiques mises en œuvre pour gérer les enjeux écologiques, notamment les marchés de quotas d'émissions de CO2, et souligne l'importance des négociations multilatérales pour une protection environnementale efficace [8](#page=8). ### 3.1 Le rôle des politiques environnementales L'activité économique a un impact significatif sur l'environnement à travers divers mécanismes. Les problèmes environnementaux sont intrinsèquement liés aux externalités, ce qui justifie l'intervention de l'État. Bien que les politiques environnementales nationales apportent des bénéfices, elles peuvent potentiellement impacter la compétitivité des entreprises [18](#page=18). #### 3.1.1 Les marchés de permis d'émissions de CO2 Les marchés de permis d'émissions, tels que celui lancé par l'Union Européenne en 2005, représentent un instrument clé des politiques environnementales. Ce système, qui couvre 45% des émissions de gaz à effet de serre (GES), implique environ 11 000 installations réparties dans 30 pays [14](#page=14). > **Tip:** Les marchés de permis d'émissions visent à internaliser le coût des externalités négatives en créant un prix pour la pollution. Initialement, le système européen a été considéré comme peu efficace en raison d'une allocation trop généreuse des quotas et de la crise économique de 2008, entraînant un prix très bas par tonne de CO2 (entre 5 et 15 euros jusqu'en 2018). Les pages 15 et 16 présentent des schémas illustrant l'évolution de ces politiques environnementales, notamment la tarification du carbone [14](#page=14) [15](#page=15) [16](#page=16). #### 3.1.2 Efficacité et défis des politiques environnementales La mise en place de politiques environnementales efficaces est un objectif majeur. Des outils comme le marché européen des permis d'émissions visent à réduire les externalités négatives liées à la pollution. Cependant, leur conception et leur mise en œuvre présentent des défis importants pour assurer à la fois la protection de l'environnement et la compétitivité économique [14](#page=14) [18](#page=18). ### 3.2 Les négociations environnementales multilatérales Face à la nature transfrontalière de nombreux problèmes environnementaux, le recours à des accords basés sur des négociations multilatérales est essentiel. Ces accords permettent de maximiser l'efficacité de la protection environnementale en assurant une coordination entre les nations. Bien que leur objectif soit l'efficacité, leur mise en œuvre peut s'avérer complexe [18](#page=18). --- ## Erreurs courantes à éviter - Révisez tous les sujets en profondeur avant les examens - Portez attention aux formules et définitions clés - Pratiquez avec les exemples fournis dans chaque section - Ne mémorisez pas sans comprendre les concepts sous-jacents

| Term | Definition | |------|------------| | Croissance économique | L'augmentation de la production de biens et services dans une économie sur une période donnée, généralement mesurée par le Produit Intérieur Brut (PIB). Elle implique souvent une utilisation accrue des ressources. | | Environnement | L'ensemble des éléments naturels et des conditions qui entourent un être vivant ou un écosystème, incluant l'air, l'eau, les sols, la faune, la flore et les conditions climatiques. | | Dégradation environnementale | La détérioration de l'environnement causée par des activités humaines ou naturelles, se manifestant par des phénomènes tels que le changement climatique, la pollution, la perte de biodiversité et l'épuisement des ressources. | | Externalité | Un effet (positif ou négatif) qu'une transaction économique ou une action a sur un tiers qui n'est pas directement impliqué dans cette transaction ou action, sans compensation appropriée. | | Externalité négative | Une externalité qui impose un coût à des tiers, comme la pollution de l'air ou de l'eau causée par une activité industrielle. L'agent qui la produit ne supporte pas l'intégralité du coût social. | | Externalité positive | Une externalité qui procure un bénéfice à des tiers, comme les investissements en recherche et développement qui peuvent mener à des innovations bénéficiant à d'autres entreprises ou à la société. | | Biens communs | Des biens qui sont rivaux (la consommation par une personne réduit la disponibilité pour d'autres) et non exclusifs (il est difficile d'empêcher les gens de les consommer). Les ressources naturelles comme les forêts et les pêcheries sont des exemples. | | Tragédie des communs | Un concept décrivant une situation où les individus agissant de manière indépendante et rationnelle dans leur propre intérêt finissent par épuiser ou dégrader une ressource partagée, même lorsque cela va à l'encontre de leur intérêt à long terme. | | Biens publics | Des biens qui sont non rivaux (la consommation par une personne n'affecte pas la disponibilité pour d'autres) et non exclusifs (il est difficile d'empêcher les gens de les consommer). La qualité de l'air et le climat sont des exemples. | | Passager clandestin | Un individu qui bénéficie d'un bien ou d'un service sans en payer le coût, souvent dans le cas des biens publics, car il est impossible de les exclure de la consommation. | | Courbe de Kuznets environnementale | Une hypothèse suggérant qu'à mesure qu'un pays s'enrichit, la dégradation environnementale augmente d'abord, puis diminue une fois que le pays atteint un certain niveau de revenu. | | Politiques environnementales | Ensemble des mesures et actions mises en œuvre par les gouvernements ou les organisations pour protéger l'environnement, gérer les ressources naturelles et lutter contre la pollution et le changement climatique. | | Marché de permis d'émissions de CO2 | Un système économique où des permis pour émettre une certaine quantité de dioxyde de carbone sont créés et échangés. Les entreprises doivent détenir suffisamment de permis pour couvrir leurs émissions. | | Négociation multilatérale | Des discussions et des accords impliquant plusieurs pays ou organisations internationales visant à résoudre des problèmes mondiaux, tels que le changement climatique, par le biais de traités et de coopérations. | | Défaillance de marché | Une situation dans laquelle l'allocation des biens et services par un marché libre n'est pas efficace, souvent due à des externalités, des biens publics, ou des asymétries d'information. | | UPEC | Abréviation pour Université Paris-Est-Créteil, une institution d'enseignement supérieur en France. | | L'ALENA | Sigle pour l'Accord de libre-échange nord-américain, un accord commercial entre le Canada, le Mexique et les États-Unis. |