Urban Planning Landscaping

# The concept and evolution of sustainable development This section explores the foundational ideas and historical development of sustainable development, tracing its origins from early environmental concerns to its formal definition and international recognition through key reports and conferences. ### 1.1 Early acknowledgments of environmental limits Concerns about the sustainability of endless growth in a world of finite resources emerged early on. The idea that "Infinite growth is unsustainable in environment of limited resources" was articulated by the Massachusetts Institute of Technology's Study of Critical Environmental Problems (SCEP) in 1972. This sentiment suggested that the prevailing Euro-American civilization model, which assumed an open-ended system, was becoming a relic of the past, necessitating new approaches. ### 1.2 The "Limits to Growth" report A significant milestone in articulating these concerns was the 1972 publication of "The Limits to Growth" by the Club of Rome. This report highlighted the fundamental reality that Earth's resources are finite, challenging the paradigm of perpetual economic expansion without regard for ecological constraints. ### 1.3 The Brundtland Report and the formal definition of sustainable development The concept of sustainable development gained widespread formal recognition and a concrete definition through the 1987 report "Our Common Future." This report was produced by the World Commission on Environment and Development, led by Gro Harlem Brundtland. It defined sustainable development as: > "development that meets the needs of the present without compromising the ability of future generations to meet their own needs." This definition encapsulates the intergenerational equity aspect, emphasizing that current development practices should not deplete resources or degrade the environment to the detriment of future populations. The establishment of the World Commission on Environment and Development by the United Nations in 1983 was a key step in formalizing this global discourse. ### 1.4 Key international conferences and documents The concept of sustainable development was further propelled onto the global agenda through major international conferences and their subsequent documents: * **Conference on Environment and Development, Rio de Janeiro, 1992 (Earth Summit):** This pivotal conference brought together over 170 countries and 10,000 delegates, including 116 national leaders. It resulted in several crucial documents: * **Agenda 21:** An action plan for the 21st century, it introduced the concept of sustainable development with its three core pillars. * **Rio Declaration on Environment and Development:** A statement of principles for sustainable development. * **Statement of Forest Principles:** Guidelines for the sustainable management of forests. * **UN Framework Convention on Climate Change:** An international treaty to combat climate change. * **UN Convention on Biological Diversity:** An international treaty to conserve biodiversity. ### 1.5 The three pillars of sustainable development Sustainable development is understood as a comprehensive set of strategies that integrate economic instruments and technologies to meet human social needs—both material and spiritual—while respecting environmental limits. It is commonly conceptualized through three interconnected pillars: * **Environmental sustainability:** This refers to a state where the demands placed on the environment can be met without diminishing its capacity to support the well-being of all people, both now and in the future. It involves maintaining ecological processes, functions, biodiversity, and resources. * **Economic sustainability:** This involves the strategic and optimal use of existing resources to achieve a responsible and beneficial balance over the long term. It focuses on generating wealth and improving living standards without depleting natural capital or undermining social well-being. * **Sociopolitical sustainability:** This relates to the capacity of a community to develop processes and structures that not only satisfy the needs of its current members but also empower future generations to maintain a healthy and thriving community. It emphasizes social equity, participation, and good governance. > **Tip:** For exams, understanding the core definition of sustainable development (Brundtland Commission) and its three pillars is essential. ### 1.6 Agenda 21: An action plan for the 21st century Agenda 21, adopted at the Rio Earth Summit in 1992, is a comprehensive program of action designed to improve the quality of life. It outlines 38 main areas of action that, if implemented, could lead to improvements in the quality of life at community, regional, and global levels. #### 1.6.1 Main principles of Agenda 21 The implementation of Agenda 21 relies on broad societal agreement and cooperation among various stakeholders, including authorities, citizens, and entrepreneurs. Its key principles include: * Cooperation on all levels of governance and society. * Inter-sectoral cooperation (e.g., between authorities and companies, citizens and authorities, NGOs and companies). * Elimination of social problems and reduction of conflicts among citizens. * Open and transparent dealing with all situations. * Wide public involvement in decision-making processes. * Participation in local development decisions. #### 1.6.2 Local Agenda 21 (LA21) Local Agenda 21 (LA21) is a crucial tool for implementing the principles of sustainable development at local and regional levels. It serves as a process for improving public administration, strategic planning, and public engagement. > **Example:** Local Agenda 21 encourages cities and towns to develop strategic plans that integrate economic, social, and environmental aspects in cooperation with their residents. LA21 encompasses: * **Sustainable development principles:** Incorporating the core ideas of SD into local planning. * **Public involvement:** Actively engaging citizens in decision-making and implementation. * **Systematic attitude:** Applying a strategic and managerial approach by public administration. The aims of LA21 are to enhance the quality of life in all its aspects and to foster a greater sense of responsibility among citizens for their lives and the environment. #### 1.6.3 Assets of Local Agenda 21 The implementation of LA21 offers numerous benefits: * **Improved quality of life:** Leading to better satisfaction of inhabitants and enhancement of overall well-being. * **Efficient local development:** Through strategic planning and optimal problem-solving. * **Conflict prevention:** Reducing contradictions and fostering cooperation within the locality. * **Environmental improvement:** Leading to higher environmental quality. * **Citizen engagement:** Promoting active involvement and a common vision for local development. * **Strengthened governance:** Enhancing trust in authorities, fostering democracy, and improving city management through feedback. * **Better resource utilization:** Leveraging local knowledge and potential. * **Increased resilience:** Improving a city's ability to respond to challenges. * **Enhanced intergroup cooperation:** Fostering understanding and collaboration between different social and professional groups. LA21 techniques involve community campaigns, strategic planning (both expert and community-driven), health conceptions, and citizen involvement, supported by initiation groups and cooperating subjects. ### 1.7 National Sustainable Development Strategies (NSDS) National Sustainable Development Strategies (NSDS) are integral to translating global and regional sustainability goals into concrete national actions. As of 2009, a significant number of UN Member States were implementing such strategies. Chapter 8 of Agenda 21 specifically calls for countries to adopt NSDS. These strategies are intended to harmonize diverse sectoral economic, social, and environmental policies and plans operating within a nation. The UN General Assembly has repeatedly emphasized the importance of NSDS, setting targets for their formulation and elaboration. ### 1.8 European Union Sustainable Development Strategy (EU SDS) The European Union has developed its own strategy for sustainable development, first adopted in 2001 and revisited in 2006. The overarching goal of the EU SDS is to achieve continuous long-term improvement in the quality of life by fostering sustainable communities that manage resources efficiently, leverage innovation, and ensure prosperity, environmental protection, and social cohesion. #### 1.8.1 Key priority challenges addressed by the EU SDS The EU SDS identifies and addresses seven key priority challenges: 1. Climate change and clean energy. 2. Sustainable transport. 3. Sustainable consumption and production. 4. Conservation and management of natural resources. 5. Public Health. 6. Social inclusion, demography, and migration. 7. Global poverty and sustainable development challenges. The strategy promotes an integrated approach to policymaking, emphasizing better regulation and guiding principles for sustainable development. It also considers the external dimension of sustainable development, integrating global resource use and international development concerns into EU policies. The EU SDS aims to be a comprehensive strategy for the entire EU, promoting coordination with other levels of government and encouraging the involvement of businesses, NGOs, and citizens. #### 1.8.2 Instruments and governance of the EU SDS The EU SDS highlights the importance of education, research, and public finance as facilitators for transitioning to more sustainable production and consumption patterns. A robust governance cycle ensures effective implementation and monitoring, with the European Commission producing progress reports every two years for discussion and guidance at the European Council. ### 1.9 The WHO Healthy Cities project The World Health Organization's (WHO) Healthy Cities project is a global initiative that engages local governments in health development through political commitment, institutional change, capacity-building, and partnerships. This project emphasizes putting health high on the social, economic, and political agenda of city governments. > **Tip:** Recognize that the Healthy Cities project is a practical implementation framework inspired by broader sustainable development goals. #### 1.9.1 Principles and definition of a healthy city The Healthy Cities movement advocates for comprehensive and systematic policy and planning for health, addressing issues such as health inequality, urban poverty, and the needs of vulnerable groups. It emphasizes participatory governance and the interconnectedness of social, economic, and environmental determinants of health. A healthy city is defined by its **process** rather than a specific outcome; it is a city that is conscious of health and actively strives to improve it. The core requirements are: * A commitment to health. * A dedicated process and structure to achieve health improvements. A healthy city is one that continuously enhances its physical and social environments and expands its community resources, enabling mutual support among residents to reach their full potential. #### 1.9.2 The Healthy Cities approach The approach aims to elevate health to a prominent position in city agendas and build a strong local public health movement. Key features include: * Emphasis on equity, participatory governance, and solidarity. * Intersectoral collaboration and action on health determinants. * Innovative actions addressing all aspects of health and living conditions. * Extensive networking between cities. * Explicit political commitment, leadership, institutional change, and intersectoral partnerships. The concept draws inspiration from the WHO European Health for All strategy and Health21 targets. ### 1.10 Healthy Cities of the Czech Republic The Healthy Cities of the Czech Republic (HCCZ) is an interest association of legal entities committed to the systematic support of health and quality of life, and the active application of sustainable development at local, regional, and international levels. Its mission is to connect municipalities and professional organizations to foster cooperation in these areas. Membership in HCCZ signifies a commitment to supporting and developing programs like the WHO Healthy City Project and Local Agenda 21. #### 1.10.1 LA21 Criteria in the Czech Republic An official set of LA21 Criteria has been developed in the Czech Republic to measure and evaluate the quality of LA21 implementation. These criteria, approved by the Governmental Council for Sustainable Development, provide a transparent guideline for the basic elements of procedure, rather than a rigid manual. The criteria are classified into four main categories (A-D), reflecting achieved levels of LA21 implementation, preceded by a "starting" group for applicants. > **Example:** The LA21 criteria help municipalities demonstrate their commitment to sustainable development, which can be beneficial for securing EU grants and subsidies. Modified sets of LA21 Criteria exist for different types of municipalities and regions, considering their specific contexts. The categories and their general requirements are: * **Category A: Long-term Process** (Highest level): Requires strategic, long-term development with active public involvement based on sustainable development principles, leading to improved citizen quality of life. * **Category B: Management System** (Advanced level): Requires the implementation and use of a municipality management system aligned with LA21 principles. * **Category C: Stabilisation** (Lower advanced level): Requires active public participation and political patronage of the LA21 process. * **Category D: Start** ("Beginners'" level): Requires organizational setup for the LA21 process and initiation of information activities. * **Applicants Category:** Open to all registered parties interested in LA21, including municipalities and non-profit organizations. ### 1.11 The 2030 Agenda for Sustainable Development The 2030 Agenda for Sustainable Development, adopted by all UN Member States in 2015, represents a global blueprint for peace and prosperity for people and the planet, now and into the future. It comprises 17 Sustainable Development Goals (SDGs) that are an urgent call for action by all countries—developed and developing—in a global partnership. The Agenda is organized around five critical areas: * **People:** Ending poverty and hunger, ensuring dignity, equality, and a healthy environment. * **Planet:** Protecting the planet from degradation through sustainable consumption and production, resource management, and urgent climate action. * **Prosperity:** Ensuring that all humans can enjoy prosperous and fulfilling lives in harmony with nature. * **Peace:** Fostering peaceful, just, and inclusive societies free from fear and violence, recognizing that peace and sustainable development are interdependent. * **Partnership:** Mobilizing the means required through a revitalized Global Partnership for Sustainable Development, focusing on the needs of the most vulnerable and involving all stakeholders. The interconnected and integrated nature of the SDGs is crucial for realizing the Agenda's ambitious goals and transforming the world for the better. --- # Agenda 21 and local implementation Agenda 21 and local implementation provide a framework for achieving sustainable development through coordinated action at global, national, and local levels. ## 2. Agenda 21 and local implementation Agenda 21 is a comprehensive action plan for sustainable development, introduced at the 1992 Rio de Janeiro Earth Summit, aiming to improve the quality of life on Earth. ### 2.1 Principles of sustainable development Sustainable development is defined as development that meets the needs of the present without compromising the ability of future generations to meet their own needs. This concept emerged from a growing awareness of the Earth's limited resources and the unsustainable nature of infinite growth. #### 2.1.1 Historical context and key reports * The notion of limited resources was highlighted by the Massachusetts Institute of Technology's "Study of Critical Environmental Problems" (SCEP) in 1972. * The book "Limits to Growth" by the Club of Rome, also published in 1972, further emphasized the finite nature of Earth's resources. * The 1987 report "Our common future" by the World Commission on Environment and Development, led by Gro Harlem Brundtland, formally defined sustainable development and advocated for its widespread adoption. #### 2.1.2 Pillars of sustainable development Sustainable development is built upon three interconnected pillars: * **Environmental sustainability:** This refers to a state where human demands on the environment can be met without diminishing its capacity to support present and future populations in living well. * **Economic sustainability:** This involves the optimal use of existing resources through various strategies to achieve a balanced and beneficial outcome in the long term. * **Sociopolitical sustainability:** This is the ability of a community to develop processes and structures that not only meet the needs of its current members but also support future generations in maintaining a healthy community. #### 2.1.3 The Rio Earth Summit (1992) The 1992 United Nations Conference on Environment and Development in Rio de Janeiro was a landmark event that brought together over 170 countries. It resulted in several key documents, including: * Agenda 21 * The Rio Declaration on Environment and Development * The Statement of Forest Principles * The UN Framework Convention on Climate Change * The UN Convention on Biological Diversity ### 2.2 Agenda 21: an action plan for the 21st century Agenda 21 is a package of suggestions aimed at improving the quality of life through sustainable development. It comprises 38 main points or chapters, addressing issues that, if realized, could lead to improvements in the quality of life at community, regional, and global levels. #### 2.2.1 Core principles of Agenda 21 The successful implementation of Agenda 21 relies on broad societal agreement and cooperation between various stakeholders. Its main principles include: * **Cooperation on all levels:** Encouraging collaboration across different scales of governance and society. * **Inter-sector cooperation:** Fostering collaboration between authorities, businesses, citizens, and non-governmental organizations (NGOs). * **Elimination of social problems:** Addressing and resolving social issues and conflicts among citizens. * **Public and open dealing:** Ensuring transparency and open dialogue in addressing all situations. * **Wide public involvement:** Actively engaging the public in decision-making processes. * **Participation in local decisions:** Empowering citizens to participate in decisions affecting their communities. ### 2.3 Local Agenda 21 (LA21) Local Agenda 21 is a crucial tool and process for implementing the principles of sustainable development at the local and regional levels. It focuses on improving public administration, strategic planning, and public involvement. #### 2.3.1 Aims of Local Agenda 21 The primary aims of LA21 are: * Enhancing the quality of life in all its aspects. * Increasing the responsibility of citizens for their own lives and for the lives of others in space and time. #### 2.3.2 Nature of Local Agenda 21 LA21 is a program for the development of settlements and regions that integrates the principles of sustainable development into practice. It functions as a strategic plan that interconnects economic, social, and environmental aspects, developed in cooperation with the wider public. Key features include: * Taking local problems into consideration. * Leading to a good and sustainable quality of life and a high-quality environment within the locality. #### 2.3.3 Assets and benefits of Local Agenda 21 Implementing LA21 yields numerous benefits: * **Improved satisfaction and quality of life:** Better satisfaction of inhabitants and an overall enhancement of quality of life. * **Efficient local development:** Higher efficiency in local development and the finding of real problems and their optimal solutions. * **Conflict prevention:** Prevention of possible conflicts and a decrease in contradictions within the locality. * **Common vision:** Development of a common vision for local or regional development. * **Active involvement:** Active involvement of inhabitants in the development process. * **Inter-group cooperation:** Cooperation between different social and professional groups. * **Enhanced trust and understanding:** Increased understanding for the work and decisions of authorities and representatives, and enhanced trust in their decisions. * **Feedback in city management:** Providing valuable feedback for city management. * **Strengthened democracy:** Strengthening democratic processes and a sense of belonging to the city. * **Leveraging local potential:** Better utilization of local knowledge and potential. * **Financial opportunities:** Extension of possible financial sources for city development. * **Adaptability:** Increased reflexivity of the city to upcoming challenges. #### 2.3.4 Techniques and actors in Local Agenda 21 LA21 employs various techniques, including community campaigns, community strategic planning, expert strategic planning, health conceptions, and improvement interventions. The process involves several key actors: * **Initiation group:** The driving force behind the LA21 process. * **Key actors:** Individuals or groups with significant influence. * **Cooperating subjects:** Entities that actively participate in the process. * **Wider community:** The general public. These local efforts are situated within a broader context of public and national sustainable development strategies, ultimately contributing to global frameworks like the 2030 Agenda for Sustainable Development. ### 2.4 National and international frameworks for sustainable development #### 2.4.1 National Sustainable Development Strategies (NSDS) Chapter 8 of Agenda 21 calls for countries to adopt National Sustainable Development Strategies (NSDS). These strategies aim to harmonize various sectoral economic, social, and environmental policies and plans operating within a country. By 2009, 106 UN Member States were implementing NSDSs. #### 2.4.2 EU Sustainable Development Strategy (SDS) The European Union's Sustainable Development Strategy, first adopted in 2001 and revisited in 2006, aims for continuous long-term improvement in quality of life through sustainable communities. It focuses on efficient resource management, harnessing ecological and social innovation, and ensuring prosperity, environmental protection, and social cohesion. The strategy identified seven key priority challenges, including climate change, sustainable transport, and sustainable consumption. It also emphasizes integrated policymaking, the external dimension of sustainable development, and the involvement of various levels of government, businesses, NGOs, and citizens. Education, research, and public finance are recognized as critical instruments, with a governance cycle for monitoring and follow-up. #### 2.4.3 Healthy Cities project The WHO Healthy Cities project is a global movement engaging local governments in health development. It promotes political commitment, institutional change, capacity-building, and partnerships. The project's primary goal is to place health high on the social, economic, and political agenda of city governments. ##### 2.4.3.1 Principles of the Healthy Cities movement The movement emphasizes: * Addressing inequality in health and urban poverty. * Considering the needs of vulnerable groups. * Promoting participatory governance. * Recognizing the social, economic, and environmental determinants of health. * Integrating health considerations into economic and urban development efforts. A "healthy city" is defined by its process of striving to improve health and create environments that enable people to live to their full potential, rather than a specific health status. ##### 2.4.3.2 Healthy Cities in the Czech Republic The Healthy Cities of the Czech Republic (HCCZ) is an interest association connecting municipalities and professional organizations to systematically support health and quality of life, and to actively apply sustainable development. Its mission is based on the WHO "Health 21" document and the UN's Agenda 21. The HCCZ has 136 members, including cities, towns, villages, and regional entities. ### 2.5 LA21 Criteria in the Czech Republic An official set of LA21 Criteria was compiled in the Czech Republic in 2006 to measure and evaluate the quality of LA21 implementation. These criteria serve as a transparent guideline for basic elements of procedure, rather than a prescriptive manual. The twenty-one criteria are classified into four main categories (A, B, C, D) indicating the achieved level of LA21, preceded by a "starting" group for new applicants. #### 2.5.1 Categories of LA21 Criteria * **Applicants:** This category includes all registered parties interested in LA21, including non-profit organizations actively engaged in its realization. * **Category D ("Start"):** Represents the beginner's level, requiring organizational assurance of the LA21 process and the initiation of selected information activities (e.g., articles, website). * **Category C ("Stabilisation"):** A lower advanced level requiring active public participation and political patronage of the LA21 process. * **Category B ("Management System"):** An advanced LA21 level demanding the implementation and use of a municipality management system aligned with LA21 principles. * **Category A ("Long-Term Process"):** The highest LA21 level, necessitating strategic and long-term development with active public involvement based on sustainable development principles, ultimately leading to improved citizens' quality of life. Modified sets of LA21 Criteria exist for different types of municipalities and regions, including statutory cities, small municipalities, sub-regions, and regions. Monitoring LA21 processes using these criteria can support applications for EU grants and subsidies. ### 2.6 The 2030 Agenda for Sustainable Development The 2030 Agenda for Sustainable Development, with its 17 Sustainable Development Goals (SDGs), provides a global framework for action over the next fifteen years. It addresses critical areas for humanity and the planet, focusing on: * **People:** Ending poverty and hunger, ensuring dignity, equality, and a healthy environment for all. * **Planet:** Protecting the planet from degradation, promoting sustainable consumption and production, sustainable resource management, and urgent action on climate change. * **Prosperity:** Ensuring all individuals can enjoy prosperous and fulfilling lives, with economic, social, and technological progress in harmony with nature. * **Peace:** Fostering peaceful, just, and inclusive societies free from fear and violence, recognizing that sustainable development and peace are interdependent. * **Partnership:** Mobilizing the means required through a revitalized Global Partnership for Sustainable Development, emphasizing global solidarity, and the participation of all countries, stakeholders, and people. The interlinkages and integrated nature of the SDGs are crucial for realizing the Agenda's purpose and transforming the world for the better. --- # National and regional sustainable development strategies This section outlines national and international strategies for sustainable development, including the EU's approach and the specific implementation of the 'Healthy Cities' initiative and Local Agenda 21 in the Czech Republic. ### 3.1 The concept of sustainable development Sustainable development is a multifaceted concept that emerged from the recognition of limited global resources and the need for a new approach to civilization's interaction with the environment. The core definition, popularized by the Brundtland Commission in 1987, states that sustainable development is "development that meets the needs of the present without compromising the ability of future generations to meet their own needs." This concept is underpinned by the idea that humanity has "borrowed" the land from future generations. Sustainable development encompasses a comprehensive set of strategies that utilize economic instruments and technologies to satisfy human social needs (both material and spiritual) while respecting environmental limits. It is often visualized as having three main pillars: * **Environmental sustainability:** This refers to a state where the demands placed on the environment can be met without diminishing its capacity to support all people in living well, both now and in the future. * **Economic sustainability:** This involves employing existing resources optimally through various strategies to achieve a responsible and beneficial balance in the longer term. * **Sociopolitical sustainability:** This is the capacity of a community to develop processes and structures that meet the needs of current members and enable future generations to maintain a healthy community. > **Tip:** For the exam, understand the core definition of sustainable development and its three interconnected pillars. While precise wording isn't essential, grasp the underlying principle of intergenerational equity and balancing present needs with future well-being. ### 3.2 International frameworks and strategies The concept of sustainable development gained international traction through several key events and documents: * **The Club of Rome's "Limits to Growth" (1972):** This influential report highlighted the finiteness of Earth's resources, challenging the notion of infinite growth. * **The World Commission on Environment and Development (1983) and "Our Common Future" (1987):** Chaired by Gro Harlem Brundtland, this commission formally defined sustainable development. * **The United Nations Conference on Environment and Development (Earth Summit) in Rio de Janeiro (1992):** This landmark event brought together over 170 countries and thousands of delegates. It produced several key documents: * **Agenda 21:** An action plan for the 21st century, outlining how sustainable development could be achieved. It introduced the three pillars of sustainable development and offered a package of suggestions for improving quality of life. * **Rio Declaration on Environment and Development:** A set of principles on environment and development. * **Statement of Forest Principles:** Principles for a global consensus on the management, conservation and sustainable development of all types of forests. * **UN Framework Convention on Climate Change (UNFCCC):** An international treaty to combat climate change. * **UN Convention on Biological Diversity (CBD):** An international legally-binding instrument with three main goals: conservation of biological diversity, sustainable use of its components, and fair and equitable sharing of benefits arising from the use of genetic resources. #### 3.2.1 Agenda 21 and Local Agenda 21 Agenda 21 is a comprehensive program of actions aimed at improving the quality of life on local, regional, and global scales. Its implementation relies on broad social agreement and cooperation among stakeholders. Key principles include: * Cooperation at all levels. * Inter-sectoral collaboration (authorities, companies, citizens, NGOs). * Elimination of social problems and conflicts. * Open and public engagement with all situations. * Wide public involvement in local decision-making. **Local Agenda 21 (LA21)** emerged as a crucial tool for implementing Agenda 21 principles at the local and regional levels. It represents a process of improving public administration, strategic planning, and public involvement. The aims of LA21 are: * Enhancing quality of life in all its aspects. * Increasing citizens' responsibility for their lives and the lives of others. LA21 is both a tool and a process, incorporating sustainable development, public involvement, and a systematic approach to public administration and strategy. It involves developing strategic plans that interconnect economic and social aspects with environmental protection, in cooperation with the wider public, and taking local problems into consideration. > **Tip:** Recognize that LA21 is about translating global sustainable development goals into concrete local actions through inclusive processes. Benefits of LA21 include: * Greater inhabitant satisfaction. * Higher efficiency in local development. * Prevention of conflicts and reduction of contradictions. * Improvement of environmental quality. * Identification of real problems and their optimal solutions. * Development of a common vision for local/regional development. * Active involvement of inhabitants. * Enhanced cooperation and understanding between different groups and authorities. * Strengthening of trust in decisions. * Democracy strengthening. * Better use of local knowledge and potential. * Extension of financial sources. * Increased reflexivity of cities to challenges. The LA21 technique involves community campaigns, strategic planning (expert and community-based), health conceptions, interventions, citizen involvement, initiation groups, key actors, cooperating subjects, and the wider community. #### 3.2.2 National Sustainable Development Strategies (NSDS) Chapter 8 of Agenda 21 explicitly calls on countries to adopt National Sustainable Development Strategies (NSDS). These strategies aim to harmonize various sectoral economic, social, and environmental policies and plans. By 2009, 106 UN Member States were reportedly implementing an NSDS. The importance of NSDS was reaffirmed by the UN General Assembly in 1997, setting a target for their formulation by 2002. #### 3.2.3 EU Sustainable Development Strategy (SDS) The European Union's Sustainable Development Strategy (SDS), first adopted in 2001 and revisited in 2006, aims to achieve continuous long-term improvement in quality of life by fostering sustainable communities. These communities are envisioned to manage resources efficiently, harness ecological and social innovation, and ensure prosperity, environmental protection, and social cohesion. The EU SDS identified seven key priority challenges for the period until 2010, many with an environmental focus: * Climate change and clean energy. * Sustainable transport. * Sustainable consumption and production. * Conservation and management of natural resources. * Public Health. * Social inclusion, demography, and migration. * Global poverty and sustainable development challenges. The strategy promotes an integrated policy-making approach, emphasizing better regulation and guiding principles for sustainable development. It also incorporates the external dimension of sustainable development into EU internal policies and external actions. The EU SDS aims to be a strategy for the entire Union, calling for improved coordination with other government levels and greater involvement from businesses, NGOs, and citizens. This includes a process for voluntary peer reviews of national strategies to share best practices. Education, research, and public finance are identified as crucial instruments for transitioning to more sustainable production and consumption patterns. A strong governance cycle is in place for monitoring and follow-up, with the European Commission producing biennial progress reports for discussion and guidance at the European Council. ### 3.3 The 'Healthy Cities' initiative and its implementation The 'Healthy Cities' project, initiated by the World Health Organization (WHO), is a global movement engaging local governments in health development. It emphasizes political commitment, institutional change, capacity-building, partnership-based planning, and innovative projects. The WHO European Healthy Cities Network comprises nearly 100 cities, with over 1400 cities and towns in national networks across the WHO European Region. The primary goal of the WHO European Healthy Cities Network is to elevate health as a priority on the social, economic, and political agendas of city governments. It recognizes that health is a concern for all sectors and that local governments are uniquely positioned to lead in protecting and promoting citizens' health and well-being. The Healthy Cities movement advocates for comprehensive and systematic policy and planning for health, with a strong emphasis on: * Addressing health inequalities and urban poverty. * Meeting the needs of vulnerable groups. * Promoting participatory governance. * Recognizing the social, economic, and environmental determinants of health. A "healthy city" is defined by its process, not its outcome. It is a city that is conscious of health and actively striving to improve it. The essential requirements are a commitment to health and a structured process to achieve it. A healthy city continually creates and improves its physical and social environments, expanding community resources that enable mutual support and individual development to their maximum potential. The approach seeks to place health high on the political and social agenda of cities, fostering a strong movement for public health at the local level. It strongly emphasizes equity, participatory governance, solidarity, intersectoral collaboration, and action on health determinants. Successful implementation requires innovative actions addressing all aspects of health and living conditions, alongside extensive networking. Key components include explicit political commitment, leadership, institutional change, and intersectoral partnerships. The concept is supported by the WHO European Health for All strategy and the Health21 targets. #### 3.3.1 Healthy Cities of the Czech Republic The Healthy Cities of the Czech Republic (HCCZ) is an interest association of legal entities founded to systematically support health and quality of life and actively apply sustainable development at local, regional, and international levels. Membership is open to any municipality, association of municipalities, or other legal entity that commits to the association's statutes and mission. The HCCZ mission is to connect municipalities and professional organizations in the Czech Republic to cooperate in the systematic support of health and quality of life, and the active application of sustainable development. Membership signifies a commitment to support, promote, realize, and develop long-term programs of the "WHO Healthy City Project" and "Local Agenda 21," based on the WHO's "Health 21" and the UN's "Agenda 21." The HCCZ network includes 136 members, encompassing 6 regions, 12 micro-regions, 5 local action groups, and 113 cities, towns, and villages, representing 58% of the country's population. #### 3.3.2 LA21 Criteria in the Czech Republic An official set of LA21 Criteria was compiled and approved in 2006 by the Governmental Council for Sustainable Development to measure and evaluate the quality of LA21 implementation. These criteria summarize the fundamental aspects that municipalities should demonstrate when proceeding within the framework of LA21. The objective is not to provide a rigid manual but a transparent guideline. The set of twenty-one criteria is classified into four main categories based on the achieved level of LA21 implementation: 'A' (highest) to 'D' (lowest), preceded by a "starting" group for applicants. > **Tip:** The LA21 Criteria in the Czech Republic serve as a practical framework for municipalities to assess their progress in sustainable development and can be valuable for securing EU grants and subsidies. Monitoring LA21 processes using these criteria can support applications for EU grants and subsidies from national or regional programs. Modified sets of criteria have been developed since 2010 to respect the specifics of different types of municipalities and regions. Currently, five types of criteria sets are available: for cities (basic set), for statutory cities, for small municipalities (under 2,000 inhabitants), for sub-regions, and for regions. Each LA21 criterion has defined indicators that include activities or tasks. A limit or specific value for each indicator must be fulfilled and substantiated with precise documentation for a municipality to advance between categories. The categories are structured as follows: * **APPLICANTS:** Includes all registered parties interested in LA21, including non-profit organizations actively engaged in its realization. * **Category D: "START"**: The beginner level, requiring organizational assurance of the LA21 process and the initiation of selected information activities (e.g., articles, website). * **Category C: "STABILISATION"**: A lower advanced level, requiring active public participation and political patronage of the LA21 process. * **Category B: "MANAGEMENT SYSTEM"**: An advanced LA21 level, requiring the implementation and use of a municipality management system aligned with LA21 principles. * **Category A: "LONG-TERM PROCESS"**: The highest LA21 level, demanding strategic and long-term development with active public involvement based on sustainable development principles, leading to improved citizen quality of life. ### 3.4 The 2030 Agenda for Sustainable Development The 2030 Agenda for Sustainable Development, with its 17 Sustainable Development Goals (SDGs), provides a global framework for action over the next fifteen years in areas critical for humanity and the planet. It is structured around five key pillars: * **People:** Ending poverty and hunger, ensuring dignity, equality, and a healthy environment for all. * **Planet:** Protecting the planet from degradation through sustainable consumption and production, responsible resource management, and urgent climate action. * **Prosperity:** Ensuring all people can enjoy prosperous and fulfilling lives, with economic, social, and technological progress in harmony with nature. * **Peace:** Fostering peaceful, just, and inclusive societies free from fear and violence, recognizing that sustainable development and peace are interdependent. * **Partnership:** Mobilizing the means required to implement the Agenda through a revitalized Global Partnership for Sustainable Development, emphasizing solidarity and participation from all countries, stakeholders, and people, with a focus on the needs of the poorest and most vulnerable. The interlinkages and integrated nature of the SDGs are crucial for realizing the Agenda's purpose, aiming for profound improvements in people's lives and a transformed world. --- # The 2030 Agenda for Sustainable Development The 2030 Agenda for Sustainable Development is a comprehensive plan of action aimed at transforming the world for the better across five critical interconnected areas. ### 4.1 The five critical areas of the 2030 agenda The 2030 Agenda is structured around five interconnected pillars that are essential for achieving sustainable development for all. These pillars represent areas of critical importance for humanity and the planet, and the associated goals and targets are designed to stimulate action over the next fifteen years. #### 4.1.1 People This area focuses on ending poverty and hunger in all their forms and dimensions. It emphasizes ensuring that all human beings can live with dignity and equality, and in a healthy environment, allowing them to fulfill their full potential. #### 4.1.2 Planet This pillar is dedicated to protecting the planet from degradation. It calls for urgent action on climate change, sustainable consumption and production patterns, and the responsible management of natural resources, ensuring that the Earth can support the needs of both present and future generations. #### 4.1.3 Prosperity This area aims to ensure that all people can enjoy prosperous and fulfilling lives. It advocates for economic, social, and technological progress that occurs in harmony with nature, promoting well-being without compromising environmental integrity. #### 4.1.4 Peace This pillar is committed to fostering peaceful, just, and inclusive societies that are free from fear and violence. It underscores the fundamental principle that sustainable development cannot be achieved without peace, and conversely, lasting peace is impossible without sustainable development. #### 4.1.5 Partnership This area emphasizes the mobilization of necessary resources to implement the Agenda through a revitalized Global Partnership for Sustainable Development. This partnership is built on a spirit of strengthened global solidarity, with a particular focus on the needs of the poorest and most vulnerable populations, and requires the active participation of all countries, stakeholders, and people. ### 4.2 The interconnectedness of the Sustainable Development Goals A crucial aspect of the 2030 Agenda is the recognition of the interlinkages and integrated nature of its Sustainable Development Goals (SDGs). Realizing the ambitions across the entire Agenda is expected to profoundly improve the lives of all people and transform the world into a better place. This integrated approach ensures that actions taken in one area positively influence and reinforce progress in others, creating a holistic pathway towards a sustainable future. --- ## Common mistakes to avoid - Review all topics thoroughly before exams - Pay attention to formulas and key definitions - Practice with examples provided in each section - Don't memorize without understanding the underlying concepts

| Term | Definition | |------|------------| | Sustainable Development | Development that meets the needs of the present without compromising the ability of future generations to meet their own needs, encompassing social, economic, and environmental dimensions. | | Limits of Growth | A concept and the title of a influential 1972 book by the Club of Rome, which explored the potential consequences of unchecked economic and population growth on a finite planet. | | Our Common Future | A pivotal 1987 report by the World Commission on Environment and Development, led by Gro Harlem Brundtland, which popularized the definition of sustainable development and highlighted the interconnectedness of environment and development. | | Earth Summit | Refers to the United Nations Conference on Environment and Development held in Rio de Janeiro in 1992, which brought together numerous countries and delegates to address global environmental and development issues. | | Agenda 21 | A comprehensive action plan of the United Nations related to sustainable development, adopted at the Earth Summit in Rio de Janeiro in 1992, outlining strategies for the 21st century. | | Rio Declaration on Environment and Development | A declaration adopted at the 1992 Earth Summit, outlining principles for sustainable development and the rights and responsibilities of states and individuals regarding the environment. | | UN Framework Convention on Climate Change | An international treaty adopted in 1992 to combat climate change by stabilizing greenhouse gas concentrations in the atmosphere at a level that would prevent dangerous anthropogenic interference with the climate system. | | UN Convention on Biological Diversity | An international legally binding treaty with three main goals: the conservation of biological diversity, the sustainable use of its components, and the fair and equitable sharing of benefits arising from the utilization of genetic resources. | | Environmental sustainability | A state where the demands placed on the environment can be met without reducing its capacity to allow all people to live well, both now and in the future, ensuring the preservation of natural resources and ecosystems. | | Economic sustainability | The efficient and optimal use of existing resources to achieve a responsible and beneficial balance over the longer term, ensuring economic growth and stability without depleting natural capital. | | Sociopolitical sustainability | The ability of a community to develop processes and structures that meet the needs of current members and support the ability of future generations to maintain a healthy and functional community. | | Local Agenda 21 (LA21) | A process and tool for implementing the principles of sustainable development at the local and regional level, involving public administration, strategic planning, and public involvement to improve quality of life and community well-being. | | National Sustainable Development Strategy (NSDS) | A plan adopted by countries to harmonize various sectoral economic, social, and environmental policies and plans, building upon and integrating existing frameworks to achieve sustainable development goals. | | EU Sustainable Development Strategy (SDS) | A strategy developed by the European Union to achieve a continuous long-term improvement in quality of life through the creation of sustainable communities, efficient resource management, and the tapping of innovation potential. | | Healthy Cities project | A global movement initiated by the World Health Organization (WHO) that engages local governments in health development through political commitment, institutional change, capacity-building, and partnership-based planning. | | 2030 Agenda for Sustainable Development | A United Nations resolution adopted in 2015, which is a plan of action for people, planet, and prosperity, setting out 17 Sustainable Development Goals (SDGs) to be achieved by 2030. |

# Understanding urban mobility and its evolution This topic delves into the foundational concepts of urban mobility, distinguishing between transportation and mobility, and examining the influence of new technologies and global shifts on travel patterns and decision-making processes. ## 1. Understanding urban mobility and its evolution Urban mobility is a complex area, and it is crucial to understand its nuances to effectively plan for the future. The rapid evolution of technology and global trends significantly impacts how people and goods move within urban environments. ### 1.1 Defining transport and mobility A key distinction in urban mobility is between **transport** and **mobility**. * **Transport** refers to the movement of vehicles. It focuses on the efficiency, design, and functionality of the modes of transport themselves. * **Mobility**, on the other hand, encompasses the movement of people and goods. This perspective is broader, focusing on the traveler and their journey, irrespective of the specific mode of transport used. The goal is to facilitate the movement of individuals and their needs. > **Tip:** Understanding this distinction is vital. Focusing solely on transport infrastructure might not address the actual mobility needs of citizens, which involve seamless movement and accessibility across various modes. ### 1.2 The evolving landscape of urban travel New technologies and evolving global trends are fundamentally changing how individuals make travel decisions and their overall travel habits. * **Ubiquitous communication networks:** Travelers are increasingly informed through constant access to data, enabling more informed decision-making. * **Shift from intuition to knowledge-based decisions:** Travel choices are moving from gut feelings to decisions based on a comprehensive understanding of surrounding conditions, available options, and real-time information. * **Impact of new technologies:** Robotics and artificial intelligence are poised to influence not only the labor market but also the way people and goods move. Questions arise about remote work, leisure time, and how these advancements will reshape travel patterns. * **Global migration:** Evolving global migration patterns also present challenges and opportunities for urban mobility planning. ### 1.3 Sustainable Urban Mobility Plans (SUMPs) Sustainable Urban Mobility Plans (SUMPs) are emerging as the primary strategic tools for planning sustainable mobility in urban areas, particularly in Europe. #### 1.3.1 Purpose and scope of SUMPs A SUMP is a strategic document designed to meet the mobility needs of people and businesses within and around cities. Its core objectives include: * Improving the quality of life. * Ensuring the availability of transport. * Minimizing negative impacts on health, society (congestion, space constraints), and the environment (noise, pollution). > **Tip:** SUMPs are increasingly being mandated for cities above a certain population threshold, highlighting their importance in modern urban planning. #### 1.3.2 Key principles of SUMPs SUMPs are guided by several overarching principles: * **Sustainability:** Commitment to sustainability integrated throughout the entire planning document. * **Integration:** * Integration of all transport modes, including freight, with a particular emphasis on public transport, cycling, and pedestrian movement. * Integration of territorial (spatial) and transport planning. * Intersectoral integration, ensuring alignment with other sectoral activities such as energy, environmental protection, spatial planning, economic activities, and urban development. * **Coherence:** Ensuring proposed measures reinforce each other to achieve higher objectives, including non-transport related goals. * **Stakeholder involvement:** Continuous engagement with all stakeholders, especially the public. * **Monitoring and evaluation:** Continuous monitoring and assessment of implemented measures and their impacts. * **Sustainable financing:** Ensuring long-term financial viability for the plan's implementation and maintenance. #### 1.3.3 Added value of SUMPs Compared to previous transport planning documents, SUMPs offer significant advantages: * **Orientation towards higher objectives:** Planning shifts from merely meeting transport needs to contributing to the overall quality of life in the city. This involves a new hierarchy of planning, moving from vision to concrete actions. * **Long-term monitoring and evaluation:** Formalizes the long-term monitoring and quantitative assessment of the impacts of investments and transport measures. * **Emphasis on process and participation:** Stresses the importance of involving all key actors and citizens in the SUMP process to foster acceptance and ownership. * **Focus on implementation and behavior change:** Recognizes that the crucial phase is not just writing the document but its implementation and monitoring of achieved objectives. This includes encouraging a shift in transport behavior towards sustainable modes. * **"Soft tools" for change:** Acknowledges the significance of communication and public engagement strategies to ensure positive citizen acceptance of necessary changes. * **Scenario-based analysis and integrated measures:** Proposals are grounded in analyses and models of potential mobility scenarios and measure impacts. Proposed measures are grouped into coherent sets to amplify positive effects and achieve planned objectives through synergical effects. #### 1.3.4 SUMP implementation goals The primary goals of SUMP implementation include: * Improving the overall quality of life. * Reducing the reliance on individual motor transport and motorized transport in general by promoting sustainable alternatives. * Decreasing the volume of additional daily journeys made by individual motor transport. * Decoupling economic growth from transport volume, particularly concerning infrastructure requirements and performance. * Reducing the environmental impacts of transport by enhancing journey efficiency and promoting environmentally friendly systems like public transport, walking, cycling, clean vehicles, and alternative energies. * Minimizing the negative health impacts associated with transport. * Ensuring transport accessibility for all citizens, including individuals with reduced mobility. * Improving the integration of transport planning with related sectors, such as spatial planning, environmental and energy policies, health, education, and social issues. #### 1.3.5 Managing SUMP creation and implementation Effective management of SUMP creation and implementation involves several key roles and structures: * **SUMP Preparation Coordinator:** Oversees the entire SUMP preparation process, typically a responsible official or department. * **Steering Group:** Leads the SUMP process, composed of elected representatives, the SUMP processor, coordinator, relevant city/region departments, and key stakeholders like transport operators. * **Working Groups:** Address specific transport modes and thematic areas (e.g., pedestrian, cycling, public transport, freight, environment) and cross-cutting transport issues (infrastructure, intermodality, mobility management, safety). Membership includes the SUMP coordinator, relevant department representatives, city district representatives, users, and interest groups. * **Implementation Team/Processor:** Responsible for data collection, analysis, creating decision-making documents, and developing transport models. Includes a processor, communication specialist, and SUMP coordinator. * **Public/City Inhabitants:** Contribute suggestions during preparation and can be involved in Working Groups. This includes interest groups, associations, district representatives, and the general public. * **Independent professional and methodological supervision (optional):** Monitors the quality of the SUMP preparation process and data. This can be provided by research institutions, academic bodies, or consulting firms. * **City Board/Council:** Approves partial SUMP outputs and makes decisions on major issues. * **Regional and neighboring municipalities:** Involved through Steering Groups or Working Groups based on their needs. > **Example:** A city might establish a "Cycling Working Group" to gather input on improving bike lane infrastructure, safety concerns for cyclists, and integration with public transport hubs. This group would include representatives from cycling advocacy groups, city planning departments, and potentially experienced cyclists. ### 1.4 The future of urban mobility The future of urban mobility is being shaped by technological advancements and a growing emphasis on sustainability and quality of life. Concepts like smart cities, intelligent transport systems, and the integration of various mobility services are at the forefront of this evolution. This includes exploring how autonomous vehicles, shared mobility platforms, and advanced data analytics will further transform urban travel. --- # Sustainable Urban Mobility Plans (SUMP) framework and principles The Sustainable Urban Mobility Plan (SUMP) is a strategic planning instrument designed to facilitate sustainable mobility in urban areas by addressing the needs of people and businesses to enhance quality of life. ### 2.1 The SUMP as a strategic planning tool #### 2.1.1 Definition and mission A SUMP is a strategic document that aims to meet the mobility needs of people and businesses within and around cities. Its core mission is to improve the quality of life by ensuring transport availability while minimizing negative impacts on health, society (congestion and space), and the environment (noise and pollution). It seeks to create conditions that encourage the use of multiple transportation modes and leverage information technology to enhance urban living standards. #### 2.1.2 SUMP's role and scope Since 2020, SUMPs are intended to be the primary strategic tool for sustainable mobility planning in urban areas, as envisioned by the European Commission. In the Czech Republic, documents of this nature are expected to be processed by cities with populations exceeding 40,000 inhabitants. A SUMP addresses not only transport issues but also influences how urban mobility is satisfied and is integrated within broader Smart City initiatives. #### 2.1.3 Added value compared to previous planning documents SUMPs offer significant advancements over previous transport planning approaches: * **Orientation towards higher objectives:** The focus shifts from merely meeting transport demand to actively contributing to the overall quality of life in the city. This introduces a new planning hierarchy, progressing from a vision to actionable strategies. * **Long-term monitoring and evaluation:** SUMPs emphasize continuous, quantitative evaluation of the impacts of investments and transport measures as a standard practice. * **Process-oriented approach:** Significant importance is placed on the process itself, ensuring the needs of all key stakeholders are considered and that citizens are actively involved to foster broader acceptance. * **Implementation and monitoring focus:** The SUMP process extends beyond the creation of the document to its effective implementation and the monitoring of objective achievement. This often involves influencing behavioral changes towards sustainable transport modes among the population and organizations. * **Integration of "soft tools":** Alongside infrastructure development, "soft tools" like effective communication strategies are crucial for explaining necessary changes and gaining public support. * **Evidence-based and integrated measures:** All proposed measures within a SUMP are grounded in analyses and models that explore potential mobility development scenarios and the impact of planned interventions. Proposed measures are then grouped into coherent sets that reinforce each other's positive effects to achieve planned objectives, leveraging synergical effects. ### 2.2 SUMP implementation goals The primary goals for implementing a SUMP include: * **Improving the quality of life:** This is the overarching objective. * **Reducing individual and overall motor transport:** Encouraging a shift towards sustainable transport modes is a key aim. * **Reducing additional daily journeys by individual motor transport:** Aiming to decrease reliance on private vehicles for routine travel. * **Decoupling economic growth from transport volume:** Reducing the relationship between economic development and increased demand for transport infrastructure and performance. * **Reducing environmental impacts:** Enhancing the efficiency of all journeys and promoting an environmentally friendly transport system through the promotion of sustainable modes like public transport, walking, and cycling, as well as clean vehicles and alternative energy sources. * **Reducing negative health impacts of transport.** * **Ensuring transport accessibility for all citizens:** Including individuals with reduced mobility. * **Improving integration:** Fostering better integration between transport planning and related sectors such as spatial planning, environmental and energy issues, health, education, and social matters. ### 2.3 SUMP implementation principles The core principles guiding the implementation of a SUMP are: * **Commitment to sustainability:** Ensuring sustainability is embedded throughout the entire document and its implementation. * **Integration of all transport modes:** This includes freight transport, with a particular emphasis on public transport, cycling, and pedestrian transport. It also encompasses territorial integration (linking transport with land use planning) and intersectoral integration (alignment with other sectoral activities like energy, environmental protection, spatial planning, economic activities, and urban development). * **Coherence of measures:** Ensuring proposed measures are cross-cutting and reinforce each other to achieve higher, non-transport-related objectives. * **Continuous stakeholder involvement:** Prioritizing the ongoing engagement of all stakeholders, especially the public. * **Continuous monitoring and evaluation:** Implementing ongoing processes to track progress and assess impacts. * **Ensuring sustainable financing:** Securing adequate and consistent financial resources for both the development and maintenance of the transport system and the implementation of the plan. > **Tip:** Sustainable financing is not just about the initial capital for infrastructure but also about allocating resources for ongoing maintenance and operational costs to ensure the long-term success of the SUMP. ### 2.4 Managing SUMP creation and implementation Effective management of the SUMP process involves several key roles and bodies: #### 2.4.1 SUMP Preparation Coordinator * **Role:** Coordinates the entire SUMP preparation process. * **Composition:** This can be a designated responsible official for SUMP preparation, a specific department, or a leading politician. #### 2.4.2 Steering Group * **Role:** Leads the SUMP process and makes key decisions. * **Composition:** Typically includes elected city representatives responsible for SUMP, the SUMP processor, the SUMP coordinator, relevant city office departments, and representatives of main stakeholders like transport operators. #### 2.4.3 Working Groups * **Role:** Develop requirements for different transport modes and thematic areas, and address cross-cutting transport issues. * **Composition:** The composition varies based on local conditions but generally includes the SUMP coordinator, representatives from relevant city/region departments, road maintenance authorities, city districts, user groups, and interest associations. Thematic areas can cover pedestrian and cycling infrastructure, public transport, traffic calming, freight transport, environmental considerations, intermodality, mobility management, and safety. #### 2.4.4 Implementation Team/Processor * **Role:** Gathers data, conducts analyses, develops decision-making documents, and creates transport models. * **Composition:** Includes the processor, a communication specialist, and the SUMP coordinator. #### 2.4.5 Public/City Inhabitants * **Role:** Contribute suggestions during the preparation phase and can be involved in Working Groups. * **Composition:** Includes interest groups, associations, district representatives, activist groups, and the general public. #### 2.4.6 Independent professional and methodological supervision (Optional) * **Role:** Monitors the quality of the SUMP preparation concerning process and data, and provides support to the Coordinator and Steering Group. * **Provider:** Can be an independent research institution, academic sphere, or a consulting company. #### 2.4.7 City Board/Council * **Role:** Approves partial SUMP outputs and makes decisions on significant issues. #### 2.4.8 Regional and Neighboring Municipalities * **Role:** Involved in the Steering Group or Working Groups as needed. > **Example:** A city might establish a working group focused on cycling mobility, comprising city planners, cycling advocacy groups, and representatives from local cycling businesses, to develop specific recommendations for new bike lanes and secure bike parking as part of the SUMP. --- # Managing the creation and implementation of SUMPs This section details the organizational structures and processes involved in developing and enacting Sustainable Urban Mobility Plans (SUMPs), emphasizing the roles of various actors and the importance of integration and participation. ### 3.1 The role of the SUMP coordinator The SUMP preparation coordinator is a pivotal figure responsible for overseeing and guiding the entire SUMP preparation process. This role typically encompasses a dedicated official tasked with SUMP preparation, a specific department designated for this purpose, or a key political representative. Their primary function is to ensure the smooth progression of the planning stages and the coordination of all involved parties. ### 3.2 The steering group The steering group plays a leadership role in the SUMP process. Its composition generally includes elected city representatives who are accountable for SUMP development, the SUMP processor (the entity or individual carrying out the technical work), the SUMP coordinator, representatives from relevant city departments, and potentially representatives from key stakeholders such as transport operators. This group guides the strategic direction and decision-making throughout the planning lifecycle. ### 3.3 Working groups Working groups are established to address specific modes of transport and related thematic areas, as well as cross-cutting issues. These groups can focus on: * Pedestrian transport * Cycling transport * Public transport * Calm transport (e.g., traffic calming measures) * Freight transport * Environmental considerations related to transport * Transport infrastructure development * Intermodality (integration of different transport modes) * Mobility management strategies * Safety and traffic calming initiatives The exact composition of these working groups is determined by the unique conditions and requirements of the territory for which the SUMP is being prepared. Recommended members often include the SUMP coordinator, representatives from relevant city (or regional/state road maintenance) departments, representatives from city districts, and representatives from user groups, interest groups, and associations. ### 3.4 Implementation team and processor The implementation team, or processor, is responsible for the technical execution of the SUMP. This involves collecting necessary data, conducting analyses, developing decision-making documents, and often creating transport models. Key ingredients for this team typically include the processor, a communication specialist, and the SUMP coordinator. ### 3.5 Public and stakeholder involvement The public, encompassing city inhabitants and various interest groups, plays a crucial role throughout the SUMP process. They contribute suggestions during the preparation phase and can be actively involved in working groups. This includes: * Interest groups and associations * Representatives of city districts * Activist groups * The broader public This continuous engagement ensures that the SUMP reflects the needs and perspectives of those it aims to serve. ### 3.6 Oversight and approval bodies * **Independent professional and methodological supervision (optional):** This function, which can be provided by an independent research institution, academic sphere, or consulting company, monitors the quality of the SUMP preparation from both a process and data integrity standpoint. It offers assistance to the Coordinator and the Steering Group. * **City Board/Council:** This body is responsible for approving partial outputs of the SUMP and making decisions on major issues that arise during the planning process. * **Regional and neighboring municipalities:** These entities are involved in the Steering Group or Working Groups as per their specific needs and interests, ensuring coordination across administrative boundaries. > **Tip:** Effective SUMP creation and implementation rely on a clear definition of roles and responsibilities for all involved actors, from the coordinator and steering group to the working groups and the public. Strong communication and collaboration are essential for success. > **Example:** A city might establish a "Cycling Working Group" composed of city planners, cycling advocacy groups, and resident representatives to develop specific recommendations for improving bicycle infrastructure and promoting cycling as a viable transport mode. The Steering Group would then review and approve these recommendations as part of the broader SUMP. --- ## Common mistakes to avoid - Review all topics thoroughly before exams - Pay attention to formulas and key definitions - Practice with examples provided in each section - Don't memorize without understanding the underlying concepts

| Term | Definition | |------|------------| | Urban Mobility | The movement of people and goods within urban areas, encompassing various modes of transport and the planning that facilitates this movement. | | Transportation | The movement of vehicles, focusing on the efficiency and usability of specific transport modes like trains or buses. | | Mobility | The movement of people and goods, focusing on the individual's journey and how they navigate an environment, irrespective of the specific transport mode used. | | Sustainable Urban Mobility Framework (SUMF) | A conceptual approach or set of guidelines aimed at promoting environmentally friendly and efficient movement within cities. | | Sustainable Urban Mobility Plan (SUMP) | A strategic planning document designed to address the mobility needs of people and businesses in and around cities, aiming to improve quality of life while considering integration, participation, and evaluation. | | Integration (in SUMP) | The principle of creating conditions for people to use multiple transportation modes and ensuring that transport planning is aligned with other related sectors like spatial planning and environmental policies. | | Participation (in SUMP) | The process of involving all key actors and citizens in the development and implementation of urban mobility plans to ensure their needs and perspectives are considered. | | Evaluation (in SUMP) | The ongoing monitoring and quantitative assessment of the impact of investments and transport measures to ensure objectives are being met and to inform future planning. | | Congestion | The condition of traffic density and slow movement of vehicles, often leading to delays and increased travel times in urban areas. | | Intermodality | The use of two or more different modes of transport in a single journey, facilitated by seamless connections and integrated services. | | Freight Transport | The movement of goods and commodities, which is an essential component of urban logistics and needs to be integrated into overall mobility planning. | | Soft Tools (in SUMP) | Non-infrastructure related measures, such as communication, education, and behavioral change initiatives, used to promote sustainable transport choices among citizens. | | Synergical Effects | The combined positive impacts of various measures that are greater than the sum of their individual effects, achieved through coherent integration of strategies. | | SUMP Preparation Coordinator | An individual or department responsible for overseeing and coordinating the entire process of developing a Sustainable Urban Mobility Plan. | | Steering Group | A committee that guides the SUMP process, typically composed of elected representatives, planners, and key stakeholders, responsible for making major decisions. | | Working Groups | Specialized teams formed to address specific aspects of urban mobility, such as pedestrian infrastructure, cycling, public transport, or freight, and to tackle cross-cutting issues. |

# Evolutie van de omgevingsvergunning Hier is een gedetailleerde samenvatting over de evolutie van de omgevingsvergunning, opgesteld als een studiehandleiding. ## 1. Evolutie van de omgevingsvergunning Dit onderwerp schetst de historische ontwikkeling van de vergunningsregelgeving, van de vroege stedenbouwwetgeving tot de hedendaagse omgevingsvergunning, en belicht de belangrijkste mijlpalen en procedurele veranderingen. ### 1.1 Historische context van de stedenbouwkundige vergunning #### 1.1.1 Periode vóór 1962: geen vergunning vereist Vóór 29 maart 1962 heerste er een periode waarin geen specifieke vergunning vereist was voor bouwen of stedenbouwkundige ingrepen. Dit wordt samengevat als: "Alles kan overal" [8](#page=8). #### 1.1.2 De wet op de stedenbouw van 1962 De eerste wet op de stedenbouw trad in werking op 29 maart 1962. Deze wet introduceerde het principe van vergunningsplicht, met het adagium: "Alles kan, mits vergunning, overal" [8](#page=8). #### 1.1.3 Koninklijk Besluit van 1972 en de gewestplannen In 1972 werd een Koninklijk Besluit uitgevaardigd dat de inrichting en toepassing van (ontwerp-)gewestplannen regelde. DitKB legde algemene regels vast voor de opmaak van gewestplannen. Gedurende de jaren '70 en '80 werden deze gewestplannen verder uitgewerkt, wat leidde tot de regel: "Iets kan, mits vergunning, in de juiste bestemmingszone". Dit betekende dat de bestemming van een perceel al voor een groot deel bepaalde welke voorschriften van toepassing waren [11](#page=11) [8](#page=8). * **Enkel gewestplan:** * **Agrarisch gebied:** Landbouwactiviteiten volgden zone-eigen regelgeving, terwijl niet-landbouwactiviteiten onder zonevreemde regelgeving vielen [11](#page=11). * **Woongebied:** Was bedoeld voor wonen, kleine handel en ambachten, horeca, logies, vrije beroepen, etc., conform zone-eigen regelgeving. Industriële of agrarische activiteiten waren hier zonevreemd [11](#page=11). * **Industriegebied:** Was primair bestemd voor industriële activiteiten (zone-eigen). Horeca, recreatie, handel, etc., waren hier zonevreemd [11](#page=11). #### 1.1.4 Jaren '90: metamorfose van de ruimtelijke ordeningswetgeving De jaren '90 brachten een aanzienlijke verandering in de ruimtelijke ordeningswetgeving (RO) in Vlaanderen. Er kwamen structuurplannen, waaronder Bijzondere Plannen van Aanleg (BPA's) en Ruimtelijke Uitvoeringsplannen (RUP's). Dit verfijnde de regelgeving naar: "Alles kan, mits vergunning, in de juiste bestemmingszone passend in het hogere kader". Ook verkavelingen werden een belangrijk instrument binnen deze evolutie [10](#page=10). #### 1.1.5 Verfijning door BPA's, RUP's en verkavelingen Bovenop het gewestplan konden BPA's, RUP's of verkavelingen gedetailleerdere bestemmingen opleggen. Dit resulteerde in meer specifieke voorschriften, zoals bijvoorbeeld enkel wonen in een woonwijk, handel en horeca maar geen lunapark of bowling, of industrie specifiek voor een bepaald bedrijf [12](#page=12). ### 1.2 Evolutie van de milieuvergunning #### 1.2.1 Vroege regelgeving: ARAB en het Milieuvergunningsdecreet De ARAB (Algemeen Reglement voor de Arbeidsbescherming) bevatte al sinds de jaren '70 bepalingen inzake uitbatingsvergunningen. Op 1 september 1991 werd het Milieuvergunningsdecreet ingevoerd. Dit decreet kende een koppeling tussen de stedenbouwkundige vergunning en de milieuvergunning, en introduceerde drie klassen voor inrichtingen en activiteiten. De procedures werden hierdoor gewijzigd [17](#page=17). #### 1.2.2 Vlarem I en Vlarem II bis * **Vlarem I:** Dit deel regelde de procedures en de indelingslijst van inrichtingen [17](#page=17) . * **Vlarem II bis:** Breidde de regelgeving uit met verbods- en afstandsregels, en exploitatieregels [17](#page=17) . #### 1.2.3 Het Omgevingsdecreet (vanaf 2017) Vanaf 23 februari 2017 trad het Omgevingsdecreet in werking, dat de procedures hervormde met één enkel dossier voor de omgevingsvergunningsaanvraag. Aanvankelijk gold dit voor klasse 1-aanvragen. Vanaf 1 januari 2018 werden ook klasse 2 en klasse 3-aanvragen onder de omgevingsvergunning gebracht [17](#page=17). #### 1.2.4 Indeling en procedures van milieu-inrichtingen Inrichtingen en activiteiten werden ingedeeld volgens Vlarem-rubrieken in drie klassen [18](#page=18): * **Klasse 1:** Vergunning wordt verleend door de Provincie [18](#page=18). * **Klasse 2:** Vergunning door het College van Burgemeester en Schepenen (CBS) met een adviesronde [18](#page=18). * **Klasse 3:** Een melding aan het CBS [18](#page=18). De procedures kenden verschillende doorlooptijden: * **Volledig en ontvankelijk:** 30 dagen [18](#page=18). * **Vereenvoudigde procedure:** 60 dagen (met beslissing na 10 dagen) [18](#page=18). * **Gewone procedure:** 30 dagen openbaar onderzoek, met een totale doorlooptijd van 105 dagen (of 120 dagen bij procedure van openbaar onderzoek en vergunningverlening door de bevoegde overheid) [18](#page=18). Vanaf de invoering van de omgevingsvergunning geldt een onbepaalde duur voor de vergunning, in tegenstelling tot de eerdere termijn van 20 jaar [18](#page=18). > **Tip:** Weet waar je moet starten met een dossier inzake milieu: de klassificatie van de inrichting of activiteit (klasse 1, 2 of 3) bepaalt de bevoegde overheid en de procedure [18](#page=18). ### 1.3 Verval van de omgevingsvergunning #### 1.3.1 Algemene termijnen voor verval Om het verval van zowel bouw- als milieuvergunningen te voorkomen, moeten bepaalde termijnen gerespecteerd worden [19](#page=19): * **Start bouwwerken:** Moeten aanvangen binnen 2 jaar na de definitieve beslissing [19](#page=19). * **Onderbreking bouwwerken:** Mag niet langer duren dan 3 opeenvolgende jaren [19](#page=19). * **Winddichtheid gebouwen:** Moet gerealiseerd zijn binnen 5 jaar na het verlenen van de omgevingsvergunning [19](#page=19). * **Exploitatie:** Moet aanvangen binnen 5 jaar na het verlenen van de omgevingsvergunning [19](#page=19). #### 1.3.2 Fasering Fasering van bouwwerken of exploitatie is enkel mogelijk op een gedeelte van de werken of de exploitatie [19](#page=19). #### 1.3.3 Definitieve beslissing en beroep Na een definitieve beslissing is er geen administratief beroep meer mogelijk. Het recht op exploitatie vervalt evenwel indien de Raad van Vergunningsbetwistingen (RvvB) de schorsing uitspreekt, of 5 maanden na de beslissing van de RvvB [19](#page=19). #### 1.3.4 Verlenging van de starttermijn De periode van 2 jaar voor het starten van werken kan verlengd worden. Dit is mogelijk omwille van een vreemde oorzaak, die duidelijk aangetoond moet worden. Een aanvraag tot verlenging moet aangetekend gebeuren, 3 maanden voor het verstrijken van de termijn van 2 jaar. Een verlenging kan geweigerd worden indien de stedenbouwkundige voorschriften sindsdien gewijzigd zijn. De termijnen van 2/3 en 5 jaar voor de andere vereisten worden mee verlengd [20](#page=20). ### 1.4 Vereenvoudiging en complexiteit van de procedure Ondanks de intentie tot administratieve vereenvoudiging, kan het verkrijgen van een omgevingsvergunning een complex proces zijn. Dit komt mede door de noodzaak van diverse bijkomende studies [32](#page=32). #### 1.4.1 Noodzakelijke bijkomende studies Bij een aanvraag voor een omgevingsvergunning kunnen diverse studies vereist zijn, afhankelijk van het project [33](#page=33): * Sloopopvolgingsplan [33](#page=33). * Archeologienota, bouwhistorisch onderzoek, erfgoedtoets [33](#page=33). * Infiltratieplan, bemalingsstudie [33](#page=33). * Omgevingsvergunning voor kleinhandelsactiviteiten (kleinhandelsvergunning) [33](#page=33). * Milieueffectenrapportage (MER)-screening [33](#page=33). * Passende beoordeling/N-toets/natuurtoets/soortentoets [33](#page=33). * Rioleringstoets [33](#page=33). * Hemelwaterverordening [33](#page=33). * Logiesvergunning [33](#page=33). * Mobiliteitstoets – MOBER [33](#page=33). * Geluidstoets [33](#page=33). * VCU (Veiligheid, Coördinatie, Uitvoering) [33](#page=33). * Plan brand – brandveiligheid [33](#page=33). * Landschapsintegratieplan [33](#page=33). * Lastenplan (voor zonevreemde dossiers) [33](#page=33). > **Tip:** Bereid je tijdig voor op de mogelijke noodzaak van diverse studies. Dit kan de procedure aanzienlijk versnellen en complicaties voorkomen [33](#page=33). ### 1.5 Rechtszekerheid en robuustheid van vergunningen Een belangrijk aandachtspunt in de context van vergunningen is de rechtszekerheid. Verschillende adviezen zijn uitgebracht om deze rechtszekerheid te verbeteren [84](#page=84) [86](#page=86) [87](#page=87). #### 1.5.1 Aanbevelingen voor meer rechtszekerheid Een commissie onder leiding van Mark Andries (Vlaio) heeft verschillende adviezen geformuleerd [86](#page=86): * Meer inzetten op vooroverleg [86](#page=86). * Oplossingsgerichte procedures stimuleren [86](#page=86). * De motiveringsplicht voor het verslag van de Provinciale Omgevingsambtenaar (POA) schrappen [86](#page=86). * Beroepen van Vlaamse overheidsdiensten beperken [86](#page=86). * Zorgen voor voldoende personeelscapaciteit [86](#page=86). * De criteria voor "goede ruimtelijke ordening" herschrijven [86](#page=86). #### 1.5.2 Beperkingen op beroepsprocedures Een specifiek advies (Advies 24) pleit ervoor om de toegang tot beroepsprocedures aan redelijke beperkingen te onderwerpen [87](#page=87): * Het "betrokken publiek" dat administratief beroep instelt, mag vervolgens geen juridisch beroep instellen [87](#page=87). * Strategische procedures die gericht zijn op het sturen of beïnvloeden van beleid moeten worden gestopt [87](#page=87). * Beroepen die niet gelinkt zijn aan een persoonlijk belang moeten worden tegengegaan [87](#page=87). * Het opleggen van een geldboete indien een beroep niet beantwoordt aan een legitiem belang wordt voorgesteld [87](#page=87). --- # Vergunningsplichtige rubrieken en studies Dit gedeelte van het document bespreekt de specifieke activiteiten en situaties die een vergunning vereisen, gecategoriseerd per sector, en de aanvullende studies die hiervoor nodig kunnen zijn. ### 2.1 Vergunningsplichtige rubrieken per sector #### 2.1.1 Residentieel Activiteiten en opslag in residentiële settings kunnen vergunningsplichtig zijn afhankelijk van de hoeveelheid, capaciteit of aard. * **Brandstoffen:** * Diesel en stookolie: * Vanaf 5 ton (hoofdzakelijk woongelegenheid) vereist klasse 3 [21](#page=21). * Vanaf 100 kg vereist klasse 3 [21](#page=21). * Vanaf 20 ton vereist klasse 2 [21](#page=21). * Maximaal 2 brandstofverdeelslangen vereisen klasse 3 [21](#page=21). * **Dieren:** * Uitheemse dieren: vanaf 1 dier vereist klasse 2 [21](#page=21). * Gifslangen en krokodillen: vanaf 1 dier vereist klasse 2 [21](#page=21). * Schorpioenen, zwarte weduwen, etc.: vereisen klasse 2 [21](#page=21). * Andere reptielen (bv. schildpadden): tot en met 30 dieren vereisen klasse 3 [21](#page=21). * Meer dan 20 ara's, papegaaien, kaketoes, etc.: vereisen klasse 3 [21](#page=21). * Meer dan 4 volwassen honden: vereisen klasse 3 [21](#page=21). * Meer dan 50 kleine zoogdieren: vereisen klasse 3 [21](#page=21). * **Hobbyruimtes:** * Bierbrouwerijen en wijnmaken: vanaf 5 kW vereisen klasse 3 [22](#page=22). * Opstellen van voertuigen (caravans, oldtimers): vanaf 3 voertuigen vereisen klasse 3 [22](#page=22). * Werkplaatsen voor oldtimers vereisen klasse 3 en mogelijk bodemonderzoek [22](#page=22). * Compressoren: vanaf 5 kW vereisen klasse 3 [22](#page=22). * **Privé wellness/zwembad:** Niet vergunningsplichtig [22](#page=22). * **Elektriciteit:** * Zonnepanelen: Niet vergunningsplichtig [22](#page=22). * Tijdelijke inzet van een groep: Niet vergunningsplichtig [22](#page=22). * Verplaatsbare 'nood'groepen: Niet vergunningsplichtig [22](#page=22). * Vaste 'nood'groepen: vanaf 300 kW vereisen klasse 3 [22](#page=22). * **Gassen:** * Opslag van gas: vereist klasse 3 [23](#page=23). * Airconditioners en warmtepompen: vanaf 5 kW vereisen klasse 3 [23](#page=23). * **Gevaarlijke stoffen:** Vanaf 50 kg/l opslag [23](#page=23). * **Bronbemaling:** Vereist klasse 3 [23](#page=23) [45](#page=45) [46](#page=46). #### 2.1.2 Zorgsector * **Assistentiewoningen en zorghotels:** Vereisen klasse 3, met aandacht voor afvalwater, warmtepompen en reinigingsproducten [24](#page=24). * **Woonzorgcentra en verzorgingsinstellingen:** Vereisen klasse 2, met aandacht voor afvalwater, stookinstallaties, en eventueel keuken en wasserij [24](#page=24). #### 2.1.3 Ambachten en winkels * **Beenhouwerijen:** Vereisen klasse 3, met opslag van producten van dierlijke oorsprong, koeling, roken en verwerken van vlees, en het verkooppunt [25](#page=25). * **Bakkerijen:** Vereisen klasse 3, voor het bereiden van voedingsproducten, reinigingsproducten, koeling, en opslag van stookolie [25](#page=25). * **Ijsbereiding en zuivel:** Vereisen klasse 3, met airconditioners, koeling, en bewerking van zuivelproducten en banket [26](#page=26). * **Textielwinkels:** Vereisen klasse 3, voor het vervaardigen en opslaan van textielwaren (> 10 ton), reinigingsproducten, koeling en wasserij [26](#page=26). * **Opslag papierwaren:** Vanaf 10 ton vereist klasse 3 [27](#page=27). * **Reinigingsmiddelen:** Vanaf 10 ton vereist klasse 2 [27](#page=27). * **Bereiden van confituren, suikerwaren, siropen, jam, etc.:** Vanaf 5 kW vereist klasse 3 [27](#page=27). * **Verwerken van groenten, kruiden, vruchten:** Vanaf 5 kW vereist klasse 3 [27](#page=27). #### 2.1.4 Vrij beroep (tandarts, dokter, apotheek) * **Farmaceutische stoffen:** Meer dan 10 ton vereist klasse 2 [27](#page=27). * **Laboratoria:** Vereisen klasse 3, met aandacht voor koeling, farmaceutisch afval en gasopslag [27](#page=27). #### 2.1.5 Horeca en dagrecreatie * Activiteiten zoals lozen van afvalwater, koeling, keukenwerkzaamheden, bereiden van voedingsproducten kunnen vergunningsplichtig zijn [28](#page=28). * Muziekactiviteiten: vanaf 85 dB(A) of hoger (> 95) vereisen klasse 2 [28](#page=28). * Zwembaden (tot 50 m²), wellness, dompelbaden, hot whirlpools, therapiebaden, plonsbaden vallen onder de vergunningsplicht [28](#page=28). * Horeca en dagrecreatie vereisen klasse 3 [28](#page=28). #### 2.1.6 Industrie en ambachten * Schrijnwerkerijen, garages en metaalbewerking: voor kleine ondernemingen vereisen klasse 3 [29](#page=29). #### 2.1.7 Landbouw * **Stadslandbouw:** Kan vergunningsplichtig zijn, met name in relatie tot dieren en mest [30](#page=30) [31](#page=31). * **Landbouwdieren:** * Meer dan 50 kippen: klasse 2 [31](#page=31). * Meer dan 5 varkens ouder dan 10 weken: klasse 2 [31](#page=31). * Meer dan 5 gespeende grote zoogdieren: klasse 2 [31](#page=31). * Gemengde inrichting (bv. 2 varkens + 2 runderen en 51 kippen): klasse 2 [31](#page=31). * Meer dan 10 kleine herkauwers: klasse 2 [31](#page=31). * Meer dan 10 kleine zoogdieren: klasse 2 [31](#page=31). * **Mazoutopslag:** Vanaf 100 kg [31](#page=31). * **Opslag voertuigen/aanhangwagens:** Vanaf 3 stuks [31](#page=31). * **Opslag dierlijke mest:** * Vanaf 2 m³: klasse 3 [31](#page=31). * Vanaf 10 m²: klasse 2 [31](#page=31). * Vanaf 100 m²: klasse 1 [31](#page=31). * **Grondwaterwinning:** Vereist klasse 3 (en mogelijk klasse 2) [31](#page=31). ### 2.2 Aanvullende studies Bij vergunningsaanvragen kunnen diverse aanvullende studies vereist zijn, afhankelijk van de aard en impact van het project. * **Sloopopvolgingsplan:** * **Wat?** Een gedetailleerde berekening van alle materialen en afvalstoffen die vrijkomen bij sloop- of ontmantelingswerken, met de correcte verwerkingswijze. Het omvat het proces en de wisselwerking tussen deskundige, sloopbeheerorganisatie (Tracimat vzw) en de sloper [35](#page=35). * **Waarom?** Essentieel voor selectieve sloop en een gefaseerde afbraak met overzicht van afvalstromen [34](#page=34). * **Wie?** Een deskundige met beroepsaansprakelijkheidsverzekering, die een 2-daagse opleiding volgt en slaagt voor het examen [36](#page=36). * **Verplichting:** Sinds 5 juni 2018. Verplicht voor de bouwheer bij sloop van hoofdzakelijk niet-residentiële gebouwen > 1000m³, hoofdzakelijk residentiële gebouwen > 5000m³ (geen ééngezinswoning), en infrastructuurwerken > 250m³ [35](#page=35) [36](#page=36). * **Voorbeeld:** Sloop van een landbouwloods in Menen waarbij een plaatsbezoek, opmetingen en vaststelling van materialen plaatsvinden [37](#page=37) [38](#page=38). * **Archeologienota en bouwhistorisch onderzoek:** * Bevat beslissingsbomen, kolofon, reden voor de nota, onderzoeksvragen, plaatsbeschrijving, uitgebreide beschrijving van de werken en bodemingrepen [39](#page=39) [40](#page=40). * Onderzoekt de topografie, bodemkunde, hoogte, hydrografie, geologie en boringen evenals de historische situatie via cartografisch en luchtfotografisch onderzoek [41](#page=41) [42](#page=42). * De synthese evalueert de impact van de werken, de archeologische verwachting en de mogelijke kenniswinst die kan leiden tot vervolgonderzoek [43](#page=43). * Leidt tot een Programma van Maatregelen [44](#page=44). * **Infiltratieplan en bemalingsstudie:** * Betreft bronbemalingen [45](#page=45) [46](#page=46). * **MER-screening (Milieueffectrapportage):** Een screening om te bepalen of een volledig MER-onderzoek nodig is [33](#page=33). * **Passende beoordeling / N-toets / natuurtoets / soortentoets:** Beoordeling van de impact op natuurgebieden en soorten [33](#page=33). * **Rioleringstoets:** Beoordeling van de aansluiting op en impact op de riolering [33](#page=33). * **Hemelwaterverordening:** Richtlijnen voor de omgang met hemelwater [33](#page=33). * **Logiesvergunning:** Vereist voor het verstrekken van logies [33](#page=33). * **Mobiliteitstoets – MOBER (Mobiliteitsonderzoek en -begeleiding):** Beoordeling van de mobiliteitsimpact van het project [33](#page=33). * **Geluidstoets:** Beoordeling van geluidsemissies en -impact [33](#page=33). * **VCU (Verklaring van Uitvoeringsgereedheid):** Procedure die de uitvoeringsgereedheid van een project aantoont [33](#page=33). * **Plan brand / brandveiligheid:** Onderzoek naar brandrisico's en veiligheidsmaatregelen [33](#page=33). * **Landschapsintegratieplan:** Hoe het project in het landschap wordt geïntegreerd [33](#page=33). * **Lastenplan (zonevreemde dossiers):** Vereist voor dossiers die afwijken van het bestemmingsplan [33](#page=33). * **Omgevingsvergunning voor kleinhandelsactiviteiten (kleinhandelsvergunning):** Specifieke vergunning voor kleinhandelszaken [33](#page=33). --- # De bouwshift en ruimtelijk beleid Dit onderwerp behandelt het Vlaamse beleid inzake ruimtegebruik, met name de bouwshift, en de doelstellingen ter bescherming van open ruimte en het stimuleren van slimmer ruimtegebruik [70](#page=70). ### 3.1 De bouwshift: definitie en doelstellingen De bouwshift, voorheen bekend als de betonstop, is een belangrijk thema in het Vlaamse ruimtelijk beleid. Het voornaamste doel is om de inname van open ruimte tegen 2040 te stoppen, wat betekent dat Vlaanderen geen nieuwe open ruimte meer wil bebouwen en de groei van het bebouwde gebied wil stil leggen. Momenteel verliest Vlaanderen dagelijks nog enkele hectaren open ruimte aan bebouwing. Tegen 2040 moet de netto bijkomende ruimte-inname nul zijn [70](#page=70). #### 3.1.1 Waarom de bouwshift? Vlaanderen is een van de meest verharde regio's van Europa. Verdere verharding heeft diverse negatieve gevolgen, waaronder [71](#page=71): * Meer overstromingen door een aangetaste waterafvoer [71](#page=71). * Verdroging van natuurgebieden door verminderde infiltratie [71](#page=71). * Verlies van landbouwgrond [71](#page=71). * Slechtere luchtkwaliteit en de vorming van hitte-eilanden [71](#page=71). De temperatuurverschillen tussen stad en platteland kunnen oplopen tot 2 à 5 graden Celsius op normale dagen, en tot wel 8 graden Celsius tijdens warme zomernachten. Dit wordt veroorzaakt door veel verharding, weinig groen en water, verkeer en energieverbruik, en gebouwen die warmte vasthouden [71](#page=71). #### 3.1.2 Belangrijkste doelstellingen van de bouwshift De kern van de bouwshift bestaat uit vier belangrijke doelstellingen: 1. **Beschermen van open ruimte**: het behoud van landbouwgrond, natuur en bossen [72](#page=72). 2. **Slimmer ruimtegebruik**: het stimuleren van meer verdichting in kernen, in de nabijheid van openbaar vervoer en voorzieningen [72](#page=72). 3. **Ontharden en herbestemmen**: het deels teruggeven van bestaande bebouwde zones aan de natuur of water [72](#page=72). 4. **Klimaatadaptatie**: het bevorderen van meer infiltratie, het verminderen van overstromingsrisico's en het creëren van een koeler microklimaat [72](#page=72). ### 3.2 Decreet Woonreservegebieden Het Decreet Woonreservegebieden (WRG) trad in werking op 7 juli 2023. WRG is een verzamelnaam voor gebieden die voorheen bekend stonden als woonuitbreidingsgebieden, woonaansnijdingsgebieden, reservegebieden voor woonwijken en woonreservegebieden. Sinds de inwerkingtreding is een groot deel van de WRG "gestolpt", wat betekent dat ze niet langer direct aansnijdbaar zijn voor nieuwe verkavelingen, groepswoningbouw of projecten voor collectieve huisvesting (PRIAK's). Een uitzondering hierop is wanneer de gemeente het gebied eerst "vrijgeeft" [73](#page=73). #### 3.2.1 Vrijgave van woonreservegebieden De vrijgave van WRG kan op twee manieren gebeuren [74](#page=74): 1. **Op initiatief van een overheid**: Dit gebeurt via het opmaken of aanpassen van een Ruimtelijk Uitvoeringsplan (RUP) dat het woonreservegebied herbestemt en ontwikkelbaar maakt. Dit betreft een beleidsmatige activering [74](#page=74). 2. **Op initiatief van een private partij**: Een grondeigenaar of ontwikkelaar met een zakelijk recht kan een vrijgaveverzoek indienen. De gemeenteraad kan vervolgens een vrijgavebesluit (VGB) nemen, waarbij er voorwaarden zullen worden opgelegd [74](#page=74). ### 3.3 Concrete gevolgen en uitdagingen De bouwshift en het Decreet Woonreservegebieden hebben concrete gevolgen voor verschillende actoren [75](#page=75): * **Voor particulieren**: Niet alle bestemde bouwgronden zullen nog bebouwd kunnen worden, wat kan leiden tot een verlies van bouwbestemming [75](#page=75). * **Voor gemeenten**: Er is een noodzaak tot het opmaken of aanpassen van ruimtelijke plannen zoals RUP's en beleidsplannen. Het vastleggen van plannen is slechts één stap; de uitdaging ligt in de uitvoering en handhaving [75](#page=75). * **Voor ontwikkelaars**: De focus zal verschuiven naar inbreiding (binnen bestaande kernen) in plaats van uitbreiding [75](#page=75). #### 3.3.1 Discussiepunten en compensatie Een heikel punt in de implementatie van de bouwshift is de compensatievergoeding voor grondeigenaars die hun bouwbestemming verliezen. Mogelijke instrumenten hiervoor zijn [76](#page=76): * **Planschadevergoeding**: van toepassing bij herbestemming [76](#page=76). * **Planbatenheffing**: van toepassing bij een bestemmingswijziging die een meerwaarde oplevert [76](#page=76). * **Een grondbank**: voor het ruilen of vergoeden van gronden (planologische ruil) [76](#page=76). Momenteel vrezen eigenaars waardeverlies van hun gronden, terwijl milieuorganisaties aandringen op een snellere uitvoering van de plannen [76](#page=76). ### 3.4 Woongebieden ontwikkelen in tijden van betonstop Kunnen we nog woongebieden ontwikkelen in tijden van de bouwshift? Het antwoord luidt: "Ja, maar onder voorwaarden, en niet overal" [77](#page=77). ### 3.5 Ruimtelijk rendement: toekomst of utopie? Vlaanderen heeft het hoogste percentage bebouwde oppervlakte in Europa en kent het hoogste aantal uren file per werknemer. Het concept van ruimtelijk rendement onderzoekt verschillende aspecten om tot een efficiënter ruimtegebruik te komen [79](#page=79) [80](#page=80). Onderzoek op dit gebied omvat: * Onderzoek naar het ruimtebeslag, met een link naar de kostprijs van bouwgrond en bevolkingsgroei [80](#page=80). * Onderzoek naar sensibilisering, gericht op bewustwording en aanpak [80](#page=80). * Onderzoek naar openbaar vervoer [80](#page=80). * Onderzoek naar de financiële aspecten van rendement [80](#page=80). > **Tip:** Begrijpen van de verschillende compensatiemechanismen (planschade, planbatenheffing, grondbank) is cruciaal voor het examen, aangezien dit een belangrijk discussiepunt is in de praktijk [76](#page=76). > > **Voorbeeld:** Een concrete toepassing van "slimmer ruimtegebruik" zou kunnen zijn het ontwikkelen van appartementen boven winkels in bestaande stadskernen, in plaats van nieuwe verkavelingen aan de rand van dorpen [72](#page=72). --- # Zonevreemde dossiers en functiewijzigingen Dit deel behandelt de mogelijkheden en beperkingen voor activiteiten en bebouwing die niet overeenkomen met de huidige bestemmingsplannen, met speciale aandacht voor agrarische en andere zonevreemde situaties, en de procedures voor functiewijzigingen. ## 4. Zonevreemde dossiers en functiewijzigingen ### 4.1 Algemeen kader en ontstaan van zonevreemde sites De regelgeving rond zonevreemde functies kent een historische evolutie. Het Koninklijk Besluit van 1972 inzake de inrichting en toepassing van (ontwerp-)gewestplannen vormde de basis voor de opmaak van gewestplannen in de jaren '70 en '80. Later werden sommige gebruikswijzigingen vergunningsplichtig gemaakt via het Besluit van de Vlaamse Regering van 17 juli 1984. De omzendbrief van 8 juli 1997 en het Besluit van 28 november 2003 over zonevreemde functiewijzigingen waren verdere belangrijke stappen [91](#page=91). Sinds 2020-2021 is het beleid gewijzigd, waarbij het Departement Omgeving beleid voert via beroepen. Dit brengt aanzienlijke onzekerheid met zich mee voor bestaande hoeves bij aankoop, verkoop, schenkingen of bij stoppende landbouwers, met name wat betreft de waarde [92](#page=92). Zonevreemd betekent niet per definitie illegaal. Een constructie kan als zonevreemd beschouwd worden indien deze hoofdzakelijk vergund is, of indien het een bedrijf betreft waarvoor de noodzakelijke constructies vergund zijn. Ook overige constructies die voor minstens 90% vergund zijn, kunnen als zonevreemd beschouwd worden. Belangrijk is dat de constructie niet verkrot mag zijn. Uitzonderingen op de bestaande constructieplicht gelden voor vergunde recent afgebroken constructies, of constructies die vernietigd of beschadigd werden door een vreemde oorzaak. Desalniettemin blijven speciale regels van toepassing in ruimtelijk kwetsbare gebieden . #### 4.1.1 Toepassingsgebied in agrarisch gebied In agrarische gebieden zijn er specifieke mogelijkheden voor zonevreemde functies, met name voor landbouwbedrijven en landbouwaanverwante activiteiten zoals veehouderij, akkerbouw, tuinbouw, kwekerijen, etc.. Om als een leefbaar landbouwbedrijf beschouwd te worden en gebruik te maken van deze mogelijkheden, dient aan diverse voorwaarden te worden voldaan [89](#page=89) [90](#page=90). #### 4.1.2 Voorwaarden voor zonevreemde functies in agrarisch gebied Om te kunnen genieten van de mogelijkheden in agrarisch gebied, zijn er strikte voorwaarden: * **Aantoonbaar:** Er moet aangetoond worden dat er sprake is van plantenkweek of het fokken van dieren. De soorten planten en dieren dienen te worden gespecificeerd, met aandacht voor rotatie [90](#page=90). * **Gronden en gebouwen:** Men dient eigen gronden te kunnen aantonen en de noodzakelijke werken moeten uitgevoerd zijn binnen de bedrijfsgebouwen of op de percelen [90](#page=90). * **Gebruik:** Er moet bewijs zijn van het gebruik van de gronden en stallen [90](#page=90). * **Noodzakelijkheid:** De motivatie voor de noodzakelijkheid van de activiteiten is cruciaal [90](#page=90). * **Kennis en opleiding:** Kennis en gevolgde opleidingen spelen een rol [90](#page=90). * **Economische rentabiliteit:** Boekhouding en economische rentabiliteit, eventueel met een studie, zijn vereist [90](#page=90). * **Werkuren:** De gemaakte werkuren zijn relevant [90](#page=90). * **Sociale bijdrage en verzekering:** Betaling van sociale bijdragen als landbouwer en een BA-verzekering landbouw zijn noodzakelijk [90](#page=90). * **Exploitant:** Aantonen dat men de exploitant is [90](#page=90). ### 4.2 Zonevreemde functiewijzigingen in het algemeen #### 4.2.1 Zelfstandige – ambachtelijke bedrijven Voor zelfstandige en ambachtelijke bedrijven zijn er specifieke toelaatbare zonevreemde functiewijzigingen: * Een woning of bijgebouw kan omgezet worden naar een kantoor- of dienstenfunctie [94](#page=94). * Een gebouw dat voorheen voor landbouw werd gebruikt, kan dienen voor opslag [94](#page=94). * Gebouwen voor landbouw mogen ook worden aangewend voor dierenartsenpraktijken, tuinaanlegbedrijven met een bijkomende handel van maximaal 100 vierkante meter [94](#page=94). #### 4.2.2 Bouwkundig erfgoed Indien er sprake is van bouwkundig erfgoed, gelden speciale regels voor zonevreemde functiewijzigingen: * De oorspronkelijke functie mag voortgezet worden indien deze niet haalbaar of leefbaar is [94](#page=94). * De erfgoedwaarde moet ongeschonden blijven of verhoogd worden door de nieuwe functie [94](#page=94). * De nieuwe functie moet binnen de bestaande bouwvolumes blijven [94](#page=94). #### 4.2.3 Beschermde monumenten, stads- en dorpsgezichten en landschappen Bij beschermde monumenten, stads- en dorpsgezichten en landschappen gelden aanvullende voorwaarden: * De erfgoedwaarde moet ongeschonden blijven of verhoogd worden door de nieuwe functie [95](#page=95). * De dienst "Monumenten en Landschap" brengt een gunstig advies uit [95](#page=95). * De nieuwe functie kan vrij gekozen worden [95](#page=95). * Uitbreiding van de bebouwing met maximaal 100 vierkante meter kan overwogen worden [95](#page=95). > **Tip:** Een planologisch attest kan hierbij nuttig zijn [95](#page=95). ### 4.3 Wonen op het platteland Er zijn mogelijkheden voor wonen op het platteland, zelfs wanneer deze niet conform het bestemmingsplan zijn: * Een bestaande woning kan worden uitgebreid tot een volume van 1000 kubieke meter [96](#page=96). * Herbouwen op dezelfde plaats is mogelijk met een overlap van 75% [96](#page=96). * Herbouwen op een gewijzigde plaats is toegestaan indien dit getuigt van een goede ruimtelijke ordening [96](#page=96). * Een zonevreemde functiewijziging is mogelijk waarbij een gebouw dat niet voor landbouwdoeleinden werd gebruikt, kan worden omgezet naar een woning [96](#page=96). * Een boerderij kan worden omgezet naar een residentiële woning, mits de landbouw wordt uitgeoefend als nevenberoep [96](#page=96). * Ook bouwkundig erfgoed kan hiervoor in aanmerking komen [96](#page=96). > **Tip:** Er gelden maximale volumes voor woningen en bijgebouwen, respectievelijk 1000 kubieke meter voor de woning en 1000 kubieke meter voor bijgebouwen. Verschillende functies op één site zijn in principe niet toegestaan, met uitzondering van erfgoed, beschermde gebouwen en één bijgebouw . ### 4.4 Dieren houden op het platteland #### 4.4.1 Algemene voorwaarden en hobbyhouders Het houden van dieren op het platteland, ook al is dit zonevreemd, is gebonden aan regelgeving zoals het Mestdecreet met aangifteplicht, NER-D en milieuvergunning. Sinds 1 januari 2018 zijn er vernieuwingen in de regelgeving (artikel 4.4.8/2 VCRO) voor hobbyhouders in agrarisch gebied [97](#page=97). #### 4.4.2 Voorwaarden voor hobbydieren De volgende voorwaarden gelden voor het houden van hobbydieren: * Er mag geen bestaand gebouw ter beschikking zijn [97](#page=97). * Er mag slechts één stal gebouwd worden [97](#page=97). * De stal moet zich binnen een straal van vijftig meter van een hoofdzakelijk vergunde of vergund geachte residentiële woning of bedrijfswoning bevinden [97](#page=97). * De maximale kroonlijsthoogte bedraagt 3,5 meter [97](#page=97). * De maximale vloeroppervlakte is 120 vierkante meter per hectare graasland, met een absoluut maximum van 200 vierkante meter [97](#page=97). * De dieren en de gronden moeten aangetoond kunnen worden [97](#page=97). > **Tip:** Stallen van weidedieren die als hobby worden gebruikt, worden niet beschouwd als een functie die complementair is aan wonen . #### 4.4.3 Paarden houden De omzendbrief van 1997 regelt stallen voor paardenhouderijen met minstens 10 paarden, waarbij de hoofdactiviteit gericht is op het fokken en/of houden van paarden, en eventueel bijkomend op het africhten, opleiden en/of verhandelen ervan. Er bestond een oud richtkader voor het houden van paarden op het platteland [98](#page=98) [99](#page=99). ### 4.5 Toerisme en recreatie Er zijn mogelijkheden voor zonevreemd toerisme en recreatie op het platteland: * **Recreatief medegebruik:** Dit kan toegestaan worden [100](#page=100). * **PRUP solitaire vakantiewoning:** Dit kan worden overwogen [100](#page=100). * **Toelaatbare zonevreemde functiewijzigingen:** * Toeristische logies en plattelandstoerisme met een maximum van 32 personen en 8 eenheden [100](#page=100). * Jeugdlogies en kinderboerderijen [100](#page=100). * Bouwkundig erfgoed kan hier eveneens voor in aanmerking komen [100](#page=100). * Ook bij beschermde monumenten en beschermde landschappen zijn er mogelijkheden [100](#page=100). ### 4.6 Procedurele aspecten en overwegingen #### 4.6.1 Vereisten voor functiewijziging Bij zonevreemde functiewijzigingen is het essentieel dat deze voldoende gemotiveerd worden. Een berging voor caravans of oldtimers wordt beschouwd als opslagruimte conform artikel 8 . #### 4.6.2 Cassatieberoep Er is een cassatieberoep ingediend bij de Raad van State betreffende een arrest van 4 september 2025 . #### 4.6.3 Visie Departement Omgeving Het Departement Omgeving hanteert een specifieke visie op zonevreemde functiewijzigingen, waarbij een woning een volume van 1000 kubieke meter kan hebben en bijgebouwen eveneens maximaal 1000 kubieke meter. Zoals eerder vermeld, zijn verschillende functies op één site in principe niet toegestaan, met uitzonderingen voor erfgoed, beschermde gebouwen en één bijgebouw . --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Omgevingsvergunning | Een integrale vergunning die stedenbouwkundige en milieuaspecten combineert, bedoeld om procedures te vereenvoudigen en de rechtszekerheid te vergroten. | | Gewestplan | Een verouderd planningsinstrument dat de ruimtelijke ordening in Vlaanderen bepaalde, opgedeeld in bestemmingszones met bijbehorende voorschriften. | | BPA (Bijzonder Plan van Aanleg) | Een gedetailleerder ruimtelijk plan dat specifieke bestemmingen en voorschriften oplegt binnen een bepaald gebied, bovenop het gewestplan. | | RUP (Ruimtelijk Uitvoeringsplan) | Een hedendaags ruimtelijk planningsinstrument dat de bestemmingen en voorschriften van het gewestplan verder uitwerkt en specificeert voor een bepaald gebied. | | VCRO (Vlaamse Codex Ruimtelijke Ordening) | De wetgeving die de regels en procedures voor ruimtelijke ordening in Vlaanderen vastlegt, inclusief het vergunningsbeleid. | | Vlarem | Een Vlaamse milieuwetgeving die de milieu-impact van inrichtingen en activiteiten reguleert, onderverdeeld in verschillende klassen op basis van hun potentiële hinder. | | Milieuvergunning | Een vergunning die vereist is voor activiteiten die een significante impact kunnen hebben op het milieu, gericht op het voorkomen of beperken van vervuiling en hinder. | | Klasse 1 inrichting | Een inrichting die de meest ingrijpende milieu-impact heeft en waarvoor een vergunning aangevraagd moet worden bij de provincie. | | Klasse 2 inrichting | Een inrichting met een gemiddelde milieu-impact, waarvoor een vergunning aangevraagd wordt bij het college van burgemeester en schepenen na een adviesronde. | | Klasse 3 inrichting | Een inrichting met een beperkte milieu-impact, waarvoor enkel een melding aan het college van burgemeester en schepenen vereist is. | | EPB/EPC | Energieprestatie van Gebouwen (EPB) en Energieprestatie van Gebouwen – Certificaat (EPC). EPB-eisen gelden voor nieuwbouw en ingrijpende renovaties, EPC geeft de energiezuinigheid van een gebouw weer. | | MER (Milieueffectrapport) | Een onderzoek dat de mogelijke milieueffecten van een project nagaat en beoordeelt, noodzakelijk voor grotere projecten met een potentieel significante milieu-impact. | | MER-screening | Een voorstudie die nagaat of een project een significante milieueffectrapportage vereist, bedoeld om de noodzaak van een volledige MER te bepalen. | | Stikstoftoets | Een studie die de impact van stikstofdepositie op nabijgelegen natuurgebieden evalueert, vereist bij bepaalde projecten die stikstof uitstoten. | | Rioleringstoets | Een analyse die nagaat of een bouw- of verkavelingsproject correct aangesloten kan worden op het rioleringsstelsel zonder problemen te veroorzaken voor de waterhuishouding. | | Hemelwaterverordening | Een regelgevend document dat voorschrijft hoe regenwater moet worden opgevangen, hergebruikt, geïnfiltreerd of vertraagd afgevoerd om overstromingen te voorkomen en grondwater aan te vullen. | | Bouwshift | Een beleidsinitiatief in Vlaanderen met als doel de inname van open ruimte te stoppen en de groei van het bebouwde gebied tegen 2040 stil te leggen, door in te zetten op slimmer ruimtegebruik en herbestemming. | | Woonreservegebieden (WRG) | Gebieden die in het verleden bestemd waren voor woonuitbreiding, maar na de invoering van de bouwshift "gestolpt" zijn en enkel nog ontwikkeld kunnen worden onder strikte voorwaarden. | | Zonevreemd | Bebouwing of een activiteit die niet overeenkomt met de huidige bestemmingsvoorschriften van een bepaald gebied, maar wel legaal bestaat of vergund kan worden onder specifieke voorwaarden. | | Planologisch attest | Een document dat de planologische toelaatbaarheid van een voorgenomen project beoordeelt, met name relevant voor zonevreemde dossiers en de herbestemming van gebouwen. | | Sloopinventaris | Een document dat de materialen en afvalstoffen die vrijkomen bij sloopwerken inventariseert, verplicht voor grotere sloopwerken om selectieve sloop te bevorderen. | | Sloopopvolgingsplan | Een gedetailleerd plan dat de correcte verwerking van alle materialen en afvalstoffen bij sloopwerken beschrijft, met een grotere complexiteit dan de sloopinventaris. | | Archeologienota | Een document dat de archeologische verwachting van een locatie beoordeelt in relatie tot geplande werken, inclusief de mogelijke impact en noodzakelijke vervolgonderzoeken. | | Kleinhandelsvergunning | Een vergunning die vereist is voor handelsactiviteiten van een bepaalde omvang of aard, met name voor winkels die een netto handelsoppervlakte van meer dan 400 m² hebben. | | MER-screening | Een beoordeling om te bepalen of een gepland project een aanzienlijke milieueffect heeft en een volledig Milieueffectrapport (MER) vereist. | | Stikstofdepositie | De neerslag van stikstofverbindingen uit de atmosfeer op de bodem en vegetatie, wat schadelijk kan zijn voor natuurgebieden. | | Rioleringsstelsel | Het netwerk van leidingen en installaties voor de afvoer van afvalwater en hemelwater. | | Hemelwater | Regenwater dat op daken en andere oppervlakken valt. | | Bestemmingsplan | Een plan dat de toegelaten functies en bebouwing voor verschillende zones in een gemeente vastlegt. | | Erfgoed | Gebouwen, landschappen of objecten van historische, culturele of artistieke waarde die beschermd kunnen worden. | | Compensatievergoeding | Een financiële vergoeding die grondeigenaars ontvangen wanneer hun bouwbestemming verliest door wijzigingen in het ruimtelijk beleid. |

# Historische evolutie van mobiliteitsconvenanten en decreten Dit onderwerp schetst de ontwikkeling van het mobiliteitsbeleid in Vlaanderen, van vrijwillige convenanten naar een gedifferentieerd decretaal kader, met een specifieke focus op de wijzigingen in 2012 en 2019. ### 1.1 Vroege benaderingen: convenanten Vanaf de jaren '90 werden er in Vlaanderen diverse convenanten afgesloten op het gebied van mobiliteit. Deze convenanten waren vrijwillige overeenkomsten tussen verschillende partijen met als doel het integreren van mobiliteitsbeleid vanuit een duurzaam perspectief. Het Decreet betreffende de mobiliteitsconvenants, uitgevaardigd op 20 april 2001, formaliseerde deze aanpak [3](#page=3) [4](#page=4). ### 1.2 Het decreet van 2012: grondige wijziging van het mobiliteitsbeleid In 2012 vond er een significante herziening plaats van het bestaande mobiliteitsdecreet (#page=3, 5). Het hoofddoel bleef hetzelfde: samenwerken met diverse partners aan een duurzaam lokaal mobiliteitsbeleid [3](#page=3) [5](#page=5). #### 1.2.1 Veranderingen geïntroduceerd door het decreet van 2012 Het decreet uit 2012 bracht een reeks vernieuwingen met zich mee [6](#page=6): * **Nieuwe focus en doelen:** Het decreet legde de nadruk op beter overleg als fundering voor een efficiënt mobiliteitsbeleid. Dit sluit aan bij de bredere bespreking over overlegstructuren in Hoofdstuk 1 (HC 1) [6](#page=6). * **Vereenvoudiging van procedures:** Er werd gestreefd naar een vergaande vereenvoudiging van de bestaande procedures [6](#page=6). * **Intergemeentelijke samenwerking:** Het decreet bood de mogelijkheid om intergemeentelijk samen te werken [6](#page=6). * **Verplichte gemeentelijke mobiliteitsplannen:** In tegenstelling tot het latere decreet, stelde dit decreet gemeenten verplicht om een gemeentelijk mobiliteitsplan op te stellen [7](#page=7). ### 1.3 Het decreet van 2019: basisbereikbaarheid en regionale schaal Het Decreet betreffende de basisbereikbaarheid, dat van kracht werd op 22 juni 2019, introduceerde een nieuwe benadering van mobiliteit door deze vanuit een hoger schaalniveau te bekijken, namelijk via de oprichting van vervoerregio's (#page=3, 7) [3](#page=3) [7](#page=7). #### 1.3.1 Vernieuwingen door het decreet van 2019 Dit decreet brengt de volgende belangrijke veranderingen teweeg [7](#page=7): * **Nieuw plan- en overlegniveau:** Er werd een nieuw niveau voor planning en overleg ingesteld [7](#page=7). * **Regionale samenwerking als norm:** Samenwerken op regionaal niveau werd de standaardpraktijk [7](#page=7). * **Vrijwillige gemeentelijke mobiliteitsplannen:** Gemeenten krijgen de mogelijkheid om vrijblijvend een gemeentelijk mobiliteitsplan op te stellen. Dit is een significant verschil met het decreet uit 2012, waar dit verplicht was [7](#page=7). > **Tip:** Let goed op de verschuiving van de verplichting tot het opstellen van gemeentelijke mobiliteitsplannen tussen het decreet van 2012 (verplicht) en het decreet van 2019 (vrijwillig). Dit is een cruciaal onderscheid voor examens. --- # Overlegorganen in het mobiliteitsbeleid Dit onderwerp behandelt de diverse overlegorganen die zijn opgericht onder de decreten van 2012 en 2019, met specifieke aandacht voor hun taken, samenstelling en werking. ### 2.1 Overlegorganen Decreet '12 #### 2.1.1 Gemeentelijke begeleidingscommissie (GBC) Elke gemeente dient een GBC te hebben. De GBC heeft als kerntaken [10](#page=10): * Het voorbereiden, opmaken, opvolgen, evalueren en eventueel herzien van het (inter-)gemeentelijk mobiliteitsplan [10](#page=10). * Het begeleiden van de voorbereiding, opmaak, opvolging en evaluatie van projecten die aansluiten bij het duurzaam lokaal mobiliteitsbeleid [10](#page=10). De samenstelling van de GBC omvat vaste leden en kan uitgebreid worden met variabele en adviserende leden: * **Vaste leden:** de gemeente (voorzitter), het departement MOW (BMV), De Lijn, de initiatiefnemer en de betrokken wegbeheerder(s) [10](#page=10). * **Verplicht uit te nodigen leden:** de provincie, het departement RWO, het departement LNE, NMBS, etc. [10](#page=10). * **Adviserende leden:** worden uitgenodigd voor draagvlakverwerving of expertise, zoals de Politie, Fietsersbond, TreinTramBus, politici, etc. [10](#page=10). Beslissingen binnen de GBC worden bij voorkeur genomen bij consensus, waarbij elk lid één stem heeft. Louter adviserende leden hebben geen stemrecht [10](#page=10). #### 2.1.2 Regionale mobiliteitscommissie (RMC) In elke provincie is er een RMC opgericht. De RMC heeft als primaire taken [11](#page=11): * Het uitvoeren van een kwaliteitscontrole op het ontwerp, de evaluatie en, indien van toepassing, de herziening van het gemeentelijk of intergemeentelijk mobiliteitsplan [11](#page=11). * Het uitvoeren van een kwaliteitscontrole op projecten die gericht zijn op het ondersteunen van andere strategische plannen, het verbeteren of aanleggen van infrastructuur, de uitbouw van kwaliteitsvol openbaar vervoer en andere maatregelen die bijdragen tot duurzame mobiliteit [11](#page=11). De samenstelling van de RMC is als volgt: * De initiatiefnemer [12](#page=12). * Een vertegenwoordiger van het departement [12](#page=12). * Een vertegenwoordiger van het Agentschap Wegen en Verkeer [12](#page=12). * Een vertegenwoordiger van de Vlaamse Vervoermaatschappij – De Lijn [12](#page=12). * Een vertegenwoordiger van het Departement Ruimtelijke Ordening, Woonbeleid en Onroerend Erfgoed [12](#page=12). * Een vertegenwoordiger van de gemeenten in kwestie [12](#page=12). * Een vertegenwoordiger van de provincie [12](#page=12). * Een kwaliteitsadviseur [12](#page=12). De RMC wordt geraadpleegd onder de volgende voorwaarden [13](#page=13): * **Plannen:** Verplicht bij de Sneltoets en het Ontwerp Beleidsplan. Voor andere fases volstaat schriftelijk advies van de kwaliteitsadviseur indien er consensus is binnen de GBC [13](#page=13). * **Projecten:** Indien er consensus is binnen de GBC, volstaat rechtstreeks schriftelijk advies van de kwaliteitsadviseur. Een beraadslaging in de RMC kan echter gevraagd worden door de initiatiefnemer of de kwaliteitsadviseur [13](#page=13). De kwaliteitsadviseur speelt een adviserende rol binnen de RMC, die optreedt als formele kwaliteitsbewaker. De adviseur brengt een (on)gunstig advies uit aan de minister, wat richtinggevend is voor de minister en een basis vormt voor subsidiëring. De adviseur controleert of het plan of project voldoet aan het decreet [14](#page=14). ### 2.2 Overlegorganen Decreet '19 #### 2.2.1 Vervoerregioraad (VVR) Elke vervoerregio beschikt over een eigen Vervoerregioraad. De kerntaken van de VVR omvatten [16](#page=16): * Het voorbereiden, opmaken, opvolgen, evalueren en herzien van het regionaal mobiliteitsplan [16](#page=16). * Het bepalen van de basisbereikbaarheidsfuncties (BFF), met uitzondering van fietssnelwegen [16](#page=16). * Het bepalen van het aanvullend net en het vervoer op maat, en het adviseren over het trein- en kernnet [16](#page=16). * Het prioriteren, opvolgen en evalueren van regionale mobiliteitsprogramma's en -projecten [16](#page=16). * Maatregelen inzake doorstroming en verkeersveiligheid [16](#page=16). * Het verknopen van vervoers- en infrastructuurnetten ten behoeve van combimobiliteit [16](#page=16). De samenstelling van de VVR is multidisciplinair en beleidsdomeinoverschrijdend en omvat minimaal vertegenwoordigers van: * Elke gemeente in de vervoerregio [17](#page=17). * Departement Mobiliteit en Openbare Werken [17](#page=17). * Agentschap Wegen en Verkeer [17](#page=17). * De interne exploitant van het kernnet en het aanvullend net (voor basisbereikbaarheid) [17](#page=17). * De Vlaamse Waterweg nv [17](#page=17). * De provincie (indien de provincie de vervoerregio vormt) [17](#page=17). Daarnaast kunnen bijkomende leden worden opgenomen, zoals de NMBS, de mobiliteitscentrale aangepast vervoer, het Departement Omgeving, en anderen. De uiteindelijke samenstelling wordt vastgelegd in het huishoudelijk reglement van de vervoerregio. Op verzoek van leden kunnen bijkomende instanties als adviserende leden worden uitgenodigd om technische kennis te vergroten en de kwaliteit en het draagvlak te verbeteren [17](#page=17) [18](#page=18). De werking van de VVR wordt gekenmerkt door: * **Voorzitterschap:** een politieke voorzitter en een voorzitter van MOW [19](#page=19). * **Dagelijks bestuur:** verantwoordelijk voor het vastleggen van de agenda en beslispunten, voorgezeten door de voorzitters [19](#page=19). * **Werkgroepen:** bereiden de VVR voor, meestal themawerkgroepen. De organisatie van het dagelijks bestuur en de werkgroepen wordt geregeld in het huishoudelijk reglement [19](#page=19). De VVR komt samen zo vaak als nodig. Een quorum, vastgelegd in het huishoudelijk reglement, is vereist om rechtsgeldig te vergaderen. Besluitvorming gebeurt bij voorkeur bij consensus, afhankelijk van de bepalingen in het huishoudelijk reglement [20](#page=20). #### 2.2.2 Projectstuurgroep (PSG) De PSG is actief op een lokaal niveau. De taakstelling van de PSG omvat [21](#page=21): * Het opstellen van een lokaal mobiliteitsplan, of andere lokale beleidsplannen en projecten gerelateerd aan mobiliteit [21](#page=21). * Dit geldt zowel voor infrastructureel gebonden projecten als niet-infrastructureel gebonden projecten [21](#page=21). De minimale samenstelling van de PSG is multidisciplinair en beleidsdomeinoverschrijdend en omvat vertegenwoordigers van: * De initiatiefnemer [22](#page=22). * De betrokken gemeente of gemeenten [22](#page=22). * Mobiliteit en Openbare Werken [22](#page=22). * De betrokken weg- of waterwegbeheerder (indien anders dan MOW of de gemeente) [22](#page=22). Bijkomende leden kunnen worden toegevoegd op maat van het project, zoals medefinanciers, De Lijn, NMBS, of burgers/handelaars in het kader van participatie. De initiatiefnemer, samen met één of meer gemeenten of MOW, fungeert als voorzitter van de PSG en is verantwoordelijk voor het dossier. De PSG streeft naar consensus [23](#page=23). Indien er binnen de PSG geen consensus wordt bereikt, wordt dit formeel vastgesteld in het verslag van de PSG. Er zijn twee mogelijkheden [24](#page=24): 1. Proberen tot nieuwe oplossingsrichtingen te komen en deze verder uit te werken [24](#page=24). 2. Indien dit niet mogelijk is, kan een verzoek tot bemiddeling worden ingediend bij de VVR [24](#page=24). Het verzoek tot bemiddeling wordt ingediend bij de voorzitter van de VVR binnen 15 dagen door de leden die niet akkoord zijn, met een argumentatie waarom zij het niet eens zijn. De VVR kan extra informatie opvragen. Bemiddeling vindt plaats binnen 30 dagen indien het verzoek ontvankelijk is. De initiatiefnemer van de PSG maakt het resultaat van de bemiddeling bekend en geeft richting aan het vervolg [24](#page=24). ### 2.3 Complementair functionerende overlegorganen Naast de decretaal vastgelegde overlegorganen bestaan er ook organen met een complementaire functie, die zich richten op kleinschaligheid en techniciteit. #### 2.3.1 Cel Beleid Mobiliteit en Verkeersveiligheid (BMV) Er is per provincie een Cel Beleid Mobiliteit en Verkeersveiligheid. Deze cel bestaat uit [25](#page=25): * 1 Mobiliteitscoördinator [25](#page=25). * 5-tal mobiliteitsbegeleiders, die fungeren als het aanspreekpunt voor steden en gemeenten [25](#page=25). * 1 Administratief medewerker [25](#page=25). #### 2.3.2 Provinciale Commissie Verkeersveiligheid (PCV) De PCV behandelt kleinschalige maatregelen (< 500.000 euro) met betrekking tot verkeersveiligheid. De implementatie verloopt sneller, doorgaans binnen de 6 maanden [26](#page=26). #### 2.3.3 Adviesgroep voor verkeersveiligheid op de Vlaamse gewestwegen (AVVG) De AVVG houdt zich bezig met het opstellen van algemene verkeerstechnische richtlijnen en aanbevelingen. De conclusies worden omgezet in richtlijnen die als leidraad dienen voor dossierbehandeling binnen de PCV en PSG/vervoerregio. De AVVG behandelt geen concrete dossiers, maar kan wel schorsend optreden [27](#page=27). #### 2.3.4 Forum openbaar vervoer Dit forum behandelt kleinschalige maatregelen voor OV-projecten. Dit omvat tussentijdse wijzigingen in het aanbod met een structurele impact onder de 500.000 euro, of punctuele aanpassingen op lijnniveau met een structurele impact onder de 500.000 euro waarbij minstens één partner een bespreking wenst. Ook andere projecten waarvoor De Lijn een bespreking wenselijk acht, komen hier aan bod. Het forum is bedoeld om te informeren en bepaalde plannen of beslissingen te bespreken, te motiveren en toe te lichten [28](#page=28). --- # Coördinatie van het mobiliteitsdomein met andere beleidsdomeinen De coördinatie van het mobiliteitsdomein met andere beleidsdomeinen benadrukt de noodzaak van een geïntegreerde aanpak voor effectief beleid [30](#page=30) [31](#page=31). ### 4.1 Noodzaak tot geïntegreerde aanpak en afstemming Er is een algemene noodzaak voor een geïntegreerde aanpak in het mobiliteitsbeleid. De afstemming met andere mobiliteitsdomeinen wordt gefaciliteerd via het decreet basisbereikbaarheid. Artikel 13, paragraaf 3 van dit decreet stelt dat het Mobiliteitsplan Vlaanderen, de regionale en de lokale mobiliteitsplannen moeten worden afgestemd op [31](#page=31): * Ten minste de ruimtelijke beleidsplannen, de beleidsplannen inzake milieubeleid en waterbeheerplannen [31](#page=31). * De relevante beleidsdocumenten [31](#page=31). Het juridisch statuut van verschillende beleidsplannen varieert, wat invloed heeft op hun dwingendheid. Een gemeentelijk ruimtelijk structuurplan (GRS) is bijvoorbeeld “dwingender” dan een gemeentelijk mobiliteitsplan (GMP), waardoor het GMP eerder richtinggevend dan sturend is [31](#page=31). ### 4.2 Milieuaspecten in het mobiliteitsplan De integratie van milieuaspecten in een mobiliteitsplan kan op verschillende manieren worden aangepakt. Een handleiding van LNE beschrijft een proces van zes (of zeven) stappen. Daarnaast is overleg cruciaal [32](#page=32). * **Betrekken van de duurzaamheids-/milieuambtenaar:** Deze ambtenaar kan worden betrokken bij gemeentelijke beleidscel (GBC) vergaderingen, workshops en andere overlegmomenten [32](#page=32). * **Raadplegen van de Milieuraad:** De Milieuraad dient geconsulteerd te worden om milieuoverwegingen mee te nemen [32](#page=32). ### 4.3 Gezondheidsaspecten Gezondheidsaspecten vormen een belangrijk onderdeel bij de coördinatie van het mobiliteitsdomein met andere beleidsgebieden. Verwijzingen naar verdere informatie hierover zijn beschikbaar via de website van Zorg en Gezondheid, specifiek de secties over gezonde publieke ruimte en gerelateerde studies en rapporten [34](#page=34). > **Tip:** De juridische status van beleidsplannen is essentieel om te begrijpen hoe ze elkaar beïnvloeden. Een "dwingender" plan kan de uitvoering van een ander, minder sturend plan, beperken of sturen. > **Voorbeeld:** Een gemeentelijk ruimtelijk structuurplan dat voorziet in groenzones kan de mogelijkheden voor de aanleg van nieuwe wegen in een gemeentelijk mobiliteitsplan beperken, omdat het GRS als bindender wordt beschouwd [31](#page=31). --- # Opmaak en inhoud van mobiliteitsplannen op verschillende niveaus Dit hoofdstuk beschrijft de methodiek en vereisten voor het opstellen van gewestelijke, regionale en gemeentelijke mobiliteitsplannen, inclusief de procesfasen en participatie. ### 4.1 Het gewestelijk mobiliteitsplan Het gewestelijk mobiliteitsplan is een verplicht op te maken plan door de Vlaamse Regering, vastgelegd in zowel het Mobiliteitsdecreet 2012 als het Decreet basisbereikbaarheid 2019. Een gewestelijke planningscommissie is verantwoordelijk voor de voorbereiding, voortgangscontrole van de uitvoering en de evaluatie van het Mobiliteitsplan Vlaanderen. Deze commissie bestaat uit vertegenwoordigers van het MOW, AWV, Water en zeewegen, Water en zeekanaal, Scheepvaart, en De Lijn [35](#page=35) [36](#page=36). #### 4.1.1 Procesverloop Het proces van het gewestelijk mobiliteitsplan omvat meerdere stappen [37](#page=37): 1. **Ontwerp Mobiliteitsplan Vlaanderen, voorlopig vastgesteld door de Vlaamse Regering.** 2. **Advies en participatie:** De MORA (strategische adviesraad) brengt een advies uit na openbaar onderzoek en een participatietraject. Ook de Milieu- en Natuurraad en SARO geven advies [37](#page=37). 3. **Standpunt Vlaams Parlement:** Op basis van het advies van MORA neemt het Vlaams Parlement een standpunt in [37](#page=37). 4. **Definitieve vaststelling:** De Vlaamse Regering stelt het Mobiliteitsplan Vlaanderen definitief vast en publiceert het vaststellingsbesluit in het Belgisch Staatsblad [37](#page=37). Na definitieve vaststelling wordt het plan afgestemd met bestaande plannen op lagere niveaus, zoals provinciale en gemeentelijke plannen, waarbij potentiële strijdigheden worden gemeld en aangepast. Het plan is opgesteld voor een periode van 10 jaar [38](#page=38). #### 4.1.2 Participatietraject Het decreet basisbereikbaarheid bepaalt de vaststelling van een participatietraject door de Vlaamse Regering. Dit omvat de vormgeving, tijdlijn, coördinatie, evaluatie en communicatie van de participatie. Indien geen participatietraject wordt vastgesteld, is een openbaar onderzoek verplicht [39](#page=39). #### 4.1.3 Stand van zaken Eerdere pogingen om een gewestelijk mobiliteitsplan op te stellen, zoals in 2001 en 2009, hebben niet geleid tot een definitieve goedkeuring (#page=40, 41). In 2019 was er geen sprake meer van een Mobiliteitsplan Vlaanderen in de beleidsnota MOW 2019-2024. In plaats daarvan is er een langetermijnvisie ontwikkeld met een toekomstverkenning tot 2040 [40](#page=40) [41](#page=41) [42](#page=42). ### 4.2 Het regionaal mobiliteitsplan Het regionaal mobiliteitsplan is een nieuwe planningslaag geïntroduceerd door het decreet basisbereikbaarheid. De opmaak ervan is verplicht en gebeurt door de vervoerregio. Er is een afstemmingsverplichting met andere beleidsplannen, waaronder ruimtelijke en milieubeleidsplannen [45](#page=45). #### 4.2.1 Inhoud Een regionaal mobiliteitsplan bevat een globale, lange termijn mobiliteitsvisie voor de vervoerregio en een actieplan. Het bepaalt het aanvullend fietsroutenetwerk (BFF), met uitzondering van fietssnelwegen. Het plan bepaalt ook het aanvullend net en het vervoer op maat, en geeft advies over het trein- en kernnet. Daarnaast worden regionale mobiliteitsprogramma's en -projecten geprioriteerd, opgevolgd en geëvalueerd. Maatregelen inzake doorstroming, verkeersveiligheid, en de verknoping van vervoers- en infrastructuurnetten worden ook opgenomen. Er is een duidelijke link met ruimtelijk beleid, logistiek, ITS, enzovoort [46](#page=46). #### 4.2.2 Procesverloop Het Ministerie van Mobiliteit en Openbare Werken (MOW) initieert de opmaak van een regionaal mobiliteitsplan en stelt een studiebureau aan. De Vervoerregio's en Regionale Mobiliteitsraden (VVRR) zijn verantwoordelijk voor de voorbereiding, opmaak, opvolging, evaluatie en herziening van het plan, inclusief het bepalen van het participatietraject [47](#page=47). Het ontwerp van het regionaal mobiliteitsplan wordt vastgesteld door de VVRR en vervolgens goedgekeurd door de gemeenteraden van de Vervoerregio. Mogelijke strijdigheden met provinciale en gemeentelijke ruimtelijke beleidsplannen worden gemeld en plannen worden aangepast. De VVRR bepaalt de termijnen voor goedkeuring en de ingangsdatum van het plan, dat voor een periode van 10 jaar wordt vastgesteld [48](#page=48). #### 4.2.3 Participatietraject Het decretaal vastgelegde participatietraject beoogt een interactieve inspraak bij het mobiliteitsbeleid. Dit start bij de opmaak van het ontwerp en loopt door bij de uitvoering, opvolging en evaluatie van het regionale plan. De VVRR stelt het participatietraject vast. Vragen hierbij zijn onder andere hoe om te gaan met grote burgerinitiatieven en hoe bij de start een visie te bekomen in plaats van een opsomming van knelpunten. Indien er geen regels zijn omtrent een participatietraject, organiseren de gemeenten een openbaar onderzoek [49](#page=49). #### 4.2.4 Overlegprocedure Om draagvlak te creëren bij de actoren, worden diverse overlegvormen gehanteerd [51](#page=51): 1. Bilateraal overleg met elke gemeente van de Vervoerregio. 2. Bilateraal overleg met actoren van de VVRR. 3. Overleg met het Team MOW. 4. Werkgroep van de VVRR. 5. Vervoerregioraad. 6. Overleg met aangrenzende Vervoerregio's. ### 4.3 Gemeentelijk mobiliteitsplan De opmaak van een lokaal mobiliteitsplan (GMP) is facultatief, maar biedt een planmatige aanpak voor lokale uitdagingen en communicatie van beleid naar de bevolking. Het moet consistent zijn met het gewestelijk en regionaal mobiliteitsplan [53](#page=53). #### 4.3.1 Procesverloop Het college van Burgemeester en Schepenen (CBS) neemt het initiatief voor het GMP, in samenwerking met de Politiezone (PSG). Het GMP richt zich naar het Mobiliteitsplan Vlaanderen en het regionaal vervoersplan en vult deze aan op lokaal niveau. Afstemming met provinciale en gemeentelijke ruimtelijke beleidsplannen is vereist. Het plan wordt vastgesteld voor een periode van 10 jaar, met een doorkijkperiode van 30 jaar [54](#page=54). Het proces omvat: 1. Voorlopige vaststelling van het ontwerp lokaal mobiliteitsplan door het CBS. 2. Openbaar onderzoek / participatietraject. 3. Eventuele wijzigingen worden voorgelegd aan de PSG. 4. Voorlopige vaststelling van het (gewijzigde) ontwerp door het CBS. 5. Definitieve vaststelling door de Gemeenteraad en publicatie [55](#page=55). #### 4.3.2 Participatietraject Het CBS besluit over het participatietraject, aangezien er geen decretale richtlijnen zijn. Gemeenten bepalen dit zelf. Indien er geen participatietraject wordt vastgesteld, is minimaal een openbaar onderzoek vereist [56](#page=56). #### 4.3.3 Evaluatie en herziening Een gemeentelijk mobiliteitsplan kan op elk moment worden geëvalueerd of herzien, bijvoorbeeld als de planningscontext grondig is gewijzigd. Minimaal om de zes jaar vindt een evaluatie en, indien nodig, herziening plaats. De bestaande plannen blijven gelden totdat een nieuw plan is bekendgemaakt [59](#page=59). Evaluatie kan gebeuren aan de hand van: * **De Sneltoets:** Een tool die de actualiteitswaarde van het GMP toetst en richting geeft aan toekomstig lokaal mobiliteitsbeleid (#page=60, 61). Deze bestaat uit twee vragen: consensus over doelstellingen en onbehandelde/onvoldoende uitgewerkte thema's [60](#page=60) [61](#page=61). * **Voortgangsverslag:** Geeft een overzicht van de stand van zaken in de uitvoering van het GMP, met focus op kortetermijnacties en een werkprogramma voor de komende jaren (#page=60, 62) [60](#page=60) [62](#page=62). ### 4.4 Methodiek voor de opmaak van een mobiliteitsplan De methodiek voor de opmaak van een mobiliteitsplan bestaat uit vier fasen [64](#page=64): #### 4.4.1 Fase 1: Oriëntatie In deze fase wordt een inventaris en synthese gemaakt van bestaande plannen en studies, worden nieuwe onderzoeken opgestart, een omgevingsanalyse uitgevoerd en maatschappelijke ontwikkelingen onderzocht. Er wordt een inschatting gemaakt van de mobiliteitsbehoeften en een analyse van de ervaren of te verwachten mobiliteitsproblemen en -kansen. Dit resulteert in een **oriëntatienota** [64](#page=64). De oriëntatienota bevat (#page=65, 66, 67, 68, 69) [65](#page=65) [66](#page=66) [67](#page=67) [68](#page=68) [69](#page=69): * **Resultaten sneltoets (enkel bij GMP):** Aspecten die een grondige herziening van het GMP noodzakelijk maken [65](#page=65). * **Bestaande toestand:** Beknopte analyse van relevante gegevens, huidig mobiliteitsbeleid, ruimtelijke en verkeersstructuur, gebruikskenmerken van netwerken, socio-demografische en economische profilering, en analyse van verplaatsingsstromen [65](#page=65). * **Bestaande plannen en studies:** Beknopte analyse van de planningscontext, inclusief beschrijving, actualiteitswaarde en relevante mobiliteitseffecten [66](#page=66). * **Inzicht in de visie van verschillende actoren:** Visie van beleidsactoren, buurtgemeenten, aangrenzende vervoerregio's, belangengroepen, en aangrenzende gewesten/landen [67](#page=67). * **Probleemstelling:** Conclusie in de vorm van een knelpunten/kansenkaart of -tabel [68](#page=68). * **Aanvullend onderzoek:** Om problemen/kansen verder te onderbouwen en scenario's te voeden [69](#page=69). * **Bijlagen:** Verslagen en documenten m.b.t. het participatietraject [69](#page=69). #### 4.4.2 Fase 2: Planopbouw (Synthesefase) In deze fase wordt een strategische visie opgesteld voor de gewenste mobiliteitsontwikkeling, uitgewerkt in operationele doelstellingen (SMART) (#page=64, 71). Alternatieve ontwikkelingsscenario's gericht op duurzame mobiliteit worden uitgewerkt en afgewogen, met bepaling van een voorkeurscenario (#page=64, 72). Dit resulteert in een **synthesenota** [64](#page=64) [71](#page=71) [72](#page=72). De synthesenota bevat (#page=70, 71, 72, 73, 74, 75) [70](#page=70) [71](#page=71) [72](#page=72) [73](#page=73) [74](#page=74) [75](#page=75): * **Onderzoeksresultaten:** Samenvatting en conclusies van uitgevoerde onderzoeken [70](#page=70). * **Knelpunten, kansen en doelstellingen:** Aangevuld met onderzoeksresultaten [70](#page=70). * **Doelstellingen:** Strategische en operationele doelstellingen (SMART) [71](#page=71). * **Voorbeeld strategische doelstelling (Vlaams niveau):** De verkeersonveiligheid terugdringen met het oog op een wezenlijke vermindering van het aantal verkeersslachtoffers [71](#page=71). * **Voorbeeld strategische doelstelling (gemeentelijk niveau):** Focus op woon-schoolverplaatsingen, invalswegen en stationsomgevingen ter vermindering van het aantal en de ernst van verkeersongevallen [71](#page=71). * **Voorbeeld operationele doelstelling:** Daling van het aantal lichtgewonden met minimaal 2,5% per jaar [71](#page=71). * **Opbouw scenario's duurzame mobiliteit:** Eén of meerdere ontwikkelingsscenario's met wervende titels, los van projecten [72](#page=72). * **Afweging scenario's:** Tegenover doelstellingen en op basis van toetsingscriteria, gevolgd door een rangorde [73](#page=73). * **Beschrijving gewenste mobiliteitsontwikkeling:** Samenhang tussen doelstellingen en scenario, geïllustreerd met een synthesekaart [74](#page=74). * **Relatie met andere beleidsplannen:** Nagaan van afwijkingen van het voorkeursscenario met andere beleidsplannen [75](#page=75). * **Bijlagen:** Verslagen, onderzoeksrapporten en documenten m.b.t. participatie [75](#page=75). #### 4.4.3 Fase 3: Beleidsplan Het voorkeursscenario wordt uitgewerkt tot een beleidsscenario. Concrete maatregelen om de doelstellingen te bereiken worden uitgewerkt en in een actieplan opgenomen. Dit resulteert in een **beleidsplan** [64](#page=64). Het beleidsplan kan op zichzelf gelezen worden en is het belangrijkste onderdeel. Het bevat (#page=76, 77, 78, 79, 80, 81, 82) [76](#page=76) [77](#page=77) [78](#page=78) [79](#page=79) [80](#page=80) [81](#page=81) [82](#page=82): * **Beschrijving van de gewenste mobiliteitsontwikkeling:** Hernomen uit de synthesenota, inclusief de synthesekaart [76](#page=76). * **Uitwerking van het beleidsscenario:** Volgens drie werkdomeinen (A, B, C) [76](#page=76). * **Werkdomein A – Ruimtelijke ontwikkelingen en hun mobiliteitseffecten:** A.1 Ruimtelijke planning, A.2 Strategische ruimtelijke projecten, A.3 Categorisering van wegen [77](#page=77). * **Werkdomein B – Netwerken per modus:** B.1 Verblijfsgebieden en voetgangersvoorzieningen, B.2 Fietsroutenetwerk, B.3 Openbaarvervoernetwerk, B.4 (Her)inrichting van wegen, B.5 Parkeerbeleid, B.6 (Goederen)vervoer over water. Prioriteit is gegeven aan het STOP-principe: Stappen, Trappen, Openbaar vervoer, Personenwagen [78](#page=78). * **Werkdomein C – Ondersteunende maatregelen:** C.1 Vervoersmanagement, C.2 Tarifering, C.3 Sensibilisering, C.4 Handhaving, C.5 Beleidsondersteuning, C.6 Monitoring en evaluatie [79](#page=79). * **Werkdomeinen voor regionaal beleidsplan:** Mobiliteitsprojecten van strategisch plan, gewenst openbaar vervoernetwerk, bovenlokaal functioneel fietsroutenetwerk, privaat gemotoriseerd verkeer, logistiek netwerk, verknopingsvormen, flankerend beleid, innovatie [80](#page=80). * **Actieplan:** Maatregelen, middelen, termijnen, initiatiefnemers en prioriteiten (KT, MT, LT) [81](#page=81). * **Voorstel tot wijziging van andere beleidsplannen:** Expliciet aangeven waar het voorgenomen beleid afwijkt [81](#page=81). * **Toetsing van het beleidsplan:** Nagaan of het plan voldoet aan de operationele doelstellingen [82](#page=82). * **Voorstel voor monitoring en evaluatie:** Over de doelstellingen, acties en het planproces [82](#page=82). * **Bijlagen:** Procesverloop, verslagen VVRR en PSG, documenten m.b.t. participatie [83](#page=83). #### 4.4.4 Fase 4: Evaluatienota Deze fase identificeert bijsturingen aan het plan die vereist zijn voor het bereiken van de strategische doelstellingen. Evaluatie van het mobiliteitsplan gebeurt periodiek na afronding van het beleidsdocument. Het voorstel uit fase 3 dient als leidraad voor de rapportage aan de hand van evaluatienota's [64](#page=64) [84](#page=84). > **Tip:** De SMART-criteria (Specifiek, Meetbaar, Acceptabel, Realistisch, Tijdgebonden) zijn cruciaal voor het formuleren van operationele doelstellingen [71](#page=71). > > **Tip:** Bij de opmaak van scenario's is het belangrijk om te focussen op "wat op te lossen is" (het probleem) in plaats van "hoe het op te lossen" (de specifieke projecten) in de synthesefase [72](#page=72). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Integrale mobiliteitsplanning | Een holistische benadering van mobiliteit die rekening houdt met alle vervoerswijzen, infrastructuur, beleidsdomeinen en belanghebbenden om duurzame en efficiënte mobiliteitsoplossingen te creëren op lokaal en regionaal niveau. | | Mobiliteitsconvenant | Een vrijwillige overeenkomst tussen verschillende partijen, opgesteld binnen een specifiek beleidsdomein zoals milieu of mobiliteit, met als doel een duurzaam mobiliteitsbeleid te bevorderen. | | Basisbereikbaarheid | Een decreet dat de basis legt voor een nieuw mobiliteitsbeleid in Vlaanderen, gericht op samenwerking op regionaal niveau en het benaderen van mobiliteit vanuit een breder schaalniveau. | | Gemeentelijke Begeleidingscommissie (GBC) | Een overlegorgaan op gemeentelijk niveau dat verantwoordelijk is voor de voorbereiding, opmaak, opvolging en evaluatie van (inter-)gemeentelijke mobiliteitsplannen en projecten, met een samenstelling van vaste, variabele en adviserende leden. | | Regionale Mobiliteitscommissie (RMC) | Een overlegorgaan per provincie dat instaat voor de kwaliteitscontrole van gemeentelijke of intergemeentelijke mobiliteitsplannen en projecten, met een samenstelling die diverse overheidsinstanties en vertegenwoordigers van gemeenten omvat. | | Kwaliteitsadviseur | Een adviserende rol binnen de Regionale Mobiliteitscommissie (RMC) die een (on)gunstig advies uitbrengt aan de minister, als leidraad voor subsidiëring en controle op naleving van het decreet. | | Vervoerregioraad (VVR) | Een overlegorgaan per vervoerregio dat verantwoordelijk is voor het opstellen, opvolgen en herzien van het regionaal mobiliteitsplan, het bepalen van het aanvullend net en vervoer op maat, en het prioriteren van regionale mobiliteitsprogramma's en -projecten. | | Projectstuurgroep (PSG) | Een overlegorgaan op lokaal niveau dat verantwoordelijk is voor het opstellen van een lokaal mobiliteitsplan of andere mobiliteitsgerelateerde beleidsplannen en projecten, met een multidisciplinaire en beleidsdomeinoverschrijdende samenstelling. | | Geïntegreerde aanpak | Een benadering waarbij verschillende beleidsdomeinen en sectoren op elkaar worden afgestemd en gecoördineerd om gemeenschappelijke doelen te bereiken, wat essentieel is voor effectief mobiliteitsbeleid. | | Juridisch statuut | De wettelijke status van een document of beleidsplan, die bepaalt in hoeverre het bindend of richtinggevend is voor besluitvorming en acties. Een "dwingender" statuut impliceert meer bindende kracht. | | SMART-doelstellingen | Doelstellingen die Specifiek, Meetbaar, Acceptabel, Realistisch en Tijdgebonden zijn, wat cruciaal is voor effectieve planning en monitoring in het mobiliteitsbeleid. | | STOP-principe | Een hiërarchisch principe voor het rangschikken van maatregelen in mobiliteitsplannen: eerst Stappen, dan Trappen (fietsen), dan Openbaar vervoer, en tenslotte Personenwagen (individueel gemotoriseerd vervoer), gericht op duurzame mobiliteit. | | Actieplan | Een gedetailleerd plan dat de specifieke maatregelen, middelen, termijnen, initiatiefnemers en prioriteiten uiteenzet voor de implementatie van een mobiliteitsplan, vaak onderverdeeld in korte-, middellange- en langetermijndoelstellingen. | | Monitoring en evaluatie | Het systematisch volgen van de voortgang en prestaties van een mobiliteitsplan (monitoring) en het beoordelen van de effectiviteit en impact ervan (evaluatie), om bijsturingen mogelijk te maken en lessen te trekken voor toekomstige plannen. |

# De Agenda 2030 voor Duurzame Ontwikkeling en de Sustainable Development Goals (SDG's) De Agenda 2030 voor Duurzame Ontwikkeling, met haar 17 Sustainable Development Goals (SDG's), vormt een wereldwijd kompas voor het bereiken van een duurzame, rechtvaardige en welvarende toekomst voor iedereen tegen 2030, waarbij de onderlinge verbanden tussen mens, planeet, welvaart, vrede en partnerschap centraal staan [10](#page=10). ### 1.1 Duurzame ontwikkeling #### 1.1.1 Historische context en definitie De term "duurzame ontwikkeling" werd voor het eerst gepopulariseerd in 1987 door het Brundtland-rapport van de World Commission on Environment and Development. De kerndefinitie luidt: "Duurzame ontwikkeling is ontwikkeling die aansluit op de behoeften van het heden zonder het vermogen van toekomstige generaties om in hun eigen behoeften te voorzien in gevaar te brengen". Dit concept is holistisch en omvat drie onderling verbonden aspecten: sociale ontwikkeling (mensen), economische ontwikkeling (winst) en milieubescherming (planeet). Twee fundamentele vooronderstellingen hierbij zijn de beperktheid van aardse grondstoffen en natuurlijke hulpbronnen, en het idee dat de economie in dienst moet staan van mens en aarde [9](#page=9). #### 1.1.2 De impact van menselijke consumptie De huidige consumptie- en productiepatronen hebben geleid tot overschrijding van de draagkracht van de planeet. Het concept "Earth Overshoot Day" illustreert dit, aangezien de mensheid jaarlijks meer grondstoffen verbruikt dan de aarde in één jaar kan regenereren en afval kan verwerken. Zonder beleidswijzigingen zou de aarde tegen 2050 grondstoffen voor drie planeten nodig hebben [16](#page=16) [9](#page=9). #### 1.1.3 De rol van Agenda 2030 De Agenda 2030 voor Duurzame Ontwikkeling, aangenomen door de Verenigde Naties, bouwt voort op eerdere internationale afspraken en de Millenniumdoelstellingen. Deze agenda omvat 17 doelstellingen en 169 subdoelstellingen, en biedt voor het eerst een breed, wereldwijd actieplan dat economische, sociale en ecologische uitdagingen integreert. De SDG's vereisen een transitie en zijn onderling verbonden, wat onderstreept dat vooruitgang op alle domeinen noodzakelijk is. Internationale samenwerking tussen landen, overheden, de private sector, ngo's, academische instellingen en burgers is cruciaal voor het succes. Met 193 lidstaten is het belang van de SDG's aanzienlijk [10](#page=10). > **Tip:** Begrijp de onderlinge verbondenheid van de SDG's. Vooruitgang op één gebied kan positieve effecten hebben op andere, en stagnatie op één terrein kan het bereiken van andere doelen belemmeren. ### 1.2 De 17 Sustainable Development Goals (SDG's) De 17 SDG's zijn onderverdeeld in vijf cruciale domeinen: MENSEN, PLANEET, WELVAART, VREDE en PARTNERSCHAP. Deze doelstellingen vereisen vertaling naar internationale, nationale en regionale beleidsniveaus [11](#page=11). #### 1.2.1 Mensen 1. **Geen armoede:** Beëindig armoede overal en in al haar vormen. Ondanks de inspanningen via de Millenniumdoelstellingen leven wereldwijd nog steeds honderden miljoenen mensen met minder dan 1,9 dollar per dag [12](#page=12). 2. **Geen honger:** Beëindig honger, bereik voedselzekerheid, verbeterde voeding en promoot duurzame landbouw. Hoewel er vooruitgang is geboekt, worden 690 miljoen mensen nog steeds bedreigd door honger en malnutritie, wat leidt tot hoge kindersterfte en groeistoornissen [12](#page=12). 3. **Goede gezondheid en welzijn:** Verzeker een goede gezondheid en promoot welvaart voor alle leeftijden. Dit omvat het verminderen van moeder- en kindersterfte, het bestrijden van epidemieën (zoals aids, tuberculose, malaria), het verbeteren van verkeersveiligheid en het garanderen van universeel toegankelijke, betaalbare gezondheidszorg [12](#page=12). 4. **Kwaliteitsvol onderwijs:** Verzeker gelijke toegang tot kwaliteitsvol onderwijs en bevorder levenslang leren voor iedereen. 260 miljoen kinderen hebben nog nooit onderwijs genoten of hebben hun opleiding vroegtijdig beëindigd [13](#page=13). 5. **Gendergelijkheid:** Bereik gendergelijkheid en empowerment voor alle vrouwen en meisjes. Vrouwen ondervinden nog steeds discriminatie en geweld, en hebben in veel landen beperkte toegang tot gezondheidszorg [13](#page=13). #### 1.2.2 Planeet 6. **Schoon water en sanitair:** Verzeker toegang tot duurzaam beheer van water en sanitatie voor iedereen. Slechte waterkwaliteit en gebrek aan toegang tot drinkwater leiden jaarlijks tot miljoenen doden, voornamelijk kinderen. Water is essentieel voor armoedebestrijding, economische groei en milieubescherming [13](#page=13). 7. **Betaalbare en duurzame energie:** Verzeker toegang tot betaalbare, betrouwbare, duurzame en moderne energie voor iedereen. Eén op de vijf mensen heeft geen toegang tot moderne elektriciteit, en drie miljard mensen zijn afhankelijk van traditionele brandstoffen. Energieproductie is verantwoordelijk voor ongeveer 60 procent van de wereldwijde uitstoot van broeikasgassen [13](#page=13). 8. **Leven in het water:** Behoud en maak duurzaam gebruik van de oceanen, de zeeën en maritieme hulpbronnen. Verandering in waterkwaliteit kan leiden tot verlies aan biodiversiteit en gezondheidsrisico's. Plastic afval vormt een significant probleem in de oceanen [16](#page=16). 9. **Leven op het land:** Bescherm, herstel en bevorder het duurzaam gebruik van ecosystemen, beheer bossen duurzaam, bestrijd woestijnvorming en landdegradatie en roep het verlies aan biodiversiteit een halt toe. Menselijke activiteit heeft 75% van het aardoppervlak veranderd, wat leidt tot landdegradatie en bosverlies, met ernstige gevolgen voor mens en milieu. België scoort laag op het gebied van habitatbescherming binnen Europa [17](#page=17). #### 1.2.3 Welvaart 10. **Waardig werk en economische groei:** Bevorder aanhoudende, inclusieve en duurzame economische groei, volledige en productieve tewerkstelling en waardig werk voor iedereen. Dit omvat de afschaffing van dwangarbeid, slavernij, mensenhandel en kinderarbeid. Economische groei moet gepaard gaan met technologische vernieuwing en innovatie, zonder milieuvervuiling te veroorzaken [14](#page=14). 11. **Industrie, innovatie en infrastructuur:** Bouw veerkrachtige infrastructuur, bevorder inclusieve en duurzame industrialisering en stimuleer innovatie. Investeringen in infrastructuur en technologische vooruitgang dragen bij aan groei, welzijn en duurzame oplossingen voor milieuproblemen [14](#page=14). 12. **Ongelijkheid verminderen:** Dring ongelijkheid in en tussen landen terug. Ondanks een algemene daling van armoede blijven grote welvaartsverschillen bestaan, zowel tussen als binnen landen [14](#page=14). 13. **Duurzame steden en gemeenschappen:** Maak steden en menselijke nederzettingen inclusief, veilig, veerkrachtig en duurzaam. Verstedelijking brengt uitdagingen met zich mee zoals extreme armoede, gebrek aan basisvoorzieningen, sloppenwijken en een grote ecologische voetafdruk. Steden spelen een cruciale rol in het behalen van de SDG's [15](#page=15). 14. **Verantwoorde consumptie en productie:** Verzeker duurzame consumptie- en productiepatronen. Momenteel wordt 30% van de wereldwijde voedselproductie verspild, en de huidige levensstijl vereist meer grondstoffen dan de planeet kan leveren [16](#page=16). #### 1.2.4 Vrede 15. **Klimaatactie:** Neem dringend actie om klimaatverandering en haar impact te bestrijden. De uitstoot van broeikasgassen blijft stijgen, met een verwachte temperatuurstijging die kwetsbare bevolkingsgroepen het hardst treft [16](#page=16). #### 1.2.5 Partnerschap 16. **Vrede, justitie en sterke publieke diensten:** Bevorder vreedzame en inclusieve samenlevingen met het oog op duurzame ontwikkeling, verzeker toegang tot justitie voor iedereen en creëer op alle niveaus doeltreffende, verantwoordelijke en open instellingen. Het aanpakken van geweld, illegale geldstromen, wapenhandel en corruptie is een belangrijke uitdaging [17](#page=17). 17. **Partnerschap om doelen te bereiken:** Versterk de implementatiemiddelen en revitaliseer het wereldwijd partnerschap voor duurzame ontwikkeling. Internationale samenwerking, technologieoverdracht en financiële steun zijn essentieel om de SDG's te realiseren [17](#page=17). > **Voorbeeld:** SDG 11 (Duurzame steden en gemeenschappen) is cruciaal omdat een groot deel van de wereldbevolking in stedelijke gebieden woont en steden verantwoordelijk zijn voor een significant deel van de wereldwijde energieconsumptie en CO2-uitstoot. Succesvolle implementatie van SDG 11 is daarmee een voorwaarde voor het algemeen succes van de Agenda 2030 [15](#page=15). --- # Geschiedenis van de stedelijke ontwikkeling Dit deel onderzoekt de evolutie van steden door de eeuwen heen, beginnend bij de eerste nederzettingen, de Griekse en Romeinse stedenbouw, de middeleeuwse stad, de Renaissance, de Industriële Revolutie, en de stedenbouw in de 20e eeuw, met de nadruk op de historische context en de impact op hedendaagse stedelijke vraagstukken. ### 2.1 De eerste generatie steden De stad als specifiek leefmilieu dateert van ongeveer 6.000 jaar geleden en vereist een overgang van een nomadenbestaan naar sedentair leven, van gezinsverband naar dorpsstructuur, en vervolgens naar een stad [30](#page=30). #### 2.1.1 Van een nomadenbestaan naar een sedentair bestaan Voor het Neolithicum leefde de mens als zwerver in kleine groepen met een gemiddelde levensduur van 30 jaar, waarbij alle energie gericht was op voedselzoeken en beschutting. De eerste sporen van permanente nederzettingen dateren van 140.000 jaar geleden en waren gericht op beschutting en emotionele binding met overledenen, zoals blijkt uit de megalietencultuur van Stonehenge en Carnac [30](#page=30). #### 2.1.2 Van gezinsverband naar dorpsstructuur De overgang naar een complexer collectief systeem begon zo'n 30.000 jaar geleden, leidend tot sociale en ruimtelijke binding in dorpsverband, met de eerste dorpsnederzettingen ontstaan 10.000 jaar geleden. Deze kernen hadden reeds een geleding en omwallingen ter bescherming. Deze sedentaire levensvorm ging gepaard met landbouw en veeteelt, waardoor de mens voedselproducent werd. De structuur van deze primitieve dorpen is vergelijkbaar met hedendaagse dorpen in Afrikaanse landen of bij indianenstammen [31](#page=31). #### 2.1.3 Van een dorp naar een stad Steden ontstonden waar niet-agrarische productievormen en handel in landbouwoverschotten werden geconcentreerd, wat leidde tot een heterogener uiterlijk dan een dorp. De uitvinding van het schrift, 6.000 jaar geleden, was essentieel voor stadsvorming en leidde tot technologische vernieuwingen zoals het catalogiseren van sterren, irrigatie, metaalbewerking en transportverbeteringen. Het schrift verbeterde communicatie en transport faciliteerde de bevoorrading van steden. Steden kenden vanaf hun ontstaan een sociale organisatie en hiërarchische structuur voor toezicht, sanctie, en de coördinatie van grootschalige projecten, ondersteund door politieke en/of religieuze ideologieën. Fysische omstandigheden konden ook gunstig zijn voor stadsvorming. De bekendste gebieden voor de eerste steden zijn Mesopotamië (Ur, Babylon, Assur) en Egypte, waarbij weinig is bewaard gebleven door het gebruik van klei als bouwmateriaal in Mesopotamië. In de Nijlvallei zijn vooral dodentempels bewaard gebleven; de woningen van baksteen zijn verdwenen [31](#page=31) [32](#page=32). **Besluit:** Essentieel voor stadsvorming waren schrift en transport, die handel mogelijk maakten. Van de oudste steden in Mesopotamië en Egypte is weinig overgebleven [32](#page=32). ### 2.2 De Griekse stad Het begrip "stad" in de Griekse tijd, de "polis", stond los van moderne criteria zoals inwoneraantal en kenmerkte een andere levenswijze dan op het platteland. De stad bood orde en recht, in tegenstelling tot de wet van de sterkste op het platteland. Griekse filosofen hadden een belangrijke invloed op de stedenbouw. De ontwikkeling van Griekse steden werd beïnvloed door Knossos, Griekse koloniale steden en Hippodamus van Milete [33](#page=33). #### 2.2.1 De oudste Europese stad Knossos (2.000 v.Chr.) op Kreta is de oudste Europese stad en ontstond op een eiland met een gunstige ligging voor handelsrelaties. Het paleis van Knossos, met zijn gevarieerde ruimtes, dateert uit 1900 v.Chr. en duidt op een complexe maatschappij. Het paleis was rond een rechthoekig plein gebouwd, met loodrechte muren. Woningen van baksteen met 2 à 3 bouwlagen, ondersteund door zuilen, waren rondom het paleis gesitueerd. De stad had waterleiding, riolering en verharde wegen. Problemen door reliëfverschillen werden opgelost met bruggen en viaducten. De stedelijke plattegronden toonden grootschalige organisatie voor voedselvoorziening en distributie, maar zonder rationeel stedenbouwkundig opzet; de groei was spontaan. Knossos telde tot 30.000 inwoners en voldeed aan drie voorwaarden: eenheid (geen afgesloten delen), een artificieel geheel centraal in de natuur, en een opdeling in centrum (paleis, tempels), openbare zone en woonzone [33](#page=33) [34](#page=34). #### 2.2.2 De Griekse koloniale steden Vanaf de 8e eeuw v.Chr. breidde Griekenland zich uit met steden aan de Middellandse Zee, gedreven door de zoektocht naar vruchtbare landbouwgronden. Voorbeelden zijn Napels en Marseille, gekenmerkt door een gunstige ligging aan een baai of schiereiland. Deze steden hadden aanvankelijk weinig sociaal-ruimtelijke organisatie. Massilia (Marseille) werd gesticht op land verkregen van Ligurische stammen en groeide uit tot een belangrijk centrum van zeehandel. De Grieken leerden de lokale bevolking omgaan met een 'rechtsstaat' en landbouwmethoden [35](#page=35). #### 2.2.3 Hippodamus van Milete Hippodamus van Milete wordt beschouwd als de grondlegger van de stedenbouw, met Milete als de eerste stad die volgens een plan werd gebouwd na verwoesting. Het patroon van Griekse steden verschilde van latere Romeinse rasterpatronen: er was geen verband tussen stadsmuren en plattegrond, de omwalling volgde hoogtelijnen, er waren grote open ruimten voor agora en openbare gebouwen, en de basis voor de indeling was het woonblok, niet het wegenpatroon. De gebouwen, niet de straten, waren dominant, en pleinen hadden geen axiale relaties met het wegennet [36](#page=36). **Besluit:** De oudste Europese stad ontstond op kruispunten van handelsroutes. Woningen groepeerden zich in blokken, wat leidde tot een rasterpatroon. Er waren weinig groenzones, maar wel openbare ruimten. Koloniale drang beïnvloedde de uitbouw van Griekse steden. Milete was de eerste stad gebouwd volgens een plan. Stadsmuren tekenden de stad duidelijk af van de omgeving [37](#page=37). ### 2.3 De Romeinse stad Het verstedelijkingsproces in Italië begon laat, met tot de 8e eeuw v.Chr. enkel dorpen. De Romeinse stedenbouw werd beïnvloed door de Etrusken, de groei van Rome en de kolonisatie van het Romeinse Rijk [38](#page=38). #### 2.3.1 De Etrusken Vanaf de 7e eeuw v.Chr. hadden Etruskische steden een dubbele functie: centrum van handel en bestuurszetel voor de aristocratie die landbouwopbrengsten controleerde. Etrurië (het huidige Toscane) was rijk aan grondstoffen. De steden waren beveiligd met muren en vereisten permanente drainage in vochtige gebieden. Gebouwen waren van baksteen of natuursteen, gegroepeerd rond een acropool met tempels. De steden hadden bij voorkeur een rasterplan, met langwerpige bouwblokken en hoofd- en secundaire wegen van verschillende breedtes. De Etrusken legden echter geen perfecte dambordpatronen aan vanwege reliëfverschillen [38](#page=38). #### 2.3.2 De stad Rome Het specifieke Romeinse urbanisme van raster- of dambordpatronen is niet gebaseerd op de structuur van Rome zelf, maar op die van gekoloniseerde gebieden. Rome ontstond waar de Tiber van heuvelachtig naar vlak gebied overgaat. Oorspronkelijk bewoond waren de zeven hoogten; de lagere delen dienden als begraafplaats. Later werd deze zone gedraineerd en ontstond het Forum in het centrale deel, dat een sacrale betekenis kreeg en leidde tot de bundeling van woonkernen. Rome trok veel verarmde plattelandsbewoners en krijgsgevangenen aan, met een maximum van 1 miljoen inwoners. De bevolkingsdichtheid was hoog, met meer dan 80% levend in woonkazernes van soms meer dan 14 verdiepingen. Grote monumenten werden opgericht, maar Rome bleef een stad met kronkelende straten en compacte bouwmassa's. Rome was primair cruciaal voor de uitrol van haar bestuurlijk systeem [39](#page=39). #### 2.3.3 De kolonisatie van het Romeinse Rijk In Noordwest-Europa bestond de meest gebundelde nederzetting aan het begin van onze jaartelling uit een 'oppidum', meestal op een heuvel met een wal ('murus gallicus'). Vanuit deze kernen bouwden de Romeinen hun steden uit als handelskernen en/of militaire kampen (vici). Elke stad was een voorpost van Rome, verbonden door bestuurlijke instellingen en een wegennet. Het verstedelijkingsproces vereiste een uniform stedenbouwkundig concept. Het stichten van een stad volgde een ritueel: 'inauguratio' (vastleggen vestigingsplaats door 'agrimensor'), 'templum' (bepalen stedelijke omvang en globale indeling), en 'limitatio' (oriëntatie hoofdassen). De belangrijkste straat, de 'decumanus maximus' (oost-west), was 12 meter breed, en loodrecht daarop de 'cardo maximus' (noord-zuid) van 6 meter breed. De stadspoorten bevonden zich waar deze assen de stadsmuur bereikten. Het resultaat was een rasterpatroon; een perfect vierkante stadsmur werd een dambordpatroon. De ideale Romeinse stad was vierkant met elkaar kruisende hoofdstraten, kleinere straten vertakkend in een rasterpatroon, met diverse functies (wonen, handel, recreatie). Aquaducten brachten water naar het centrum, het forum, dat een plaats voor openbare toespraken was en tijdens Julius Caesar een symbool werd van Romeinse verovering, wet en administratie. Veel West-Europese steden groeiden uit Romeinse kampen. De hoogte van gebouwen was beperkt tot tweemaal de breedte van de aanpalende weg. Er waren drie woningtypes: peristyl-woning, langgerekte woning en insulae. Aan de rand van het forum stonden de basilica (handel) en curia (bestuur). Verder kwamen er amfitheaters, stadions en thermen. De Romeinse 'pax urbana' kende zijn hoogtepunt in de 1e en 2e eeuw. Vanaf de 3e eeuw verzwakte het Romeinse militaire apparaat, waardoor stadsmuren werden verkleind, maar de geometrische structuur behouden bleef. Vanaf de 4e eeuw viel het Romeinse Rijk uiteen, met verzwakking van stedelijke centra tot gevolg [40](#page=40) [41](#page=41) [42](#page=42). **Besluit:** Het omvangrijke verstedelijkingsproces leidde tot een vast stedenbouwkundig patroon. Steden werden gesticht volgens een vast ritueel met een raster- of dambordpatroon gebaseerd op de decumanus en cardo. De oorsprong van het rasterpatroon ligt bij de Etrusken. Rome zelf is geen goed voorbeeld van typisch Romeins urbanisme [42](#page=42). ### 2.4 De Middeleeuwse stad Middeleeuwse steden kenmerken zich door grote verscheidenheid en ontstonden als gespecialiseerde centra in een periode van rust en ontwikkelingen, met een gunstig klimaat en grote landbouwoverschotten. Men hechtte weinig belang aan regelmatige vormen. Middeleeuwse steden kunnen worden ingedeeld naar ontstaanswijze: voortzetting van een Romeinse stad, natuurlijke groei bij een burcht of klooster, of als gecreëerde stad [43](#page=43). #### 2.4.1 Voortzetting van een Romeinse stad Frankische heersers konden grote Romeinse bouwwerken niet goed inpassen in hun levenswijze; arena's kregen bijvoorbeeld vaak een woonfunctie. Religieuze elementen werden belangrijk; bisschoppen vestigden zich in de stad, en kerken namen de plaats in van oude Romeinse bouwwerken, vaak gebouwd nabij graven van overledenen. De middeleeuwse stadskern breidde zich uit aan de randzone van de Romeinse stad. Veel Romeinse steden verloren hun oorspronkelijke structuur, maar in kleinere steden, zoals Florence, Bologna, Koblenz, Toulouse en Verona, is deze structuur in het centrum nog herkenbaar [43](#page=43) [44](#page=44). #### 2.4.2 De natuurlijk gegroeide stad Natuurlijk gegroeide steden ontwikkelden zich vanuit een burg op een gunstige locatie (knooppunt van wegen, rivieren). Een burg lag meestal op een verhoogde heuvel of was omgeven door water en diende als verdediging tegen invallen. Een burg bevatte een kerk, lokaal voor gerechtelijke vergaderingen, voorraadschuren, wallen, torens en woningen voor heren en priesters. Deze burgen evolueerden tot middeleeuwse steden. Kenmerkend is het radiaal-concentrische stratenpatroon, met grote onbebouwde ruimten voor voedselbevoorrading bij belegering. Veel Vlaamse steden, zoals Brugge en Gent, ontstonden vanuit een versterkte burg op een gunstige site [45](#page=45). #### 2.4.3 De getekende stad Deze steden werden volledig uit het niets opgericht, gedreven door economische en militaire factoren. De bloeiperiode van de Middeleeuwen, met veel handel en bevolkingsgroei, maakte de aanleg van nieuwe steden noodzakelijk. Eind 13e eeuw ontstond een dicht netwerk van Europese steden met eigen stedenbouwkundige en architectonische opzetten. Voorbeelden in Frankrijk zijn bastides of villes nouvelles zoals Aigues-Mortes (vlootbasis) en Bastide Saint-Louis. In België zijn Oostende en Nieuwpoort voorbeelden van getekende steden, ontstaan ten gevolge van nieuwe (landbouw)gronden. Eind 13e, begin 14e eeuw markeerde het begin van de "Dark Ages", met een daling van de bevolking door oorlogen, economische crisis en de pest, wat de stedelijke ontwikkeling tijdelijk tot stilstand bracht [46](#page=46). **Besluit:** De Middeleeuwen begonnen als een bloeiende periode. De grote verscheidenheid aan steden leidde tot indeling naar ontstaanswijze. Straten waren nauw en ongeplaveid, zonder riolering. Aan het einde van deze periode kwam stedelijke ontwikkeling tot stilstand [47](#page=47). ### 2.5 De stad tijdens de Renaissance De schaalvergroting van de Renaissance veranderde de sociale structuur, met een opkomend kapitalisme en scheiding tussen beroeps- en privéleven. Steden ondergingen geen ruimtelijke uitbreiding, maar werden verder afgewerkt met een focus op verfraaiing. De bestaande en nieuw opgerichte steden werden beïnvloed door militaire bouwkunst, stadskunst, tuinarchitectuur en koloniale steden [48](#page=48). #### 2.5.1 Invloed van de militaire bouwkunst Vanaf de 15e eeuw werden verdedigingsbouwwerken beïnvloed door het gebruik van kanonnen. De plannen van vestigingssteden werden beïnvloed door topografie en hydrografie, met een banmijl rond de vesting waar niet gebouwd mocht worden. De vormgeving van woonsteden werd soms beïnvloed door de vorm van militaire vestingen. Vauban was een beroemde militaire ingenieur die site, topografie en hydrografie perfect integreerde in verdedigingen en vele versterkte plaatsen bouwde of verbouwde. Neuf-Brisach is een opmerkelijke vestingstad gebouwd volgens het concept van een militaire vestiging, met blokken van 45 bij 60 meter en straten van 10 meter, en een centrale wapenplaats [48](#page=48) [49](#page=49). #### 2.5.2 Invloed van de stadskunst De stadskunst in de Renaissance werd beïnvloed door de ontdekking van perspectief, de aanwezigheid van decoratieve en monumentale ensembles, en het respecteren van architecturale voorschriften [49](#page=49). ##### 2.5.2.1 Het perspectief In de Renaissance werden twee kernpunten met een rechte as verbonden om zoveel mogelijk rechtlijnige 'aders' te creëren, wat het perspectiefzicht versterkt. Voorbeelden zijn Versailles, Washington D.C. en Parijs (Champs-Élysées) [50](#page=50). ##### 2.5.2.2 Decoratieve, monumentale ensembles Deze werden gebouwd met de Romeinse fora als inspiratie, en zijn geïsoleerde plaatsen omringd met monumentale architectonische constructies. Voorbeelden zijn Piazza San Marco in Venetië, het Sint-Pietersplein in Rome en Place Stanislas in Nancy [50](#page=50). ##### 2.5.2.3 Architecturale voorschriften Vanaf de 17e eeuw breidde de activiteit van architecten zich uit naar straten, woningen en de integratie van gebouwen in een harmonieus geheel, waarbij architecturale voorschriften werden gerespecteerd. Bath, gebaseerd op de plannen van John Wood, combineerde winstgevendheid met esthetiek in Queen's Square [51](#page=51). #### 2.5.3 Invloed van de tuinarchitectuur In de Middeleeuwen waren tuinen louter utilitair. Met de Italiaanse Renaissance werd de tuin een decoratief element, maar oefende weinig invloed uit op het stadspatroon. Fransen en Engelsen trachtten de site volledig in de compositie te verwerken, zoals in Versailles. Deze invloed uitte zich in de steden door de aanwezigheid van parken en bomen in straten, zoals de Avenue des Champs-Élysées in Parijs en Unter den Linden in Berlijn [52](#page=52). #### 2.5.4 De koloniale steden Europeanen voerden, net als de Romeinen, hun stedenbouwkundige concepten in tijdens kolonisatie. De Spanjaarden waren de eersten die systematische koloniale stedenbouw doorvoerden, met plattegronden verdeeld in gelijke percelen, volgens de Indische Wetten (sinds 1573). Steden gesticht door Spanjaarden, die ook missionering inhield, hebben een Renaissance plein met kerk. Kenmerkend voor door kolonisten gestichte steden is het raster- of dambordpatroon, overgenomen van de Romeinen als symbool van de "re-naissance" [52](#page=52). **Besluit:** De stad tijdens de Renaissance kenmerkt zich niet door uitbreiding, maar door afwerking met architectonische en tuinarchitectonische elementen. Nieuwe koloniale steden in Amerika volgden een raster- of dambordpatroon, terwijl Europese steden vaak gebaseerd waren op militaire bouwkunst [53](#page=53). ### 2.6 De stad en haar omgeving tijdens de Industriële Revolutie In de eerste helft van de 19e eeuw vond door de ontwikkeling van de secundaire sector een enorm verdichtingsproces plaats in de stad. Nieuwe straten en woningen ontstonden binnen de omwalling, en binnentuinen werden volgebouwd, wat leidde tot beluiken. Industrie en treinstations vestigden zich in de stad. De bevolkingsgroei door de landbouwcrisis en de hoop op werk in de industrie leidde tot een overaanbod aan arbeidskrachten en het ontstaan van het arbeidersproletariaat. Middeleeuwse stadsmuren en monumenten werden ontmanteld en de banmijl werd volgebouwd. Nieuwe materialen zoals glas en ijzer leidden tot Art Nouveau [54](#page=54). De binnenstad werd als woongebied steeds negatiever beoordeeld door hinder van verkeer, bedrijven en proletarisering. Hierop werd gereageerd door grootschalige transformatiewerken binnen de stad en het oprichten van nieuwe 'woon-werk'-entiteiten buiten de stad [55](#page=55). #### 2.6.1 Grootschalige transformatiewerken De angst voor opstanden door het politiek bewustzijn van het proletariaat zette de burgerij aan om de arbeidsbuurten te doorsnijden en te isoleren. Lange, brede assen werden dwars door de stad getrokken om barricades te bemoeilijken en cavalerie snel te laten chargeren. Volkswijken werden gesloopt zonder alternatieve bewoning. Dit soort stedenbouw is het best vertegenwoordigd door Haussmann in Parijs, die de stad opvatte als versterking tegen interne oproer [55](#page=55). #### 2.6.2 Filantropische ontwerpen Deze ontwerpen situeerden zich buiten de stad, vanwege goedkopere grondprijzen en uitbreidingsmogelijkheden. Het isolement verspreidde de arbeidersmassa en bond de arbeider aan de fabrieksheer via consumptiecoöperaties. Robert Owen probeerde de gezondheid, het onderwijs, het welzijn en de rechten van de arbeidersklasse te verbeteren, onder andere in New Lanark met woningen, een kleuterschool en gratis medische zorg. Zijn ideale woongemeenschap 'New Harmony' is nooit opgericht. Henri De Gorge bouwde le Grand-Hornu, een complex van 412 woningen voor mijnwerkers. Industriële tuindorpen, zoals Bournville van George Cadbury en Port Sunlight van William Hesketh Lever, werden opgericht met naast het bedrijf woningen, tuinen, bibliotheken, scholen en winkels [56](#page=56) [57](#page=57). **Besluit:** De stad tijdens de Industriële Revolutie werd sterk beïnvloed door de komst van industrie en bevolkingsgroei. Middeleeuwse gebouwen werden ontmanteld en de banmijl volgebouwd. Het arbeidersproletariaat leidde tot verzet en blokkades, die werden aangepakt met brede stadsaders. Miserabele omstandigheden leidden tot nieuwe woon-werk eenheden buiten de stad, in de vorm van filantropische projecten en industriële tuindorpen [58](#page=58). ### 2.7 De stedenbouw in de XX eeuw Vanaf de 20e eeuw is stedelijke ontwikkeling niet meer enkel binnen de stad te vinden; invloeden van buitenaf zijn cruciaal. De stedenbouw van de 20e eeuw wordt beïnvloed door de tuinwijkgedachte, het charter van 1933 (CIAM), suburbanisme en rurbanisme, banlieue-vorming en het oprichten van nieuwe steden en groeisteden [59](#page=59). #### 2.7.1 De tuinwijkgedachte Door de afschaffing van stedelijke tol en bevolkingsgroei vestigde men zich buiten de stad, mede gestimuleerd door verbeterd transport zoals goedkope treinabonnementen en buurtspoorwegen. Ebenezer Howard ontwikkelde de theorie van de drie attractiepolen, met als derde bestaansvorm de tuinsteden, autonome stedelijke entiteiten in een agrarisch landschap. Howard's ideeën beïnvloedden de latere wijkgedachte. Tussen 1903 en 1920 werden twee tuinsteden gebouwd, maar deze kwamen door financieringsproblemen niet echt van de grond. Na WOI werd het idee op het continent overgenomen voor tuinwijken, gericht op kwaliteitsvolle huisvesting voor arbeiders met veel aandacht voor groen. Voorbeelden in België zijn tuinwijken in de Limburgse mijnstreek, Gent (De Warande), en Bosvoorde (Le Logis). In Nederland is het 'Plan Zuid' van Berlage bekend. De tuinwijkgedachte werd uiteindelijk verlaten omdat het duur, politiek en ruimte-innemend was [59](#page=59) [60](#page=60). #### 2.7.2 Congrès Internationaux d'Architecture Moderne (CIAM) Deze congressen (1928-1959) met Le Corbusier als boegbeeld leidden tot het charter van 1933, de basis voor moderne stedenbouw en architectuur ('modernisme'). Zij streefden naar de uitgestrekte stad, met scheiding van wonen, werken, recreëren en verkeer (zoneringsplanologie). Het concept 'La Ville Radieuse' van Le Corbusier en het 'Charter van Athene' promootten dit. Opvallend waren de 'unités d'habitation', reusachtige flatgebouwen in parkachtige ruimtes, met gebouwen op palen en gemeenschapsruimten. CIAM's visie leidde tot de vermindering van de woonfunctie in de stad, eenzijdige buurten en slaapsteden, en werd misbruikt door speculanten. Brede wegen en bruggen ontsloten nieuwbouwzones, wat leidde tot devaluatie van het landelijke karakter. Jan Gehl bekritiseerde de modernisten omdat ze het stadsleven smoorden [61](#page=61) [62](#page=62). #### 2.7.3 Suburbanisatie en rurbanisatie Na WOII verloor de kernstad steeds meer haar woonfunctie door individuele mobiliteit (auto), veranderde woonwaardering (wonen in het groen), kortere arbeidsduur en verbeterde woonomstandigheden buiten de stad. Dit leidde tot suburbanisatie (verstedelijking stadsrand) en rurbanisatie (verstedelijking plattelandsgemeenten) [62](#page=62) [63](#page=63). #### 2.7.4 Banlieuevorming Door rurbanisatie ontstonden rond de stad banlieues, zones met slaapwijken. Dit veroorzaakte verkeersproblemen, financiële problemen voor stadskernen en segregatie. Sinds de jaren '90 probeert men de woonfunctie in de stad te herstellen door inbreiding en het teruggeven van een multifunctioneel karakter aan wijken [63](#page=63). #### 2.7.5 Nieuwe steden en groeisteden Sinds de jaren 1960 is er een tendens om stadskernen te decentraliseren [63](#page=63). ##### 2.7.5.1 Door het oprichten van subcentra Deze worden doelbewust opgericht op snijpunten van openbaar vervoer (bv. La Défense in Parijs) om kantoor- en winkelruimte uit het stadscentrum op te vangen [63](#page=63). ##### 2.7.5.2 Door het kiezen van groeisteden De overheid stimuleert de groei van bestaande steden (bv. Zwolle, Breda) om de centrumfunctie te versterken en de grote centrale stad te ontlasten [64](#page=64). ##### 2.7.5.3 Door het bouwen van nieuwe steden Gebaseerd op de tuinstad van Howard, worden nieuwe steden opgericht in de banlieue van het stadsgewest met doelen zoals het verhelpen van woningtekorten, het opvangen van migratiestromen, het creëren van een beter leefmilieu, het bouwen van echte woon-werksteden en het bevorderen van regionale economische groei. Voorbeelden zijn Almere en Louvain-La-Neuve, waar de universiteit geïntegreerd is in de stad [64](#page=64). **Besluit:** De stedenbouw in de 20e eeuw wordt gekenmerkt door het zoeken naar oplossingen voor de overbevolkte stad. Dit leidde tot de herontdekking van het platteland en de oprichting van nieuwe kernen buiten de stad, gebaseerd op de tuinwijkgedachte en zoneringsplanologie. Dit resulteerde in rurbanisatie en banlieuevorming. Het oprichten van nieuwe kernen leidde tot subcentra, groeisteden en nieuwe steden [65](#page=65). ### 2.8 De stedenbouw in de XXI eeuw De stedenbouw in de 21e eeuw wordt gekenmerkt door het verder gaan van inbreiding en het aantrekkelijker maken van wonen in de stad. Circulariteit is een belangrijk aspect van duurzame ruimtelijke ontwikkeling. Het Vlaamse stedenbeleid stimuleert de ontwikkeling tot duurzame steden. Ook op het platteland wordt geprobeerd nieuwe woonwijken te vermijden en bestaand woongebied efficiënt te benutten [66](#page=66). **Algemeen besluit hoofdstuk 2: geschiedenis van de stedelijke ontwikkeling** De geschiedenis van steden biedt waardevolle inzichten voor duurzame ruimtelijke ontwikkeling. Historische steden groeiden organisch en compact met een menging van functies, wat de afhankelijkheid van vervoer verminderde en lokale interactie stimuleerde. Ze pasten zich aan het lokale klimaat aan, gebruikten regionale materialen en toonden het belang van klimaatgevoelige en energie-efficiënte ontwikkelingen. Oude steden kenden een rijk sociaal weefsel, wat aantoont hoe ruimtelijke ontwikkeling sociale duurzaamheid kan versterken. Succesvolle stedelijke projecten uit het verleden toonden het belang van langetermijnvisie, samenwerking en integrale planning, met focus op hergebruik en circulaire benadering. Groen en water speelden een belangrijke rol in de stadsstructuur voor verkoeling, afwatering en ecologische meerwaarde. Geschiedenis leert dat duurzame steden vaak bouwen op eeuwenoude inzichten [67](#page=67). **Samengevat leren we uit de geschiedenis van de stedenbouw:** 1. Compacte steden zijn veerkrachtiger [67](#page=67). 2. Gebruik van lokale materialen en klimaataangepast ontwikkelen [67](#page=67). 3. Sociaal weefsel en gemeenschapszin bevorderen [67](#page=67). 4. Slimme infrastructuur komt voort uit lange termijnvisie [67](#page=67). 5. Hergebruik en adaptief herbestemmen [67](#page=67). 6. Groen en water als structurerende elementen [67](#page=67). --- # Begrippen uit de stadsgeografie en hedendaagse stedelijke tendensen Dit onderwerp analyseert kernbegrippen van stadsgeografie, zoals definities van steden, verstedelijkingsprocessen en stedelijke structuurmodellen, en gaat in op hedendaagse tendensen in de stedenbouw, met een focus op Vlaanderen. ### 3.1 Definities van de stad Het definiëren van een stad is complex door de uiteenlopende benaderingswijzen en het subjectieve onderscheid tussen stad en niet-stad. Historische definities focusten op versterking, eigen rechten en vrijheden of op de concentratie van gebouwen, bevolking en een hectisch levensritme. Meer recente definities leggen de nadruk op industriële, commerciële of aanvullende functies [68](#page=68). Statistische criteria, specifiek voor een bepaalde periode en land, zijn noodzakelijk voor een werkbare definitie. Hedendaagse steden worden gekenmerkt door: * Hoge bevolkingsconcentratie [68](#page=68). * Multifunctionaliteit met ruime invloedsfeer [68](#page=68). * Bevolkingsheterogeniteit [68](#page=68). * Bebouwingsdichtheid [68](#page=68). Voorbeelden van definitiecriteria per land zijn: * **Frankrijk:** Communes met een kern van meer dan 2.000 inwoners in een aaneengesloten woongebied, of communes waarvan de meerderheid van de bevolking deel uitmaakt van zo'n kern [68](#page=68). * **Japan:** Kernen met minimaal 30.000 inwoners, waarvan minstens 60% van de huizen in de bebouwde kom ligt en minstens 60% van de bevolking in stedelijke activiteiten werkzaam is [68](#page=68). * **Zweden:** Bebouwde gebieden met minimaal 2.000 inwoners en maximaal 200m afstand tussen huizen [68](#page=68). ### 3.2 Begrippen in verband met verstedelijking * **Verstedelijkingsproces:** Het proces waarbij bevolking zich concentreert in als stedelijk of verstedelijkt te classificeren nederzettingen [69](#page=69). * **Verstedelijkingsgraad:** De mate waarin het urbanisatieproces gevorderd is. Wereldwijd woont meer dan 50% van de bevolking in stedelijke gebieden, met een hogere graad in ontwikkelde landen (bv. België: 90%) dan in ontwikkelingslanden [69](#page=69). * **Verstedelings tempo:** De mate waarin de bevolking in verstedelijkte gebieden toeneemt; dit tempo is hoger in ontwikkelingslanden [69](#page=69). ### 3.3 Stedelijke plattegronden en morfologische geleding De structuur van een stedelijke plattegrond weerspiegelt vaak de groeifasen van een stad. Veelvoorkomende patronen zijn: * Radiaal-concentrisch stratenpatroon [70](#page=70). * Raster- of dambordpatroon [70](#page=70). * Meanderpatroon [70](#page=70). * Getekend patroon [70](#page=70). * Willekeurig patroon [70](#page=70). Een stadsgewest kan morfologisch worden onderverdeeld in: * **Binnenstad:** Stadskern + oude woonzone. In Europese steden komt dit overeen met de middeleeuwse stad [70](#page=70) [71](#page=71). * **Stadskern:** Meest actieve deel, centrum van handel, horeca en diensten. In grote steden vaak een Central Business District (CBD) [71](#page=71). * **Oude woonzone:** Aansluitend op de stadskern, vaak met ambachtelijke en industriële activiteiten [71](#page=71). * **Kernstad:** Binnenstad + 19e-eeuwse zone [70](#page=70). * **19de-eeuwse zone:** Grote bebouwingsdichtheid, ontstaan door opvulling binnen stadswallen en uitbreiding aan 'steenwegen' en concentrisch. Kenmerken [71](#page=71): * **Stationswijk:** Handel en horeca rond het station [71](#page=71). * **Industriezone met arbeiderswijken:** Nabij waterwegen, spoorwegen en goedkopere gronden, met eenvoudige arbeiderswoningen [72](#page=72). * **Burgerijwijken:** Gescheiden van industrie, met ruime huizen, tuinen, bredere straten, lanen en parken [72](#page=72). * **Agglomeratie:** Kernstad + stadsrand [70](#page=70). * **Stadsrand:** Ontstaan vanaf de 20e eeuw door verbeterde transportmiddelen en hogere eisen aan woonomgeving (ruimte, kalmte, groen). Kenmerken [72](#page=72): * **Commerciële subkernen:** Ontstaan aan verkeersassen met inkoopcentra, vaak door problemen in de oude stadskern, bevolkingsgroei buiten de kern, mobiliteit en welvaart [72](#page=72). * **Stadsgewest:** Agglomeratie + banlieue [70](#page=70). * **Banlieue:** Zone waar stedelijke invloed uitzwermt over het platteland, met verstedelijkte bewoning en gestegen grondprijzen, maar nog landelijk uitzicht [73](#page=73). ### 3.4 Stedelijke structuurmodellen Deze modellen delen de stad in deelgebieden in op basis van ruimtegebruik of activiteiten [73](#page=73). * **Het concentrisch model van Burgess:** Gebaseerd op Chicago, negeert reliëfverschillen en verdeelt de stad in vijf concentrische zones [73](#page=73): 1. **Central Business District (CBD):** Klein centrumgebied met hoogwaardige activiteiten en hoge grondwaarden [73](#page=73). 2. **Zone in transition:** Vervallen gebied dat vroeger bewoond werd door welgestelden, nu woongebied voor armere bevolking, met verkrotte achterbuurten en criminaliteit [73](#page=73). 3. **Zone of workingmen's homes:** Goedkope arbeiderswoningen, vaak bewoond door bewoners uit de overgangszone die zich hebben opgewerkt [74](#page=74). 4. **Residential zone:** Goede flats en eengezinswoningen voor de middenklasse, met lokale 'business districts' [74](#page=74). 5. **Commuter's zone:** Forensenzone met welgestelde stedelingen in ruime eengezinswoningen [74](#page=74). Groei vindt plaats door binnendringing van activiteiten in de volgende zone [74](#page=74). * **Het sectormodel van Hoyt:** Analyseert huurpatronen en stelt dat huur van een bepaald niveau zich eerder in sectoren dan in concentrische zones voordoet. Duurdere huizen komen voor in aantrekkelijkere woonklimaten (landschap, recreatie, ontsluiting, voorzieningen). Industrie vestigt zich langs spoorwegen en uitvalswegen. Groei gebeurt per sector vanaf het centrum langs transportlijnen [74](#page=74). * **Het meerkernenmodel van Harris en Ullman (nuclei):** Stelt dat stedelijke activiteiten (groothandel, bankwezen, industrie) zich concentreren in specifieke districten vanwege wederzijds voordeel. Ongelijksoortige elementen mijden elkaar. Sommige steden groeien uit meerdere kernen die vergroeien [75](#page=75). * **Evaluatie van de modellen:** * Concentrisch model: Meestal voor familiale organisatie, met eengezinswoningen en grote gezinnen in de periferie [75](#page=75). * Sectormodel: Vaker voor sociaal-economische status, zoals woningwaarde en inkomen [75](#page=75). * Meerkernenpatroon: Gerelateerd aan de etnische factor en de vorming van buurten of kernen [75](#page=75). ### 3.5 Stedelijke invloedssferen en hiërarchische niveaus * **Begrippen:** Het ommeland van een stad is het gebied dat voor centrale functies naar de stad komt. Reikwijdte wordt bepaald door aard functie, afstand, bereikbaarheid en nabijheid van andere centra [76](#page=76). * **Rank-Size Rule:** De bevolking van een stad is gelijk aan de bevolking van de grootste stad gedeeld door het rangordecijfer. Deze regel is niet altijd direct toepasbaar in België vanwege de beperkte omvang van het stedennet; groepering van steden is soms nodig [76](#page=76). * **Het hiërarchisch stedennet:** Steden worden geordend op basis van hun uitrustingsniveau (aantal centrale functies) en bevolkingsaantal [76](#page=76). * **Laagste niveau:** Hoofddorpen (bv. Gistel, Gavere) [76](#page=76). * **Tweede niveau:** Kleine steden met belangrijke maar frequente behoeften (bv. Tielt, Ronse) [76](#page=76). * **Regionale steden:** 16 regionale centra in België (bv. Aalst, Brugge, Kortrijk) met hogescholen en ziekenhuizen [76](#page=76). * **Hoogste niveau:** Grootsteden met universiteiten en universitaire ziekenhuizen (Gent, Brussel, Antwerpen, Luik) [77](#page=77). * **Afbakenen van invloedssferen - De Gravitatiewet van Reilly:** De aantrekkingskracht van een stad $A_i$ op een wooneenheid is recht evenredig met haar bevolking $B_i$ en omgekeerd evenredig met het kwadraat van de afstand $R_i$ tot die stad: $$A_i = \frac{B_i}{R_i^2}$$ [77](#page=77). Het breekpunt, waar de aantrekkingskracht van twee centra gelijk is ($A_1 = A_2$), ligt op een afstand $L$ tussen de centra volgens: $$R_1 = \frac{L}{1 + \sqrt{\frac{B_2}{B_1}}}$$ of $$R_2 = \frac{L}{1 + \sqrt{\frac{B_1}{B_2}}}$$ [77](#page=77). De invloedssfeer wordt afgebakend door het verbinden van alle breekpunten met concurrerende centra [77](#page=77). * **Stedelijke relatieschema's - De theorie van Christaller:** Centrale functies, marktgebieden, reikwijdte en drempelwaarde bepalen de centraliteit van een stad. De theorie voorspelt een structuur van zeshoeken met centra van hogere rang die grotere invloedssferen hebben (het k=3 principe of marktprincipe). Theoretisch zijn marktgebieden cirkelvormig, maar door overlap ontstaat een patroon van zeshoeken [78](#page=78) [79](#page=79). * **Begrippen:** * **Centraliteit:** Mate waarin een stad centrale functies vervult, niet synoniem met aantal inwoners [78](#page=78). * **Centrale goederen en diensten:** Aangeboden in woonkernen met centraliteit; hoge waarde goederen enkel in centra met hoge centraliteit [78](#page=78). * **Marktgebied:** Gebied waarvoor het centrum dient [78](#page=78). * **Reikwijdte:** Grootste afstand die men aflegt voor centrale diensten [78](#page=78). * **Drempelwaarde:** Afstand waarbinnen voldoende vraag is om een goed lonend aan te bieden [78](#page=78). * **Toepassing in Vlaanderen:** Rond Gent bevinden zich zes centrale plaatsen (Kortrijk, Brugge, Terneuzen, Sint-Niklaas, Aalst, Ronse) en zes centra van lagere orde. Landsgrenzen kunnen de toepassing van administratieve principes beïnvloeden [80](#page=80). ### 3.6 Hedendaagse stedelijke tendensen Hedendaagse steden worden beïnvloed door zes belangrijke tendensen voor duurzame ontwikkeling [93](#page=93): 1. Hogere bebouwingsdichtheid [93](#page=93). 2. Ontwikkeling van duurzame mobiliteit [100](#page=100). 3. Bouwen van de stad op mensenmaat [100](#page=100). 4. Aanbieden van kwalitatieve publieke ruimte . 5. Uitwerken van een slimme stad . 6. Implementeren van stedelijk groen . #### 3.6.1 Het streven naar een hogere bebouwingsdichtheid Een dichte, compacte stad biedt voordelen zoals efficiëntere transport, lagere uitstoot, minder autogebruik, nabijheid van diensten en lagere maatschappelijke kosten voor infrastructuur. België heeft ondanks een hoge bevolkingsdichtheid een relatief laag bebouwd percentage vergeleken met het VK, wat aangeeft dat er ruimte is voor verdichting zonder bijkomende open ruimte aan te snijden. Verdichting moet gepaard gaan met behoud van leefkwaliteit, zoals blijkt uit voorbeelden als de Vaubanwijk in Freiburg en Västra Hamnen in Malmö [93](#page=93) [94](#page=94). * **Verdichtend ontwerpen:** Beoogt niet enkel hogere dichtheidscijfers, maar ook het verhogen van capaciteit én kwaliteit. Dit kan door [95](#page=95): * **Intensivering:** Verhoging van activiteiten binnen dezelfde oppervlakte (bv. verdichten, stapelen, ondergronds bouwen) [96](#page=96). * **Verweving:** Samenbrengen van verschillende activiteiten in dezelfde ruimte, inclusief gemeenschappelijk gebruik [96](#page=96). * **Hergebruik:** Opnieuw benutten van bestaande terreinen, gebouwen en constructies [96](#page=96). * **Tijdelijk ruimtegebruik:** Toelaten van activiteiten in een ruimte bedoeld voor ander gebruik op een later moment [96](#page=96). Dichtheidsstrategieën omvatten uitbreiding, invulling en optimalisatie van woongelegenheid. Verdichting kan leiden tot meer en hoogwaardigere open ruimte en diverse woningtypologieën (#page=97, 98) [97](#page=97) [98](#page=98). #### 3.6.2 Het ontwikkelen van duurzame (stads)mobiliteit Dit onderdeel wordt uitgewerkt in de lessenreeks of via het leerpad [100](#page=100). #### 3.6.3 Het bouwen van de stad op mensenmaat Hedendaagse steden moeten opnieuw gemodelleerd worden op de mens, met een focus op publieke ruimte, voetgangersverkeer en de stad als ontmoetingsplek. Dit vereist een omkering van de auto-dominantie naar een stad voor voetgangers en fietsers, met kwalitatieve openbare ruimte. Kopenhagen is een voorbeeld van een stad die hierin succesvol is. Brussel investeert in openbaar vervoer en fietspaden om deze transitie te ondersteunen [100](#page=100) . Vijf planningsprincipes voor de stad van morgen volgens Jan Gehl: 1. Stedelijke functies en kritische massa dichter bij elkaar brengen . 2. Uiteenlopende functies integreren voor veelzijdigheid, ervaringsrijkdom en veiligheid . 3. Stedelijke ruimte uitnodigend en veilig maken voor voetgangers en fietsers . 4. Randen tussen stad en bebouwing openen voor interactie . 5. Mensen uitnodigen om langer in de stad te verblijven . #### 3.6.4 Het aanbieden van kwalitatieve publieke ruimte Kwalitatieve publieke ruimte, inclusief pleinen, straten en gebouwen, is cruciaal voor het creëren van aantrekkelijke steden. Het principe is "uitnodigen" tot vertoeven, wandelen, spelen, fietsen, winkelen en ontmoeten. De auto dient uit de publieke ruimte geweerd te worden. Autovrije winkelstraten bevorderen de beleving van de stad en komen lokale handel ten goede. Publieke gebouwen en hun omgeving kunnen de publieke ruimte activeren en interactie stimuleren . #### 3.6.5 Het uitwerken van een slimme stad Een 'slimme stad' maakt gebruik van technologie en data-analyse om de stad te bouwen, inrichten en organiseren ten gunste van de bewoners en bezoekers. Dit omvat het optimaliseren van mobiliteit, veiligheid, energiegebruik, afvalverwerking en waterbeheer, en het bevorderen van burgerparticipatie. Artificiële intelligentie (AI) is een drijvende kracht, maar ethische waarborgen zoals transparantie, verantwoording en privacy zijn essentieel. Uitdagingen zijn de digitale kloof, privacykwesties en afhankelijkheid van technologie . #### 3.6.6 Het implementeren van stedelijk groen Groen in de stad is cruciaal voor gezondheid, sociale contacten, toerisme, economische aantrekkingskracht, woningwaarde, klimaatbeheersing, veiligheid en luchtkwaliteit. De 3-30-300-vuistregel (minimaal 3 bomen zichtbaar, 30% boombedekking in de buurt, op max. 300m van een park) bevordert de gezondheid en economische groei. Groen op schaal van de stad (parken), wijk, straat (tuinstraten) en project (groene gevels, verticale bossen) draagt bij aan een duurzame en leefbare stedelijke omgeving (#page=108, 110, 111). Groen in de stad kan ook leiden tot minder criminaliteit . #### 3.6.7 Sociale implicaties van stadsvernieuwing (gentrificatie) Stadsvernieuwing kan leiden tot gentrificatie, waarbij hip geworden wijken een transformatie ondergaan door de komst van welgestelde bewoners, wat de huurprijzen opdrijft en oorspronkelijke bewoners kan verdringen. Dit fenomeen beïnvloedt niet alleen vastgoedprijzen, maar ook het sociaal weefsel, lokale ondernemingen en het aanbod aan diensten. Beleid en ontwikkelaars moeten gevoelig zijn voor de sociale implicaties van stadsvernieuwing . ### 3.7 Duurzame ontwikkeling binnen de bebouwde omgeving Duurzame ontwikkeling voorziet in de behoeften van de huidige generatie zonder de mogelijkheid van toekomstige generaties in gevaar te brengen. Dit kan toegepast worden op stedelijk wonen en bouwen . #### 3.7.1 Duurzaamheid van het stedelijk wonen De stad biedt kansen voor duurzaam wonen door compactheid, hergebruik, nieuwe woonbehoeften en de synergie tussen mens en omgeving . * **Wonen in de compacte stad:** Efficiënter qua verwarmings- en mobiliteitskosten. Hoewel ecologisch de interactie met het hinterland belangrijk is, is de stad onovertroffen in meervoudige duurzaamheid (economie, cultuur, sociaal leven) . * **Hergebruik van de stad:** Vlaamse steden hebben een waardevol gebouwd patrimonium dat benut kan worden voor wonen. Duurzame ontwikkeling vereist hergebruik, vernieuwbouw en waar nodig radicale nieuwbouw . * **Nieuwe woonbehoeften:** Stedelijke gebieden kunnen inspelen op gevarieerde gezinssamenstellingen en bieden kansen voor meer voorzieningen en activiteiten nabij . * **Behoeften van mensen en dragers:** Samenspraak tussen alle partijen is essentieel voor het duurzaam ontwikkelen van vlottere accommodatie van woonritmes en -behoeften . #### 3.7.2 Duurzaam bouwen Duurzaam bouwen omvat ecologische, economische, sociale en culturele duurzaamheid . * **Zorgzaam omgaan met productiemiddelen:** * **Ruimte:** Bebouwbare ruimte is schaars. Rationeel ruimtebeslag en instellen van een ruimtelijk evenwicht zijn cruciaal. Elk bouwterrein is uniek qua landschap, topografie en positie in een ruimtelijk netwerk. De culturele en natuurlijke dimensie van het landschap en het gebouwde patrimonium moeten behouden blijven . * **Materialen en technieken:** Verantwoorde beheersing van de materialencyclus en energiehuishouding staan nog in de kinderschoenen. Bouwtechnieken beïnvloeden ook economische, sociale en culturele aspecten . * **Integratie van verandering binnen een concept van lange duur:** Gebouwen moeten behouden blijven, maar wel de mogelijkheid tot constante (functionele) verandering bieden . * **Variatie en interactie binnen het concept van draagkracht:** Diversiteit in functies en sociale groepen, flexibel gebouwenparkgebruik en vindingrijkheid verhogen de kans op duurzaamheid. Het evenwicht met de draagkracht van de ruimte mag hierbij niet uit het oog verloren worden . --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |---|---| | Duurzame Ontwikkeling | Ontwikkeling die aansluit op de behoeften van het heden zonder het vermogen van toekomstige generaties om in hun eigen behoeften te voorzien in gevaar te brengen. Het omvat sociale ontwikkeling (people), economische ontwikkeling (profit) en milieubescherming (planet). | | Sustainable Development Goals (SDG's) | Zeventien mondiale doelstellingen, door de Verenigde Naties aangenomen, die gericht zijn op het creëren van een duurzamere wereld tegen 2030, met aandacht voor mens, planeet, welvaart, vrede en partnerschap. | | Earth Overshoot Day | De dag van een bepaald jaar waarop de mensheid wereldwijd net zoveel van de aardse grondstoffen heeft opgebruikt als wat de Aarde in één jaar tijd terug kan opbrengen en geproduceerde afvalstoffen kan verwerken. | | Landgebruik | Het proces waarbij het landoppervlak van de aarde wordt gebruikt voor verschillende menselijke activiteiten zoals landbouw, bebouwing, bosbouw of natuurbehoud. | | Ruimtebeslag | Het proces waarbij open ruimte wordt ingenomen door bebouwing, infrastructuur of andere menselijke activiteiten, wat leidt tot een afname van open en natuurlijke gebieden. | | Netto-ruimtebeslag | Het saldo van ruimtebeslag (land take) en landteruggave (recultivation) naar niet-kunstmatige grondcategorieën, met als doel om tegen 2050 geen netto-ruimtebeslag meer te hebben. | | Stedelijke plattegronden | De ruimtelijke ordening en de patronen van straten, gebouwen en open ruimtes binnen een stad, die vaak de historische ontwikkelingsfasen weerspiegelen, zoals het radiaal-concentrische, raster- of dambordpatroon. | | Morfologische geleding van een stadsgewest | De indeling van een stadsgewest in verschillende zones op basis van hun structuur en functies, zoals de binnenstad, kernstad, agglomeratie en banlieue. | | Concentrisch model van Burgess | Een stad model dat de stad indeelt in vijf concentrische zones, elk gedomineerd door een bepaalde vorm van ruimtegebruik of activiteit, beginnend bij het Central Business District (CBD). | | Sectormodel van Hoyt | Een stad model dat de ruimtelijke patronen in Amerikaanse steden analyseert en stelt dat huishuren en grondgebruik zich eerder in sectoren dan in concentrische zones organiseren. | | Meerkernenmodel van Harris en Ullman | Een stad model dat stelt dat stedelijke activiteiten de neiging hebben zich in bepaalde districten of kernen te concentreren, vaak rond meerdere centra die vergroeiden tot een agglomeratie. | | Centraliteit | De mate waarin een stad centrale functies vervult voor haar omgeving, wat niet noodzakelijk samenhangt met het aantal inwoners, maar wel met het aanbod van goederen en diensten. | | Gravitatiewet van Reilly | Een wet die de aantrekkingskracht tussen twee steden berekent op basis van hun bevolking en de afstand, om zo de invloedssfeer van steden af te bakenen. | | Theorie van Christaller | Een theorie die het stedennet onderzoekt en stelt dat er een ordeningsprincipe is in de spreiding en het belang van steden, wat leidt tot een structuur van zeshoeken. | | Gedeconcentreerde bundeling | Een principe in de ruimtelijke ordening dat streeft naar het versterken van stedelijke gebieden om een ruimtelijke en maatschappelijke meerwaarde te creëren door efficiënter ruimtegebruik en bundeling van functies. | | Bouwshift | Een strategisch plan van de Vlaamse overheid om het ruimtebeslag te beperken, te verdichten en de open ruimte te beschermen door slimmer te bouwen, wonen en werken. | | Gentrificatie | Het proces waarbij een achtergestelde of vervallen stadsbuurt wordt opgeknapt en aantrekkelijker wordt, wat leidt tot een stijging van huurprijzen en de verdringing van oorspronkelijke bewoners. | | Duurzaam bouwen | Een vorm van duurzame ontwikkeling in de bouw die rekening houdt met ecologische, economische, sociale en culturele duurzaamheid, door zorgvuldig om te gaan met productiemiddelen en rekening te houden met de levensduur en aanpasbaarheid van gebouwen. | | Ruimtelijk rendement | Het efficiënter of hernieuwd gebruik van reeds ingenomen ruimte door middel van verdichting, verweving, hergebruik en tijdelijk ruimtegebruik, met als doel de leefkwaliteit te verhogen zonder extra open ruimte aan te snijden. |

# Duurzame ruimtelijke ontwikkeling en dichtheidsstrategieën Dit onderwerp bespreekt strategieën voor duurzame ruimtelijke ontwikkeling, met een focus op het verhogen van de bevolkingsdichtheid en het efficiënter gebruiken van ruimte binnen bestaande woongebieden door middel van uitbreiding, invulling en optimalisatie van woongelegenheden [1](#page=1). ### 1.1 Problematiek van ruimtegebruik Het opkrikken van de algemene bevolkingsdichtheid is onvoldoende; de leefdichtheid, gedefinieerd als het aantal inwoners per hectare bebouwing, is in Vlaanderen gedaald van 36 inwoners per hectare bebouwing in 1985 tot minder dan 25 inwoners per hectare bebouwing. Dit duidt op een steeds minder efficiënt ruimtegebruik. Het doel is daarom om het ruimtelijk rendement binnen het bestaande ruimtebeslag op te drijven met behoud van kwaliteit [1](#page=1). ### 1.2 Dichtheidsstrategieën volgens het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen Het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen (RSV) heeft de volgende dichtheidsstrategieën opgesteld [1](#page=1): * Uitbreiding van de woongelegenheid [1](#page=1). * Invullen en afwerken van de bestaande woongelegenheid [1](#page=1). * Optimaliseren van de bestaande woongelegenheden [1](#page=1). #### 1.2.1 Uitbreiding van de woongelegenheid De huidige praktijk, waarbij individuen eigen grond kopen en daar een fermette op bouwen, leidt tot kleine percelen met weinig ruimtelijke kwaliteit. Nieuwe gebruiksmodaliteiten zoals collectief eigendom, semi-publieke ruimtes en tijdelijke toewijzing bieden mogelijkheden. Er dient te worden afgestapt van vrijstaande woningen, die te veel ruimte consumeren, en deze te vervangen door kwalitatief wonen in clusters of andere nieuwe woningtypes. Gemeenten moeten prioriteit geven aan kwaliteit boven kwantiteit, wat politieke moed vereist [1](#page=1). #### 1.2.2 Invullen of afwerken van de bestaande woongelegenheden Deze strategie is beter dan verkavelen, omdat ze gebruik maakt van beschikbare gebouwen en woongelegenheden. Vaak zijn er ook restruimtes, zoals oude spoorbeddingen of industriële sites, die benut kunnen worden. In stedelijk gebied worden inbreidingsprojecten gerealiseerd, vaak op bouwgrond die vrijkomt na sloop van oude, onbruikbare gebouwen. Bij deze projecten kan gekozen worden tussen het creëren van openbare ruimte of het realiseren van betere woningen. Een goed voorbeeld hiervan is de Site Gouden Boom in Brugge [1](#page=1). #### 1.2.3 Optimaliseren van de bestaande woongelegenheid Deze strategie richt zich op het verbeteren van de kwaliteit en efficiëntie van reeds bestaande woongelegenheden, zonder verdere uitbreiding of grootschalige invulling. Verdere details over deze strategie zijn niet verstrekt op de geciteerde pagina [1](#page=1). --- # De geschiedenis en uitdagingen van stedelijke ontwikkeling Dit gedeelte verkent de historische evolutie van stedelijke ontwikkeling, met specifieke aandacht voor de impact van het modernisme en de auto, en de hedendaagse uitdagingen om steden leefbaar te maken. ### 2.1 Geschiedenis van de stedelijke ontwikkeling De geschiedenis van stedelijke ontwikkeling wordt gekenmerkt door significante verschuivingen in stadsplanning en -ontwerp. Het modernisme had een ingrijpende invloed op het stedelijk weefsel door de stad als het ware uit elkaar te trekken. Deze periode kenmerkte zich door een verminderde aandacht voor publieke ruimte en de sociale interactie tussen inwoners [2](#page=2). ### 2.2 De invasie van de auto en de schaalvergroting Een cruciaal keerpunt in de stedelijke ontwikkeling was de 'invasie van de auto' in de jaren '60. Deze ontwikkeling had tot gevolg dat de schaal van de mens in stedelijke omgevingen volledig verdween. De nadruk kwam te liggen op autoverkeer, wat ten koste ging van de menselijke maat en de functionaliteit van de openbare ruimte voor voetgangers en fietsers [2](#page=2). ### 2.3 De grootste uitdaging: een aantrekkelijke leefruimte creëren De grootste uitdaging voor de hedendaagse stad is het aanbieden van een aantrekkelijke leefruimte aan haar doelpubliek. Dit impliceert een heroverweging van de principes die de stedelijke ontwikkeling in het verleden hebben gestuurd, met name de gevolgen van het modernisme en de autogebonden stadsplanning. Het creëren van leefbare, mensgerichte en sociale stedelijke omgevingen staat centraal in deze uitdaging [2](#page=2). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling | Een vorm van ruimtelijke ontwikkeling die gericht is op het behoud van natuurlijke hulpbronnen, het bevorderen van sociale gelijkheid en het waarborgen van economische levensvatbaarheid voor huidige en toekomstige generaties. Het streeft naar een balans tussen ecologische, sociale en economische aspecten. | | Bevolkingsdichtheid | Het aantal inwoners per oppervlakte-eenheid, meestal uitgedrukt in inwoners per vierkante kilometer. Een hogere bevolkingsdichtheid kan duiden op een efficiënter gebruik van de ruimte en minder versnippering van het landschap. | | Leefdichtheid | Het aantal inwoners per hectare bebouwing. Dit is een specifiekere maatstaf dan de algemene bevolkingsdichtheid, omdat het zich richt op de dichtheid van bewoning binnen reeds bebouwde gebieden, en impliceert hoe efficiënt de ruimte binnen de bebouwing wordt benut. | | Ruimtelijk rendement | De mate waarin de beschikbare ruimte effectief en productief wordt gebruikt. Een hoger ruimtelijk rendement betekent dat er meer functies of bewoners op eenzelfde oppervlakte kunnen worden gehuisvest, vaak met een focus op kwaliteit en functionaliteit. | | Dichtheidsstrategieën | Plannen en methoden die gericht zijn op het verhogen van de bevolkingsdichtheid in stedelijke en residentiële gebieden. Dit kan door middel van verdichting, herontwikkeling en slimme inrichting van bestaande ruimtes om versnippering tegen te gaan. | | Verkavelen | Het opdelen van een groter stuk grond in kleinere percelen, meestal met het oog op woningbouw. Dit proces kan leiden tot versnippering van het landschap en een minder efficiënt ruimtegebruik als het niet zorgvuldig gebeurt. | | Inbreidingsprojecten | Ontwikkelingsprojecten die plaatsvinden op braakliggende of onderbenutte terreinen binnen bestaande stedelijke gebieden. Deze projecten maken gebruik van vrijgekomen bouwgrond na sloop of de herbestemming van industriële sites en andere verwaarloosde gebieden. | | Modernisme (in stadsontwikkeling) | Een architectuur- en stedenbouwkundige stroming die in de 20e eeuw dominant was, gekenmerkt door functionaliteit, rationele planning en een zekere afstandelijkheid van traditionele stedelijke vormen. Het leidde soms tot grootschalige projecten die de stad versnipperden en de publieke ruimte verwaarloosden. | | Publieke ruimte | Alle openbare toegankelijke gebieden binnen een stad of gemeenschap, zoals parken, pleinen, straten en openbare gebouwen. Een goed ontworpen publieke ruimte bevordert sociale interactie, ontmoeting en het algemene welzijn van de inwoners. |

# Duurzame ruimtelijke ontwikkeling en de bouwshift Dit topic introduceert het concept van duurzame ruimtelijke ontwikkeling in Vlaanderen, met een specifieke focus op de bouwshift als een essentieel beleid om bebouwing te beperken en de financiële voordelen van een dergelijk beleid te benadrukken, inclusief de kosten van versnippering. ### 1.1 Noodzaak van duurzame ruimtelijke ontwikkeling Duurzame ruimtelijke ontwikkeling streeft ernaar om op een duurzame wijze verder te ontwikkelen door middel van zes doelstellingen. Essentiële aspecten hiervan zijn het streven naar hogere bevolkingsdichtheid, het ontwikkelen van duurzame mobiliteit, het bouwen van een stad op menselijke maat en het implementeren van de bouwshift [1](#page=1). #### 1.1.1 De bouwshift De bouwshift is een beleid dat beoogt de individuele bewoning op het platteland te verminderen door te sturen naar de stad, compact bouwen en het concentreren van ontwikkeling rond vervoersknopen, met als doel te groeien met minder ruimteverspilling. Concreet betekent dit dat op 47.400 hectare geen nieuwe bebouwing meer zal worden toegestaan. Dit beleid wordt verwacht financieel voordeel op te leveren [1](#page=1). ##### 1.1.1.1 Financiële voordelen van de bouwshift De kosten van versnippering in Vlaanderen bedragen naar schatting 333.000.000.000 euro tegen 2030 indien er geen actie wordt ondernomen. Deze kosten omvatten de aanleg en het onderhoud van infrastructuur, het verlies aan ecosysteemdiensten, leefomgeving en biodiversiteit, de impact op gebouwen en de algemene welvaart, hogere vervoerskosten en een verhoogd energieverbruik [1](#page=1). Indien 90% van de slecht gelegen gronden wordt aangepakt via planschade, kan er binnen 10 jaar 12.000.000.000 euro worden gewonnen [1](#page=1). #### 1.1.2 Tendensen van stedelijkheid en bebouwingsdichtheid Het streven naar hogere bebouwingsdichtheid, oftewel het nastreven van compacte en dense steden, is een belangrijke tendens. Hoewel België met 365 inwoners per vierkante kilometer de tweede hoogste bevolkingsdichtheid van Europa heeft, is slechts 20% van het grondgebied bebouwd. Het Verenigd Koninkrijk staat op de derde plaats, met een bebouwd aandeel van nog geen 7% . Binnen het bebouwde deel van België bedraagt de dichtheid 1870 inwoners per vierkante kilometer, vergeleken met 3800 inwoners per vierkante kilometer in het VK [1](#page=1). > **Tip:** Het is cruciaal om de bebouwingsdichtheid niet te verwarren met de totale bevolkingsdichtheid. België mag dan wel een hoge totale bevolkingsdichtheid hebben, de ruimtelijke spreiding van die bevolking is nog een grote uitdaging [1](#page=1). Er is nog aanzienlijke ruimte voor bevolkingsgroei zonder extra ruimteverspilling. De densiteit kan stijgen, wat hand in hand gaat met een stijging van de kwaliteit van de leefomgeving. Er is potentieel voor meer dan 6.000.000 extra Belgen zonder ook maar één vierkante meter open ruimte aan te snijden [2](#page=2). ##### 1.1.2.1 Voorbeelden van hoge densiteit en kwaliteit * **Vauban, Freiburg (Duitsland):** Een levendig, groen, veilig, duurzaam en kindvriendelijk stadsdeel op een voormalige militaire site. Het heeft een densiteit van meer dan 12.500 inwoners per vierkante kilometer en biedt plaats aan 600 jobs. Ter vergelijking: de kern van Gent heeft een densiteit van 2500 inwoners per vierkante kilometer [2](#page=2). * **Västra Hamnen, Malmö (Zweden):** De eerste CO2-neutrale wijk van Europa, met daarin het hoogste gebouw van Zweden. Deze wijk is levendig, groen, veilig, duurzaam en kindvriendelijk, met een densiteit van 5300 inwoners per vierkante kilometer en zal plaats bieden aan ongeveer 15.000 jobs. Deze wijk wordt gerealiseerd op een voormalige scheepswerf en is gepland af te werken in 2035, met de eerste inwoner in 2002. De aanwezigheid van de "Turning torso" in deze wijk zorgt voor werkgelegenheid binnen de stad [2](#page=2). #### 1.1.3 Uitbreiding van woongelegenheid en nieuwe woonvormen Het huidige model waarbij individuen een eigen lap grond kopen om er een vrijstaande woning op te zetten, leidt vaak tot kleine percelen met weinig ruimtelijke kwaliteit en is zeer ruimteconsumerend. Dit is in contrast met de "Vlaamse droom van het eigen vrijstaande huisje met tuintje en hondje" ] [2](#page=2). Nieuwe gebruikmodaliteiten zoals collectief eigendom, semi-publieke ruimtes en tijdelijke toewijzing bieden mogelijkheden. Daarnaast zijn er nieuwe woningtypes en concepten nodig [2](#page=2). ##### 1.1.3.1 Cohousing en kwalitatief wonen Cohousing is een veelbelovende oplossing. Vrijstaande woningen zouden vervangen kunnen worden door kwalitatief wonen in clusters of andere nieuwe woningtypen. Gemeenten dienen prioriteit te geven aan kwaliteit boven kwantiteit en hiervoor politieke moed te tonen. Er bestaan reeds kwalitatieve verkavelingen [2](#page=2). --- # Streven naar hogere bebouwingsdichtheid en stedelijkheid Dit topic verkent de tendensen in stedelijkheid, specifiek het streven naar een hogere bebouwingsdichtheid, en vergelijkt dit met de situatie in België en andere Europese landen. ### 2.1 De noodzaak van hogere bebouwingsdichtheid Het streven naar een hogere bebouwingsdichtheid is een cruciale doelstelling voor duurzame ruimtelijke ontwikkeling, met als doel het creëren van compactere en efficiëntere steden. Dit beleid beoogt minder ruimteverspilling door compact bouwen rond vervoersknopen. Zonder een dergelijke aanpak dreigt Vlaanderen tegen 2030 aanzienlijke kosten te dragen door versnippering, geschat op 333 miljard euro, onder meer door de aanleg en het onderhoud van infrastructuur, impact op ecosysteemdiensten, leefomgeving, biodiversiteit, gebouwen, algemene welvaart, vervoerskosten en energieverbruik. Daartegenover kan het via planschade winnen van 90% van slecht gelegen gronden 12 miljard euro over 10 jaar opleveren. De bouwshift, een beleid gericht op het beperken van nieuwe bebouwing, streeft ernaar om op 47.400 hectare geen verdere bebouwing toe te staan [1](#page=1). ### 2.2 Stedelijkheid in België vergeleken met Europa Op het eerste gezicht zou men kunnen concluderen dat België al een hoge bevolkingsdichtheid heeft. België heeft inderdaad de op één na hoogste bevolkingsdichtheid van Europa met 365 inwoners per vierkante kilometer, terwijl het Verenigd Koninkrijk op de derde plaats staat. Echter, er is een belangrijk onderscheid: 20% van het Belgische grondgebied is bebouwd, vergeleken met minder dan 7% in het Verenigd Koninkrijk. De effectieve dichtheid in de bebouwde gebieden is 1870 inwoners per vierkante kilometer in België en 3800 inwoners per vierkante kilometer in het Verenigd Koninkrijk [1](#page=1). Er wordt gesteld dat de dichtheid van het bebouwde deel van België kan worden opgevoerd, wat zou kunnen leiden tot een hogere kwaliteit van leven. Het opdrijven van de densiteit wordt altijd gekoppeld aan het opdrijven van de kwaliteit. Met de huidige bebouwde oppervlakte zou België plaats kunnen bieden aan meer dan 6 miljoen extra inwoners zonder nieuwe open ruimte aan te snijden [2](#page=2). ### 2.3 Succesvolle voorbeelden van compacte stadswijken Om het streven naar hogere bebouwingsdichtheid te illustreren, worden enkele voorbeelden van succesvolle compacte stadswijken gepresenteerd: * **Vauban, Freiburg, Duitsland:** Dit stadsdeel, gebouwd op een voormalige militaire site, had zijn eerste inwoners in 2001. Het wordt gekenmerkt door een hoge densiteit van meer dan 12.500 inwoners per vierkante kilometer en biedt ruimte aan 6.000 banen. Vauban wordt beschreven als een levendig, groen, veilig, duurzaam en kindvriendelijk stadsdeel, in contrast met de kern van Gent die 2500 inwoners per vierkante kilometer telt [2](#page=2). * **Västra Hamnen, Malmö, Zweden:** Dit was de eerste CO2-neutrale wijk van Europa, inclusief het hoogste gebouw van Zweden (Turning Torso) dat banen binnen de stad creëert. De wijk, gebouwd op een voormalige scheepswerf met de eerste bewoners in 2002 en voltooiing gepland in 2035, is eveneens levendig, groen, veilig, duurzaam en kindvriendelijk. De densiteit bedraagt 5300 inwoners per vierkante kilometer en zal plaats bieden aan ongeveer 15.000 banen [2](#page=2). ### 2.4 Vernieuwende woonvormen en ruimtelijke kwaliteit Het huidige woonpatroon, waarbij individuen een eigen lap grond kopen voor een vrijstaande woning (fermette), wordt als ruimteconsumerend beschouwd en resulteert vaak in kleine percelen met weinig ruimtelijke kwaliteit. Er is een potentieel voor nieuwe gebruiksvormen zoals collectief eigendom, semi-publieke ruimtes en tijdelijke toewijzingen [2](#page=2). Er is ook nood aan nieuwe woningtypes en concepten. Vrijstaande woningen worden als te ruimte-intensief gezien, en de "Vlaamse droom" van een eigen huisje, tuintje en hondje moet mogelijk heroverwogen worden. Cohousing en het vervangen van vrijstaande woningen door kwalitatieve woonvormen in clusters of andere nieuwe types worden als alternatieven voorgesteld [2](#page=2). Gemeenten wordt opgeroepen om voorrang te geven aan kwaliteit boven kwantiteit en "politieke moed" te tonen om deze veranderingen door te voeren, hoewel er reeds kwalitatieve verkavelingen gerealiseerd worden [2](#page=2). > **Tip:** Begrijpen van het onderscheid tussen de totale bevolkingsdichtheid en de dichtheid in bebouwde gebieden is essentieel voor de analyse van stedelijke tendensen in België. > > **Tip:** De voorbeelden van Vauban en Västra Hamnen illustreren hoe stedelijke herontwikkeling kan leiden tot verhoogde dichtheid, ecologische duurzaamheid en verbeterde levenskwaliteit. --- # Nieuwe woningtypes en woonconcepten Dit topic verkent alternatieven voor ruimteverslindende woonvormen, met name de vrijstaande woning op het platteland, en introduceert concepten zoals cohousing en collectieve eigendom die beter passen bij een duurzame toekomst. ### 3.1 De uitdaging van ruimteconsumptie door vrijstaande woningen De huidige woonvorm in Vlaanderen wordt gekenmerkt door de droom van een eigen vrijstaande woning met tuin en hond, wat leidt tot een aanzienlijke ruimteconsumptie. Dit model is ruimteverslindend en past niet langer binnen een duurzaam toekomstbeeld [2](#page=2). ### 3.2 Verhoogde densiteit als oplossing Het opdrijven van de densiteit van wonen wordt voorgesteld als een essentiële strategie om meer mensen te huisvesten zonder extra open ruimte aan te snijden. Cruciaal is dat het verhogen van de densiteit gepaard moet gaan met een verbetering van de woonkwaliteit. Er is plaats voor meer dan 6.000.000 extra Belgen zonder dat dit ten koste gaat van open ruimte [2](#page=2). #### 3.2.1 Voorbeelden van succesvolle dichtbebouwde wijken * **Freiburg, Duitsland (Vauban wijk):** Dit is een levendig, groen, veilig, duurzaam en kindvriendelijk stadsdeel. Het heeft een densiteit van meer dan 12.500 inwoners per vierkante kilometer en biedt plaats aan 6.000 banen. Het is gebouwd op een voormalige militaire site en de eerste bewoners kwamen er in 2001. Ter vergelijking: de kern van Gent heeft een densiteit van 2.500 inwoners per vierkante kilometer [2](#page=2). * **Västra Hamnen, Malmö (Zweden):** Dit was de eerste CO2-neutrale wijk van Europa en omvat het hoogste gebouw van Zweden. Het wordt omschreven als een levendig, groen, veilig, duurzaam en kindvriendelijk stadsdeel met een densiteit van 5.300 inwoners per vierkante kilometer. De wijk, gebouwd op een voormalige scheepswerf, zal naar verwachting plaats bieden aan ongeveer 15.000 banen. De eerste bewoners arriveerden in 2002, en de wijk wordt naar verwachting afgewerkt in 2035. De aanwezigheid van werkgelegenheid, zoals de "Turning Torso" in Malmö, draagt bij aan de levendigheid binnen de stad [2](#page=2). ### 3.3 Alternatieve woonconcepten en woningtypes De traditionele aanpak waarbij ieder een eigen lap grond koopt en daar een vrijstaande woning op zet, wordt als problematisch beschouwd vanwege de kleine percelen met weinig ruimtelijke kwaliteit. Nieuwe concepten die dit kunnen doorbreken, zijn [2](#page=2): * **Cohousing:** Hierbij worden vrijstaande woningen vervangen door kwalitatieve wooneenheden in clusters of andere nieuwe woningtypes [2](#page=2). * **Collectieve eigendom:** Dit model biedt mogelijkheden voor nieuwe gebruiksvormen en gemeenschappelijk eigendom [2](#page=2). * **Semi-publieke ruimtes:** De integratie van ruimtes die zowel privé als publiek toegankelijk zijn, kan bijdragen aan de leefbaarheid en sociale cohesie [2](#page=2). * **Tijdelijke toewijzing:** Dit concept kan flexibiliteit bieden in de invulling van woonruimte [2](#page=2). Gemeenten zouden prioriteit moeten geven aan kwaliteit boven kwantiteit bij ruimtelijke ordening, wat politieke moed vereist. Hoewel er reeds kwalitatieve verkavelingen bestaan, is er nood aan verdere innovatie in woonvormen [2](#page=2). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Duurzame ruimtelijke ontwikkeling | Een benadering van stadsplanning en landgebruik die gericht is op het maximaliseren van sociale, economische en ecologische welvaart voor huidige en toekomstige generaties, door middel van evenwichtige en geïntegreerde beslissingen. | | Bebouwingsdichtheid | Een maatstaf die aangeeft hoeveel gebouwen of bewoners er per oppervlakte-eenheid in een bepaald gebied zijn, vaak uitgedrukt in inwoners per vierkante kilometer of gebouwen per hectare. | | Bouwshift | Een beleidsmaatregel die beoogt de bebouwing van open ruimte te beperken en de focus te leggen op herontwikkeling van bestaande gebieden, met als doel de ruimtelijke versnippering tegen te gaan en de instandhouding van landbouw- en natuurgebieden te bevorderen. | | Compact bouwen | Een stedenbouwkundige strategie die gericht is op het realiseren van woningen en infrastructuur op een kleinere oppervlakte, met de bedoeling de ruimtelijke versnippering te verminderen en de bereikbaarheid te verbeteren. | | Vervoersknopen | Locaties waar verschillende vormen van openbaar vervoer samenkomen, zoals treinstations en bushaltes, die dienen als centra voor mobiliteit en de connectiviteit binnen een stedelijk of regionaal gebied verbeteren. | | Ecosysteemdiensten | De voordelen die de mens rechtstreeks of indirect van ecosystemen ontvangt, zoals zuivering van water en lucht, bestuiving van gewassen, klimaatregulatie en recreatiemogelijkheden. | | Biodiversity | De verscheidenheid aan leven op aarde op alle niveaus, van genen tot ecosystemen, en de ecologische en evolutionaire processen die dit leven in stand houden. | | Planschade | De schade die wordt geleden doordat een overheidsingrepen in het ruimtelijk beleid de waarde van een onroerend goed vermindert, bijvoorbeeld door een bestemmingswijziging. | | Co housing | Een woonvorm waarbij individuele bewoners een eigen wooneenheid hebben, maar ook gedeelde faciliteiten en gemeenschappelijke ruimtes delen, wat leidt tot meer sociale interactie en efficiënter ruimtegebruik. | | Woonconcepten | Nieuwe ideeën en benaderingen voor het ontwerpen en organiseren van woonomgevingen, die verder gaan dan traditionele woningtypen en rekening houden met veranderende levensstijlen en maatschappelijke behoeften. |

# Inleiding tot duurzame ruimtelijke ontwikkeling en de SDG's Dit gedeelte introduceert het concept van duurzame ruimtelijke ontwikkeling als reactie op de uitdagingen van ongebreidelde economische groei en milieuproblemen, en presenteert de Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen (SDG's) van de Verenigde Naties. ### 1.1 Het concept van duurzame ontwikkeling * **Noodzaak van duurzame ontwikkeling** Ongebreidelde economische groei heeft geleid tot stijgende ongelijkheid en het overschrijden van de draagkracht van de planeet. Dit creëert een dringende noodzaak voor duurzame ontwikkeling [1](#page=1). * **Definitie van duurzaamheid** Duurzaamheid wordt gedefinieerd als het voldoen aan de behoeften van het heden zonder het vermogen van toekomstige generaties om in hun eigen behoeften te voorzien in gevaar te brengen [1](#page=1). * **De 3P's: People, Profit, Planet** Het concept van duurzaamheid is verankerd in de "3p's": People, Profit en Planet. Dit benadrukt dat natuurlijke hulpbronnen beperkt zijn en dat de economie in dienst moet staan van mens en aarde [1](#page=1). * **Globaal initiatief en de 2030 Agenda** Er is behoefte aan een globaal initiatief om duurzaamheid te bevorderen. De 2030 Agenda voor Sustainable Development, gebaseerd op de millenniumdoelstellingen van de VN, vormt een belangrijk kader hiervoor. Deze agenda omvat sociale, economische en ecologische aspecten [1](#page=1). * **De 17 SDG's** De 2030 Agenda omvat 17 Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen (SDG's), met daarbinnen 169 subdoelstellingen [1](#page=1). ### 1.2 De Sustainable Development Goals (SDG's) * **Uitbreiding naar de 5P's** Naast de oorspronkelijke 3P's worden de SDG's vaak uitgebreid naar de "5P's": People, Planet, Peace, Partnership en Prosperity [1](#page=1). * **Kern SDG's en hun uitdagingen (selectie)** * **SDG 1: Geen armoede** ] - Circa 700 miljoen mensen leven in extreme armoede [1](#page=1). * **SDG 2: Geen honger** ] - Malnutritie is verantwoordelijk voor meer dan 3 miljoen kindersterfgevallen per jaar. Malnutritie verwijst naar een ongezonde voedingstoestand [1](#page=1). * **SDG 3: Goede gezondheid en welzijn** ] - Deze doelstelling richt zich op onderwerpen als moeder- en kindzorg, epidemieën, verkeersveiligheid en toegankelijke gezondheidszorg [1](#page=1). * **SDG 4: Kwaliteitsvol onderwijs** ] - Nog steeds zijn er 260 miljoen kinderen die nooit naar school zijn gegaan [1](#page=1). * **SDG 5: Gendergelijkheid** ] - Vrouwen moeten meer machtiging krijgen en gelijkwaardig worden behandeld bij diverse activiteiten [1](#page=1). * **SDG 6: Schoon water en sanitair** ] - Jaarlijks sterven 3 miljoen mensen als gevolg van slechte waterkwaliteit [1](#page=1). * **SDG 11: Duurzame steden en gemeenschappen** SDG 11 is specifiek gericht op het bevorderen van duurzame ruimtelijke ontwikkeling [1](#page=1). > **Tip:** Het is essentieel om de kernconcepten van de SDG's te begrijpen, inclusief de belangrijkste doelstellingen en de onderliggende uitdagingen, om de context van duurzame ruimtelijke ontwikkeling volledig te kunnen plaatsen. > > **Tip:** Let goed op de verschillende definities en de context waarin termen als "sprawl" en "malnutritie" worden gebruikt in de documentatie. > > **Tip:** De 5P's bieden een bredere kijk op duurzaamheid dan de oorspronkelijke 3P's. Begrijp het belang van "Peace" en "Partnership" in de context van mondiale doelstellingen. --- # De 17 duurzame ontwikkelingsdoelstellingen (SDG's) Dit deel van de studiehandleiding behandelt de 17 Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen (SDG's), die voortbouwen op het concept van de 3p's naar de 5p's: people, planet, peace, partnership en prosperity. ### 2.1 Introductie tot duurzame ontwikkeling en de SDG's Duurzame ontwikkeling wordt gedefinieerd als het voldoen aan de behoeften van het heden zonder het vermogen van toekomstige generaties om in hun eigen behoeften te voorzien in gevaar te brengen. Dit concept is ontstaan uit de erkenning dat ongebreidelde economische groei leidt tot stijgende ongelijkheid en het overschrijden van de draagkracht van de planeet. De 3p's – people, profit, en planet – benadrukken dat natuurlijke hulpbronnen beperkt zijn en dat de economie in functie moet staan van mens en aarde [1](#page=1). Dit leidde tot de noodzaak van een globaal initiatief, resulterend in de '2030 agenda voor sustainable development'. Deze agenda, gebaseerd op de Millenniumdoelstellingen van de VN, omvat 17 SDG's (met daaronder 169 specifieke doelstellingen) die een breed scala aan sociale, economische en ecologische aspecten bestrijken [1](#page=1). ### 2.2 Uitbreiding van de 3p's naar de 5p's De SDG's breiden het oorspronkelijke concept van de 3p's uit naar de 5p's: people, planet, peace, partnership, en prosperity. Elk van deze doelstellingen adresseert specifieke mondiale uitdagingen met relevante statistieken en voorbeelden [1](#page=1). #### 2.2.1 De 17 Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen Hieronder volgt een overzicht van de 17 SDG's met een korte toelichting: 1. **Geen armoede:** Ongeveer 700 miljoen mensen leven nog steeds in extreme armoede [1](#page=1). 2. **Geen honger:** Malnutritie is verantwoordelijk voor meer dan 3 miljoen kindersterfgevallen per jaar [1](#page=1). 3. **Goede gezondheid en welzijn:** Dit doel omvat het verbeteren van de gezondheid van moeder en kind, het bestrijden van epidemieën, en het bevorderen van verkeersveiligheid en toegang tot gezondheidszorg [1](#page=1). 4. **Kwaliteitsvol onderwijs:** Nog steeds zijn 260 miljoen kinderen nooit naar school geweest [1](#page=1). 5. **Gendergelijkheid:** Vrouwen moeten empowered worden om deel te nemen aan alle aspecten van de samenleving [1](#page=1). 6. **Schoon water en sanitair:** Jaarlijks sterven 3 miljoen mensen als gevolg van slechte waterkwaliteit [1](#page=1). 7. **Betaalbare en duurzame energie:** Energie is verantwoordelijk voor 60% van de wereldwijde uitstoot van broeikasgassen [2](#page=2). 8. **Waardig werk en economische groei:** Wereldwijd werken 168 miljoen kinderen in plaats van dat zij naar school gaan [2](#page=2). 9. **Industrie, innovatie en infrastructuur:** Innovatie biedt oplossingen voor economische en milieuproblemen [2](#page=2). 10. **Ongelijkheid verminderen:** De geaccumuleerde rijkdom van de rijkste 1% van de wereldbevolking is groter dan die van de overige 99% [2](#page=2). 11. **Duurzame steden en gemeenschappen:** Dit doel is een kernonderdeel van de cursus, aangezien driekwart van alle Europeanen in steden woont en 55% van de wereldbevolking vandaag de dag in stedelijke gebieden leeft [2](#page=2). 12. **Verantwoorde consumptie en productie:** 13. **Klimaatactie:** 14. **Leven in het water:** 15. **Leven op het land:** 16. **Vrede, justitie en sterke publieke diensten:** 17. **Partnerschap om doelstellingen te bereiken:** > **Tip:** De SDG's bieden een holistisch kader voor het aanpakken van mondiale uitdagingen, waarbij sociale, economische en ecologische aspecten met elkaar verweven zijn. #### 2.2.2 SDG 11: Duurzame steden en gemeenschappen SDG 11 richt zich specifiek op het creëren van duurzame steden en gemeenschappen. Dit is van cruciaal belang gezien de urbanisatie wereldwijd. Met 75% van de Europeanen die in steden wonen en 55% van de wereldbevolking die momenteel in stedelijke gebieden leeft, zijn steden centraal voor het bereiken van duurzaamheid. Het doel behelst onder andere het zorgen voor toegankelijke en veilige woon-werkverkeer, het creëren van duurzame stedelijke planning, en het verminderen van de impact van steden op het milieu [2](#page=2). --- # Focus op duurzame steden en gemeenschappen (SDG 11) Dit onderwerp benadrukt het belang van duurzame steden en gemeenschappen, een kernonderdeel van de cursus, gezien de toenemende urbanisatie wereldwijd en binnen Europa [2](#page=2). ### 11.1 Urbanisatie en de rol van steden Urbanisatie is een significante trend, waarbij een groot deel van de Europese bevolking reeds in steden woont. Momenteel leeft 55% van de wereldbevolking in steden. Steden spelen een cruciale rol in de economische ontwikkeling en innovatie, en bieden oplossingen voor economische en milieuproblemen [2](#page=2). > **Tip:** Houd er rekening mee dat stedelijke gebieden zowel kansen als uitdagingen met zich meebrengen op het gebied van duurzaamheid. ### 11.2 Duurzame ontwikkelingsdoelen gerelateerd aan steden Hoewel het document specifiek SDG 11 belicht, worden ook andere duurzame ontwikkelingsdoelen genoemd die indirect verband houden met stedelijke duurzaamheid, zoals betaalbare en duurzame energie (SDG 7), waardig werk en economische groei (SDG 8), en innovatie en infrastructuur (SDG 9). Energie is verantwoordelijk voor 60% van de wereldwijde uitstoot van broeikasgassen, een factor die sterk gerelateerd is aan stedelijke consumptie en infrastructuur [2](#page=2). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Duurzame ruimtelijke ontwikkeling | Een benadering van ruimtelijke planning die de behoeften van het heden bevredigt zonder het vermogen van toekomstige generaties om in hun eigen behoeften te voorzien in gevaar te brengen, met aandacht voor sociale, economische en ecologische aspecten. | | Sprawl | Een onbeheerste uitbreiding van stedelijke gebieden, vaak gekenmerkt door laag-dichtheid ontwikkeling die zich verspreidt over voorheen landelijke gebieden, wat leidt tot inefficiënt ruimtegebruik en verhoogde milieubelasting. | | Duurzame ontwikkelingsdoelstellingen (SDG's) | Een reeks van 17 onderling verbonden doelen, opgesteld door de Verenigde Naties, die dienen als een universeel plan om vrede en welvaart voor mens en planeet te bereiken, zowel nu als in de toekomst. | | 3p's (People, Profit, Planet) | Een conceptueel raamwerk voor duurzaamheid dat de drie kernelementen benadrukt: sociaal welzijn (People), economische levensvatbaarheid (Profit) en ecologische bescherming (Planet). | | 5p's (People, Planet, Peace, Partnership, Prosperity) | Een uitbreiding van het 3p-concept, die naast mens, planeet en winst ook de belangrijheid van vrede (Peace), samenwerking (Partnership) en welvaart (Prosperity) voor duurzame ontwikkeling benadrukt. | | Malnutritie | Een ongezonde voedingstoestand die kan voortkomen uit een tekort, teveel of onevenwichtigheid van energie en/of voedingsstoffen in de voeding, met ernstige gevolgen voor de gezondheid. | | Broeikasgassen | Gassen in de atmosfeer die warmte vasthouden en de temperatuurstijging op aarde veroorzaken, zoals koolstofdioxide ($CO_2$) en methaan ($CH_4$), die een significante impact hebben op klimaatverandering. | | Ongelijkheid verminderen | Het streven naar een eerlijkere verdeling van rijkdom, kansen en middelen binnen en tussen landen, om sociale cohesie te bevorderen en armoede en marginalisatie tegen te gaan. | | Duurzame steden en gemeenschappen (SDG 11) | Een doelstelling die zich richt op het creëren van inclusieve, veilige, veerkrachtige en duurzame steden en menselijke nederzettingen door middel van betaalbare huisvesting, verbeterd openbaar vervoer, groenere stedelijke gebieden en deelname aan stedelijke planning. |

# Duurzame ruimtelijke ontwikkeling en stedelijke uitdagingen Dit onderwerp verkent de cruciale uitdagingen op het gebied van duurzame ruimtelijke ontwikkeling, met een specifieke focus op de groeiende verstedelijking, de daaruit voortvloeiende milieu-impact en de centrale rol van Sustainable Development Goal (SDG) 11 [1](#page=1). ### 1.1 De urgentie van duurzame ruimtelijke ontwikkeling Ruimtelijke ontwikkeling staat centraal in het realiseren van de bredere Sustainable Development Goals (SDG's). De planeet heeft een eindige bodem die slechts één keer gebruikt kan worden, en het huidige landgebruik is desastreus, ongeacht inspanningen op het gebied van CO²-reductie of energieverbruik. Overbevolking, met een huidige stand van 8 miljard mensen versus de draagkracht van de planeet van ongeveer 3 miljard, leidt tot een enorme druk op de benodigde middelen zoals voedsel, huisvesting, transport en energie. Dit uit zich in een gemiddelde daling van 69% in de populatiegrootte van vogels, zoogdieren en vissen [1](#page=1) [2](#page=2). #### 1.1.1 Steden als knooppunten van uitdagingen en oplossingen Steden spelen een sleutelrol in de mondiale duurzaamheidsinspanningen. Momenteel woont 55% van de wereldbevolking in steden, een percentage dat naar verwachting zal stijgen tot 68% tegen 2050. In Europa leeft al tweederde van de bevolking in stedelijke gebieden. Deze verstedelijking brengt aanzienlijke uitdagingen met zich mee [1](#page=1) [3](#page=3): * **Milieu-impact:** Steden nemen slechts 3% van het landoppervlak in beslag, maar zijn verantwoordelijk voor 60% van het energieverbruik en 70% van de CO²-uitstoot [1](#page=1). * **Sociale ongelijkheid:** Steden kampen met aanzienlijke armoede, zichtbaar in sloppenwijken, en met toenemende ongelijkheid [1](#page=1). * **Voedselverspilling:** SDG 12 benadrukt de problematiek van verantwoorde consumptie en productie, waarbij vandaag de dag 30% van de wereldwijde voedselproductie wordt verspild. Dit resulteert in een jaarlijks verbruik van 250 vierkante kilometer water voor de productie van verloren of verspild voedsel [1](#page=1). #### 1.1.2 Landgebruik in Europa In Europa wordt 80% van het landoppervlak ingenomen door steden, dorpen en landbouw, aangevuld met infrastructuur zoals wegen en spoorwegen. Natuur- en landbouwgebieden moeten steeds meer plaatsmaken voor uitbreidende woon- en bedrijventerreinen, evenals recreatiegebieden. Dit bemoeilijkt het halen van de Europese beleidsdoelstelling 'No net land take by 2050' . Tussen 2012 en 2018 was er nog steeds een ruimtebeslag van 539 vierkante kilometer per jaar in de EU-28, en hoewel een deel van het land werd teruggegeven aan de natuur, werd er elf keer meer land ingenomen [2](#page=2). > **Tip:** De beleidsdoelstelling 'No net land take by 2050' impliceert het toepassen van een ruimtelijke ordeningshiërarchie: vermijden, hergebruiken en compenseren van ruimtegebruik. De 'bouwshift' in België is een voorbeeld van de implementatie hiervan [2](#page=2). ### 1.2 De rol van SDG 11 SDG 11, "Duurzame steden en gemeenschappen", is cruciaal voor het succes van alle andere SDG's. Om een duurzaam Europees landbeheer te realiseren en de uitdagingen van verstedelijking aan te pakken, zijn de volgende acties noodzakelijk [1](#page=1) [2](#page=2): * **Compacte stedenbouw:** Ontwikkelen van compacte steden met efficiënte mobiliteitssystemen [2](#page=2). * **Bescherming van ecosystemen:** Betere bescherming van landecosystemen en het creëren van ecologische doorgangen [2](#page=2). * **Vermindering van landbouw's impact:** Druk van de landbouw op de open ruimte verminderen door aanpassingen in voedingspatronen en het tegengaan van voedselverspilling [2](#page=2). De groeiende stedelijke bevolking en de ontwikkeling van minder ontwikkelde regio's onderstrepen de noodzaak van een strategische en duurzame ruimtelijke ontwikkeling, met SDG 11 als leidraad [2](#page=2). #### 1.2.1 Internationale uitdagingen naast SDG 11 Naast SDG 11 zijn andere SDG's die nauw verbonden zijn met ruimtelijke ontwikkeling en milieu-impact van belang: * **SDG 12: Verantwoorde consumptie en productie** ] [1](#page=1). * **SDG 13: Klimaatactie** ] [1](#page=1). * **SDG 14: Leven in het water** (met 60% tot 95% van het bodemafval in zee bestaande uit plastic) ] [1](#page=1). * **SDG 15: Leven op het land** (met een jaarlijks verlies van meer dan 13 miljoen hectare bos) ] [1](#page=1). * **SDG 16: Vrede, justitie en sterke publieke diensten** (met een internationale wapenhandel van meer dan 106 miljard euro) ] [1](#page=1). * **SDG 17: Partnerschap om doelstellingen te bereiken** ] [1](#page=1). --- # Landgebruik en de impact op ecosystemen Dit onderwerp onderzoekt globaal en Europees landgebruik, de eindige aard van bodem, de impact van menselijke activiteiten zoals landbouw en verstedelijking, en het verlies aan biodiversiteit. ### 2.1 Globaal landgebruik Bodem wordt beschreven als de motor van de planeet, maar de beschikbare oppervlakte is eindig en elke vierkante meter kan slechts één keer gebruikt worden. Het wereldwijde landgebruik, met name de impact van menselijke activiteiten, wordt als desastreus beschouwd, zelfs met inspanningen op het gebied van CO²-reductie en duurzame energie. Een cruciale factor hierin is de overbevolking van de planeet; de draagkracht van de aarde, geschat op ongeveer drie miljard mensen, wordt momenteel overschreden met acht miljard inwoners [2](#page=2). De groeiende wereldbevolking en de toenemende behoefte aan voedsel, huisvesting, transport en energie zetten zware druk op landgebruik. Dit leidt tot een gemiddelde daling van 69% in de populatiegrootte van vogels, zoogdieren en vissen. Meer dan vijftig procent van alle vruchtbare bodem op aarde wordt ingenomen door landbouw, waarvan tachtig procent specifiek voor veeteelt, terwijl dit slechts twintig procent van de wereldwijde calorievoorziening levert. Met de verwachte verdere toename van de wereldbevolking en de ontwikkeling van minder ontwikkelde regio's, is het cruciaal om in te zetten op duurzame ruimtelijke ontwikkeling, in lijn met Duurzaam Ontwikkelingsdoel 11 (SDG11) [2](#page=2). > **Tip:** Het verband tussen overbevolking, landbouw en biodiversiteitsverlies is een sleutelconcept dat begrepen moet worden. ### 2.2 Europees landgebruik In Europa wordt tachtig procent van het landoppervlak ingenomen door steden, dorpen en landbouw, naast een toenemende infrastructuur zoals wegen, spoorwegen en kanalen. Natuur- en landbouwgebieden moeten steeds meer plaatsmaken voor uitbreidende woongebieden, bedrijventerreinen en recreatieve doeleinden. Dit maakt het behalen van de Europese beleidsdoelstelling 'No net land take by 2050' (geen netto landafname tegen 2050) onmogelijk, een doelstelling die nog niet in wetgeving is omgezet en waarover niet alle regio's het eens zijn [2](#page=2). De aanpak voor 'No net land take by 2050' vereist het toepassen van een ruimtelijke ordeningshiërarchie: eerst vermijden, dan hergebruiken, en tot slot compenseren. Tussen 2012 en 2018 werd er in de EU28 nog steeds 539 vierkante kilometer per jaar aan land ingenomen. Hoewel een deel van het land in de EU-28 in de periode 2000-2018 werd teruggegeven aan de natuur, werd er elf keer meer land ingenomen dan teruggegeven. De 'No net land take by 2050'-doelstelling is vergelijkbaar met de 'bouwshift' in België [2](#page=2). Om over te stappen naar een duurzaam Europees landbeheer zijn de volgende stappen noodzakelijk: * Het bouwen van compacte steden met efficiënte mobiliteit [2](#page=2). * Het beter beschermen van landecosystemen en het creëren van ecologische doorgangen [2](#page=2). * Het verminderen van de druk van de landbouw op open ruimtes door voedingspatronen te veranderen en voedselverspilling te verminderen [2](#page=2). ### 2.3 Duurzame steden en gemeenschappen (SDG11) Hoewel niet direct uitgewerkt in de verstrekte tekst over landgebruik, wordt het belang van SDG11, "Duurzame steden en gemeenschappen", aangestipt als een relevant hoofdstuk in de bredere context van duurzaam landbeheer. Dit onderstreept de noodzaak van geïntegreerde planning die rekening houdt met zowel stedelijke ontwikkeling als de impact op natuurlijke ecosystemen [2](#page=2). --- # Duurzaamheidsdoelstellingen (SDG's) en hun relevantie Dit onderwerp belicht specifieke Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen (SDG's) en hun onderlinge verbanden, met een focus op steden, consumptie, klimaat, water, land, vrede en partnerschappen. ### 3.1 Specifieke Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen (SDG's) De Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen (SDG's) zijn een reeks van 17 wereldwijde doelen die door de Verenigde Naties zijn opgesteld als een universele oproep tot actie om armoede te beëindigen, de planeet te beschermen en ervoor te zorgen dat alle mensen vrede en voorspoed ervaren tegen 2030. Dit gedeelte behandelt specifieke SDG's die in het document worden benadrukt. #### 3.1.1 SDG 11: Duurzame steden en gemeenschappen SDG 11 is een centraal thema binnen de cursus. De relevantie hiervan wordt onderstreept door het feit dat driekwart van alle Europeanen in steden woont. Wereldwijd leeft momenteel 55% van de bevolking in stedelijke gebieden, een percentage dat naar verwachting zal stijgen tot 68% tegen 2050. Er zijn reeds bijna 40 metropolen met meer dan 10 miljoen inwoners. Steden worden geconfronteerd met aanzienlijke uitdagingen, waaronder armoede, met name in sloppenwijken, en groeiende ongelijkheid. Bovendien hebben steden een grote impact op het klimaat en het milieu: ze beslaan slechts 3% van het landoppervlak, maar verbruiken 60% van de energie en zijn verantwoordelijk voor 70% van de CO²-uitstoot. Het succes van de algemene SDG's is sterk afhankelijk van de ontwikkeling van duurzame steden [1](#page=1). #### 3.1.2 SDG 12: Verantwoorde consumptie en productie Dit doel richt zich op het verminderen van verspilling en het bevorderen van duurzame praktijken in consumptie en productie. Momenteel gaat 30% van de wereldwijde voedselproductie verloren. De productie van deze verloren of verspilde levensmiddelen vereist jaarlijks een verbruik van 250 vierkante kilometer aan water [1](#page=1). #### 3.1.3 SDG 13: Klimaatactie Dit doel roept op tot onmiddellijke actie om klimaatverandering en de gevolgen daarvan te bestrijden [1](#page=1). #### 3.1.4 SDG 14: Leven in het water Dit doel is gericht op het duurzaam behoud en gebruik van de oceanen, zeeën en mariene hulpbronnen voor duurzame ontwikkeling. Een significant deel van het afval op de zeebodem bestaat uit plastic; 60 tot 95% van dit afval is plastic [1](#page=1). #### 3.1.5 SDG 15: Leven op het land Dit doel richt zich op de bescherming, het herstel en de bevordering van duurzaam gebruik van ecosystemen op het land, duurzaam beheer van bossen, bestrijding van woestijnvorming, en het stoppen en keren van landdegradatie en het stoppen van biodiversiteitsverlies. Elk jaar verliezen we meer dan 13 miljoen hectare bos [1](#page=1). #### 3.1.6 SDG 16: Vrede, justitie en sterke publieke diensten Dit doel bevordert vreedzame en inclusieve samenlevingen voor duurzame ontwikkeling, biedt toegang tot rechtspraak voor iedereen en bouwt effectieve, verantwoorde en inclusieve instellingen op alle niveaus op. De internationale wapenhandel bedraagt meer dan 106 miljard euro [1](#page=1). #### 3.1.7 SDG 17: Partnerschap om doelstellingen te bereiken Dit doel benadrukt het belang van het versterken van implementatiemiddelen en het revitaliseren van het wereldwijd partnerschap voor duurzame ontwikkeling [1](#page=1). ### 3.2 Landgebruik en ecosystemen Hoofdstuk 1.2 behandelt de thematiek van landgebruik en ecosystemen, wat direct aansluit bij SDG 15 (Leven op het land) . De verlies van bosareaal, een cruciaal aspect van landgebruik, wordt hierbij specifiek benoemd [1](#page=1). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Duurzame ruimtelijke ontwikkeling | Een benadering van planning en beheer van de ruimte die rekening houdt met ecologische, sociale en economische aspecten om te voldoen aan de behoeften van het heden zonder het vermogen van toekomstige generaties om in hun eigen behoeften te voorzien in gevaar te brengen. | | Duurzame steden en gemeenschappen | Dit is SDG 11, gericht op het maken van steden en menselijke nederzettingen inclusief, veilig, veerkrachtig en duurzaam, met aandacht voor huisvesting, transport, groenvoorzieningen en afvalbeheer. | | Verantwoorde consumptie en productie | Dit is SDG 12, dat beoogt duurzame consumptie- en productiepatronen te waarborgen, inclusief het verminderen van voedselverspilling en het efficiënter omgaan met natuurlijke hulpbronnen. | | Klimaatactie | Dit is SDG 13, dat dringende maatregelen aanmoedigt om klimaatverandering en de impact ervan te bestrijden, met inbegrip van adaptatie en mitigatie strategieën. | | Leven in het water | Dit is SDG 14, dat gericht is op het behoud en duurzaam gebruik van de oceanen, zeeën en mariene hulpbronnen voor duurzame ontwikkeling, met name door de vervuiling door plastics aan te pakken. | | Leven op het land | Dit is SDG 15, dat gericht is op het beschermen, herstellen en bevorderen van duurzaam gebruik van terrestrische ecosystemen, duurzaam bosbeheer, bestrijden van woestijnvorming, en stoppen en keren van landdegradatie en verlies van biodiversiteit. | | Vrede, justitie en sterke publieke diensten | Dit is SDG 16, dat gericht is op het bevorderen van vreedzame en inclusieve samenlevingen voor duurzame ontwikkeling, het bieden van toegang tot rechtspraak voor iedereen, en het opbouwen van effectieve, verantwoorde en inclusieve instellingen op alle niveaus. | | Partnerschap om doelstellingen te bereiken | Dit is SDG 17, dat gericht is op het versterken van de implementatiemiddelen en het revitaliseren van het wereldwijde partnerschap voor duurzame ontwikkeling, door financiële middelen, technologie en capaciteitsopbouw te mobiliseren. | | Landgebruik | De manier waarop de mens de bodem van de aarde gebruikt voor economische activiteiten zoals landbouw, bosbouw, stedelijke ontwikkeling en recreatie. | | Bodem | De bovenste laag van de aardkorst die rijk is aan organisch materiaal en mineralen, essentieel voor de groei van planten en ondersteunt ecosystemen en menselijke activiteiten. | | Overbevolking | Een situatie waarin de populatie van een bepaald gebied de draagkracht van dat gebied overschrijdt, wat leidt tot uitputting van hulpbronnen en milieuproblemen. | | No net land take by 2050 | Een Europese beleidsdoelstelling die streeft naar een evenwicht tussen de inname van nieuwe grond en de teruggave van bestaande grond aan de natuur, zodat er tegen 2050 geen netto toename van het ruimtebeslag is. | | Bouwshift | Een beleidswijziging, zoals toegepast in België, gericht op het verminderen van de uitbreiding van bebouwing in open ruimte en het stimuleren van hergebruik en verdichting van reeds bebouwde gebieden. |

# Romeinse stad en urbanisme Dit onderwerp behandelt de kenmerken van Romeinse steden, hun stedenbouwkundige patronen zoals het dambordpatroon, en de invloed van Etruskische oorsprong op het Romeinse urbanisme. ### 1.1 Kenmerken van Romeinse steden Romeinse steden werden gekenmerkt door een vast stedenbouwkundig patroon, vaak in de vorm van een raster of dambordpatroon. Deze steden werden gesticht volgens een vast ritueel. Hoewel Rome zelf niet altijd een typisch voorbeeld was van dit Romeinse urbanisme, speelde het een cruciale rol in het besturingssysteem van het rijk [1](#page=1). ### 1.2 Oorsprong en invloed van het dambordpatroon Het vaste stedenbouwkundige patroon, met name het dambordpatroon, heeft zijn oorsprong bij de Etrusken. Dit patroon was kenmerkend voor veel door de Romeinen gestichte steden, waaronder koloniale steden. De Etrusken, gevestigd in Toscane, hadden invloed op de groei van Rome en de ontwikkeling van koloniale steden [1](#page=1). > **Tip:** Het is belangrijk om te onthouden dat hoewel het dambordpatroon kenmerkend was, Rome zelf minder een voorbeeld was van dit strikte urbanisme, maar eerder een centraal besturingspunt [1](#page=1). --- # De Middeleeuwse stad: indeling en kenmerken Dit deel behandelt de overgang naar de Middeleeuwen en de verschillende typen middeleeuwse steden, ingedeeld naar hun ontstaanswijze. ### 7.1 Overstap naar de Middeleeuwen De periode van de Middeleeuwen, grofweg van 500 tot 1400 na Christus, kenmerkt zich door een grote verscheidenheid aan steden. Nieuwe landbouwtechnieken en een gunstig klimaat leidden tot grote landbouwoverschotten, wat de basis vormde voor stedelijke ontwikkeling. Ondanks de diversiteit kunnen middeleeuwse steden worden ingedeeld op basis van hun ontstaanswijze: als voortzetting van een Romeinse stad, als natuurlijk gegroeide stad rond een burcht of klooster, of als een volledig nieuw gecreëerde stad [1](#page=1). ### 7.2 Voortzetting van een Romeinse stad Frankische volkeren, de voorouders van de huidige Nederlanders, konden de grote Romeinse steden niet direct inpassen in hun levenswijze en wisten niet altijd wat ze moesten aanvangen met de bestaande Romeinse infrastructuur. Romeinse bouwwerken, zoals arena's, kregen nieuwe functies, zoals woonruimte. Religieuze elementen speelden een steeds belangrijkere rol; bisschoppen vestigden zich in steden, vaak nabij Romeinse omwallingen, en gebruikten stenen van oude muren voor de bouw van religieuze gebouwen. Kerken namen de plaats in van oude Romeinse gebouwen, en de middeleeuwse stadskern breidde zich uit aan de randen van de Romeinse stad, rondom deze nieuwe kerken. Hierdoor verbrokkelde de oorspronkelijke structuur van de Romeinse stad aanzienlijk. In sommige gevallen, zoals in Florence (Firenze), is de oorspronkelijke Romeinse stadsstructuur nog herkenbaar [2](#page=2). ### 7.3 De natuurlijk gegroeide stad Natuurlijk gegroeide steden ontwikkelden zich spontaan rond een burcht, die vaak op een strategisch gunstige locatie lag, zoals een knooppunt van wegen of rivieren. Een burcht was meestal gesitueerd op een (kunstmatige) heuvel of verhoogd terrein, omgeven door water, en diende als verdediging tegen invallen. Deze burchten waren oorspronkelijk klein en aangepast aan het landschap, en bevatten typisch een kerk, een ruimte voor gerechtelijke vergaderingen, voorraadschuren en verdedigingswerken zoals wallen en torens. Naarmate meer mensen zich rond de burcht vestigden om bescherming te zoeken, ontwikkelde de burcht zich tot een middeleeuwse stad. Kenmerkend voor dit type stad is het radiaal-concentrische stratenpatroon, waarbij straten zich vanuit het centrum als spaken van een wiel verspreiden in cirkelvormige uitbreidingen, zoals te zien is in steden als Gent en Brugge [2](#page=2). ### 7.4 De gecreëerde stad Gecreëerde, of 'getekende', steden werden volledig vanaf nul opgericht. Hun ontstaan is nauw verbonden met economische factoren, zoals de bloei van handel en de aanzienlijke bevolkingsgroei tijdens de Middeleeuwen. Om de voedselproductie te verhogen, werd land ontgonnen, wat leidde tot de kolonisatie van Oost-Europa en de herovering van Zuid-Europa. Deze ontwikkelingen creëerden een behoefte aan nieuwe steden. Een voorbeeld van een getekende stad is Bastide Saint-Louis, in tegenstelling tot Carcassonne dat geen getekende stad is. Tegen het einde van de 13e en het begin van de 14e eeuw begon de periode die bekend staat als de 'Dark Ages', gekenmerkt door oorlogen, economische crises en de Zwarte Dood, wat resulteerde in een enorme daling van de bevolking en een rem op de stedelijke ontwikkeling [3](#page=3). --- # Voortzetting van Romeinse steden in de Middeleeuwen Dit topic beschrijft hoe Frankische overheersers omgingen met bestaande Romeinse steden en hoe religieuze elementen een transformatie van de stedelijke kern bewerkstelligden, met Florence als voorbeeld. ### 3.1 Aanpassing van Romeinse steden door de Franken De Frankische overheersers konden de bestaande Romeinse steden niet direct inpassen in hun levenswijze. Ze waren onbekend met de grootschalige Romeinse architectuur en gebouwen, waardoor deze vaak geen nieuwe functie konden krijgen [2](#page=2). #### 3.1.1 Verlies van Romeinse structuur De oorspronkelijke structuur van veel Romeinse steden raakte verbrokkeld. Grote Romeinse bouwwerken zoals arena's kregen soms een woonfunctie, wat duidt op een aanpassing aan de nieuwe behoeften, maar ook op het verlies van hun oorspronkelijke doel [2](#page=2). #### 3.1.2 De rol van religie in de transformatie Religieuze elementen gingen een steeds belangrijkere rol spelen in de transformatie van de stedelijke kern. Bisschoppen vestigden zich vaak in de nabijheid van Romeinse omwallingen. De stenen van deze Romeinse muren werden hergebruikt bij de oprichting van nieuwe religieuze gebouwen, zoals kerken. Deze kerken namen de plaats in van oude Romeinse gebouwen, wat de religieuze functie van het centrum versterkte [2](#page=2). #### 3.1.3 Uitbreiding aan de randen De middeleeuwse stadskern breidde zich uit aan de randen van de Romeinse stad, vaak rondom deze nieuw gebouwde kerken. Mensen gingen wonen in de omgeving van deze religieuze centra, wat leidde tot een verschuiving van de stedelijke focus [2](#page=2). #### 3.1.4 Voorbeeld: Florence In sommige steden is de oorspronkelijke structuur van de Romeinse stad nog steeds herkenbaar. Florence (Firenze) is hier een treffend voorbeeld van [2](#page=2). ### 3.2 De natuurlijk gegroeide stad Naast de transformatie van Romeinse steden, ontwikkelden zich ook natuurlijk gegroeide steden, vaak vanuit een 'burg' [2](#page=2). #### 3.2.1 Kenmerken van een burg Een burg was een versterking, meestal gelegen op een heuvel of een kunstmatige verhoging omringd door water, en diende ter verdediging tegen invallen. De oppervlakte was aanvankelijk klein en de vorm werd aangepast aan het landschap. Een burg bevatte essentiële functies: een kerk voor de geestelijke overheid, een lokaal voor gerechtelijke vergaderingen (rechterlijke macht), voorraadschuren voor economische macht, wallen en torens voor militaire macht, en woningen voor heren en priesters. Aanvankelijk dienden burgen vooral als onderkomen bij gevaar en vertoonden ze nog geen stedelijke kenmerken [2](#page=2). #### 3.2.2 Ontwikkeling tot middeleeuwse stad Na verloop van tijd vestigden steeds meer mensen zich rondom de burg. Dit leidde tot de ontwikkeling van de burg tot een middeleeuwse stad [2](#page=2). #### 3.2.3 Stedelijk patroon Een kenmerk van veel van deze natuurlijk gegroeide middeleeuwse steden is een radiaal-concentrisch stratenpatroon. Dit patroon is te vergelijken met de spaken van een wiel die vanuit een centraal punt uitstralen (radiaal), en de cirkelvormige opbouw van de stad (concentrisch). Veel Vlaamse steden zijn op dit patroon gebaseerd [2](#page=2). --- # Natuurlijk gegroeide en getekende middeleeuwse steden Dit onderwerp behandelt de ontwikkeling van middeleeuwse steden die spontaan ontstonden vanuit burchten met een radiaal-concentrisch patroon en de aanleg van volledig nieuwe steden vanuit economische noodzaak tijdens de middeleeuwse bloeiperiode. ### 4.1 De natuurlijk gegroeide stad De natuurlijk gegroeide stad ontwikkelde zich vanuit een burcht, vaak gelegen op een strategische locatie zoals een knooppunt van wegen of rivieren. Deze burchten, meestal op verhoogde en omringde terreinen gebouwd, dienden oorspronkelijk als verdediging tegen vijandelijke invallen. De oppervlakte van een burcht was beperkt en de vorm paste zich aan het natuurlijke landschap aan. Binnen de burcht bevonden zich essentiële functies: een kerk voor de geestelijke overheid, een lokaal voor gerechtelijke vergaderingen, voorraadschuren voor economische macht, wallen en torens voor militaire macht, en woningen voor de heren en priesters [2](#page=2). Aanvankelijk hadden burchten geen stedelijke kenmerken en fungeerden ze enkel als schuilplaats bij gevaar. Na verloop van tijd vestigden steeds meer mensen zich rondom de burcht, waardoor deze uitgroeide tot een middeleeuwse stad. Een kenmerkend stratenpatroon dat hieruit voortkwam, is het radiaal-concentrische patroon, waarbij straten zich als spaken van een wiel vanuit een centraal punt verspreiden en tegelijkertijd concentrische ringen vormen. Veel Vlaamse steden, zoals Gent en Brugge, zijn op deze manier ontwikkeld [2](#page=2). > **Tip:** Het radiaal-concentrische patroon is een direct gevolg van de organische groei rondom een centraal punt (de burcht), waarbij de straten de kortste weg volgden en zich aanpasten aan de bestaande bebouwing en het landschap. ### 4.2 De getekende stad De getekende stad, ook wel een bastide genoemd, werd volledig 'uit het niets' opgericht, wat betekent dat er geen voorafgaande Romeinse of vroegmiddeleeuwse nederzetting was. Het ontstaan van deze steden is direct gerelateerd aan economische factoren, met name tijdens de bloeiperiode van de Middeleeuwen, die werd gekenmerkt door veel handel en een aanzienlijke bevolkingsgroei [3](#page=3). De noodzaak voor nieuwe steden ontstond door de behoefte om de voedselproductie op te drijven door middel van landbouwgrond-kolonisatie, de kolonisatie van Oost-Europa, en de herovering van Zuid-Europa op de islamitische heerschappij. Deze economische expansie vereiste nieuwe centra voor handel en bewoning. Een voorbeeld van een getekende stad is Bastide Saint-Louis [3](#page=3). > **Voorbeeld:** Carcassonne wordt genoemd als een stad die *geen* getekende stad is, wat impliceert dat het een ouder stedelijk weefsel bezit dat niet volledig opnieuw is gepland of opgebouwd. Dit contrasteert met de concepten van de getekende stad [3](#page=3). De periode aan het einde van de 13e en begin 14e eeuw markeerde het begin van de 'Dark Ages', gekenmerkt door oorlogen, economische crises en de 'zwarte dood'. Dit leidde tot een enorme daling in het bevolkingscijfer en had gevolgen voor de verdere ontwikkeling van steden [3](#page=3). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Duurzame ruimteontwikkeling | Het proces van het plannen en beheren van de ruimtelijke inrichting van een gebied op een manier die tegemoetkomt aan de huidige behoeften zonder de mogelijkheid voor toekomstige generaties om in hun eigen behoeften te voorzien. | | Hippodamus van Miletus | Een Oud-Griekse stedenbouwkundige die bekend stond om zijn systematische en rationele aanpak van stadsplanning, vaak geassocieerd met het dambordpatroon. | | Etrusken | Een oude beschaving die in het gebied van Toscane (het huidige Italië) leefde en een aanzienlijke invloed had op de vroege Romeinse cultuur en stedenbouw. | | Urbanisme | De wetenschap en kunst van het ontwerpen en plannen van steden, met aandacht voor de structuur, organisatie, functies en het uiterlijk van stedelijke gebieden. | | Dambordpatroon | Een stedenbouwkundig patroon waarbij straten loodrecht op elkaar staan en een raster vormen, vergelijkbaar met de vakjes op een schaakbord, wat zorgt voor een geordende indeling van de stad. | | Middeleeuwse stad | Een stad die ontstond en zich ontwikkelde tussen ongeveer 500 en 1400 na Christus, gekenmerkt door grote verscheidenheid in ontstaan, structuur en functie, vaak als voortzetting van Romeinse steden, natuurlijk gegroeid of nieuw aangelegd. | | Burcht | Een versterkt kasteel of fort, vaak gelegen op een strategische locatie zoals een heuvel, dat diende als verdedigingswerk en als centrum van bestuur en economische macht in de vroege Middeleeuwen. | | Radiaal-concentrisch stratenpatroon | Een stedelijke structuur waarbij straten zich vanuit een centraal punt (zoals een burcht of marktplein) naar buiten verspreiden (radiaal) en tegelijkertijd cirkelvormige of concentrische lagen vormen rond dat centrum. | | Getekende stad (Bastide) | Een stad die vanaf de grond nieuw werd opgebouwd volgens een vooraf bepaald plan, vaak gedreven door economische motieven zoals handel en bevolkingsgroei, met een systematische en geordende structuur. | | Kolonisatie van Oost-Europa | De uitbreiding van Europese nederzettingen en invloed naar oostelijke gebieden, vaak gepaard gaand met de stichting van nieuwe steden en de exploitatie van landbouwgrond tijdens de Middeleeuwen. | | Zwarte dood | Een pandemie van de builenpest die in de 14e eeuw grote delen van Europa trof, leidend tot een massale bevolkingsafname en ernstige economische en sociale gevolgen. |

# De stad tijdens de Renaissance en de Industriële Revolutie Dit onderwerp verkent de transformaties van de stad tijdens de Renaissance, met nadruk op architectonische en tuin-elementen, en de ingrijpende impact van de Industriële Revolutie, gekenmerkt door verdichting, de afbraak van stadsmuren en de opkomst van arbeiderswijken. ### 1.1 De stad tijdens de Renaissance De Renaissance, een periode die zich uitstrekte van de 15e tot de 17e eeuw, markeerde een "wedergeboorte" van de klassieke kunsten en ideeën. Stedelijke ontwikkeling in deze periode kenmerkte zich minder door uitbreiding en meer door het "afwerken" van bestaande steden, vaak door middel van architectonische en tuin-elementen [1](#page=1) [2](#page=2). #### 1.1.1 Invloed van militaire bouwkunst en stadsontwerpen De militaire bouwkunst had invloed op stedelijke ontwerpen, zoals te zien is bij Vauban in Menen. Er was ook sprake van "stadskunst", waarbij architectonische voorschriften een rol speelden. De Renaissance-stad werd soms ook wel de "getekende stad" genoemd [1](#page=1). #### 1.1.2 De rol van tuinarchitectuur In tegenstelling tot de Middeleeuwen, waar tuinen primair utilitair waren, evolueerden ze tijdens de Italiaanse Renaissance tot decoratieve elementen. De Fransen en Engelsen integreerden tuinen verder in de volledige stedelijke compositie [1](#page=1). #### 1.1.3 Koloniale steden Europeanen pasten hun stedenbouwkundige concepten toe in koloniën, vergelijkbaar met de Romeinen. De Spanjaarden waren pioniers in systematische koloniale stedenbouw, waarbij Renaissance-pleinen met kerken centraal stonden. Veel koloniale steden werden ontworpen volgens een raster- of dambordpatroon, een Romeinse invloed. Voorbeelden hiervan zijn New Orleans en New York [1](#page=1) [2](#page=2). > **Tip:** De Renaissance legde de basis voor concepten als het stadsplein en de integratie van groen, die later verder ontwikkeld zouden worden. ### 1.2 De stad tijdens de Industriële Revolutie De Industriële Revolutie, die vanaf de eerste helft van de 19e eeuw een sterke ontwikkeling doormaakte, had een diepgaande impact op de stedelijke structuur. De komst van de stoommachine leidde tot een enorm verdichtingsproces [2](#page=2). #### 1.2.1 Verdichting en bevolkingsgroei Nieuwe straten en woningen werden gerealiseerd in voorheen onbebouwde zones binnen de stad. Binnentuinen werden bebouwd, wat resulteerde in de vorming van beluiken. Industrie en spoorwegstations vestigden zich in de stad. Een landbouwcrisis zorgde ervoor dat veel mensen naar de stad trokken op zoek naar werk in de industrie, wat leidde tot een overaanbod aan arbeidskrachten en de opkomst van het arbeidersproletariaat. De middeleeuwse stad werd te klein voor de groeiende bevolking [2](#page=2). #### 1.2.2 Ontmanteling van stadsmuren De stadsmuren werden ontmanteld, en de daaraan grenzende bouwvrije zone, de zogenaamde "banmijl", werd bebouwd. In grote steden ontstond hier een zone met monumentale gebouwen voor cultuur, wetenschap en opera. Dit vormde ook de basis voor nieuwe bouwmaterialen zoals glas en ijzer [2](#page=2). #### 1.2.3 Negatieve beoordeling van de binnenstad en reacties De binnenstad werd steeds negatiever beoordeeld als woongebied, mede door toenemende hinder van verkeer, bedrijven en voortdurende proletarisering. Hierop werd op twee manieren gereageerd: door grootschalige transformatiewerken binnen de stad, en door het oprichten van nieuwe "woon-werk" entiteiten buiten de stad [2](#page=2). ##### 1.2.3.1 Grootschalige transformatiewerken De politieke bewustwording van het proletariaat en de angst voor opstanden zetten bourgeoisie aan tot het doorsnijden van de stad en het isoleren van arme wijken van openbare gebouwen en rijke woningen. Dit gebeurde door de aanleg van lange, rechtlijnige en brede assen die barricades bemoeilijkten, maar de cavalerie sneller lieten chargeren. Deze "verfraaiingswerken" gingen vaak gepaard met de sloop van volksbuurten zonder alternatieven [2](#page=2) [3](#page=3). **Haussmann en Parijs:** Baron Haussmann (1809-1891) voerde grootschalige verbouwingen uit in Parijs op vraag van Napoleon III. Hij trok twaalf grote assen (boulevards) door de stad, die samenkwamen in een sterpatroon rond de Arc de Triomphe. Dit bemoeilijkte het opwerpen van barricades en vergemakkelijkte het snelle ingrijpen van troepen en zelfs kanonnen. Deze ingrepen leidden tot de verandering van ongeveer 60% van alle gebouwen in Parijs [3](#page=3). Hoewel deze transformaties negatief waren voor de leefwereld van de toenmalige bevolking, hebben ze bijgedragen aan de huidige vorm van Parijs. Haussmann's aanpak had vier belangrijke voordelen voor het hedendaagse leven [3](#page=3): * Aanleg en doorbraak van nieuwe straten [3](#page=3). * Verbetering van de technische infrastructuur met nieuwe riolering, watertoevoer, verlichting en bestrating [3](#page=3). * Aanpak van groenvoorziening door beplanting van boulevards en parken [3](#page=3). * Reorganisatie van het openbaar vervoer, culminerend in de aanleg van het metronet [3](#page=3). De aanpak van Haussmann werd ook in andere Europese steden, zoals Lyon en Marseille, verspreid om demonstraties tegen te gaan [3](#page=3). ##### 1.2.3.2 Filantropische ontwerpen Filantropie, of menslievendheid, stond centraal bij de oprichting van "woon-werk" entiteiten buiten de stad. De lagere grondprijzen en betere uitbreidingsmogelijkheden speelden hierbij een rol. Het idee was dat gezonde werknemers beter werken, en de verspreiding van arbeidersmassa's moest het risico op revolutie verkleinen. De arbeider werd zo gebonden aan de fabrieksheer [3](#page=3). **Belangrijke voorbeelden:** * **Village of Harmony (New Harmony, Indiana, USA):** Opgericht door Robert Owen (1771-1858), wiens ideeën over betere arbeidsomstandigheden en arbeidswetgeving belangrijk waren, ondanks het falen van de onderneming door te weinig kapitaal [3](#page=3) [4](#page=4). * **Le Grand-Hornu (Mons):** Ontworpen door Henri De Gorge voor een mijnsite. Het complex omvatte werkplaatsen, magazijnen, een arbeiderswijk, het kasteel van de eigenaar en kantoren. Er waren 412 woningen met relatief goed comfort en tuintjes. De arbeiderswijk bevatte ook een school, bibliotheek en danszaal [4](#page=4). * **Industriële tuindorpen:** Dorpen opgericht buiten stedelijke centra, met naast het bedrijf ook woningen, bibliotheken en scholen. Bekende voorbeelden zijn Bournville (George Cadbury) en Port Sunlight (William Hesketh) [4](#page=4). > **Example:** Le Grand-Hornu illustreert de geïntegreerde aanpak van industriële ontwikkeling met huisvesting, sociale voorzieningen en de residentie van de eigenaar, gericht op het creëren van een complete leefomgeving voor de arbeiders. #### 1.2.4 Besluit Industriële Revolutie De stad werd sterk beïnvloed door de komst van industrie en enorme bevolkingsgroei. Middeleeuwse gebouwen werden ontmanteld en de banmijl bebouwd met fabrieken en woningen. Het ontstaan van het arbeidersproletariaat leidde tot spanningen en de aanleg van brede stadsaders. De leefomstandigheden binnen de stad waren vaak miserabel, wat het platteland aantrekkelijk maakte en de opkomst van nieuwe "woon-werk" entiteiten, zowel filantropisch als tuindorpen, stimuleerde [4](#page=4). --- # Stedenbouw in de 20ste eeuw en de tuinwijkgedachte Vanaf de 20ste eeuw werd stedelijke ontwikkeling sterk beïnvloed door factoren buiten de stad, met de tuinwijkgedachte als een van de belangrijkste drijfveren voor een nieuwe stedenbouwkundige visie [4](#page=4) [5](#page=5). ### 10.1 De tuinwijkgedachte De tuinwijkgedachte ontstond als reactie op de overbevolking en de miserabele leefomstandigheden binnen de stedelijke centra. Mensen begonnen zich steeds meer buiten de stad te vestigen, mede door de afschaffing van stedelijke tollen en de verbetering van transportmogelijkheden. De invoer van goedkopere treinabonnementen vanaf 1870 en de aanleg van buurtspoorwegen vanaf 1885 maakten het aantrekkelijker om zich buiten de directe stadskern te vestigen, zolang de transportkosten beheersbaar bleven. Dit leidde tot een groei van aanstedelijke gebieden en de ontwikkeling van nieuwe woon-werk entiteiten, vaak met een filantropische inslag [4](#page=4) [5](#page=5). #### 10.1.1 Ebenezer Howard en de tuinsteden Ebenezer Howard (1850-1928) was een van de meest invloedrijke pioniers van het stedenbouwkundig denken, met name in de Engelse wereld. Hoewel hij geen professioneel planner was (hij werkte als klerk in de rechtbank), ontwikkelde hij baanbrekende ideeën die de stedenbouwkunde fundamenteel zouden veranderen. Na een verblijf in de Verenigde Staten schreef hij zijn invloedrijke werk "Garden Cities of To-Morrow" dat als een van de belangrijkste stedenbouwkundige boeken wordt beschouwd en de aanzet gaf tot de tuinstadbeweging [5](#page=5). > **Tip:** Howard's werk benadrukt de integratie van stad en platteland, met als doel het creëren van gezonde en leefbare woonomgevingen die de nadelen van zowel de stad als het platteland vermijden [5](#page=5). #### 10.1.2 Industriële tuindorpen De tuinwijkgedachte kwam ook tot uiting in de vorm van industriële tuindorpen. Deze dorpen werden opgericht buiten de stedelijke centra en combineerden woningen voor arbeiders met faciliteiten zoals bibliotheken en scholen, direct naast de bedrijven [4](#page=4). > **Example:** Voorbeelden van dergelijke initiatieven zijn Bournville, opgericht door George Cadbury, en Port Sunlight, ontwikkeld door William Hesketh. Deze projecten streefden ernaar betere arbeids- en leefomstandigheden te bieden aan de arbeidersklasse [4](#page=4). #### 10.1.3 Voorlopers van de tuinwijkgedachte Hoewel de tuinwijkgedachte in de 20ste eeuw haar hoogtepunt bereikte, waren er eerder al initiatieven die in die richting wezen. Zo ondernam Henri De Gorge in Mons pogingen om zijn ideeën te verwezenlijken met het project Le Grand-Hornu. Dit omvatte een mijnsite met werkplaatsen, magazijnen, de woningen van de arbeiders, het kasteel van de eigenaar en kantoren. Er werden 412 woningen met relatief goed comfort gerealiseerd, compleet met een tuintje voor de arbeiders, evenals een school, bibliotheek en danszaal, wat een vroege vorm van een arbeiderswijk met voorzieningen vertegenwoordigt [4](#page=4). > **Tip:** De historische context van de industriële revolutie is cruciaal om de opkomst van de tuinwijkgedachte te begrijpen. De enorme bevolkingsgroei en de slechte leefomstandigheden in de stad leidden tot een zoektocht naar alternatieve woonvormen [4](#page=4). --- # Koloniale stedenbouw Dit onderwerp beschrijft de systematische stedenbouw door Europeanen in kolonies, met name de Spanjaarden, en de toepassing van het raster- of dambordpatroon [1](#page=1) [2](#page=2). ### 3.1 Het raster- of dambordpatroon Koloniale steden werden gekenmerkt door een systematische stedenbouwkundige aanpak, waarbij Europeanen hun stedelijke concepten exporteerden naar de koloniën. De Spanjaarden waren de eersten die een dergelijke systematische koloniale stedenbouw doorvoerden, vaak in combinatie met missionering [1](#page=1). Een cruciaal element van deze stedenbouw was het gebruik van het raster- of dambordpatroon. Dit patroon werd overgenomen van de Romeinen en diende als een symbool van de Renaissance. Voorbeelden van steden die dit patroon vertonen, zijn New Orleans en New York [2](#page=2). > **Tip:** Het rasterpatroon had niet alleen een esthetische functie als Renaissance-symbool, maar diende waarschijnlijk ook praktische doelen zoals het vergemakkelijken van de organisatie, infrastructuur en controle binnen de nieuwe koloniële nederzettingen. ### 3.2 Kenmerken van Spaanse koloniale steden De Spaanse koloniale steden, die mede bedoeld waren voor missionering, volgden een specifieke opzet. Centraal in deze steden stond een renaissance plein, waaraan doorgaans een kerk grensde. Dit plein fungeerde als het religieuze en sociale hart van de stad [1](#page=1). ### 3.3 Evolutie van stedelijke concepten De koloniale stedenbouw kan worden gezien als een voortzetting van de Romeinse traditie waarbij stedenbouwkundige concepten werden uitgevoerd in nieuwe gebieden. Dit contrasteerde met de ontwikkelingen tijdens de Renaissance zelf, die zich meer richtte op de afwerking en het verfraaien van bestaande steden door middel van architectonische elementen zoals stadspleinen en de integratie van tuinarchitectuur. Hoewel er tijdens de Renaissance geen grootschalige uitbreidingen van bestaande steden plaatsvonden, werden er wel nieuwe steden gesticht, zoals de koloniale steden in Amerika [1](#page=1) [2](#page=2). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Duurzame ruimtelijke ontwikkeling | Een benadering van ruimtelijke ontwikkeling die gericht is op het creëren van omgevingen die ecologisch, sociaal en economisch levensvatbaar zijn op de lange termijn. | | Renaissance | Een periode in de Europese geschiedenis die zich kenmerkte door de wedergeboorte van de klassieke kunsten en cultuur, met een bloeiperiode van de 15e tot de 17e eeuw. | | Industriële Revolutie | Een periode van grote technologische, socio-economische en culturele veranderingen die begon in de late 18e eeuw en de productie en levenswijze fundamenteel veranderde. | | Arbeidersproletariaat | De klasse van loonarbeiders die voornamelijk afhankelijk is van de verkoop van hun arbeidskracht voor hun levensonderhoud, vaak geassocieerd met de Industriële Revolutie. | | Haussmannisatie | Een reeks grootschalige stadsvernieuwingswerken uitgevoerd in Parijs onder leiding van Baron Haussmann in de 19e eeuw, gekenmerkt door de aanleg van brede boulevards. | | Filantropie | Menslievendheid; de actieve inzet om het welzijn van anderen te bevorderen, vaak door middel van liefdadigheid of sociale projecten. | | Tuindorp | Een geplande woongemeenschap, vaak gelegen buiten stedelijke centra, die woningen combineert met groenvoorzieningen en gemeenschappelijke voorzieningen zoals scholen en bibliotheken. | | Tuinstad | Een concept van stedelijke planning, gepopulariseerd door Ebenezer Howard, dat steden combineert met landelijke elementen om een evenwichtige leefomgeving te creëren. | | Rasterpatroon | Een stedenbouwkundige lay-out waarbij straten loodrecht op elkaar staan, wat resulteert in een dambordachtig patroon van blokken. | | Koloniale stedenbouw | De stedenbouwkundige praktijken die door koloniserende machten werden toegepast bij de stichting en ontwikkeling van steden in hun koloniën. | | Overbevolking | Een situatie waarbij het aantal inwoners van een gebied de draagkracht van dat gebied overschrijdt, wat kan leiden tot sociale en ecologische problemen. | | Stoommachine | Een machine die de thermische energie van stoom omzet in mechanische energie, cruciaal voor de Industriële Revolutie en mechanisatie. | | Beluiken | Dicht opeengepakte, vaak slecht onderhouden woningen, die ontstonden door de bebouwing van binnentuinen in stedelijke gebieden tijdens de industriële periode. |

# De tuinwijkgedachte en de invloed van Howard De tuinwijkgedachte ontstond als een antwoord op de nadelen van zowel de stad als het platteland, geïnspireerd door de visie van Ebenezer Howard op een nieuwe vorm van nederzetting die de voordelen van beide combineerde [1](#page=1). ### 1.1 De kern van Howards ideeën Howard beargumenteerde dat een nieuwe stedelijke nederzetting, de "tuinstad", in staat was om alle voordelen van de stad te verenigen met alle voordelen van het platteland, zonder de nadelen van beide te behouden. Dit concept werd gevisualiseerd door een diagramma van drie magneten, die verschillende woonmogelijkheden representeerden. Het uiteindelijke doel was een mengvorm die enkel de positieve aspecten van de stad en het platteland bevatte [1](#page=1). #### 1.1.1 Kenmerken van de nieuwe tuinstad Een nieuwe tuinstad volgens Howard moest aan de volgende criteria voldoen: * Gelegen buiten de normale pendelzone van de oude stad [1](#page=1). * Beperkt in omvang, met een maximale populatie van 30.000 inwoners, maar met een hoge bevolkingsdichtheid [1](#page=1). * Omringd door een groene gordel die voor iedereen gemakkelijk toegankelijk was [1](#page=1). * Het advies was de aankoop van 2.400 hectare grond, waarvan 2.000 hectare bestemd was voor de groene gordel [1](#page=1). #### 1.1.2 Realisatie van Howards visie Howard slaagde erin om de bouw van twee tuinsteden te initiëren: * Letchworth (gestart in 1903) [1](#page=1). * Welwyn Garden City (gestart in 1920) [1](#page=1). Ondanks deze realisaties werden de projecten geconfronteerd met financieringsmoeilijkheden, waardoor ze niet volledig volgens de oorspronkelijke plannen konden worden gerealiseerd. Niettemin vormden de ideeën uit Howards boek de basis voor de ontstaan van vele steden [1](#page=1). ### 1.2 Invloed van de tuinwijkgedachte op het vaste land De principes van de tuinwijkgedachte, voortkomend uit de tuinstadidee, werden na de Eerste Wereldoorlog overgenomen op het vasteland. In België is een voorbeeld van deze invloed te vinden in Watermaal-Bosvoorde, waar de wijk Le Logis werd gerealiseerd. Hoewel dit geen volwaardige tuinstad was, was het wel een duidelijke tuinwijk [1](#page=1). > **Tip:** Het onderscheid tussen een "tuinstad" (zoals voorgesteld door Howard, grootschaliger en met meer land) en een "tuinwijk" (een kleinere, meer lokale implementatie van de principes) is belangrijk om te onthouden [1](#page=1). ### 1.3 Verband met het Congrès Internationaux d’Architecture Moderne (CIAM) Hoewel niet direct een uitbreiding van Howards werk, is het interessant om te vermelden dat de congressen van het CIAM, gehouden tussen 1928 en 1959, gericht waren op de vernieuwing van architectuur en stedenbouw. Het CIAM was een organisatie van architecten die internationale krachten bundelde om richtlijnen op te stellen. De moderne beweging in architectuur dateert ongeveer vanaf 1920 [1](#page=1). --- # De rol van CIAM en het functionalisme in de stedenbouw Het Congrès Internationaux d’Architecture Moderne (CIAM) en de nadruk op functionele principes hebben de stedenbouw diepgaand beïnvloed, waarbij de nadruk lag op het scheiden van stedelijke functies, wat echter leidde tot misbruik van ideeën als hoogbouw en dichtheid [1](#page=1) [2](#page=2). ### 2.1 De opkomst van CIAM Het Congrès Internationaux d’Architecture Moderne (CIAM) was een organisatie van architecten die tussen 1928 en 1959 tien congressen organiseerde met als doel de architectuur en stedenbouw te vernieuwen door internationale krachten te bundelen. Le Corbusier (Charles-Édouard Jeanneret) was een van de drijvende krachten achter deze beweging [1](#page=1) [2](#page=2). ### 2.2 Functionalisme in de stedenbouw Een fundamenteel principe dat op het eerste CIAM in 1928 werd vastgelegd, was dat stedenbouw uitsluitend bepaald mag worden door functionele conclusies en nooit door esthetische overwegingen. Dit hield in dat het ordenen van functies centraal stond in de stedenbouw [2](#page=2). #### 2.2.1 Scheiding van functies CIAM streefde naar een strikte scheiding van de functies wonen, werken, verkeer en recreatie. De bevolkingsdichtheid werd gebruikt om de verhouding tussen woongebieden, parkgebieden en verkeersgebieden te bepalen. Deze principes leidden tot een uit elkaar trekken van steden, het tegenovergestelde van wat vandaag de dag nagestreefd wordt [2](#page=2). #### 2.2.2 Kenmerken van de 'moderne stad' De visie op de 'moderne stad' omvatte hoogbouw, grote densiteit, verschillende niveaus, veel groen en veel openbare ruimte. Een voorbeeld hiervan is Le Corbusiers Unité d’habitation in Marseille, gebouwd in 1952 [2](#page=2). > **Tip:** Hoewel de architectonische ideeën van het modernisme vaak positief worden beoordeeld, worden de stedenbouwkundige concepten van CIAM door sommigen als negatief bestempeld [2](#page=2). ### 2.3 Kritiek en misbruik van CIAM-ideeën De ideeën van CIAM, hoewel wellicht niet direct leefbaar, werden in de praktijk vaak misbruikt. Aannemers en projectontwikkelaars zouden de principes van hoogbouw en grote densiteit hebben toegepast met als primair doel winstbejag, waarbij minderwaardige materialen werden gebruikt [2](#page=2). #### 2.3.1 Gevolgen van misbruik Dit misbruik leidde tot een devaluatie van het landelijke karakter en het streekeigene. Concreet betekende dit het egaliseren van niveauverschillen, het rechttrekken van wegen en waterlopen, en het vergroten van percelen [2](#page=2). > **Voorbeeld:** De nadruk op grootschalige projecten die de bestaande landschappelijke en stedelijke structuren negeerden, is een direct gevolg van het misbruik van de functionele principes van CIAM [2](#page=2). ### 2.4 Verband met de tuinwijkgedachte De tuinwijkgedachte, die zich na de Eerste Wereldoorlog op het vasteland verspreidde, gebruikte de tuinsteden als basisidee. In België zijn er voorbeelden zoals Le Logis in Watermaal-Bosvoorde, wat meer een tuinwijk dan een tuinstad is [1](#page=1). > **Voorbeeld:** De Engelse tuinsteden Letchworth en Welwyn Garden City waren vroege pogingen om de ideale stad te creëren, gebaseerd op de ideeën van Howard, die stadsvoordelen combineerden met plattelandsvoordelen zonder nadelen. Deze probeerden een beperkte omvang met een hoge dichtheid te combineren, omringd door een groene gordel [1](#page=1). --- # Suburbanisatie, rurbanisatie en banlieuvorming De ontwikkeling van de moderne stad na de Tweede Wereldoorlog werd sterk beïnvloed door concepten als suburbanisatie en rurbanisatie, die leidden tot de vorming van banlieues en bijbehorende verkeersproblemen, waarna pogingen werden ondernomen om de stadskernen opnieuw aantrekkelijk te maken. ### 3.1 Invloed van modernistische stedenbouwkundige principes Moderne stedenbouwkundige principes, sterk beïnvloed door figuren als Le Corbusier en vastgelegd op het eerste CIAM in 1928, streefden naar een strikte functionele scheiding van wonen, werken, verkeer en recreatie. Het basisidee was dat stedenbouw puur functioneel moest zijn en niet esthetisch. Dit leidde tot concepten zoals 'La Ville Radieuse' (de stralende stad), die hoogbouw, grote densiteit, verschillende niveaus, veel groen en openbare ruimte voorzag. Hoewel deze ideeën op zichzelf niet per se onleefbaar waren, werden ze later vaak misbruikt door projectontwikkelaars die enkel op winstbejag uit waren. Dit resulteerde in projecten die niveauverschillen egaliseerden, wegen en waterlopen recht trokken, en percelen vergrootten, wat leidde tot een devaluatie van het landelijke karakter en het streekeigene. Een voorbeeld van een dergelijk project is de Unité d’habitation in Marseille, ontworpen door Le Corbusier [2](#page=2). ### 3.2 Oorzaken van suburbanisatie en rurbanisatie Na de Tweede Wereldoorlog begon de kernstad in toenemende mate haar woonfunctie te verliezen. Dit fenomeen, bekend als suburbanisatie, beschrijft de verstedelijking van de stadsrand. Tegelijkertijd ontstond rurbanisatie, wat de verstedelijking van plattelandsgemeenten inhoudt [2](#page=2) [3](#page=3). Verschillende oorzaken droegen bij aan deze ontwikkelingen: * **Verhoogde individuele mobiliteit:** De toename van het autogebruik maakte langere woon-werkverkeer afstanden mogelijk [3](#page=3). * **Veranderde woonappreciatie:** Er ontstond een grotere waardering voor groen en een leefomgeving buiten de drukke stad [3](#page=3). * **Kortere arbeidsduur:** De reductie van het aantal werkuren en de invoering van twee vrije dagen per week boden meer tijd voor langere verplaatsingen en ontspanning [3](#page=3). * **Verbeterde woonomstandigheden buiten de stad:** De uitbreiding van nutsvoorzieningen zoals elektriciteit, waterleiding en riolering maakte het leven in de stadrand en landelijke gebieden aantrekkelijker [3](#page=3). Deze factoren leidden tot sterke bevolkingsgroei en de ontwikkeling van nieuwe woonwijken buiten de traditionele stadskernen [3](#page=3). ### 3.3 Banlieuvorming en de gevolgen ervan Rurbanisatie, in het bijzonder, leidde tot de ontwikkeling van de zogenaamde 'banlieue' of buitenwijk. Dit zijn zones die voornamelijk als slaapwijken functioneren, waarbij de bewoners overdag naar de stad trekken om te werken en enkel 's avonds en tijdens hun vrije tijd in hun woongebied verblijven [3](#page=3). De banlieuvorming had aanzienlijke negatieve gevolgen: * **Verkeersproblemen:** De toenemende mobiliteit en de spreiding van de bevolking leidden tot ernstige verkeerscongestie, waardoor de bereikbaarheid van het stadscentrum afnam [3](#page=3). * **Financiële problemen voor de stadskern:** Kapitaalkrachtige inwoners verlieten de stad, wat resulteerde in een afname van de belastinginkomsten. Dit creëerde financiële problemen, aangezien centrumfuncties (zoals infrastructuur en openbare diensten) kostbaar zijn en gefinancierd moeten worden door de overblijvende, vaak minder kapitaalkrachtige, inwoners, terwijl de stad door iedereen gebruikt wordt [3](#page=3). ### 3.4 Pogingen om de stadskern aantrekkelijker te maken en decentralisatie Vanaf de jaren '90 begon er een tendens om de stadskernen opnieuw aantrekkelijker te maken, onder andere door middel van inbreidingsprojecten. Studies toonden aan dat dichter bij het werk wonen gelukkiger maakt [3](#page=3). Sinds de jaren '60 bestond ook de tendens om stedelijke problemen op te lossen door middel van decentralisatie, waarbij bepaalde stedelijke functies werden verplaatst of nieuwe centra werden gecreëerd. Dit kon op verschillende manieren gebeuren [3](#page=3): * **Het oprichten van subcentra:** Deze werden bewust gecreëerd op knooppunten van openbaar vervoer (metro, trein, bus) aan de rand van de stadskern. Ze waren bedoeld om een deel van de kantoor- en winkelruimte van het stadscentrum over te nemen en bevorderden een vermenging van functies. Een voorbeeld hiervan is La Défense in Parijs [3](#page=3). * **Het kiezen van groeisteden:** Bestaande steden werden geselecteerd om uit te breiden en meer functies te centraliseren [3](#page=3). * **Het bouwen van nieuwe steden:** In sommige gevallen werden volledig nieuwe steden gepland en gebouwd om de bevolkingsdruk en de functionele behoeften op te vangen [3](#page=3). > **Tip:** Het is cruciaal om het verschil te begrijpen tussen suburbanisatie (verstedelijking van de stadsrand) en rurbanisatie (verstedelijking van het platteland), aangezien beide bijdroegen aan de vorming van banlieues, maar vanuit verschillende ruimtelijke contexten startten. > **Tip:** Begrijp de oorzakelijke relatie tussen de toename van individuele mobiliteit en de veranderde woonwensen enerzijds, en de suburbanisatie/rurbanisatie anderzijds. > **Tip:** De financiële impact op de stadskern, door de uittocht van kapitaalkrachtigen en het behoud van dure centrumfuncties, is een belangrijk gevolg van banlieuvorming dat goed begrepen moet worden. --- # Decentralisatie en de ontwikkeling van nieuwe stedelijke kernen Sinds de jaren '60 is er een tendens om stadskernen te decentraliseren door het oprichten van subcentra, het kiezen van groeisteden en het bouwen van nieuwe steden, als oplossing voor stedelijke problemen [3](#page=3) [4](#page=4). ### 4.1 Stedelijke problemen en de roep om decentralisatie De groei van steden en de bijbehorende problemen, zoals overbevolking en verkeersproblemen, leidden tot een zoektocht naar oplossingen. Verschillende factoren droegen bij aan de decentralisatie [3](#page=3) [4](#page=4): * **Individuele mobiliteit:** De toename van het autobezit maakte langere verplaatsingen mogelijk [3](#page=3). * **Veranderde woonappreciatie:** Een grotere waardering voor groen en een betere woonomgeving buiten de stad speelden een rol [3](#page=3). * **Kortere arbeidsduur:** Meer vrije tijd, zoals een tweedaags weekend, gaf mensen de gelegenheid om verder van hun werk te gaan wonen [3](#page=3). * **Verbeterde voorzieningen:** De uitbreiding van essentiële voorzieningen zoals elektriciteit, waterleiding en riolering buiten de stad maakte het aantrekkelijker om daar te wonen [3](#page=3). Deze ontwikkelingen leidden tot fenomenen zoals suburbanisatie (de verstedelijking van de stadsrand), rurbanisatie (de verstedelijking van plattelandsgemeenten) en banlieuvorming (de ontwikkeling van slaapwijken). Banlieuvorming kon leiden tot verkeersproblemen en een verminderde bereikbaarheid van het stadscentrum. Bovendien konden stadskernen financiële problemen ondervinden als de meest kapitaalkrachtigen de stad verlieten, waardoor de kosten voor centrumfuncties gedragen moesten worden door een kleinere groep inwoners. Sinds de jaren '90 is er echter ook een trend om wonen in de stadskern weer aantrekkelijker te maken door middel van inbreidingsprojecten, mede gebaseerd op studies die aantonen dat dichter bij het werk wonen gelukkiger maakt [3](#page=3). ### 4.2 Strategieën voor decentralisatie en de ontwikkeling van nieuwe stedelijke kernen Om de genoemde stedelijke problemen aan te pakken, werden sinds de jaren '60 verschillende strategieën toegepast om stadskernen te decentraliseren. Dit omvatte het creëren van nieuwe stedelijke centra en het stimuleren van groei in bestaande steden buiten de directe agglomeratie [3](#page=3) [4](#page=4). #### 4.2.1 Oprichting van subcentra Subcentra werden doelbewust opgericht op strategische knooppunten van openbaar vervoer, zoals metro-, trein- en busstations, en waren ook toegankelijk voor autoverkeer. Het doel was om een deel van de kantoor- en winkelruimte van het oorspronkelijke stadscentrum te verplaatsen naar deze nieuwe centra, wat resulteerde in een vermenging van functies [3](#page=3). > **Example:** La Défense in Parijs is een voorbeeld van een dergelijk subcentrum, dat ook diende als een groot kantorenbouw met zowel inwoners als werknemers. De infrastructuur in dit soort gebieden is vaak zo ontworpen dat voetgangersgebieden gescheiden zijn van het verkeer, dat deels ondergronds wordt geleid [4](#page=4). #### 4.2.2 Keuze van groeisteden Een andere strategie was het selecteren van specifieke steden die door de overheid gestimuleerd zouden worden in hun groei. Dit had als doel de centrumfunctie van deze geselecteerde steden te versterken en de druk op grote centrale steden te verminderen [4](#page=4). Concrete doelstellingen van deze aanpak waren: * Het verhelpen van een groot woningentekort in de agglomeratie [4](#page=4). * Het beperken van de uitbreiding van bestaande stedelijke centra [4](#page=4). * Het creëren van een beter stedelijk milieu [4](#page=4). * Het realiseren van een betere woon-werkrelatie [4](#page=4). > **Example:** Louvain-La-Neuve (opgericht in 1968) en Almere (opgericht in 1975) zijn voorbeelden van steden die als groeisteden zijn ontwikkeld [4](#page=4). #### 4.2.3 Bouwen van nieuwe steden Het bouwen van volledig nieuwe steden was ook een middel om de druk op bestaande stedelijke gebieden te verlichten en nieuwe woon- en werkomgevingen te creëren. Deze nieuwe kernen werden buiten de bestaande stad opgericht [3](#page=3) [4](#page=4). ### 4.3 Conclusie over de periode De periode sinds de jaren '60 kenmerkte zich door een complexe zoektocht naar oplossingen voor de problemen van de 19e-eeuwse stad, vaak veroorzaakt door overbevolking en de negatieve impact van modernistische stedenbouwkundige ideeën. De 'herontdekking' van het platteland en de oprichting van nieuwe kernen buiten de stad waren directe reacties hierop. De ontwikkeling van subcentra, groeisteden en nieuwe steden waren uitvloeisels van deze tendens tot decentralisatie [3](#page=3) [4](#page=4). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Duurzame ruimtelijke ontwikkeling | Een concept dat streeft naar een evenwichtige ontwikkeling van de fysieke omgeving, rekening houdend met ecologische, sociale en economische aspecten voor huidige en toekomstige generaties. | | Tuinwijkgedachte | Een stedenbouwkundig concept dat beoogt de voordelen van de stad en het platteland te combineren in een nieuwe nederzetting, met aandacht voor groen, lage dichtheid en een goede leefomgeving. | | Tuinstad | Een type nederzetting dat de voordelen van een stad (zoals werkgelegenheid en voorzieningen) verenigt met de voordelen van het platteland (zoals groen en ruimte), vaak met een beperkte omvang en omgeven door een groene gordel. | | Congrès Internationaux d’Architecture Moderne (CIAM) | Internationale congressen gehouden tussen 1928 en 1959 die een belangrijke rol speelden in de ontwikkeling van het modernisme in architectuur en stedenbouw, met een focus op functionele principes. | | Modernisme | Een architectuurstroming die ontstond rond 1920, gekenmerkt door de nadruk op functionaliteit, het gebruik van nieuwe materialen en technieken, en een afwijzing van traditionele stijlen. | | Functionaliteit in stedenbouw | Het principe dat stedenbouwkundige beslissingen primair gebaseerd moeten zijn op functionele behoeften, zoals de ordening van woon-, werk-, verkeers- en recreatiegebieden, in plaats van op esthetische overwegingen. | | Suburbanisatie | Het proces waarbij bevolking en activiteiten zich verplaatsen van de stadskern naar de randgebieden van de stad, vaak gedreven door de zoektocht naar meer ruimte en groen. | | Rurbanisatie | Het verstedelijken van plattelandsgemeenten, waarbij landelijke gebieden kenmerken van stedelijke ontwikkeling overnemen, zoals bevolkingsgroei en de vorming van nieuwe wijken. | | Banlieue | Een buitenwijk of randgebied van een stad, vaak gekenmerkt door slaapwijken waar bewoners overdag naar de stad trekken voor werk en enkel 's nachts en in het weekend aanwezig zijn. | | Decentralisatie | Het proces van het verplaatsen van functies, bevolking of macht weg van een centraal punt naar perifere gebieden, om stedelijke problemen te verminderen of regionale ontwikkeling te bevorderen. | | Subcentra | Nieuwe stedelijke knooppunten die op contactpunten van openbaar vervoer worden opgericht, vaak aan de rand van de stadskern, om een deel van de kantoor- en winkelruimte op te vangen. | | Groeisteden | Steden die door de overheid worden geselecteerd en gestimuleerd om te groeien, met als doel de centrumfunctie te versterken, de druk op grote centrale steden te verminderen en woningtekorten aan te pakken. |

# Definities en processen van stad en verstedelijking Hieronder volgt een gedetailleerde studiehandleiding over de definities en processen van stad en verstedelijking, gebaseerd op de verstrekte documentinhoud. ## 1. Stad en verstedelijking Dit onderwerp verkent de concepten van wat een stad definieert, de kenmerken die een stedelijk gebied identificeren, en de dynamische processen van verstedelijking, waaronder de mate en snelheid van dit proces. ### 1.1 Definities van de stad Door de geschiedenis heen hebben veel pogingen om een sluitende definitie van het begrip 'stad' te geven, gefaald. Traditionele definities, zoals die in de Dikke Van Daele, beschrijven een stad als een uitgebreid, samenhangend geheel van huizen en gebouwen, kleiner dan een dorp. Deze definities zijn echter vaak gebaseerd op traditie en intuïtie, wat ze subjectief maakt [1](#page=1). #### 1.1.1 Statische criteria voor stadsidentificatie Hoewel een universele definitie ontbreekt, kunnen we wel een aantal statische criteria hanteren om een stad te identificeren [1](#page=1): * **Bevolkingsconcentratie:** Een aanzienlijk aantal mensen dat op een relatief kleine oppervlakte woont. * **Multifunctionaliteit met ruime invloedsfeer:** Een stad vervult diverse functies (economisch, sociaal, cultureel) die een groter gebied beïnvloeden. * **Bevolkingsheterogeniteit:** De bevolking kent diversiteit op het gebied van religie, cultuur en etniciteit. * **Bebouwingsdichtheid:** Gebouwen staan aanzienlijk dichter op elkaar dan op het platteland. Bovendien hanteren verschillende landen specifieke demografische drempels: * Frankrijk: communes met een kern van meer dan 2.000 inwoners [1](#page=1). * Japan: een kern met 30.000 inwoners [1](#page=1). * Zweden: gebieden met meer dan 2.000 inwoners [1](#page=1). ### 1.2 Begrippen in verband met verstedelijking Verstedelijking verwijst naar het proces waarbij de bevolking zich steeds meer concentreert in stedelijke of verstedelijkte nederzettingen [2](#page=2). #### 1.2.1 Verstedelijkingsgraad De verstedelijkingsgraad meet de mate waarin het urbanisatieproces op een bepaald moment gevorderd is [2](#page=2). * Wereldwijd woont meer dan 55% van de bevolking verstedelijkt [2](#page=2). * In België woont ongeveer 90% van de bevolking verstedelijkt [2](#page=2). * Ontwikkelingslanden kenmerken zich door een lagere verstedelijkingsgraad [2](#page=2). * Het punt waarop stedelijke en landelijke bevolking elkaar kruisten, lag rond het jaar 2008 [2](#page=2). * Volgens onderzoek van OESO en Eurostat zijn er in België slechts drie 'groene steden': Sint-Laureins, Alveringem en Vleteren [2](#page=2). #### 1.2.2 Verstedelijkingstempo Het verstedelijkingstempo geeft de mate aan waarin de bevolking in verstedelijkte gebieden toeneemt. Dit ritme van groei ligt hoger in ontwikkelingslanden [2](#page=2). ### 1.3 Stedelijke plattegronden De structuur van een stedelijke plattegrond weerspiegelt vaak de verschillende groeifasen van een stad. Men onderscheidt doorgaans de volgende patronen [2](#page=2): * **Radiaal-concentrisch stratenpatroon:** Kenmerkend voor steden zoals Mechelen [2](#page=2). * **Raster- of dambordpatroon:** Voorbeelden hiervan zijn Barcelona en het enige Vlaamse voorbeeld, Doel [2](#page=2). * **Meanderpatroon:** Zoals te zien in Haarlem [2](#page=2). * **Getekend patroon:** Dit patroon is typisch voor steden als Almere [2](#page=2). * **Willekeurig patroon:** Ontstaat door veelvuldige verbouwingen waardoor de oorspronkelijke structuur niet meer herkenbaar is [2](#page=2). ### 1.4 De morfologische geleding van een stadsgewest Een stadsgewest is samengesteld uit specifieke delen, die de stedelijke morfologie bepalen [2](#page=2). --- # Stedelijke plattegronden en morfologische geleding Dit onderdeel bespreekt de verschillende patronen van stedelijke plattegronden en de onderdelen waaruit een stadsgewest is opgebouwd. ### 2.1 Stedelijke plattegronden De structuur van de stedelijke plattegrond weerspiegelt vaak de historische groeifasen van een stad. Er worden verschillende patronen onderscheiden [2](#page=2): * **Radiaal-concentrisch stratenpatroon**: Gekenmerkt door straten die vanuit een centraal punt uitstralen. Een voorbeeld hiervan is Mechelen [2](#page=2). * **Raster- of dambordpatroon**: Een structuur met parallelle en loodrechte straten, die doet denken aan een dambord. Bekende voorbeelden zijn Barcelona en het Vlaamse Doel [2](#page=2). * **Meanderpatroon**: Een kronkelig stratenpatroon, zoals te vinden in Haarlem [2](#page=2). * **Getekend patroon**: Dit type patroon wordt gekenmerkt door een meer geplande, vaak recentere aanleg. Almere is hiervan een voorbeeld [2](#page=2). * **Willekeurig patroon**: Ontstaat door veelvuldige verbouwingen en uitbreidingen, waardoor de oorspronkelijke structuur niet meer herkenbaar is [2](#page=2). ### 2.2 De morfologische geleding van een stadsgewest Een stadsgewest is een complex van stedelijke gebieden en is samengesteld uit verschillende onderdelen. Niet elke stad heeft een stadsgewest. De volgende delen worden onderscheiden [2](#page=2) [3](#page=3): #### 2.2.1 De binnenstad In Europese steden wordt de binnenstad vaak geassocieerd met de middeleeuwse stadskern. Deze heeft doorgaans een radiaal-concentrische structuur en bestaat uit twee delen: de stadskern en de oude woonzone [3](#page=3). * **De stadskern**: Dit is het meest actieve deel van de stad en fungeert als centrum voor handel, horeca, administratie, scholen en cultuur. Veel stadskernen van grote steden zijn uitgegroeid tot een Central Business District (CBD), een gespecialiseerde zakenwijk ten koste van de woonfunctie. De densiteit van een CBD kan worden bepaald aan de hand van specifieke indexen [3](#page=3). * **De oude woonzone**: Deze zone bevindt zich meestal rond de stadskern en kenmerkte zich vroeger vaak door ambachtelijke en industriële activiteiten, wat kon leiden tot lawaaihinder en verontreiniging [3](#page=3). #### 2.2.2 De 19de-eeuwse zone Deze zone sluit aan op de binnenstad en vormt er in feite één geheel mee, met weinig open ruimte tussen de delen en een hoge bebouwingsdichtheid. Deze zone ontstond na de uitbreidingen binnen de stadsmuren en kent verschillende herkenbare wijken [3](#page=3): * **Stationswijk**: Ontstaan door de spoorwegontwikkeling in de 19de eeuw, vaak met veel handelszaken en horeca rondom de stationsstraat. De aantrekkingskracht van deze wijken is echter afgenomen [4](#page=4). * **Industriezone met arbeiderswijken**: Deze bevinden zich vaak nabij waterwegen of spoorwegen en kenmerken zich door identieke arbeiderswoningen met weinig comfort. Stadsrenovatie is hier vaak noodzakelijk [4](#page=4). * **De burgerijwijken**: Deze wijken zijn gescheiden van de andere zones en bieden ruimte aan ruime huizen, aaneengesloten bebouwing met ruime tuinen, bredere straten en groenvoorzieningen zoals parken [4](#page=4). #### 2.2.3 De stadsrand Vanaf de 20ste eeuw, met de verbetering van transportmiddelen, werd de keuze voor een woonplaats vrijer en namen de eisen aan leefomgeving (ruimte, kalmte, groen) toe. Men ging zich vestigen in de open ruimte buiten de stadskern, wat leidde tot een toename van open en halfopen bebouwing in de stadsrandzone, in contrast met de centrale stad. In de stadsrand ontstaan ook commerciële subkernen langs verkeersassen, vaak in de vorm van inkoopcentra. Dit fenomeen is het gevolg van verkeersdrukte, parkeerproblemen en hoge prijzen in de stadskern, de groei van de bevolking buiten de kern, toenemende mobiliteit en gewijzigde koopgewoonten door welvaartsgroei. Deze subkernen vormen concurrentie voor het traditionele handelscentrum [4](#page=4). #### 2.2.4 De banlieu De banlieu duidt op gebieden waar stedelijke invloeden en kenmerken zich uitbreiden over het platteland. Dit zijn vaak inwijkingsgebieden, ook wel slaapwijken genoemd, waar mensen wonen maar werken in de stad. Deze gebieden zijn verstedelijkt en de grondprijzen zijn er gestegen [4](#page=4). --- # Stedelijke structuurmodellen en invloedsferen Dit deel van de studie behandelt modellen die de interne structuur van steden verklaren, evenals het concept van stedelijke invloedsferen en de hiërarchische ordening van steden. ### 3.1 Modellen voor stedelijke structuur Verschillende modellen proberen de ruimtelijke organisatie van functies en sociale groepen binnen steden te verklaren [5](#page=5). #### 3.1.1 Het concentrisch model van Burgess . Gebaseerd op onderzoek in Chicago, stelt het model van Ernest Burgess dat een stad zich ontwikkelt in vijf concentrische zones [5](#page=5): * **Central Business District (CBD)**: Het kleinste gebied in het stadscentrum, gekenmerkt door hoge grondprijzen en exclusief voor financieel hoogwaardige activiteiten. Hier vindt vrijwel geen bewoning plaats [5](#page=5). * **Zone in transition**: Dit gebied omvatte vroeger de welgestelde bevolking, maar raakt nu bevolkt door de instroom van activiteiten vanuit de CBD, wat leidt tot een afname in woonsituatiekwaliteit [5](#page=5). * **Zone of workingmen's homes**: Hier bevinden zich goedkopere arbeiderswoningen, vaak bewoond door mensen die zich hebben opgewerkt vanuit de zone in transition [5](#page=5). * **Residential zone**: Gekenmerkt door goede flats en eengezinswoningen, bewoond door de middenklasse [5](#page=5). * **Commuter's zone**: De buitenste zone, bestaande uit welgestelde stedelingen met ruime eengezinswoningen en die dagelijks pendelen naar het centrum [5](#page=5). De groei van de stad wordt binnen dit model verklaard door het binnendringen van de activiteiten van de ene zone in de andere, waardoor de eigenschappen van de zones opschuiven [5](#page=5). #### 3.1.2 Het sectormodel van Hoyt . Homer Hoyt analyseerde het ruimtelijke patroon van huurwoningen in Amerikaanse steden en concludeerde dat huurwoningen van een bepaald prijsniveau zich eerder in sectoren dan in concentrische zones organiseren. Deze sectoren worden beïnvloed door factoren zoals [5](#page=5): * Landschappelijke en recreatieve elementen [5](#page=5). * Goede verkeersontsluiting [5](#page=5). * Goede voorzieningen [5](#page=5). Deze indeling geldt ook voor andere grondgebruikers, en de ligging van de sectoren is afhankelijk van de specifieke stad. De groei van de stad vindt plaats per sector, zich vanuit het centrum uitbreidend langs transportlijnen [5](#page=5) [6](#page=6). #### 3.1.3 Het meerkernenmodel van Harris en Ullman . Dit model, ontwikkeld door Harris en Ullman, merkt op dat stedelijke activiteiten en sociale groepen de neiging hebben zich in specifieke districten te concentreren. In plaats van één centrale kern, gaat dit model uit van meerdere kernen die zich in de stad kunnen ontwikkelen [6](#page=6). #### 3.1.4 Evaluatie van de modellen De hierboven genoemde modellen zijn ontwikkeld tussen 1925 en 1945 en zijn voornamelijk gebaseerd op de Amerikaanse stedelijke context [6](#page=6). * Het **concentrische model** focust op de familiale organisatie, met eengezinswoningen en grote gezinnen die zich vooral in de periferie vestigen [6](#page=6). * Het **sectormodel** is gericht op de sociaal-economische organisatie, waarbij de waarde van woningen en het inkomstenniveau centraal staan [6](#page=6). * Het **meerkernenmodel** erkent de invloed van etnische factoren en de concentratie van gelijksoortige activiteiten op de vorming van afzonderlijke stedelijke kernen [6](#page=6). > **Tip:** Houd er rekening mee dat deze modellen theoretische constructies blijven en de complexiteit van de werkelijke stedelijke structuur kunnen vereenvoudigen. ### 3.2 Stedelijke invloedsferen en hiërarchische niveaus Steden vervullen functies niet alleen voor hun eigen inwoners, maar ook voor die in de omliggende gebieden, die samen de invloedssfeer van de stad vormen [6](#page=6). #### 3.2.1 Concepten van invloedsferen De reikwijdte van de centrale functies van een stad hangt af van verschillende factoren: * De aard van de functies [6](#page=6). * De afstand tot het centrum [6](#page=6). * De bereikbaarheid van het centrum [6](#page=6). * De nabijheid van andere centrale centra [6](#page=6). #### 3.2.2 Rangschikken van steden Er zijn verschillende manieren om steden hiërarchisch te rangschikken en hun invloed te bepalen. ##### 3.2.2.1 De Rank-Size Rule (George Zipf, 1949) George Zipf formuleerde de "rank-size rule", die stelt dat steden kleiner dan de grootste stad zich proportioneel verhouden tot deze grootste stad. Als de grootste stad 1.000.000 inwoners heeft, zou de tweede stad naar verwachting 500.000 inwoners hebben, de derde 333.333, enzovoort [7](#page=7). ##### 3.2.2.2 De "law of the primate city" (Mark Jefferson, 1939) Mark Jefferson introduceerde het concept van de "primate city" of disproportionele stad. Dit is een stad die een buitengewoon groot aantal inwoners heeft en een zeer hoog economisch belang vertegenwoordigt, vaak de hoofdstad van een land, en fungeert als een nationaal focuspunt dat veel mensen aantrekt. Niet elk land heeft echter een primate city [6](#page=6). * **Voorbeeld:** Frankrijk (Parijs is disproportioneel groter dan Lyon) het Verenigd Koninkrijk (Londen is groter dan Birmingham) en Thailand (Bangkok is groter dan Nonthaburi) [7](#page=7). #### 3.2.3 Het hiërarchisch stedennet Het aantal centrale functies dat een stad biedt, varieert en is niet gelijk verdeeld over alle steden. Grotere centra bieden meer functies dan kleinere centra. Kleinere steden zijn vaak afhankelijk van grotere centra voor bepaalde voorzieningen [7](#page=7). * **Hoofddorpen**: Hebben een beperkt aantal gemeenten in hun invloedsfeer (bv. Gistel, Gavere) [7](#page=7). * **Kleine steden**: Bieden een onvolledig uitrustingsniveau (bv. secundair onderwijs, recreatie) (bv. Tielt, Waregem) [7](#page=7). * **Regionale steden**: Bezitten belangrijke centrale diensten zoals hogescholen en ziekenhuizen (bv. Brugge, Aalst) [7](#page=7). * **Grootsteden**: Zijn steden van het hoogste niveau met universiteiten en universitaire ziekenhuizen (bv. Gent, Brussel) [7](#page=7). #### 3.2.4 Afbakenen van invloedssferen Verschillende theorieën helpen bij het afbakenen van stedelijke invloedsferen. ##### 3.2.4.1 De gravitatiewet van Reilly Deze wet vergelijkt de aantrekkingskracht van steden met zwaartekracht. De aantrekkingskracht van een stad op een wooneenheid is recht evenredig met de bevolking van de stad en omgekeerd evenredig met het kwadraat van de afstand tot die stad. Het "breekpunt" is het punt waar de aantrekkingskracht van twee concurrerende steden gelijk is. Het verbinden van deze breekpunten leidt tot de afbakening van de invloedssfeer van een stad ten opzichte van concurrerende centra [7](#page=7) [8](#page=8). ##### 3.2.4.2 De centrale-plaatsentheorie van Christaller . Walter Christaller ontwikkelde de centrale-plaatsentheorie, die de spreiding van stedelijke verzorgingsgebieden en de vorm van invloedsferen analyseert [8](#page=8). * Theoretisch is een marktgebied cirkelvormig, maar bij de spreiding hiervan ontstaan niet-verzorgde gebieden en overlappingen [8](#page=8). * Om een totale oppervlakte te verzorgen, ontstaat een patroon van **zeshoeken** [8](#page=8). * Deze theorie herbevestigt het concept van hiërarchische niveaus: centra van een hoger niveau oefenen hun functies uit op centra van een lager niveau [8](#page=8). * Centra van lagere orde bevinden zich op de hoekpunten van de invloedsferen van hogere orde centra. De invloedssferen van een centrum van hogere orde zijn drie keer groter dan die van een lager orde centrum [8](#page=8). > **Voorbeeld:** Denk aan hoe een kleine stad (lagere orde) diensten aanbiedt aan omliggende dorpen, terwijl de inwoners van die stad voor meer gespecialiseerde diensten (bv. een universitair ziekenhuis) naar een regionale of grootstad (hogere orde) reizen. --- # De hedendaagse stad en nieuwe woonstructuren Dit onderwerp behandelt de evolutie van hedendaagse steden, de uitdagingen op het gebied van leefbaarheid en de nieuwe woonstructuren die inspelen op de behoeften van moderne gezinnen en efficiënter ruimtegebruik. ### 4.1 Kijk op de hedendaagse stad en haar nieuwe (woon)structuren De hedendaagse stad wordt gekenmerkt door de noodzaak om te evolueren naar dichte, levendige, veilige en groene stedelijke omgevingen. Er is een focus op het aantrekken van bewoners, zowel nieuwe als terugkerende [8](#page=8). #### 4.1.1 Evolutie van stedelijke planning en leefbaarheid In het verleden bestond de hoop dat nieuwe technologieën stedelijke problemen zouden oplossen. Echter, vanaf de jaren '60 van de twintigste eeuw ontstonden er aanzienlijke leefbaarheidsproblemen, zoals vervreemding, milieuvervuiling, criminaliteit en verkeersopstoppingen. Deze verwachtingen werden niet ingelost [9](#page=9). De conclusie hieruit is dat er meer rekening gehouden moet worden met de wensen van de bevolking en inspiratie gehaald moet worden uit de woonkwaliteit van historisch gegroeide steden en dorpen. Sinds het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen (RSV) in 1997 is er veel aandacht voor wonen in stedelijke kernen. Dit beleid streeft naar zuiniger ruimtegebruik met lagere maatschappelijke kosten, efficiënter openbaar vervoer, plaats voor hoogwaardige economische voorzieningen, behoud van open ruimte, en het verweven en bundelen van functies [9](#page=9). Hedendaagse gezinnen hebben vaak andere wooneisen dan traditioneel, waarbij mobiliteit en nabijheid van voorzieningen cruciaal zijn [9](#page=9). #### 4.1.2 De uitbreiding van de stedelijkheid De stedelijkheid breidt zich uit over gans Vlaanderen. In 1996 bedroeg de bevolking in stedelijke gebieden 2,6 miljard [9](#page=9). #### 4.1.3 Centrale plaatsentheorie (Walter Christaller) Walter Christaller, een Duitse geograaf (1893-1969), formuleerde de centrale-plaatsentheorie in 1933, gebaseerd op zijn studie naar vestigingspatronen in Zuid-Duitse stadjes. Deze theorie richt zich niet op de individuele stad, maar op de spreiding van stedelijke verzorgingsgebieden en de vorm van invloedsferen [8](#page=8). * **Marktgebieden en zeshoekige patronen:** Theoretisch is een marktgebied cirkelvormig. Bij de spreiding van dergelijke marktgebieden ontstaan er echter niet-verzorgde gebieden en ontstaat er overlapping om de totale oppervlakte te kunnen verzorgen. Dit leidt tot een patroon van zeshoeken [8](#page=8). * **Hiërarchische niveaus:** Niet alle centra bieden evenveel centrale functies. Centra van een hoger niveau oefenen hun functies uit op centra van een lager niveau. Dit resulteert in een structuur van zeshoeken van verschillende rangorde. Centra van lagere orde bevinden zich op de hoekpunten van de invloedsferen van hogere orde centra. De invloedssferen van een centrum van hogere orde zijn drie keer zo groot als die van een lager orde centrum [8](#page=8). #### 4.1.4 Breekpuntanalyse en invloedsferen De aantrekkingskracht van een stad op een wooneenheid is omgekeerd evenredig met het kwadraat van de afstand tot die stad. Wanneer twee steden concurreren om bewoners, wordt het breekpunt bepaald waar de aantrekkingskracht van beide steden gelijk is. Door alle breekpunten te verbinden, ontstaat de invloedssfeer van een stad; dit is het gebied dat wordt afgebakend door de verbinding van alle breekpunten met concurrerende centra [8](#page=8). > **Tip:** De centrale plaatsentheorie van Christaller verklaart de ruimtelijke ordening van stedelijke centra en hun verzorgingsgebieden, wat essentieel is voor het begrijpen van stedelijke dynamiek en de logistiek van dienstverlening. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Stadsgeografie | Een wetenschappelijke discipline die zich richt op de studie van de ruimtelijke structuur en de daarmee samenhangende processen in steden en stedelijke gebieden. | | Verstedelijking | Het proces waarbij bevolking zich steeds meer concentreert in stedelijke of verstedelijkte nederzettingen, wat leidt tot de groei en uitbreiding van steden. | | Verstedelijkingsgraad | Een meetbare indicatie die de mate weergeeft waarin het urbanisatieproces op een bepaald moment in een regio of land gevorderd is, uitgedrukt als een percentage van de bevolking dat in stedelijke gebieden woont. | | Stedelijke plattegrond | De structuur van de straten en bebouwing binnen een stad, waarin vaak de verschillende groeifasen van de stad terug te vinden zijn, zoals radiaal-concentrisch, raster- of meanderpatronen. | | Stadsgewest | Een complex stedelijk gebied dat is samengesteld uit verschillende onderdelen, waaronder de binnenstad, de 19e-eeuwse zone en de stadsrand, die samen de uitgestrektheid en functionaliteit van het stedelijk gebied bepalen. | | Binnenstad | Het oudste deel van een stad, vaak met een historische stadskern die het centrum van handel, dienstverlening, administratie en cultuur vormt, en daaromheen de oude woonzone. | | Central Business District (CBD) | Een centraal gelegen zaken- en commercieel district binnen een stad, gekenmerkt door een hoge concentratie aan kantoren, financiële instellingen en commerciële activiteiten, vaak ten koste van residentiële functies. | | Stadsrand | De zone aan de buitenkant van een stad waar open en halfopen bebouwing toeneemt, vaak ontstaan door verbeterde transportmiddelen en hogere eisen van bewoners aan ruimte, rust en groen. | | Banlieu | Een gebied dat aan de rand van een stad ligt en waar stedelijke invloeden en kenmerken zich uitbreiden over het platteland, vaak functionerend als inwijkingsgebied of slaapstad voor mensen die in de stad werken. | | Concentrisch model van Burgess | Een stedelijk structuurmodel dat de stad opdeelt in vijf concentrische zones, beginnend bij het Central Business District (CBD) en uitdijend naar de forenzenzone, gebaseerd op onderzoek in Chicago. | | Sectormodel van Hoyt | Een stedelijk structuurmodel dat stelt dat stedelijke grondgebruikspatronen zich vormen in sectoren die zich vanuit het centrum uitstrekken langs transportlijnen, waarbij huizen van vergelijkbare waarde en grondgebruik zich in deze sectoren concentreren. | | Meerkernenmodel van Harris en Ullman | Een stedelijk structuurmodel dat erkent dat stedelijke activiteiten en sociale groepen de neiging hebben zich in specifieke, meerdere districten of kernen binnen een stad te concentreren, in plaats van in één enkel centrum. | | Invloedssfeer van een stad | Het gebied rondom een stad waarbinnen de centrale functies van die stad merkbaar zijn en invloed uitoefenen op de bevolking en economische activiteiten, ook wel het ommeland van de stad genoemd. | | Rangorde-grootte regel (Rank-Size Rule) | Een empirische regel die stelt dat de grootte van steden in een land zich proportioneel verhoudt tot de grootte van de grootste stad, waarbij de tweede stad ongeveer half zo groot is, de derde een derde, enzovoort. | | Primate city | Een stad die disproportioneel groot is ten opzichte van andere steden in hetzelfde land, zowel qua bevolking als economisch belang, en die vaak fungeert als nationaal focuspunt en hoofdstad. | | Centrale-plaatsen theorie van Christaller | Een theorie die de spreiding van stedelijke verzorgingsgebieden en de hiërarchische organisatie van centrale plaatsen in een regio verklaart, resulterend in een patroon van zeshoeken als ideale marktgebieden. |

# Ruimtelijke analyse en het lezen van de ruimte Dit deel van de analyse richt zich op het begrijpen en interpreteren van de fysieke en functionele kenmerken van de ruimte, inclusief hoe beelden de omgeving communiceren en gedrag uitlokken, en hoe structuren en schalen gelezen kunnen worden. ## 1. Ruimtelijke analyse ### 1.1 Het lezen van de ruimte Het lezen van de ruimte omvat het begrijpen hoe beelden de omgeving communiceren en gedrag uitlokken. De openbare ruimte en de ruimere omgeving worden door beelden gecommuniceerd, en een goede inrichting kan een gepast gedrag opwekken, wat leidt tot een "zelf verklarende omgeving" [5](#page=5). #### 1.1.1 Beelden en gedrag Verschillende ruimtelijke contexten roepen specifieke beelden en gedragingen op: * **Landelijke verbindingsweg:** Geassocieerd met snelle verbinding tussen activiteiten [6](#page=6). * **Stedelijk woonerf:** Stimuleert verblijf, spelen, en praten [7](#page=7). * **Stadsplein:** Multifunctioneel voor markten, parkeren, kermissen, etc [8](#page=8). #### 1.1.2 Het belang van Ruimtelijk-Functionele beschrijvingen (RuFuGe) Een correcte Ruimtelijk-Functionele beschrijving, met inzicht in menselijk gedrag, is cruciaal [9](#page=9). ##### 1.1.2.1 Ruimtelijke benadering Dit omvat kenmerken zoals: * Recht – Gebogen - Kronkelend [10](#page=10). * Open – Omsloten - Doorzicht [10](#page=10). * Laag – Middelhoog - Hoog [10](#page=10). * Monotoon – Gevarieerd [10](#page=10). ##### 1.1.2.2 Functionele benadering Dit betreft: * Omgevingstypes zoals Wonen, Winkelen, Recreatie, Bedrijvigheid [10](#page=10). * Inrichtingselementen zoals Weg, Straat, Pad [10](#page=10). ##### 1.1.2.3 Gedragsbenadering Dit omvat aspecten van gedrag zoals: * Traag - Snel [10](#page=10). * Ophoudend - Onophoudend [10](#page=10). * Pratend, Spelend [10](#page=10). * Individueel – Samen [10](#page=10). #### 1.1.3 Conflicten door mismatch tussen inrichting en omgeving Wanneer inrichting en omgeving niet op elkaar zijn afgestemd, of wanneer aspecten door elkaar worden gehaald, kunnen problemen ontstaan [11](#page=11). ##### 1.1.3.1 Voorbeeld: Verbindingsweg met grootschalige bedrijven Een omgeving met grootschalige gebouwen en een rechtlijnige weg met een verharde voorzone en een aanliggend fietspad, wat leidt tot functies als verbindingsweg, dwarsparkeren, en een dubbelrichtingsfietspad, kan conflicten veroorzaken. Dit kan leiden tot onveilig gedrag zoals achterwaarts uitrijdende auto's die conflicteren met fietsers en vrachtwagens, of hogere autosnelheden die leiden tot onveilige situaties. De effecten hiervan op veiligheid, leefbaarheid en vervoerswijzekeuze kunnen negatief zijn [13](#page=13) [14](#page=14) [15](#page=15) [16](#page=16) [17](#page=17). ##### 1.1.3.2 Voorbeeld: Woonstraat Een woonstraat met bermparkeren in plaats van een groenzone, autowegverlichting, een brede weg en een ver en breed zicht (snelheidsopwekkend) kan leiden tot ongewenst gedrag. Borden kunnen dienen als bewijs van slechte inrichting die leidt tot ongewenst gedrag [19](#page=19) [20](#page=20) [21](#page=21) [22](#page=22) [23](#page=23). #### 1.1.4 Wegen en straten: typologie Er is een onderscheid tussen wegen met een verkeersfunctie (autosnelweg, fietssnelweg, steenweg) en die met een verblijfsfunctie (woonstraat, winkelstraat, speelstraat) [25](#page=25). > **Tip:** Het is belangrijk om niet zomaar elke weg als "straat" te beschouwen; de functie bepaalt de specifieke inrichting en de gewenste gedragingen. ### 1.2 Het lezen van structuren Het lezen van structuren betekent het herkennen van wat samenhangend vorm en functie heeft en de capaciteit heeft om elementen te ordenen. Structuren vormen een kader voor toekomstige ontwikkelingen [27](#page=27). #### 1.2.1 Natuurlijke structuren Voorbeelden zijn de natuurlijke structuur van de Scheldevallei met oude meanders, overstroombare weiden en valleibosjes [28](#page=28). #### 1.2.2 Gecombineerde structuren In de Scheldevallei zijn verschillende structuren met elkaar verweven: * **Natuurlijke structuur:** Meanderen, oude meanders, overstroombare weiden, bosgebieden, typische fauna en flora [29](#page=29). * **Nederzettingstructuur:** Boerderijen op hoogten, dorpen op hoger en droger niveau [29](#page=29). * **Verkeersstructuur:** Wegen op hoger topografisch niveau, dalwegen nabij valleigebied [29](#page=29). * **Economische structuur:** Weidebouw, boottoerisme [29](#page=29). #### 1.2.3 Structurerende invalswegen Een structurerende invalsweg, zoals die naar Oostende, kenmerkt zich door een rechte weg, een winkel- en woongebied, en bebouwing langs de weg in een open polderlandschap. Dit kan verschillende structuren beïnvloeden [30](#page=30): * **Open ruimtestructuur:** Afnemend naar de kern, doorsneden [31](#page=31). * **Verkeersstructuur:** Een rechte, korte route naar de kern [31](#page=31). * **Nederzettingstructuur:** Verschillende stedenbouwkundige korrels (klein in de kern, groot aan de rand) [31](#page=31). * **Economische structuur:** Transitie van binnenstedelijke naar grootschalige randactiviteiten [31](#page=31). ### 1.3 Het lezen van schalen Ruimtelijke analyse vereist het begrijpen van verschillende schaalniveaus, van macro tot micro [33](#page=33) [35](#page=35) [36](#page=36). #### 1.3.1 Macro schaal Op macroniveau worden grotere geografische gebieden en infrastructuur geanalyseerd, zoals autosnelwegen (bv. A12, E19), waterwegen (bv. Willebroekse Vaart) en grote industriële gebieden (bv. Vilvoorde, Brussel) en luchthavens (bv. Zaventem) [35](#page=35). #### 1.3.2 Micro schaal Op microniveau worden details van de directe omgeving bekeken, zoals grootwinkels, dubbelrichtingsfietspaden en parkeermogelijkheden [36](#page=36). #### 1.3.3 Belang van schaalpositie Het correct positioneren van problemen op de juiste schaal en het leggen van relaties met de verruimde en deelomgeving is essentieel voor een passende inrichting [37](#page=37). ### 1.4 Het lezen van groeiprocessen Het lezen van groeiprocessen is het bestuderen van de historiek van een gebied. Dit omvat [38](#page=38) [39](#page=39): * **Geomorfologie:** De aardkundige basis van het landschap. Voorbeelden zijn droogdalen en het Brabants plateau [39](#page=39) [40](#page=40) [41](#page=41) [42](#page=42). * **Occupatie en ontwikkeling van steden:** Hoe het land werd bewoond en steden zich ontwikkelden. Dit omvat cultuurlandschappelijke componenten zoals polders heuvelland en traditionele landschappen zoals de Kempense langgevel en de Brabantse vierkantshoeve [39](#page=39) [43](#page=43) [44](#page=44) [45](#page=45) [46](#page=46) [47](#page=47) [48](#page=48). * **Recente ontwikkelingen:** Veranderingen in de meest recente periode. Voorbeelden hiervan zijn groeigordels rond steden, zoals de verschillende gordels rond Antwerpen (Kaaien, oude stadskern, 19e-eeuwse gordel, 20e-eeuwse gordel, suburbanisatie) [39](#page=39) [49](#page=49). Het analyseren van de interactie tussen tijd (geschiedenis) en huidige ruimte is cruciaal voor een volledig begrip [50](#page=50). --- # Snelheid, complexiteit en gedrag in relatie tot de ruimte Dit onderwerp onderzoekt hoe de snelheid van waarneming, de complexiteit van de omgeving en het zichtveld het gedrag van verkeersdeelnemers beïnvloeden en hoe de ruimte dit gedrag kan uitlokken. ### 2.1 De invloed van ruimte op menselijk gedrag De ruimte waarin de mens zich bevindt, heeft een directe invloed op zijn gedrag. Dit geldt zowel voor specifieke omgevingen zoals een voetbalveld of een toilet, als voor ruimtes gerelateerd aan verkeer, zoals een woonstraat, winkelstraat of tunnel. Het uitgangspunt is dat de mens maatgevend is voor de omgeving en dat het cruciaal is om te begrijpen hoe een verkeersdeelnemer zijn omgeving ervaart, daarop reageert en waarom [53](#page=53). ### 2.2 Statische aspecten van de ruimte De statische kenmerken van de ruimte omvatten de zichtbreedte en de zichthoogte. Deze factoren bepalen de omvang van het visuele veld van een waarnemer zonder dat er beweging bij komt kijken [55](#page=55). ### 2.3 Dynamische invloeden op waarneming en gedrag De dynamische aspecten die de waarneming en het gedrag van verkeersdeelnemers beïnvloeden, zijn voornamelijk snelheid, zichtveld en complexiteit [56](#page=56). #### 2.3.1 De relatie tussen snelheid en zichtveld Er bestaat een directe correlatie tussen de snelheid van een verkeersdeelnemer en de breedte van zijn zichtveld: * Een trage snelheid leidt tot een breder perspectief [56](#page=56). * Een hoge snelheid resulteert in een smaller perspectief [56](#page=56). Deze effecten worden visueel geïllustreerd door campagnes die wijzen op het feit dat te snel rijden leidt tot minder waarneming en door beelden die tonen hoe snelheid het blikveld versmalt [54](#page=54) [57](#page=57). #### 2.3.2 De rol van perspectief en complexiteit De interactie tussen snelheid, zichtveld en complexiteit kan gedrag uitlokken. Een ver en breed perspectief, dat gepaard gaat met een eenvoudige complexiteit van de omgeving, kan snelheid opwekken [60](#page=60). > **Tip:** Dit betekent dat een omgeving die veel overzicht biedt en niet visueel overweldigend is, ervoor kan zorgen dat mensen sneller gaan rijden, omdat ze het gevoel hebben alles goed te kunnen overzien [60](#page=60). Dit brede en verre perspectief kan echter ook foutief gedrag ontlokken. Wanneer een breed perspectief snelheid opwekt, kan dit leiden tot het vereenvoudigen van de waargenomen complexiteit, wat potentieel tot gevaarlijke situaties kan leiden [61](#page=61). #### 2.3.3 Complexiteit als factor in gedragsontlokking De mate van complexiteit in de omgeving speelt een sleutelrol in hoe verkeersdeelnemers reageren. Eenvoudige complexiteit in een wijd en open perspectief kan als stimulerend worden ervaren en snelheid opwekken. Omgekeerd kan een complexe omgeving, vooral bij hogere snelheden, leiden tot een versmalling van het zichtveld en een beperktere verwerking van informatie, wat de kans op fouten kan vergroten. De ruimte zelf kan dus zodanig ontworpen zijn dat het bepaald gedrag, zoals snelheid, wordt aangemoedigd of juist ontmoedigd [53](#page=53) [60](#page=60) [61](#page=61). --- # Analyse van doortochten en ruimtelijke methodologie Dit gedeelte beschrijft methoden voor de analyse van doorgaande wegen in dorpen, met zowel dynamische als statische benaderingen, en introduceert het algemene proces van ruimtelijke analyse. ## 3. Analyse van doortochten De analyse van een doortocht betreft de studie van een weg die door een dorp loopt, waarbij het wegbeeld wordt geanalyseerd met behulp van dynamische (videobeelden) en statische (fotoreportage) methoden. Ruimte heeft invloed op gedrag; de manier waarop een verkeersdeelnemer zijn omgeving ervaart, daarop reageert en waarom, is cruciaal [63](#page=63) [65](#page=65). ### 3.1 Sequentiële analyse (meso schaal) De sequentiële analyse richt zich op het afbakenen van homogene ruimtelijk-functionele zones. Dit zijn samenhangende deelgebieden met gelijkaardige kenmerken. Een dorp kan worden vergeleken met een film, opgebouwd uit krachtige scènes of sequenties, goede overgangen en coherent gemonteerde delen [66](#page=66) [81](#page=81). Bij de sequentiële analyse van een doortocht worden ruimtelijk-functioneel samenhangende zones afgebakend, die min of meer homogeen zijn. Dit gebeurt op basis van morfologie, activiteiten en gedrag. Hierbij worden sequenties (typezones) afgebakend en de overgangen (bindstukken) gelokaliseerd. Typisch worden drie delen onderscheiden: het buitengebied (landelijk, lintbebouwing), de overgangszone (eenzijdige bebouwing, groene wand) en het centrumgebied (dichte bebouwing, handel, activiteiten) [82](#page=82). ### 3.2 Dynamische ruimtelijke analyse Dynamische ruimtelijke analyse omvat het observeren van de omgeving tijdens het rijden in beide richtingen, vaak aan de hand van videobeelden. Sequenties worden bepaald op basis van morfologie, activiteiten en gedrag. De vraag is welke wegtypes herkenbaar zijn op basis van morfologische aspecten (vorm, ruimte), functionele aspecten (activiteiten, gebruik) en het gedrag van mensen [67](#page=67) [68](#page=68). ### 3.3 Statische ruimtelijke analyse Statische ruimtelijke analyse maakt gebruik van stilstaande beelden, bekeken vanuit twee richtingen, vaak via een fotoreportage. Net als bij de dynamische analyse, worden sequenties bepaald op basis van morfologie, activiteiten en gedrag [69](#page=69). #### 3.3.1 Voorbeelden van wegtypen en zones Verschillende wegtypen en zones zijn geïdentificeerd en beschreven, vaak met specifieke kenmerken en morfologische aspecten [70-79](#page=70-79): * **Landelijke verbindingsweg**: Groene omgeving, dalende weg, 6m rijweg (2x1), fietspad, voetpad [70](#page=70). * **Dorpspoort**: Verkeerslichten, oude watermolen, laagste punt [71](#page=71). * **Hellende straat gemengde woonomgeving**: Woningbouw, stijgende weg, 8m rijweg (2x1), zebra aan school, dubbelrichtingsfietspad, voetpad [72](#page=72). * **Centrumpoort**: Woningbouw en handelspanden, rechte weg, plein bij gebouw, dorpsplateau, bushalte, 8m rijweg [73](#page=73). * **Dorpsplein**: Plein bij oud gemeentehuis, parkeren op plein, vlaggenmasten [74](#page=74). * **Centrumstraat**: Handelspanden, woningbouw, horeca, rechte wegtracé, rooilijnafstand, fiets op rijweg, smalle voetpaden, parkeren op straat, 8m rijweg (2x1) [75](#page=75). * **Kerkplein**: Plein bij kerk, parkeren op plein, frituur in tuinhuis [76](#page=76). * **Gemengde overgangsomgeving**: Woningbouw, handel (auto's), bocht in wegtracé, zebrapad, 8m rijweg (2x1), fiets op rijweg, smalle voetpaden [77](#page=77). * **Open woonomgeving**: Woningbouw, rooilijnafstand, vlakke rechte weg, 6m rijweg (2x1), dubbelrichtingsfietspad, voetpad [78](#page=78). * **Dorpsrand**: Woningbouw, handel, rooilijnafstand, vlakke weg, 6m rijweg (2x1), dubbelrichtingsfietspad, voetpad [79](#page=79). * **Bosrijke verbindingsweg**: Groene omgeving, stijgende weg, 6m rijweg (2x1), dubbelrichtingsfietspad [80](#page=80). #### 3.3.2 Ruimtelijk-visuele aspecten Een ruimte wordt in twee fasen gelezen. De eerste fase betreft het lezen van typebeelden, die geassocieerd kunnen worden met drukte, gevaar, langzaam rijden, of ervaringsgerichte situaties zoals een woonstraat of winkelstraat. De tweede fase focust op het lezen van gevaar en aandacht; een intensief wegbeeld vraagt aandacht en een gezichtsveld met een gevaarsindicator kan gedragsaanpassingen uitlokken [87](#page=87). Het belang van het **gesloten perspectief** is aanzienlijk: ontspannen rijden is gebaseerd op een blik op oneindig, terwijl omgevingsaandacht leidt tot langzamer rijden. Een gesloten perspectief stimuleert de interpretatie van het beeld en kan gedragsverandering teweegbrengen, wat wandelen in een besloten omgeving boeiender maakt dan langs een rechte, schrale weg. Daarentegen is **monotonie moordend**; steeds dezelfde beelden maken afgestompt. De weg moet ritme en variatie krijgen door de opeenvolging van beelden (sequensen), waarbij kruispunten, activiteiten en attractiepunten een rol spelen. De monotonie van lintbebouwing is bijzonder negatief, aangezien het constante wegbeeld geen duidelijke overgang toont tussen open veld en bebouwde kom [88](#page=88) [90](#page=90). Het besluit is dan ook: "Weg met moordende monotonie." Belangrijk zijn sequensen en overgangen, met zorg voor homogene en samenhangende beelden. Elke sequentie moet nauwkeurig overeenstemmen met het omgevingstype, haar functie en het gebruik [91](#page=91). **Tip:** Het verschil tussen een open en gesloten perspectief is cruciaal voor hoe een bestuurder de weg waarneemt en hoe dit zijn snelheid en aandacht beïnvloedt [89](#page=89). ## 4. Methode van ruimtelijke analyse De methode van ruimtelijke analyse omvat drie kernstappen [93](#page=93): 1. **Inventariseren** van structuren en karakteristieken: Het verzamelen van objectieve primaire informatie en het in beeld brengen hiervan [94](#page=94). 2. **Interpretatie** en begrijpen: Het achterhalen van onderliggende verklaringen, verduidelijkingen, compilatie naar andere kennisvelden, en het aanbieden van aanvullende informatie en ruimtelijke schema's [95](#page=95). 3. **Evalueren** van structuren en karakteristieken: Het toepassen van kwaliteitsnormen en waarderingen, met een beeldende functie [96](#page=96). ### 4.1 Procesverloop van analyse Het analyseproces, met name de analyse van de bestaande toestand, verloopt in verschillende stappen [97-98](#page=97-98). #### 4.1.1 Stap 1: De toevallige gebruiker Dit stadium omvat een globale, onbevangen verkenning van de omgeving. Dit houdt een globale sequentiële analyse in (bv. de eerste rit) en een trage beeldbeleving aan de hand van foto's van de ruimtelijke functie en geografie (RuFuGe) op projectniveau en meso schaal [99](#page=99). #### 4.1.2 Stap 2: De gewoontegebruiker Hier vindt een gedetailleerde opname plaats van de bestaande situatie, zowel ruimtelijk, functioneel als gedragsmatig. Dit kan resulteren in een matrixanalyse met ruimtelijke incidenten op projectniveau en meso schaal. Een ruimtelijk-functioneel incident kan bijvoorbeeld het ontbreken van variatie zijn terwijl een verkeerskundig incident een foutieve locatie kan zijn ten opzichte van een sequentie. Dit stadium kan zich ook op micro-schaal bevinden [104-107](#page=104-107) . #### 4.1.3 Stap 3: De analyse in de ruimte Dit deel richt zich op de planologische context. Hierbij worden structuurplannen (informatief, richtinggevend, bindend deel zoals RSV, PRS, GRS), mobiliteitsplannen (beleidsplan, MP Vlaanderen, gemeentelijk mobiliteitsplan) en verkeersaantrekkende polen onderzocht. Dit gebeurt als bureauwerk op de verruimde omgeving en macro schaal. De ruimere context omvat structuurkenmerken van de omgeving: natuurlijk, verkeer, bebouwd en economisch. De bestaande ruimte wordt geanalyseerd aan de hand van informatie uit het RSV, PRS, GRS, oriëntatienota's, gerealiseerde RUP's, en kadasterplannen. Voorbeelden van bestaande ruimtelijke structuren worden getoond voor Bornem (N16 door scheldevallei, bedrijvenzone) en Overijse (hoofdverbinding over plateaus door valleien) [111-112](#page=111-112). Meso-analyses kunnen ook betrekking hebben op verkeersaantrekkende polen. De planologische context kan ook beleidsplannen (richtinggevend en bindend), gemeentelijke mobiliteitsplannen, gewestplannen, niet-gerealiseerde RUP's en bovenlokale fietsroutenetwerken omvatten. Gewenste ruimtelijke structuren worden getoond voor Overijse en Provincie Limburg [115-116](#page=115-116) . #### 4.1.4 Stap 4: De analyse in de tijd Deze stap betreft het opstellen van een historische schets, kijkend naar geomorfologie, occupatie en recente ontwikkelingen. Dit gebeurt eveneens als bureauwerk op de verruimde omgeving en macro schaal. De historische context van de groei van een gebied wordt geanalyseerd aan de hand van geomorfologie, occupatie en recent gebruik, met behulp van historische kaarten zoals de kaart van Vandermaelen, de kaart van Graaf de Ferraris en topografische kaarten . --- # Mens, activiteiten en de sociologie van de omgeving Dit onderdeel van de cursus analyseert de interactie tussen menselijke activiteiten, de openbare ruimte en de sociologische invloed van de omgeving op menselijk gedrag en interactie. ### 4.1 De mens in de openbare ruimte De openbare ruimte is het terrein waar menselijke activiteiten plaatsvinden, die variëren van individuele bezigheden tot sociale interacties. De mens wordt beschouwd als een individu met eigen gedragingen en gewoonten, maar ook als een sociaal wezen dat behoefte heeft aan ontmoetingen en interactie . #### 4.1.1 Activiteiten in de openbare ruimte Activiteiten in de openbare ruimte kunnen worden gecategoriseerd als sociaal-maatschappelijk, handel en diensten, of als ruimte voor parkeren en braakliggende terreinen. Voorbeelden hiervan zijn : * **Sociaal-maatschappelijk:** Gemeentehuizen, culturele centra, bibliotheken . * **Handel en diensten:** Bakkers, beenhouwers, bankkantoren, grootwinkelzones en bedrijventerreinen . * **Verplaatsen, ontspannen en manifesteren:** Stedelijke activiteiten die de functie van de ruimte bepalen . #### 4.1.2 Typologie van de openbare ruimte De openbare ruimte kan worden ingedeeld op basis van haar primaire functie en de bijbehorende activiteiten. Een veelgebruikte typologie omvat : * **Woonomgevingen:** Omvatten woongroen en kinderspeelplekken . * **Verkeersinfrastructuur:** Bevatten wegen, stationsomgevingen, carpoolparkings en fietsroutes . * **Gemengde omgevingen:** Combineren functies zoals wonen, winkelen, en culturele centra, zoals woon-winkelstraten en pleinen . * **Groenvoorzieningen:** Zoals stadsparken en begraafplaatsen . * **Toeristische en recreatieve voorzieningen:** Denk aan historische kernen en themaparken . #### 4.1.3 Activiteitspatronen in de openbare ruimte Activiteiten in de openbare ruimte vertonen vaak ritmische of toevallige patronen . * **Ritmische patronen** zijn terugkerend op dagelijkse, wekelijkse, maandelijkse of jaarlijkse basis. Voorbeelden zijn dagelijks parkeren of een wekelijkse markt . * **Toevallige patronen** betreffen eenmalige activiteiten . #### 4.1.4 Informele interacties in de publieke ruimte De publieke ruimte faciliteert ook informele interacties en activiteiten zoals wandelen, genieten van terrassen, en keuvelen. Deze activiteiten dragen bij aan de levendigheid en sociale cohesie van een stedelijke omgeving . ### 4.2 De sociologie van de omgeving De sociologie van de omgeving onderzoekt de sociaal-ruimtelijke ervaringswereld van de mens en de wederkerige beïnvloeding tussen mens en omgeving. Dit concept stelt dat de mens de ruimte vormt, maar dat de ruimte op haar beurt ook de mens vormt, zonder echter tot determinisme te leiden. Het geheel van deze interactie vertoont systeemeigenschappen, zoals beschreven in de "logica van huis, tuin, omgeving" . #### 4.2.1 Zintuigen en afstanden in ruimtelijke interactie Menselijke interactie in de ruimte is sterk verbonden met onze zintuigen en de afstanden die we tot anderen bewaren. Verschillende afstanden corresponderen met verschillende niveaus van interactie en zintuiglijke waarneming . * **Intieme ruimte (0 - 0,5 m):** Persoonlijke ruimte, ruiken van de huid . * **Persoonlijke ruimte (0 - 2 m):** Domein van de persoonlijke ruimte, met geur van parfum als lokzone . * **Gespreksruimte (1 - 3 m):** Mogelijkheid om gesprekken te volgen, salon- en tafelopstellingen . * **Ruimte voor eenvoudige gesprekken (tot 25 - 35 m):** Krachtige geurinvloeden, eenvoudige vraag-antwoordgesprekken, herkenbare gezichtsuitdrukkingen . * **Ruimte voor herkenning van handelingen (tot 70 - 100 m):** Krachtige geurinvloeden, enkel hard roepen, herkenbare menselijke figuren . * **Sociale gezichtsveld (groter dan 100 m):** Enkel zeer krachtig geluid, herkennen van menselijke figuren in het landschap . * **Waarneming van aanwezigheid (500 - 1000 m):** Zien dat er mensen zijn, bijvoorbeeld op het strand . #### 4.2.2 Ruimtelijke organisatie en sociale contacten De inrichting en organisatie van de ruimte beïnvloeden de mogelijkheden tot sociale contacten . * **Terrasdimentie:** De grootte en inrichting van terrassen bepalen de mate van sociale interactie . * **Theatersetting:** De opstelling van zitplaatsen kan de beleving en sociale interactie beïnvloeden . * **Voetbalpleinen:** Open ruimtes kunnen fungeren als ontmoetingsplekken en centra voor activiteiten . * **Woonhoogte en gebouwhoogte:** Deze factoren hebben invloed op de contactmogelijkheden tussen bewoners . * **Woonorganisatie:** Hoe woongebieden zijn georganiseerd, beïnvloedt de kans op sociale contacten . #### 4.2.3 Ruimtegebruik door verkeer Het ruimtegebruik door auto's heeft een directe impact op de kwaliteit van de openbare ruimte en sociale interactie . * **Meer auto's:** Leidt tot minder ruimte voor andere kwaliteiten, minder mensen, en minder sociale contacten . * **Minder auto's:** Creëert ruimte voor meer voetgangers en fietsers, spelende kinderen, en potentieel meer economische activiteit . * Het ruimteaspect is gerelateerd aan het People-Profit-Planet (PPP) effect . De toename van het privaat gemotoriseerd verkeer, vooral na de naoorlogse periode en industrialisatie, heeft geleid tot een grotere ruimte-inname door de auto, die vaak wordt gezien als een symbool van vrijheid . > **Tip:** Begrijpen hoe de fysieke inrichting van de ruimte (bv. de breedte van straten, aanwezigheid van parkeerplaatsen) menselijk gedrag en sociale interactie beïnvloedt, is cruciaal voor omgevingsanalyse. De principes van Proximics (de studie van menselijke ruimtelijke afstanden) bieden hierbij waardevolle inzichten . --- # Waarneming, beleving en morfologie van de ruimte Dit deel behandelt hoe de ruimte wordt waargenomen en beleefd, inclusief visuele aspecten zoals landmerken, lijnen, vlakken en punten, en de ruimtelijke opbouw (morfologie) van straten en wegen . ### 5.1 Waarneming en beleving van de ruimte De waarneming en beleving van de ruimte is een subjectief proces dat beïnvloed wordt door diverse visuele elementen. Deze elementen helpen bij de oriëntatie en het creëren van een mental map van de omgeving. Belangrijke concepten hierin zijn oriëntatiepunten, begeleidingslijnen en omgevingsvlakken . #### 5.1.1 Visuele elementen in de ruimtelijke waarneming De ruimte kan worden geanalyseerd aan de hand van verschillende visuele componenten die onze beleving en oriëntatie sturen . ##### 5.1.1.1 Oriëntatiepunten (punten) Oriëntatiepunten, ook wel landmerken genoemd, zijn markante objecten of plekken die dienen als herkenningspunten in de omgeving. Deze kunnen variëren van natuurlijke elementen zoals een boei op zee of een eik op een rotonde tot kunstmatige structuren zoals een belfort of kerktoren of iconische gebouwen zoals het Atomium of de Eiffeltoren. Ook eenvoudige objecten zoals vis, bal of banaan kunnen voor kinderen als oriëntatiepunten dienen op bijvoorbeeld het strand. Een kerktoren kan kenmerkend zijn voor een dorpskern . ##### 5.1.1.2 Begeleidingslijnen (lijnen) Lijnen spelen een cruciale rol in het leiden van de blik en het suggereren van beweging of richting. Voorbeelden hiervan zijn dreef naar een kasteel een oprit naar een snelweg of een veldweg omzoomd met populieren. De Camino de Santiago in Spanje is een voorbeeld van een lange, lijnvormige route . Trajecten worden vaak bepaald door punten die tijd-ruimtebepalend zijn. De manier waarop we ons verplaatsen, kan worden onderscheiden in twee patronen : * **Kort en recht verplaatsingspatroon:** Dit kenmerkt zich door een snelle, functionele verplaatsing, "recht toe recht aan" . * **Lang en kronkelend verplaatsingspatroon:** Dit patroon ontstaat bij verplaatsingen voor recreatieve doeleinden en is vaak "wentelend" of meer omzwervend . Lijnvormige elementen kunnen dus een functionele, recreatieve of esthetische rol spelen in de ruimtelijke beleving . ##### 5.1.1.3 Omgevingsvlakken (vlakken) Vlakken creëren ruimtes die we kunnen doorkruisen of ervaren als afgebakende gebieden. Dit kunnen functionele vlakken zijn zoals een parkeerterrein of publieke ruimtes zoals een plein. Het verplaatsen door gebieden, oftewel vlakvormige zones, is een fundamenteel aspect van onze ruimtelijke interactie . ### 5.2 Morfologie van de ruimte Morfologie verwijst naar de ruimtelijke opbouw en structuur van gebieden. Het omvat principes van vormgeving zoals symmetrie en asymmetrie, evenwicht, oriëntatie, richting, schaalverschillen en orde versus wanorde. De morfologie van de openbare ruimte bepaalt hoe verschillende ruimtes aanvoelen en functioneren . #### 5.2.1 Driedimensionale ruimtelijke opbouw Ruimte kan worden begrepen in drie dimensies: lengte (L), breedte (B) en hoogte (H) . #### 5.2.2 Straten en wegen: verhoudingen en beleving De morfologie van straten en wegen wordt sterk beïnvloed door de verhouding tussen lengte, breedte en hoogte, wat op zijn beurt de beleving van perspec­tief (beeld­breedte en beeld­diepte) bepaalt . ##### 5.2.2.1 De breedte van straten De breedte van straten, in relatie tot hun hoogte (gebouwen, etc.), is bepalend voor de ruimtelijke ervaring. Er worden grofweg drie types onderscheiden: smal, steeg en breed . * **Steeg:** Een steeg wordt gekenmerkt door een zeer beperkte breedte ten opzichte van de hoogte. Een algemene vuistregel is dat de breedte (B) kleiner is dan de helft van de hoogte (H): $B < \frac{H}{2}$ . * **Smalle ruimte:** Een smalle ruimte kan worden gedefinieerd als een straat waar de breedte (B) ongeveer gelijk is aan de hoogte (H): $B \approx H$ . * **Brede straat:** Een bredere straat heeft een breedte die significant groter is dan de hoogte. Dit kan variëren, bijvoorbeeld $B = 2.5 \times H$ of $B = 2 \times H$ . * **Brede perspectief:** Een zeer brede straat, met een grote breedte ten opzichte van de hoogte, creëert een breed perspectief, bijvoorbeeld $B = 10 \times H$ . > **Tip:** Het begrijpen van deze ruimtelijke verhoudingen is essentieel voor stedenbouwkundigen en ontwerpers om aangename en functionele openbare ruimtes te creëren. > **Tip:** Let bij het analyseren van de ruimte op hoe de combinaties van punten, lijnen en vlakken de beleving van diepte, afstand en oriëntatie beïnvloeden. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Omgevingsanalyse | Het systematisch onderzoeken en beoordelen van de kenmerken, functies, structuren en dynamiek van een bepaalde ruimte om inzicht te krijgen in hoe deze de mens, het gedrag en de mobiliteit beïnvloedt en vice versa. | | Ruimtelijke analyse | Een methode om de fysieke en visuele kenmerken van een gebied te bestuderen, inclusief de indeling, de vormgeving en de relaties tussen verschillende elementen in die ruimte. | | Beeldtaal | De manier waarop visuele elementen in de openbare ruimte (zoals gebouwen, wegen, groen) communiceren en bepaalde indrukken of verwachtingen bij mensen oproepen, wat hun gedrag kan beïnvloeden. | | Zelfverklarende omgeving | Een omgeving die zodanig is ingericht dat deze op een natuurlijke wijze het gewenste gedrag van de gebruikers stimuleert en stuurt, zonder dat expliciete regels of borden nodig zijn. | | Landelijke verbindingsweg | Een type weg bedoeld voor snelle verbindingen tussen verschillende activiteiten of locaties in een landelijk gebied, vaak gekenmerkt door rechte trajecten en hogere snelheden. | | Stedelijk woonerf | Een specifieke inrichting in een stedelijk gebied die primair gericht is op verblijf en interactie van mensen (spelen, praten, ontmoeten), waarbij het autoverkeer ondergeschikt is. | | Stadsplein | Een multifunctioneel openbaar gebied in een stad dat diverse functies kan huisvesten, zoals markten, evenementen, ontmoetingsplekken en soms ook tijdelijke parkeergelegenheid. | | Ruimtelijk-Functionele beschrijving (RuFuGe) | Een methodiek die de fysieke kenmerken (ruimtelijk) en de gebruiksfuncties (functioneel) van een gebied combineert met inzicht in het menselijk gedrag om de ruimte te analyseren en te ontwerpen. | | Morfologie | De studie van de vorm en structuur van objecten of ruimtes, inclusief hun afmetingen, verhoudingen, en onderlinge relaties. In de context van ruimtelijke analyse gaat het om de fysieke opbouw van gebieden. | | Structurerende eigenschap | Een kenmerk van de ruimte dat de capaciteit heeft om elementen rond zich te ordenen en een kader te vormen voor zowel de bestaande situatie als toekomstige ontwikkelingen. | | Schalen lezen | Het vermogen om een ruimte te analyseren op verschillende niveaus van detail en omvang, van macroscopische (globaal) tot microscopische (fijn) schaal, om verbanden en invloeden te begrijpen. | | Groeiprocessen | De historische ontwikkeling en evolutie van een gebied, beïnvloed door geografische, demografische, economische en sociale factoren, zichtbaar in landschappelijke veranderingen en stedelijke groei. | | Verkeersaantrekkende polen | Locaties of voorzieningen die een aanzienlijke hoeveelheid verkeer genereren, zoals grote winkelcentra, industrieterreinen of evenementenlocaties. | | Dynamische analyse | Een onderzoeksmethode die gebruikmaakt van bewegend beeldmateriaal (zoals video's) om de ruimtelijke kenmerken, activiteiten en gedragingen te analyseren zoals deze zich in de tijd en in beweging manifesteren. | | Statische analyse | Een onderzoeksmethode die gebaseerd is op stilstaande beelden (foto's) om de ruimtelijke kenmerken, morfologie en functies van een gebied te bestuderen. | | Sequentiële analyse | Een methode waarbij een gebied wordt opgedeeld in samenhangende zones (sequensen) op basis van morfologische, functionele en gedragskenmerken, om de samenhang en overgangen tussen deze zones te analyseren. | | Verbindingsweg | Een weg die primair bedoeld is om verschillende locaties of gebieden met elkaar te verbinden, vaak met een focus op efficiënt transport. | | Dorpspoort | Een herkenbaar punt of gebied dat de entree tot een dorp markeert, vaak gekenmerkt door specifieke architectuur, verkeersregulatie of landschappelijke elementen. | | Hellende straat | Een straat met een significante helling, wat invloed kan hebben op verkeersgedrag, zichtbaarheid en de beleving van de ruimte. | | Centrumpoort | De toegang tot het centrum van een dorp of stad, vaak gekenmerkt door een overgang van een meer open gebied naar een dichtere bebouwing met commerciële functies. | | Dorpsplein | Een centraal openbaar plein in een dorp, vaak het hart van sociale activiteit en gelegen nabij belangrijke gebouwen zoals het gemeentehuis of de kerk. | | Centrumstraat | De belangrijkste straat in het centrum van een plaats, waar zich doorgaans handel, horeca en woningen bevinden, en waar veel stedelijke activiteiten plaatsvinden. | | Kerkplein | Een plein gelegen rondom een kerk, vaak een sociaal en historisch belangrijk punt binnen een gemeenschap. | | Gemengde overgangsomgeving | Een gebied waar verschillende functies, zoals wonen en handel, samenkomen en overgaan in elkaar, vaak gekenmerkt door variatie in bebouwing en gebruik. | | Open woonomgeving | Een gebied dat voornamelijk is ingericht voor wonen, gekenmerkt door specifieke ruimtelijke kenmerken zoals rooilijnafstand, wegbreedte en de aanwezigheid van groenvoorzieningen. | | Dorpsrand | Het gebied waar een dorp overgaat in het buitengebied, vaak met een mix van woningbouw en enkele commerciële functies. | | Bosrijke verbindingsweg | Een weg die door een bosrijk gebied loopt en bedoeld is voor verbinding, waarbij de natuurlijke omgeving een prominente rol speelt in de ruimtelijke beleving. | | Geomorfologie | De wetenschappelijke studie van de vormen van het aardoppervlak en de processen die ze creëren en veranderen. | | Occupatie van het land | De manier waarop mensen het landschap hebben gebruikt en gevormd door bewoning, landbouw, industrie en andere activiteiten door de geschiedenis heen. | | Menselijke maat | Het principe dat ruimtelijke ontwerpen en inrichtingen primair gericht moeten zijn op de behoeften, waarnemingen en gedragingen van mensen. | | Zichtbreedte | De horizontale reikwijdte van het gezichtsveld, hoe wijd men kan kijken in een bepaalde richting. | | Zichthoogte | De verticale reikwijdte van het gezichtsveld, hoe hoog men kan kijken. | | Snelheidsopwekkend beeld | Een visuele omgeving die door zijn kenmerken (bv. rechte, brede wegen, open uitzichten) de neiging heeft om bestuurders aan te moedigen sneller te rijden. | | Monotonie | Eentonigheid of gebrek aan variatie in de visuele of ruimtelijke kenmerken van een omgeving, wat kan leiden tot afstomping en verminderde aandacht. | | Leesbaarheid van de ruimte | Het gemak waarmee mensen de ruimtelijke omgeving kunnen begrijpen, navigeren en oriënteren door middel van visuele aanwijzingen en structuren. | | Oriëntatiepunten | Markante elementen in het landschap of de bebouwde omgeving die mensen helpen zich te oriënteren en hun positie te bepalen. | | Begeleidingslijnen | Visuele elementen in de ruimte die een pad of route aangeven en mensen leiden, zoals wegen, paden, of hekken. | | Omgevingsvlakken | Grotere, meer open ruimtes in een stedelijke of landschappelijke context die een gevoel van plaats en oriëntatie bieden. | | Puntvormige elementen | Discrete, herkenbare objecten of locaties die als oriëntatiepunten dienen, zoals torens, bomen of specifieke gebouwen. | | Lijnvormige elementen | Lineaire kenmerken in de ruimte die richting geven en verbindingen creëren, zoals wegen, rivieren, of lanen. | | Vlakvormige elementen | Gebieden of zones die een grotere oppervlakte beslaan en een specifieke functie of karakter hebben, zoals pleinen, parken of woonwijken. | | Ruimtevormende elementen | Elementen die de architectuur en structuur van de ruimte bepalen, zoals muren, gebouwen, of groenvoorzieningen die ruimtes definiëren. | | Morfologie (stedelijk) | De studie van de vorm en structuur van stedelijke gebieden, inclusief de opbouw van straten, gebouwen en open ruimtes. | | Basisleer vormgeving | Fundamentele principes die ten grondslag liggen aan het ontwerpen en vormgeven van ruimtes, zoals symmetrie, evenwicht, richting en schaal. | | Terrasdimentie | De ruimtelijke opzet en kenmerken van een terras, gericht op comfort, sociale interactie en de beleving van de omgeving. | | Groeigordels | Concentrische zones rond een stad die de verschillende fasen van stedelijke expansie en ontwikkeling weergeven, van de oudste kern tot de meest recente suburbanisatie. |

# Problematiek van het ruimtebeslag en de verharding in Vlaanderen Dit onderwerp behandelt de ruimtelijke uitdagingen in Vlaanderen, gekenmerkt door versnippering, lintbebouwing en de negatieve gevolgen van verharding voor de leefomgeving en veerkracht. ### 1.1 De ruimtelijke problematiek in Vlaanderen Vlaanderen kent een typische ruimtelijke problematiek die gekenmerkt wordt door de Europese term 'ruimtebeslag' en de mate van 'verharding' [14](#page=14). #### 1.1.1 Ruimtebeslag Ruimtebeslag verwijst naar de ruimte die wordt gebruikt voor menselijke activiteiten zoals wonen, handel, industrie, vervoer en recreatie. In Vlaanderen bedraagt dit ongeveer een derde van de totale oppervlakte. De problematiek ligt voornamelijk in de ordening, of het gebrek daaraan, wat leidt tot een grote nevel van bebouwing, vergelijkbaar met het Duitse 'Ruhrgebied' [14](#page=14) [9](#page=9). #### 1.1.2 Kenmerken van versnippering en verspreide bebouwing De versnippering is extreem, waarbij huizen, industrie, bos, natuur, landbouw en recreatie kriskras door elkaar liggen. Dit manifesteert zich in [14](#page=14): * Extreem verspreid gebouwd, met lintbebouwing en niet-aaneengesloten bebouwing, waarbij 12% van de gebouwen niet in kernen ligt maar langsheen wegen [14](#page=14). * Verkavelde stadsranden [14](#page=14). * Baanwinkels en bedrijventerreinen in landbouwgebied naast autosnelwegen [14](#page=14). * Luxevilla's en weekendverblijven in verkavelde bossen [14](#page=14). * Uitdijende koterijen in achtertuinen naast spoorwegen [14](#page=14). Typische kenmerken van de Vlaamse lintbebouwing en 'morsigheid' zijn onder meer seriewoningen in de 'sleutel op de deur'-stijl uit de jaren '80 en '90, aanbouwen, veranda's, wachtgevels, shoppingcentra, baanwinkels, verkavelingen, tuinwijken en bedrijventerreinen met openluchtparkings. Dit is wezenlijk anders dan in Nederland of Frankrijk [8](#page=8) [9](#page=9). #### 1.1.3 Verharding Verharding betekent dat de helft van het ruimtebeslag een verzegelde oppervlakte is, wat inhoudt dat de helft van de bodem binnen dat ruimtebeslag verhard is. Vlaanderen heeft de dichtst bebouwde regio's, met grotere huizen en tuinen. De gemiddelde woninggrootte in Vlaanderen is 132 vierkante meter, tegenover 96 vierkante meter in de rest van de EU, en Vlamingen wonen vaker in grotere, vrijstaande woningen [14](#page=14). Elke dag verdwijnt er in Vlaanderen nog steeds zes hectare grond onder het beton, wat overeenkomt met twaalf voetbalvelden. Dit staat gelijk aan de toevoeging van een stad als Leuven elke drie maanden [14](#page=14). > **Tip:** De term 'ruimtebeslag' is de Europese term voor het totale gebied dat door menselijke activiteiten wordt ingenomen, terwijl 'verharding' specifiek verwijst naar de mate waarin de bodem binnen dit gebied verzegeld is. ### 1.2 Gevolgen van de ruimtelijke problematiek De typisch Vlaamse ruimtelijke problematiek leidt tot een gebrek aan veerkracht en bescherming tegen urgenties [15](#page=15). #### 1.2.1 Impact op waterbeheer Een voorbeeld hiervan is de waterbom in Wallonië in 2021. Experte-panelen schatten dat een dergelijke gebeurtenis in Vlaanderen tot acht miljard euro schade en honderdduizend slachtoffers zou kunnen veroorzaken. Een plausibeler scenario, waarbij extreme neerslag zich beperkt tot een of meerdere van de elf Vlaamse rivierbekkens, zou desondanks aanzienlijke tol eisen. Een waterbom boven het Beneden-Scheldebekken, dat zich uitstrekt van Gent tot Geel en van Antwerpen tot bijna Brussel, zou de zwaarste impact hebben, met potentieel ondergelopen straten in Antwerpen, vergelijkbaar met Luik [15](#page=15). #### 1.2.2 Gebrek aan ruimtelijke planning De situatie suggereert een gebrek aan effectieve ruimtelijke planning in Vlaanderen [15](#page=15). > **Voorbeeld:** De vele verkavelingen, lintbebouwing langs wegen en uitdijende bedrijventerreinen verminderen de natuurlijke waterinfiltratie en vergroten de afvoer van hemelwater, wat de impact van hevige regenval versterkt [14](#page=14) [15](#page=15). ### 1.3 Context en vergelijking Vlaanderen wordt vanuit een satelliet bekeken vaak gekarakteriseerd door een grote 'urban sprawl' of nevel van bebouwing. De ruimtelijke ordening in Vlaanderen verschilt sterk van die in Nederland en Frankrijk [9](#page=9). #### 1.3.1 Landgebruik De landgebruikkaart van VITO uit 2019 toont de bestaande ruimtelijke ordening en bebouwing in Vlaanderen [6](#page=6). > **Belangrijk:** Het onderscheid tussen 'ruimtebeslag' (de totale ingenomen ruimte) en 'verharding' (de mate van bebouwing en verzegeling binnen die ruimte) is cruciaal om de ruimtelijke problematiek in Vlaanderen te begrijpen [14](#page=14). --- # Historische evolutie van ruimtelijke planningsinstrumenten in Vlaanderen Dit deel behandelt de historische evolutie van ruimtelijke planningsinstrumenten in Vlaanderen, beginnend bij de Wet RO 1962 en gewestplannen, evoluerend naar het decreet RO 1990 met structuurplannen, en culminerend in de VCRO 2009 met ruimtelijke beleidsplannen. ## 2. De historische evolutie van ruimtelijke planningsinstrumenten in Vlaanderen De geschiedenis van ruimtelijke ordening in Vlaanderen kent drie grote episodes, elk gekenmerkt door specifiek instrumentarium [16](#page=16). ### 2.1 Episode 1: De Wet RO 1962 en gewestplannen De eerste episode, startend met de Wet RO 1962, introduceerde een gebiedsdekkend systeem van bestemmingsplanning met als doel rechtszekerheid op de vastgoedmarkt te creëren. De eerste gewestplannen werden eind jaren '60 opgesteld. Een gewestplan was een verordenend planningsinstrument, opgesteld door de Belgische overheid middels een koninklijk besluit (KB), en diende als basis voor de vergunningverlening. Deze plannen werden opgesteld op basis van sociaal-demografische studies door gespecialiseerde studiebureaus. Het KB van 1972 met voorschriften is vandaag de dag nog steeds van kracht waar het niet is vervangen. Later namen de administraties de rol van de studiebureaus over. Dit planningsinstrument, hoewel nu verouderd, heeft geleid tot de ontwikkeling van landelijke woonlinten en versnippering, omdat men voornamelijk voortbouwde op de bestaande situatie. De oorspronkelijke horizon voor deze plannen lag op 1980, met het laatste gewestplan dat in 1980 werd goedgekeurd [16](#page=16) [17](#page=17). #### 2.1.1 Kritiek en opvolging van de Wet RO 1962 De Wet RO 1962 wordt geassocieerd met een gebiedsdekkende bestemmingsplanning die leidde tot een overaanbod aan bouwbestemmingen en versnippering van het landschap. Het laatste gewestplan in België werd goedgekeurd in 1980, maar het oude systeem bleef naast het nieuwe bestaan [18](#page=18) [19](#page=19). ### 2.2 Episode 2: Het Decreet RO 1990 en structuurplannen De tweede episode, ingevoerd met het Decreet RO 1990, bracht een verschuiving naar structuurplanning. Na de staatshervorming van 1980 werden de bevoegdheden inzake ruimtelijke ordening overgedragen naar de Gewesten. Het Vlaams Gewest kreeg een eigen dienst RO, en er werd nagedacht over een aanpassing van de wet van '62 en een nieuwe planningsvorm. Nieuwe opgaven, zoals Europese milieuregelgeving, natuurbescherming, de bedreigde landbouwsector, en de nood aan meer industrieterreinen en woonaanbod, noodzaakten een nieuwe aanpak. De verwetenschappelijking van ruimtelijke ordening, met betrokkenheid van universiteiten, leidde tot nieuwe planningsmethodieken. Er was kritiek op de voorheen gehanteerde 'eindtoestandsplanning', die als passief werd beschouwd. De overheid kreeg een nieuwe, strategische rol: 'structuurplanning'. Elk planningsniveau (Vlaams gewest, provincie, gemeente) moest een structuurplan opmaken [18](#page=18). #### 2.2.1 Structuurplanning: een strategisch beleidsdocument Structuurplanning draait om beleidsdocumenten die het kader schetsen voor de gewenste ruimtelijke structuur. Dit concept, beïnvloed door internationale literatuur, roept op tot een actieve en strategische benadering van ruimtelijk beleid, met het verzoenen van diverse aanspraken. De focus ligt eerst op doelstellingen, en pas daarna op bestemmingen. Naast het verordenende Ruimtelijk Uitvoeringsplan (RUP) kwamen er nieuwe, niet-verordenende planningsinstrumenten. Er werd veel meer nadruk gelegd op participatie [20](#page=20). ##### 2.2.1.1 Het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen (RSV) Het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen (RSV) van 1997 was bedoeld om steden te versterken in plaats van te laten verloederen. Het diende als kapstok voor gemeentelijke structuurplannen en werd geconcretiseerd door de provincies. Het RSV bevatte strategische plannen die beleidsintenties weergeven en is vandaag nog steeds relevant, hoewel het niet meer geactualiseerd mag worden; hiervoor dienen nieuwe instrumenten. Omdat het RSV niet verordenend is, vormt het geen basis voor vergunningverlening en verandert het de geldende bestemmingen van gewestplannen, Bijzondere Plannen van Aanleg (BPA) of RUPs niet [20](#page=20). ##### 2.2.1.2 Nieuwe concepten in de structuurplanning De structuurplanning introduceerde diverse nieuwe concepten: * Het terugdringen van verspreide bebouwing, met de ambitie om 60% van de nieuwe wooneenheden in steden te realiseren [21](#page=21). * De ontwikkeling van regionale steden (zoals Antwerpen, Mechelen, Leuven), waarbij andere gemeenten als randgemeenten buiten het stedelijk weefsel werden beschouwd [21](#page=21). * Het streven naar steden met een hoge dichtheid en multifunctionaliteit, door wonen en werken te bundelen [21](#page=21). * Het benutten van fysische systemen om de ruimte te structureren, met de focus op het openleggen van riviervalleien en het verbinden van open ruimte [21](#page=21). * Het gebruiken van infrastructuurprojecten als basis voor activiteiten, bijvoorbeeld door wegen te categoriseren, wat al in het RSV werd opgenomen (bv. Oosterweel) [21](#page=21). * Het geven van ruimte aan haven- en luchthavengebieden voor verdere ontwikkeling als motoren van economische groei [21](#page=21). * Een buitengebiedbeleid gericht op lage dichtheden en de aansnijding van woonuitbreidingsgebieden [21](#page=21). * Een bedrijventerreinenbeleid gericht op het ontwikkelen van economische knooppunten, zoals langs het Albertkanaal [21](#page=21). #### 2.2.2 Systematiek en onderdelen van structuurplannen Het RSV werd op Vlaams regionaal niveau opgesteld, waarna provincies en gemeenten hun eigen structuurplannen moesten uitwerken. Dit proces nam vaak 5 tot 10 jaar in beslag, en elke gemeente beschikt momenteel over een structuurplan. Een structuurplan bestaat uit drie onderdelen: een informatief gedeelte (niet bindend), een richtinggevend gedeelte (niet bindend), en een bindend gedeelte. Het bindende gedeelte lijst de maatregelen op die de overheid zal nemen om haar visie te realiseren; dit is bindend voor de overheid, maar niet voor burgers, en verandert hun rechtspositie niet, noch dient het als basis voor vergunningverlening. De doorlooptijd van planningsprocessen is hierdoor aanzienlijk [23](#page=23). ##### 2.2.2.1 De rol van Ruimtelijke Uitvoeringsplannen (RUP) Voor de realisatie van een structuurplan is een verordenend instrument nodig: een Ruimtelijk Uitvoeringsplan (RUP). Deze plannen worden op de drie planningsniveaus opgemaakt: Gewestelijke RUPs (GRUP), Provinciale RUPs (PRUP) en Gemeentelijke RUPs (voorheen BPA's). De gemiddelde doorlooptijd voor de opmaak van een RUP bedraagt ongeveer 3 jaar [23](#page=23). ### 2.3 Episode 3: De VCRO 2009 en beleidsplanning De derde episode wordt gevormd door de Codex Vlaamse Ruimtelijke Ordening (VCRO) van 2009, die de weg effende voor beleidsplanning. De houdbaarheidsdatum van het RSV, oorspronkelijk 2007, werd verlengd tot 2012. Ondertussen kwamen nieuwe ruimtelijke thema's op de agenda, zoals klimaat, energie, demografische groei en het Europese doel 'No Net Land Take by 2050'. Vanaf 2012 werd er gewerkt aan een nieuw beleidsplan om te actualiseren, waarbij ook nagedacht werd over de planningssystematiek en de juridische invulling. Men wilde geen nieuw 'structuurplan' meer maken, omdat deze aanpak als te log, ingewikkeld en tijdrovend werd ervaren. Er was een wens voor een soepeler beleidskader, met een loskoppeling tussen visie en bindende bepalingen. Het nieuwe instrument is het 'ruimtelijk beleidsplan', dat verplicht bestaat uit een strategische visie op lange termijn en een aantal verplichte beleidskaders voor de realisatie van die visie. Het 'Beleidsplan Ruimte Vlaanderen' (BRV) vervangt het RSV, maar bevat momenteel enkel een strategische visie, nog geen beleidskaders, waardoor het RSV juridisch nog van kracht is [24](#page=24). #### 2.3.1 Voordelen en werkpunten van beleidsplanning De voordelen van beleidsplanning omvatten de integratie van nieuwe Europees gestuurde thema's (milieu en klimaat), meer ruimte voor lokale experimenten, en de mogelijkheid tot integratie met andere beleidsdomeinen. Werkpunten voor de toekomst zijn onder meer de onduidelijke juridische hiërarchie tussen beleidsplannen en RUPs, aangezien elk RUP een beleidskader vereist, en een gebrek aan rechtszekerheid. Dit kan leiden tot situaties waarin een gemeente een strenger beleid ontwikkelt dan de provincie, die vervolgens in administratief beroep oordeelt [25](#page=25). ##### 2.3.1.1 De evolutie van het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen (BRV) De weg naar het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen (BRV) omvatte verschillende stappen: een 'Groenboek' in 2012, een 'Witboek' in 2016, en de Strategische Visie in 2018. Juridisch gezien blijft het RSV het toetsingskader voor een GRUP. Een conceptnota voor het BRV werd verwacht voor 2025, met aandacht voor diverse claims zoals wonen, bedrijvigheid en landbouw [31](#page=31). ###### 2.3.1.1.1 Ruimtebeslag en de "Bouwshift" Het ruimtebeslag in Vlaanderen is een belangrijk aandachtspunt. De "Bouwshift", met als doelstelling geen bijkomend ruimtebeslag meer tegen 2040 (in lijn met de EU-richtlijn 'No Net Land Take'), impliceert een 'Betonstop' en beoogt dat de verhardingsgraad tegen 2050 opnieuw het niveau van 2015 bereikt. De strategische doelstelling van het BRV is het terugdringen van bijkomend ruimtebeslag, gebaseerd op twee basisprincipes: het verhogen van het ruimtelijk rendement binnen het bestaande ruimtebeslag en een restrictief beleid in de open ruimte. Het rendement van de ingenomen ruimte moet toenemen, en de druk op de open ruimte aanzienlijk dalen. Het verhogen van het ruimtelijk rendement in het bestaand ruimtebeslag moet aantrekkelijker worden dan ruimtelijk uitbreiden [32](#page=32) [36](#page=36). * **Ruimtelijk rendement** wordt gedefinieerd als de mate waarin een oppervlakte ruimtebeslag wordt gebruikt voor maatschappelijke doeleinden, waarbij meer activiteiten op dezelfde oppervlakte georganiseerd worden zonder afbreuk te doen aan de leefkwaliteit [37](#page=37). * **Zuinig ruimtegebruik** in de open ruimte houdt in dat het ruimtebeslag en de verharding er niet langer toenemen, en bijkomende verharding en bebouwing worden tegengegaan. Ontwikkelingen in functie van de beroepslandbouw die nieuwe bebouwing of verharding impliceren, worden maximaal gekoppeld aan bestaande bebouwing of verharding [37](#page=37). ###### 2.3.1.1.2 Juridische instrumenten voor de realisatie van het BRV Diverse juridische instrumenten worden ingezet voor de realisatie van het BRV: * Het Decreet Woonreservegebieden 2023, een tijdelijke bouSTOP, is een verzamelterm voor woonuitbreidingsgebieden en andere reserve-categorieën die via een Gewestplanvoorschrift bestemd zijn voor wonen. Deze gebieden mogen na 2040 niet meer aangesneden worden. Een nieuw instrument om ze toch aan te snijden is een vrijgavebesluit met voorwaarden voor kwalitatieve ontwikkeling, na openbaar onderzoek en adviezen. Hieraan is echter een nieuwe marktconforme schadevergoeding verbonden, ingevoerd via het instrumentendecreet, die de waardevermindering van de grond vergoedt. De berekeningsbasis hiervoor is de 100% actuele marktwaarde, in tegenstelling tot 80% van de geïndexeerde historische aankoopwaarde bij planschade, wat een rem zet op de herbestemming van harde bestemmingen naar open ruimte [39](#page=39). * Verplichte planologische compensatie is vereist voor de omzetting van zachte bestemmingen naar harde bestemmingen (art. 2.2.6/1 VCRO) [39](#page=39). * Talrijke 'bouwpauzes' die via een eenvoudig gemeenteraadsbesluit werden opgelegd, worden als onwettig beschouwd [39](#page=39). ##### 2.3.1.1.3 Overige maatregelen ter stimulering van hoger ruimtelijk rendement De Codextrein van 8 december 2017 introduceerde een rechtsgrond voor ruimtelijke beleidsplannen als opvolgers van structuurplannen. Ruimtelijk rendement werd een direct beoordelingscriterium voor vergunningen, als reden om af te wijken van de bestaande ordening in de omgeving (artikel 4.3.1, § 2, eerste lid, 2°, b) VCRO). Verkavelingsvoorschriften van verkavelingsvergunningen ouder dan 15 jaar werden geneutraliseerd (artikel 4.3.1, § 1, eerste lid, 1°, c) VCRO). Er kwam een afwijkingsmogelijkheid van 15 jaar oude BPA's (artikel 4.4.9/1 VCRO) om ruimtelijk rendement te verhogen, alsook een vereenvoudigde wijzigingsprocedure van BPA's en RUP's (artikel 7.4.4/1 VCRO). Het decreet modulaire omgevingsvergunning van 17 mei 2024 voerde het Omgevingsbesluit voor ruimtelijke impulsprojecten in [41](#page=41). ##### 2.3.1.1.4 Directe maatregelen ter bescherming van de open ruimte De Codextrein van 8 december 2017 introduceerde een procedure voor de aanduiding van WORGs (Watergevoelige Open Ruimte Gebieden). De definitieve aanduiding van deze gebieden, die gevoelig zijn voor overstromingen, vond plaats op 19 juli 2024. Planschadedossiers worden momenteel volop ingediend. Het Instrumentendecreet van 26 mei 2023 introduceerde een verplichte stedenbouwkundige last bij toepassing van de zonevreemde afwijkingsmogelijkheden (artikel 75, § 1, tweede lid, 4° OVD) en de mogelijkheid tot het opleggen van financiële lasten via een stedenbouwkundige verordening ("SOK") (artikel 75, § 3, 4° VCRO) [42](#page=42). #### 2.3.2 Ruimtelijke transitieprocedure De ruimtelijke transitieprocedure omvat drie hoofdcomponenten: het ruimtelijk beleidsplan, het RUP, en de omgevingsvergunning [43](#page=43). ##### 2.3.2.1 Het ruimtelijk beleidsplan binnen de VCRO Binnen de VCRO is het ruimtelijk beleidsplan een cruciaal instrument [44](#page=44). ###### 2.3.2.1.1 Verplichte onderdelen en verhoudingen Ruimtelijke beleidsplannen zijn verplicht opgemaakt uit een strategische visie en beleidskaders. De strategische visie is een langetermijnvisie (ca. 20 jaar), terwijl de beleidskaders operationele keuzes voor de middellange termijn (ca. 10-15 jaar) betreffen. Het is een onderdeel van een cyclisch planningsproces, waarbij het proces zelf wordt voorgeschreven. Beleidsplannen zijn realisatiegericht, wat betekent dat de overheid goed heeft nagedacht over de effectieve realisatie van het beleid. Ruimtelijke beleidsplannen kunnen op de drie planningsniveaus (Vlaams, provinciaal, gemeentelijk) worden opgemaakt. Elk beleidsplan moet aangeven hoe het zich verhoudt tot de beleidsplannen van de andere niveaus (art. 2.1.1, §3 VCRO). De Vlaamse regering of deputatie kan een voorbehoud maken bij bepaalde opties uit een lager beleidsplan, mits deze voldoende precies zijn, wat later grond kan zijn voor schorsing of vernietiging van een RUP dat uitvoering wil geven aan die optie (art. 2.1.8, §2 VCRO en art. 2.1.11, §2 VCRO) [47](#page=47). ##### 2.3.2.1.2 Proceduretermijnen voor beleidsplannen De procedures voor de opmaak van beleidsplannen op de verschillende niveaus kennen specifieke termijnen: * **Vlaams niveau (BRV):** De Vlaamse regering beslist tot opmaak of herziening. De opmaak van de conceptnota en voorontwerp kent geen specifieke termijn. Adviesraden worden binnen 60 dagen na ontvangst van de adviesvraag geconsulteerd. Voorlopige vaststelling van het ontwerp door de Vlaamse regering kent geen termijn. Aankondiging en start van het openbaar onderzoek gebeuren binnen 60 dagen na voorlopige vaststelling en aankondiging, met een openbaar onderzoek van 90 dagen. Verslaggeving aan het Vlaams Parlement en de strategische adviesraad gebeurt binnen 60 dagen na het einde van het openbaar onderzoek (verlengbaar met 60 dagen). Standpunten van het Vlaams Parlement of de strategische adviesraad worden binnen 90 of 150 dagen na het openbaar onderzoek meegedeeld. Definitieve vaststelling door de Vlaamse regering gebeurt binnen 150 of 210 dagen na einde openbaar onderzoek. Bekendmaking en inwerkingtreding volgen binnen 60 respectievelijk 14 dagen na definitieve vaststelling [49](#page=49). * **Provinciaal niveau:** De provincieraad beslist tot opmaak of herziening van een provinciaal beleidsplan ruimte. De opmaak van conceptnota en voorontwerp kent geen specifieke termijn. Advies aan PROCORO gebeurt binnen 60 dagen na ontvangst adviesvraag. Voorlopige vaststelling door de provincieraad kent geen termijn. Aankondiging en start van het openbaar onderzoek gebeuren binnen 60 dagen na voorlopige vaststelling en aankondiging, met een openbaar onderzoek van 90 dagen. Verslaggeving aan PROCORO gebeurt binnen 60 dagen na het openbaar onderzoek (verlengbaar met 60 dagen). Standpunten van PROCORO volgen binnen 90 of 150 dagen na het openbaar onderzoek. Definitieve vaststelling door de provincieraad geschiedt binnen 150 of 210 dagen na einde openbaar onderzoek. Een eventueel voorbehoud van de Vlaamse regering wordt binnen 45 dagen na ontvangst meegedeeld. Bekendmaking en inwerkingtreding volgen binnen 60 respectievelijk 14 dagen na het verstrijken van de termijn voor voorbehoud [50](#page=50). * **Gemeentelijk niveau:** De gemeenteraad beslist tot opmaak of herziening van een gemeentelijk beleidsplan ruimte. De opmaak van conceptnota en voorontwerp kent geen specifieke termijn. Advies aan GECORO gebeurt binnen 60 dagen na ontvangst adviesvraag. Voorlopige vaststelling door de gemeenteraad kent geen termijn. Aankondiging en start van het openbaar onderzoek gebeuren binnen 60 dagen na voorlopige vaststelling en aankondiging, met een openbaar onderzoek van 90 dagen. Verslaggeving aan GECORO gebeurt binnen 60 dagen na het openbaar onderzoek (verlengbaar met 60 dagen). Standpunten van GECORO volgen binnen 90 of 150 dagen na het openbaar onderzoek. Definitieve vaststelling door de gemeenteraad geschiedt binnen 150 of 210 dagen na einde openbaar onderzoek. Een eventueel voorbehoud van de deputatie of Vlaamse regering wordt binnen 45 dagen na ontvangst meegedeeld. Bekendmaking en inwerkingtreding volgen binnen 60 respectievelijk 14 dagen na het verstrijken van de termijn voor voorbehoud [51](#page=51). --- # Het beleidsplan ruimte Vlaanderen (BRV) en de transitie naar zuinig ruimtegebruik Dit onderwerp behandelt het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen (BRV), de 'bouwshift' en de strategieën ter vermindering van bijkomend ruimtebeslag en verhoging van het ruimtelijk rendement, inclusief de bijbehorende juridische instrumenten [31](#page=31). ### 3.1 De evolutie naar het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen (BRV) Vóór het BRV was het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen (RSV) uit 1997 van kracht, met een beoogde houdbaarheidsdatum van 2007, die eenmalig verlengd werd tot 2012. Tijdens deze periode ontstonden nieuwe ruimtelijke thema's zoals klimaat, energie, demografische groei en de Europese doelstelling van "No Net Land Take" tegen 2050 [24](#page=24). Vanaf 2012 werd gewerkt aan een geactualiseerd beleidsplan, waarbij men afstand nam van de als te log, complex en tijdrovend ervaren aanpak van een structuurplan. Er was behoefte aan een soepeler beleidskader dat de koppeling tussen visie en bindende bepalingen loslaat en gefaseerd kan worden ontwikkeld. Het nieuwe instrument is het 'ruimtelijk beleidsplan', dat verplicht een strategische visie op lange termijn en een aantal beleidskaders voor realisatie omvat [24](#page=24). Het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen (BRV) vervangt het RSV, maar bevatte initieel enkel een strategische visie en nog geen beleidskaders, waardoor het RSV juridisch nog van kracht bleef. De ontwikkeling van het BRV omvatte een 'Groenboek' in 2012, een 'Witboek' in 2016 en een strategische visie in 2018. Juridisch bleef het RSV het toetsingskader voor een GRUP [24](#page=24) [31](#page=31). ### 3.2 De strategische visie van het BRV: de "bouwshift" De "bouwshift" is een kernconcept van het BRV, met als doel om tegen 2040 geen bijkomend ruimtebeslag meer te realiseren, wat overeenkomt met de EU-doelstelling "No Net Land Take". Dit wordt ook wel de 'betonstop' genoemd (hoewel geen officiële term) en tegen 2050 moet de verhardingsgraad het niveau van 2015 bereiken [36](#page=36). De strategische doelstelling van het BRV is het terugdringen van bijkomend ruimtebeslag. Dit wordt nagestreefd aan de hand van twee basisprincipes [36](#page=36): 1. **Verhogen van het ruimtelijk rendement binnen het bestaande ruimtebeslag** (onrechtstreeks) [36](#page=36). 2. **Restrictief beleid in de open ruimte** (rechtstreeks) [36](#page=36). De strategische visie stelt: "Het rendement van de ingenomen ruimte moet toenemen en de druk op de open ruimte moet de komende decennia aanmerkelijk dalen.". Verder wordt benadrukt dat het verhogen van het ruimtelijk rendement aantrekkelijker moet worden gemaakt ten opzichte van ruimtelijke uitbreiding. Dit vereist enerzijds snellere procedures, eenvoudigere regelgeving en betere instrumenten voor de bebouwde ruimte, en anderzijds een restrictiever en ontmoedigend optreden ten aanzien van ontwikkelingen in de niet-ingenomen ruimte [36](#page=36). #### 3.2.1 Definitie van ruimtelijk rendement en zuinig ruimtegebruik * **Ruimtelijk rendement:** De mate waarin een oppervlakte ruimtebeslag wordt gebruikt voor maatschappelijke doeleinden. Het ontstaat wanneer meer activiteiten op dezelfde oppervlakte worden georganiseerd zonder afbreuk te doen aan de leefkwaliteit [37](#page=37). * **Zuinig ruimtegebruik:** In de open ruimte staat een zuinig en zorgvuldig ruimtegebruik voorop. Hierbij nemen ruimtebeslag en verharding niet langer toe; bijkomende verharding en bebouwing worden tegengegaan. Ontwikkelingen in functie van beroepslandbouw die nieuwe bebouwing of verharding impliceren, worden maximaal gekoppeld aan bestaande bebouwing of verharding. Waar mogelijk wordt ingezet op omkeerbaar ruimtegebruik [37](#page=37). ### 3.3 Juridische instrumenten voor de realisatie van het BRV Om de doelstellingen van het BRV te realiseren, zijn verschillende juridische instrumenten ingevoerd of aangepast: #### 3.3.1 Decreet Woonreservegebieden 2023 (tijdelijke BOUWSTOP) Dit decreet is een verzamelterm voor verschillende categorieën die voorheen bestemd waren voor groepswoningbouw of andere woonontwikkelingen via gewestplanvoorschriften. Het doel is om deze gebieden niet meer aan te snijden vóór 2040. Nieuwe gebieden kunnen enkel worden aangesneden via een vrijgavebesluit met voorwaarden voor kwalitatieve ontwikkeling, na een openbaar onderzoek en adviezen door de gemeenteraad [39](#page=39). **Belangrijke Nuance:** * Bij de vrijgave van woonreservegebieden is nu een marktconforme schadevergoeding verschuldigd, ingevoerd via het instrumentendecreet. Deze vergoeding dekt de waardevermindering van de grond [39](#page=39). * De berekeningsbasis voor deze vergoeding is anders dan bij planschade: 100% actuele marktwaarde in plaats van 80% van de geïndexeerde historische aankoopwaarde. Dit remt het herbestemmen van harde bestemmingen naar open ruimte af [39](#page=39). #### 3.3.2 Overige maatregelen ter stimulering van hoger ruimtelijk rendement * **Codextrein van 8 december 2017:** * Invoering van rechtsgrond voor ruimtelijke beleidsplannen als opvolger van ruimtelijke structuurplannen [41](#page=41). * Invoering van ruimtelijk rendement als direct beoordelingscriterium voor vergunningen, als reden om af te wijken van de bestaande ordening (artikel 4.3.1, § 2, eerste lid, 2°, b) VCRO) [41](#page=41). * Neutralisering van verkavelingsvoorschriften van verkavelingsvergunningen ouder dan 15 jaar (artikel 4.3.1, § 1, eerste lid, 1°, c) VCRO). De vergunning blijft wel bestaan [41](#page=41). * Afwijkingsmogelijkheid van 15 jaar oude BPA's (bijzonder plannen van aanleg) om ruimtelijk rendement te verhogen (artikel 4.4.9/1 VCRO) [41](#page=41). * Invoering van een vereenvoudigde wijzigingsprocedure van BPA's en RUP's (regionale stedbouwkundige plannen) (artikel 7.4.4/1 VCRO) [41](#page=41). * **Decreet modulaire omgevingsvergunning van 17 mei 2024:** * Invoering van het Omgevingsbesluit voor ruimtelijke impulsprojecten (subsidies om beleidsdoelstellingen te stimuleren, bv. economische vernieuwing). Dit decreet werd aangevochten bij het Grondwettelijk Hof [41](#page=41). #### 3.3.3 Rechtstreekse maatregelen ter bescherming van de open ruimte * **Codextrein van 8 december 2017:** * Invoering van een procedure voor de aanduiding van WORG’s (watergevoelig openruimtegebied) (artikel 5.6.8 VCRO). Dit zijn harde bestemmingen die gevoelig zijn voor overstroming. De definitieve aanduiding van deze gebieden vond plaats op 19 juli 2024 [42](#page=42). * Planschadedossiers met betrekking tot deze gebieden worden volop ingediend [42](#page=42). * **Instrumentendecreet van 26 mei 2023:** * Invoering van een verplichte stedenbouwkundige last bij toepassing van de zonevreemde afwijkingsmogelijkheden (artikel 75, § 1, tweede lid, 4° OVD) [42](#page=42). * Invoering van de mogelijkheid voor het opleggen van financiële lasten via een stedenbouwkundige verordening (artikel 75, § 3, 4° VCRO), gekend als "SOK" (stedenbouwkundige overeenkomst) [42](#page=42). #### 3.3.4 Verplichte planologische compensatie Voor de omzetting van zachte bestemmingen naar harde bestemmingen geldt een verplichte planologische compensatie (art. 2.2.6/1 VCRO) [39](#page=39). #### 3.3.5 Ongeldige "bouwpauzes" Talrijke "bouwpauzes" die via een eenvoudig gemeenteraadsbesluit werden ingevoerd, zijn onwettig [39](#page=39). --- # Procedure en juridische aspecten van ruimtelijke ordeningsinstrumenten Hier is een gedetailleerd studiemateriaal over de procedure en juridische aspecten van ruimtelijke ordeningsinstrumenten. ## 4. Procedure en juridische aspecten van ruimtelijke ordeningsinstrumenten Dit onderwerp beschrijft de procedures voor ruimtelijke beleidsplannen, ruimtelijke uitvoeringsplannen (RUP) en omgevingsvergunningen, inclusief de bijbehorende termijnen en juridische kaders zoals de VCRO. ### 4.1 Het juridische kader: planningslogica versus juridische logica Het onderscheid tussen planningslogica en juridische logica is cruciaal voor het begrijpen van ruimtelijke ordeningsinstrumenten. Ruimtelijke planning vanuit een **planningslogica** richt zich op het strategisch uitzetten van ruimtelijke beleidsdoelstellingen op de lange termijn, wat flexibiliteit in bijsturing vereist en daarom vaak gebruikmaakt van niet-verordenende instrumenten die vatbaar zijn voor politieke druk en interpretatie. Daartegenover staat de **juridische logica**, die de bestemming van ruimte vastlegt en ingrijpt op het eigendomsrecht van burgers, wat een verordenend instrument vereist om rechtszekerheid te garanderen en burgers te beschermen tegen willekeur van de overheid. Een beleidsinstrument kan geen bestemming wijzigen; een tussenstap, zoals een ruimtelijk uitvoeringsplan (RUP) of een bestemmingsplan, is noodzakelijk om een vergunning te kunnen verlenen op basis van een verordenend instrument, wat leidt tot langdurige en complexe procedures [30](#page=30). ### 4.2 Ruimtelijke beleidsplannen Ruimtelijke beleidsplannen (RBP) zijn strategische documenten die de ruimtelijke visie en het beleid op lange tot middellange termijn vastleggen. Ze zijn onderdeel van een cyclisch planningsproces en moeten realisatiegericht zijn, wat betekent dat de overheid goed moet nadenken over de effectieve realisatie van het beleid. RBP's kunnen op drie planningsniveaus worden opgemaakt: gewestelijk, provinciaal en gemeentelijk [47](#page=47). #### 4.2.1 Gewestelijk ruimtelijk beleidsplan De procedure voor het opmaken van een gewestelijk ruimtelijk beleidsplan (BRV) wordt geregeld door de VCRO en het Besluit Ruimtelijke Beleidsplannen [49](#page=49). * **Initiatief en Conceptnota/Voorontwerp:** De Vlaamse regering beslist tot de opmaak of herziening van een BRV. Vervolgens wordt een conceptnota en een voorontwerp opgemaakt [49](#page=49). * **Adviesraden:** De conceptnota en het voorontwerp worden voorgelegd aan adviesraden. De raadpleging van adviesraden moet binnen 60 dagen na ontvangst van de adviesvraag gebeuren [49](#page=49). * **Voorlopige vaststelling:** De Vlaamse regering stelt het ontwerp voorlopig vast [49](#page=49). * **Openbaar onderzoek (OO):** Na voorlopige vaststelling wordt het openbaar onderzoek aangekondigd binnen 60 dagen. Het openbaar onderzoek start binnen 60 dagen na deze aankondiging en duurt 90 dagen. Burgers kunnen tijdens het openbaar onderzoek opmerkingen of bezwaren maken [49](#page=49) [66](#page=66). * **Advies en verslaglegging:** De Vlaamse regering brengt verslag uit bij het Vlaams Parlement en de strategische adviesraad binnen 60 dagen na het einde van het openbaar onderzoek (verlengbaar met 60 dagen). Het standpunt van het Vlaams Parlement of de strategische adviesraad wordt binnen 90 of 150 dagen na het openbaar onderzoek meegedeeld [49](#page=49). * **Definitieve vaststelling:** De Vlaamse regering neemt de definitieve vaststelling binnen 150 of 210 dagen na het einde van het openbaar onderzoek [49](#page=49). * **Bekendmaking en inwerkingtreding:** Het besluit tot definitieve vaststelling wordt binnen 60 dagen na vaststelling bekendgemaakt in het Belgisch Staatsblad (BS). Het plan treedt in werking binnen 14 dagen na de bekendmaking [49](#page=49). > **Tip:** Let goed op de verschillende termijnen. Sommige termijnen beginnen te lopen na ontvangst van advies, aankondiging, of na het einde van het openbaar onderzoek. #### 4.2.2 Provinciaal ruimtelijk beleidsplan De procedure voor provinciale ruimtelijke beleidsplannen volgt een vergelijkbare structuur als de gewestelijke plannen, maar dan op provinciaal niveau [50](#page=50). * **Initiatief en Conceptnota/Voorontwerp:** De provincieraad beslist tot de opmaak of herziening van een provinciaal beleidsplan ruimte. Vervolgens wordt een conceptnota en voorontwerp opgemaakt [50](#page=50). * **Advies:** De conceptnota en het voorontwerp worden voorgelegd aan het provinciaal regionaal overlegcomité (PROCORO) voor advies binnen 60 dagen na ontvangst van de adviesvraag [50](#page=50). * **Voorlopige vaststelling:** De provincieraad stelt het ontwerp voorlopig vast [50](#page=50). * **Openbaar onderzoek (OO):** Na voorlopige vaststelling wordt het openbaar onderzoek aangekondigd binnen 60 dagen. Het onderzoek start binnen 60 dagen na de aankondiging en duurt 90 dagen [50](#page=50). * **Advies en verslaglegging:** De deputatie brengt verslag uit bij PROCORO over het openbaar onderzoek binnen 60 dagen na het OO (verlengbaar met 60 dagen). PROCORO geeft zijn standpunt binnen 90 of 150 dagen na het OO [50](#page=50). * **Definitieve vaststelling:** De provincieraad neemt de definitieve vaststelling binnen 150 of 210 dagen na het einde van het openbaar onderzoek. De Vlaamse regering kan een voorbehoud maken binnen 45 dagen na ontvangst van het beleidsplan [50](#page=50). * **Bekendmaking en inwerkingtreding:** Het besluit van definitieve vaststelling wordt door de deputatie bekendgemaakt in het BS binnen 60 dagen na het verstrijken van de 45-dagen termijn voor een eventueel voorbehoud. Het plan treedt in werking binnen 14 dagen na bekendmaking [50](#page=50). #### 4.2.3 Gemeentelijk ruimtelijk beleidsplan De procedure op gemeentelijk niveau lijkt sterk op die van provinciale beleidsplannen, met de gemeenteraad als beslissend orgaan en de gemeentelijke commissie voor ruimtelijke ordening (GECORO) als adviesorgaan [51](#page=51). * **Initiatief en Conceptnota/Voorontwerp:** De gemeenteraad beslist tot de opmaak of herziening van een gemeentelijk beleidsplan ruimte. Hierna wordt een conceptnota en een voorontwerp opgemaakt [51](#page=51). * **Advies:** De conceptnota en het voorontwerp worden voorgelegd aan de GECORO voor advies binnen 60 dagen na ontvangst van de adviesvraag [51](#page=51). * **Voorlopige vaststelling:** De gemeenteraad stelt het ontwerp voorlopig vast [51](#page=51). * **Openbaar onderzoek (OO):** Na voorlopige vaststelling wordt het openbaar onderzoek aangekondigd binnen 60 dagen. Het onderzoek start binnen 60 dagen na de aankondiging en duurt 90 dagen [51](#page=51). * **Advies en verslaglegging:** De gemeentelijke commissie voor ruimtelijke ordening (CBS) brengt verslag uit bij de GECORO over het openbaar onderzoek binnen 60 dagen na het OO (verlengbaar met 60 dagen). De GECORO geeft zijn standpunt binnen 90 of 150 dagen na het OO [51](#page=51). * **Definitieve vaststelling:** De gemeenteraad neemt de definitieve vaststelling binnen 150 of 210 dagen na het einde van het openbaar onderzoek. De deputatie of de Vlaamse regering kan een voorbehoud maken binnen 45 dagen na ontvangst van het beleidsplan [51](#page=51). * **Bekendmaking en inwerkingtreding:** Het besluit van definitieve vaststelling wordt door de CBS bekendgemaakt in het BS binnen 60 dagen na het verstrijken van de 45-dagen termijn voor een eventueel voorbehoud. Het plan treedt in werking binnen 14 dagen na bekendmaking [51](#page=51). > **Let op:** De GECORO en PROCORO bestaan uit vertegenwoordigers van verschillende maatschappelijke geledingen en hebben een gebonden en vrije bevoegdheid om gemotiveerd advies te geven aan het beslissingsorgaan. De Strategische Adviesraad Ruimtelijke Ordening – Onroerend Erfgoed (SARO) geeft op gewestelijk niveau verplicht advies [66](#page=66). ### 4.3 Ruimtelijk uitvoeringsplan (RUP) Een ruimtelijk uitvoeringsplan (RUP) is een verordenend instrument dat de bestemming van de bodem vastlegt en de juridische basis vormt voor vergunningen. RUP's kunnen worden opgemaakt op gewestelijk, provinciaal en gemeentelijk niveau [52](#page=52). #### 4.3.1 Gewestelijk ruimtelijk uitvoeringsplan (GRUP) De procedure voor een GRUP is complex en omvat verschillende fasen [56](#page=56). * **Initiatief en proces/startnota:** De Vlaamse regering gaat over tot de opmaak van een GRUP. De procesnota en startnota worden goedgekeurd [56](#page=56). * **Raadpleging en advies:** De bevolking wordt geraadpleegd en er wordt advies gevraagd voor de startnota binnen 60 dagen na ontvangst van de adviesvraag. Vervolgens wordt een scopingnota opgemaakt [56](#page=56). * **Voorontwerp:** Een voorontwerp van het RUP wordt opgemaakt en naar de relevante instanties gestuurd. Er kan een facultatieve plenaire vergadering worden georganiseerd, ten vroegste 21 dagen na het versturen van het voorontwerp. Indien geen plenaire vergadering plaatsvindt, moet schriftelijk advies worden verleend binnen 21 dagen na ontvangst van het voorontwerp [56](#page=56). * **Voorlopige vaststelling:** De Vlaamse regering stelt het ontwerp voorlopig vast [56](#page=56). * **Openbaar onderzoek (OO):** Het openbaar onderzoek wordt aangekondigd binnen 30 dagen na de voorlopige vaststelling. Het onderzoek start binnen 30 dagen na de aankondiging in het BS en duurt 60 dagen [56](#page=56). * **Definitieve vaststelling en advies Raad van State:** De Vlaamse regering stelt het RUP definitief vast binnen 180 dagen na het einde van het openbaar onderzoek, met een mogelijke verlenging van 60 dagen. Een potentieel advies van de Raad van State kan leiden tot een schorsing gedurende 180 dagen [56](#page=56). * **Bekendmaking en inwerkingtreding:** Het besluit houdende definitieve vaststelling wordt binnen 60 dagen na de vaststelling in het BS bekendgemaakt. Het RUP treedt in werking 14 dagen na bekendmaking [56](#page=56). * **Beroep bij de Raad van State (RvS):** Het besluit tot definitieve vaststelling kan binnen 60 dagen na bekendmaking worden aangevochten bij de RvS, wat een procedure van 1 tot 2 jaar kan duren [56](#page=56). #### 4.3.2 Provinciaal ruimtelijk uitvoeringsplan (PRUP) De procedure voor een PRUP wijkt af van die voor GRUP's, met de deputatie als opmaker en de provincieraad als vaststellend orgaan [57](#page=57). * **Initiatief en proces/startnota:** De deputatie maakt een provinciaal RUP op. De procesnota en startnota worden goedgekeurd [57](#page=57). * **Raadpleging en advies:** De bevolking wordt geraadpleegd en er wordt advies gevraagd voor de startnota binnen 60 dagen. Vervolgens wordt een scopingnota opgemaakt [57](#page=57). * **Voorontwerp:** Een voorontwerp van het RUP wordt opgemaakt en naar de relevante instanties gestuurd. Er kan een facultatieve plenaire vergadering worden georganiseerd. Indien geen plenaire vergadering plaatsvindt, moet schriftelijk advies worden verleend binnen 21 dagen na ontvangst van het voorontwerp [57](#page=57). * **Voorlopige vaststelling:** Het ontwerp van het PRUP wordt voorlopig vastgesteld door de provincieraad [57](#page=57). * **Openbaar onderzoek (OO):** Het openbaar onderzoek wordt aangekondigd binnen 30 dagen na de voorlopige vaststelling. Het onderzoek start binnen 30 dagen na de aankondiging in het BS en duurt 60 dagen [57](#page=57). * **Definitieve vaststelling en advies:** Het PROCORO geeft een gemotiveerd advies binnen 90 dagen na het einde van het openbaar onderzoek. De provincieraad neemt de definitieve vaststelling binnen 180 dagen na het einde van het openbaar onderzoek, met een mogelijke verlenging van 30 dagen. De Vlaamse regering kan een schorsings- of vernietigingsbesluit nemen binnen 45 dagen na betekening van de definitieve vaststelling [57](#page=57). * **Bekendmaking en inwerkingtreding:** Het besluit van de provincieraad over de definitieve vaststelling wordt binnen 90 dagen na de vaststelling in het BS bekendgemaakt. Het RUP treedt in werking 14 dagen na bekendmaking [57](#page=57). * **Beroep bij de Raad van State (RvS):** Het besluit tot definitieve vaststelling kan binnen 60 dagen na bekendmaking worden aangevochten bij de RvS, wat een procedure van 1 tot 2 jaar kan duren [57](#page=57). #### 4.3.3 Gemeentelijk ruimtelijk uitvoeringsplan (RUP) De procedure voor een gemeentelijk RUP wijkt eveneens af, met de gemeenteraad als vaststellend orgaan en de GECORO als adviesorgaan [58](#page=58). * **Initiatief en proces/startnota:** De gemeenteraad maakt een gemeentelijk RUP op. De procesnota en startnota worden goedgekeurd [58](#page=58). * **Raadpleging en advies:** De bevolking wordt geraadpleegd en er wordt advies gevraagd voor de startnota binnen 60 dagen. Vervolgens wordt een scopingnota opgemaakt [58](#page=58). * **Voorontwerp:** Een voorontwerp van het RUP wordt opgemaakt en naar de relevante instanties gestuurd. Er kan een facultatieve plenaire vergadering worden georganiseerd. Indien geen plenaire vergadering plaatsvindt, moet schriftelijk advies worden verleend binnen 21 dagen na ontvangst van het voorontwerp [58](#page=58). * **Voorlopige vaststelling:** Het ontwerp van het gemeentelijk RUP wordt voorlopig vastgesteld door de gemeenteraad [58](#page=58). * **Openbaar onderzoek (OO):** Het openbaar onderzoek wordt aangekondigd binnen 30 dagen na de voorlopige vaststelling. Het onderzoek duurt 60 dagen [58](#page=58). * **Definitieve vaststelling en advies:** De GECORO geeft een gemotiveerd advies binnen 90 dagen na het einde van het openbaar onderzoek. De gemeenteraad neemt de definitieve vaststelling binnen 180 dagen na het einde van het openbaar onderzoek, met een mogelijke verlenging van 60 dagen. De deputatie of de Vlaamse regering kan een schorsings- of vernietigingsbesluit nemen binnen 45 dagen na betekening van de definitieve vaststelling [58](#page=58). * **Bekendmaking en inwerkingtreding:** Het besluit van de gemeenteraad over de definitieve vaststelling wordt binnen 90 dagen na de vaststelling in het BS bekendgemaakt. Het RUP treedt in werking 14 dagen na bekendmaking [58](#page=58). * **Beroep bij de Raad van State (RvS):** Het besluit tot definitieve vaststelling kan binnen 60 dagen na bekendmaking worden aangevochten bij de RvS, wat een procedure van 1 tot 2 jaar kan duren [58](#page=58). > **Belangrijk:** Bij RUP's kan de beslissingstermijn voor definitieve vaststelling verlengd worden. Bij provinciale en gemeentelijke RUP's kan de Vlaamse regering of de deputatie een schorsings- of vernietigingsbesluit nemen, waarna de gemeenteraad of provincieraad een nieuw RUP moet vaststellen binnen 90 dagen na verzending van het schorsingsbesluit [57](#page=57) [58](#page=58). ### 4.4 Omgevingsvergunning De omgevingsvergunning is een bestuurshandeling met individuele strekking die een toelating verleent. De "vergunningsplicht" wordt geregeld door de VCRO. De beoordelingsgrond voor een omgevingsvergunning is "de goede ruimtelijke ordening" [61](#page=61) [62](#page=62) [64](#page=64). #### 4.4.1 Procedure en termijnen voor de omgevingsvergunning De procedure en de bijbehorende termijnen voor de omgevingsvergunning worden voornamelijk bepaald door de Omgevingsvergunningdecreet (OVD) [65](#page=65). * **Ontvankelijkheid en volledigheid:** Een vergunningsaanvraag wordt ontvankelijk en volledig verklaard binnen 30 dagen vanaf de dag na indiening. Indien de overheid niet bevoegd is, wordt de aanvraag onmiddellijk doorgestuurd naar de bevoegde overheid [65](#page=65). * **Beslissing gewone procedure:** De bevoegde overheid neemt een beslissing binnen 105 dagen, of 120 dagen als advies van een omgevingsvergunningscommissie vereist is, nadat de aanvraag ontvankelijk en volledig is verklaard [65](#page=65). * **Beslissing vereenvoudigde procedure:** Bij een vereenvoudigde vergunningsprocedure beslist de bevoegde overheid binnen 60 dagen nadat de aanvraag ontvankelijk en volledig is verklaard [65](#page=65). * **Verlenging beslissingstermijn:** De beslissingstermijn van 105 of 120 dagen kan met 60 dagen worden verlengd om redenen opgesomd in de wet [65](#page=65). * **Schorsend administratief beroep:** Er kan een schorsend administratief beroep worden ingesteld bij de Vlaamse regering of deputatie binnen 30 dagen na bepaalde data. Het onderzoek naar de ontvankelijkheid en volledigheid van het beroep gebeurt binnen 30 dagen na verzending van het beroepschrift [65](#page=65). * **Beslissing beroep:** De bevoegde overheid beslist over het ingestelde beroep binnen 120 dagen (of 60 dagen voor vereenvoudigde procedures) [65](#page=65). * **Verlenging beslissingstermijn beroep:** De beslissingstermijn voor het beroep kan met 60 dagen worden verlengd indien een nieuw openbaar onderzoek, een administratieve lus of specifieke aanvragen inzake gemeentewegen nodig zijn. De aanvrager kan zelf een verlenging vragen [65](#page=65). * **Jurisdictioneel beroep:** Er kan jurisdictioneel beroep worden ingesteld bij de Raad van State (RvVb) binnen 45 dagen na bepaalde data. De procedure bij de RvVb duurt ongeveer een jaar [65](#page=65). > **Let op:** De termijn waarbinnen een aanvrager mag gebruikmaken van de omgevingsvergunning, indien hij niet op de hoogte is gebracht van een schorsend beroep, is 35 dagen na de eerste dag van de aanplakking [65](#page=65). #### 4.4.2 Het openbaar onderzoek bij vergunningen Een openbaar onderzoek is verplicht voor beleids- en uitvoeringsplannen, stedenbouwkundige verordeningen en omgevingsvergunningen. Burgers kunnen opmerkingen of bezwaren maken tijdens het opmaakproces. Voor RUP's en beleidsplannen worden deze opmerkingen verzameld door adviesraden zoals GECORO, PROCORO en SARO, die gemotiveerd advies uitbrengen aan het beslissingsorgaan [66](#page=66). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Natuurzorgplicht | Een wettelijke verplichting om zorg te dragen voor de natuur, inclusief de bescherming van ecosystemen, soorten en biodiversiteit binnen een bepaald gebied. | | Klimaattop | Een internationale conferentie waar wereldleiders samenkomen om te discussiëren over en afspraken te maken over klimaatverandering en de aanpak ervan, met name met betrekking tot de uitstoot van broeikasgassen. | | Broeikasgassen | Gassen in de atmosfeer die zonnewarmte vasthouden en zo bijdragen aan het broeikas effect. Voorbeelden zijn kooldioxide ($CO_2$) en methaan ($CH_4$). | | Klimaatneutraal | Een staat waarbij de uitstoot van broeikasgassen door menselijke activiteiten wordt gecompenseerd door een evenredige hoeveelheid opname van deze gassen uit de atmosfeer, wat resulteert in netto nul uitstoot. | | Ruimtelijke transities | Een proces van verandering in het ruimtelijk gebruik en de inrichting van een gebied, vaak gedreven door maatschappelijke, economische of ecologische behoeften, zoals duurzamer landgebruik en klimaatadaptatie. | | Ruimtelijke probleemschets | Een analyse die de belangrijkste problemen en uitdagingen op het gebied van ruimtelijke ordening in een bepaald gebied identificeert, zoals versnippering, verharding en gebrekkige ordening. | | Lintbebouwing | Een vorm van bebouwing die zich kenmerkt door huizen die in een lange, smalle strook langs wegen of waterwegen zijn gebouwd, vaak resulterend in versnippering van het landschap. | | Urban sprawl | Stedelijke uitbreiding waarbij woon- en commerciële gebieden zich onbeperkt verspreiden over het omringende platteland, vaak gekenmerkt door laagbouw, een auto-afhankelijkheid en een gebrek aan duidelijke stedelijke centra. | | Ruimtebeslag | De totale oppervlakte land die gebruikt wordt voor menselijke activiteiten, waaronder wonen, handel, industrie, transport en recreatie. | | Versnippering | De opdeling van een landschap in kleine, geïsoleerde en verspreide percelen, vaak veroorzaakt door diverse bebouwingen, infrastructuur en functies die kriskras door elkaar liggen. | | Verharding | Het bedekken van de bodem met ondoorlatende materialen zoals asfalt, beton of kasseien, wat gevolgen heeft voor waterafvoer, bodemleven en temperatuurregulatie. | | Veerkracht | Het vermogen van een systeem, zoals een stad of ecosysteem, om zich aan te passen aan en te herstellen van verstoringen en veranderingen, zoals extreme weersomstandigheden of economische schokken. | | Urgente situaties | Noodtoestanden of crisissituaties die onmiddellijke aandacht en actie vereisen, zoals overstromingen, aardbevingen of pandemieën, waarvoor de ruimtelijke inrichting al dan niet is voorbereid. | | Plannings- en uitvoeringsinstrumentarium | De verzameling van juridische, beleidsmatige en bestuurlijke instrumenten die worden gebruikt om ruimtelijke ordeningsplannen te ontwikkelen en te implementeren. | | Wet RO 1962 | Een Vlaamse wet op de ruimtelijke ordening, ingevoerd in 1962, die de basis legde voor gebiedsdekkende bestemmingsplanning met gewestplannen. | | Gewestplan | Een gebiedsdekkend plan dat de bestemmingsvoorschriften voor een bepaald gewest vastlegt, met als doel de ordening van het landgebruik en de rechtszekerheid op de vastgoedmarkt. | | Bestemmingsplanning | Een methode binnen ruimtelijke ordening waarbij specifieke zones in een gebied worden toegewezen aan bepaalde functies, zoals wonen, werken, recreatie of natuur. | | Rechtszekerheid | Het beginsel dat burgers en bedrijven erop moeten kunnen rekenen dat de wet en de overheidsregels consequent en voorspelbaar worden toegepast, wat stabiliteit en vertrouwen bevordert. | | Vergunningverlening | Het proces waarbij een overheidsinstantie toestemming verleent voor bepaalde activiteiten of bouwprojecten, gebaseerd op geldende wetten, regels en plannen. | | Structuurplan | Een beleidsdocument dat de gewenste ruimtelijke structuur en ontwikkeling van een gebied schetst, zonder directe verordenende werking, maar als kader voor latere uitvoeringsplannen. | | Structuurplanning | Een planningsmethodiek die zich richt op het strategisch bepalen van de lange termijn visie en doelstellingen voor de ruimtelijke ontwikkeling, in plaats van enkel op het afleveren van vergunningen. | | Eindtoestandsplanning | Een planningsbenadering die zich primair richt op het vastleggen van een toekomstige staat of eindtoestand van de ruimtelijke ordening, vaak met een passieve rol voor de overheid in de tussenliggende periode. | | Ruimtelijke beleidsplannen | Een type plan dat de strategische visie en beleidskaders voor de ruimtelijke ordening op lange en middellange termijn vastlegt, met een focus op realisatiegerichtheid. | | Ruimtelijke uitvoeringsplannen (RUP) | Verordenende plannen die de uitvoering van structuurplannen of ruimtelijke beleidsplannen bepalen, en dienen als basis voor vergunningverlening. | | Bestemmingsplan | Een uitvoeringsplan dat specifieke bestemmingen en voorschriften voor een bepaald gebied vastlegt, en de basis vormt voor de vergunningverlening. | | VCRO | Vlaamse Codex Ruimtelijke Ordening, de huidige wetgeving die de ruimtelijke ordening in Vlaanderen reguleert. | | Bouwshift | Een strategische doelstelling in Vlaanderen die beoogt om tegen 2040 geen bijkomend ruimtebeslag meer te realiseren, en het verharde oppervlak te verminderen tegen 2050. | | No Net Land Take (NNLT) | Een EU-doelstelling die streeft naar het stoppen van de toename van ruimtebeslag op het grondgebied van de lidstaten tegen 2050. | | Betonstop | Een informele term die verwijst naar de doelstelling om de verdichting van het bebouwde gebied te beperken en nieuwe verharding te voorkomen. | | Ruimtelijk rendement | De mate waarin een oppervlakte ruimtebeslag efficiënt wordt gebruikt voor maatschappelijke doeleinden, door meer activiteiten te organiseren zonder de leefkwaliteit aan te tasten. | | Open ruimte | Gebieden die niet bebouwd of verhard zijn en voornamelijk worden gebruikt voor landbouw, natuur, recreatie of bosbouw. | | Zuinig ruimtegebruik | Een beleidsprincipe dat erop gericht is om de impact op de open ruimte te minimaliseren door zorgvuldig om te gaan met landgebruik, verharding en bebouwing. | | Omkeerbaar ruimtegebruik | Een vorm van landgebruik die de mogelijkheid biedt om de oorspronkelijke staat van het landschap te herstellen, bijvoorbeeld door tijdelijke bebouwing of flexibele functies. | | Decreet Woonreservegebieden | Een decreet dat regelt hoe woonreservegebieden worden beheerd en welke voorwaarden gelden voor eventuele vrijgave voor bebouwing, met een tijdelijke boustop. | | Bouwstop | Een periode waarin nieuwe bouwactiviteiten in bepaalde gebieden worden verboden of beperkt, vaak om strategische redenen zoals het vermijden van verdere versnippering of het beschermen van open ruimte. | | Vrijgavebesluit | Een beslissing van de overheid om bepaalde gebieden, voorheen gereserveerd of beperkt, vrij te geven voor ontwikkeling onder specifieke voorwaarden. | | Kwalitatieve ontwikkeling | Stedelijke of ruimtelijke ontwikkeling die voldoet aan hoge standaarden op het gebied van duurzaamheid, leefbaarheid, architectuur en landschapsintegratie. | | Marktconforme schadevergoeding | Een financiële compensatie die wordt toegekend aan grondeigenaars voor waardevermindering van hun eigendom als gevolg van ruimtelijke plannen of overheidsingrepen. | | Planschade | De waardevermindering van een onroerend goed die optreedt als gevolg van een planologische ingreep, zoals de wijziging van een bestemming in een bestemmingsplan of RUP. | | Planologische compensatie | Een mechanisme waarbij nieuwe bebouwing of verharding die wordt toegestaan, wordt gecompenseerd door het behoud, de herstel of de creatie van natuurlijke of open ruimtes elders. | | Zachte bestemmingen | Gebieden die bestemd zijn voor functies die relatief weinig impact hebben op het milieu, zoals landbouw, natuur of recreatie. | | Harde bestemmingen | Gebieden die bestemd zijn voor functies die een significante impact hebben op het milieu, zoals industrie, infrastructuur of intensieve bebouwing. | | Stedenbouwkundige last | Een voorwaarde of verplichting die wordt opgelegd aan de houder van een vergunning voor het realiseren van bepaalde werken of voorzieningen, vaak met het oog op het algemeen belang. | | Stedenbouwkundige verordening | Een reglement op gemeentelijk niveau dat de stedenbouwkundige voorschriften en vereisten bepaalt voor bouw- en verbouwingsactiviteiten. | | Omgevingsvergunning | Een geïntegreerde vergunning die toestemming verleent voor handelingen die impact hebben op de omgeving, waaronder bouwactiviteiten, milieuhandelingen en exploitatie van ingedeelde inrichtingen. | | Bestuurshandeling met individuele strekking | Een beslissing van een bestuursorgaan die specifiek gericht is op een bepaalde persoon of entiteit, zoals een vergunning of een beschikking. | | Vergunningsplicht | De wettelijke verplichting om een vergunning aan te vragen en te verkrijgen alvorens bepaalde handelingen, zoals bouwen of milieu-impactvolle activiteiten, uit te voeren. | | Goede ruimtelijke ordening | Een algemeen principe dat de doelstellingen van duurzame ruimtelijke ontwikkeling nastreeft, met aandacht voor ecologische, sociale en economische aspecten. | | Ontvankelijk en volledig verklaard | Een aanvraag die voldoet aan alle formele en inhoudelijke vereisten om door de bevoegde instantie te worden behandeld. | | Omgevingsvergunningscommissie | Een adviesorgaan dat de bevoegde overheid adviseert bij de beoordeling van complexe omgevingsvergunningsaanvragen. | | Vereenvoudigde vergunningsprocedure | Een versnelde procedure voor de aanvraag en verlening van bepaalde omgevingsvergunningen die minder complex zijn of aan strikte voorwaarden voldoen. | | Schorsend administratief beroep | Een rechtsmiddel dat kan worden ingediend tegen een beslissing van een bestuursorgaan, waarbij de uitvoering van de beslissing tijdelijk wordt geschorst in afwachting van een oordeel. | | Jurisdictioneel beroep | Een beroep bij een rechterlijke instantie, zoals de Raad van State (RvS) of de Raad voor Vergunningsbetwistingen (RvVb), om een beslissing van een bestuursorgaan aan te vechten. | | RvVb | Raad voor Vergunningsbetwistingen, een gespecialiseerde rechtbank die bevoegd is voor geschillen over omgevingsvergunningen. | | Openbaar onderzoek | Een procedure waarbij belanghebbenden en burgers de gelegenheid krijgen om hun mening te geven over plannen, projecten of vergunningsaanvragen, en hun bezwaren kenbaar te maken. | | GECORO | Gemeentelijke Commissie Ruimtelijke Ordening, een adviesorgaan op gemeentelijk niveau dat de gemeenteraad adviseert over ruimtelijke ordeningskwesties. | | PROCORO | Provinciale Commissie Ruimtelijke Ordening, een adviesorgaan op provinciaal niveau dat de provincieraad adviseert over ruimtelijke ordeningskwesties. | | SARO | Strategische Adviesraad Ruimtelijke Ordening – Onroerend Erfgoed, een adviesorgaan dat de Vlaamse regering adviseert over strategische ruimtelijke ordeningsvraagstukken. | | Verordenend instrument | Een instrument dat rechtsgevolgen heeft en bindende regels oplegt, zoals een ruimtelijk uitvoeringsplan (RUP) of een bestemmingsplan, dat de basis vormt voor vergunningverlening. | | Niet verordenend instrument | Een instrument dat geen directe rechtsgevolgen heeft en geen bindende regels oplegt, zoals een structuurplan of een beleidsplan, en dient als strategisch kader. | | Gewestelijk RUP | Een Ruimtelijk Uitvoeringsplan op gewestelijk niveau, goedgekeurd door de Vlaamse regering, dat specifieke bestemmingen en voorschriften voor een groter gebied vastlegt. | | Provinciaal RUP | Een Ruimtelijk Uitvoeringsplan op provinciaal niveau, goedgekeurd door de deputatie, dat specifieke bestemmingen en voorschriften voor een bepaald deel van de provincie vastlegt. | | Gemeentelijk RUP | Een Ruimtelijk Uitvoeringsplan op gemeentelijk niveau, goedgekeurd door de gemeenteraad, dat specifieke bestemmingen en voorschriften voor een deel van de gemeente vastlegt. | | Procesnota | Een document dat de uitgangspunten, doelstellingen en werkwijze van een ruimtelijk plan of project beschrijft. | | Startnota | Een document dat de algemene doelstellingen en de scope van een ruimtelijk uitvoeringsplan (RUP) definieert, en als basis dient voor verdere uitwerking. | | Scopingnota | Een document dat de reikwijdte en de inhoud van een milieu-effectrapportage (MER) of een ruimtelijk plan bepaalt, en de te onderzoeken aspecten identificeert. | | Voorontwerp RUP | De eerste uitgewerkte versie van een Ruimtelijk Uitvoeringsplan, die ter advisering wordt voorgelegd aan bevoegde instanties. | | Plenaire vergadering | Een bijeenkomst waar alle betrokken partijen samenkomen om een plan of project te bespreken en te adviseren. | | Facultatieve plenaire vergadering | Een plenaire vergadering die niet verplicht is, maar kan worden georganiseerd om specifieke kwesties te verduidelijken of te bespreken. | | Voorlopige vaststelling | Een fase in de planvorming waarbij een ontwerp van een plan door het bevoegde orgaan wordt voorgelegd ter consultatie, alvorens tot definitieve vaststelling over te gaan. | | Definitieve vaststelling | De uiteindelijke goedkeuring van een plan door het bevoegde orgaan, waardoor het rechtsgevolgen krijgt. | | RvS | Raad van State, de hoogste administratieve rechtbank in België, die bevoegd is voor geschillen betreffende besluiten van de overheid. | | Bodemgebruik | De manier waarop land wordt gebruikt, variërend van bebouwing en industrie tot landbouw, natuur en recreatie. | | Landgebruik | De manier waarop de grond wordt gebruikt voor verschillende menselijke activiteiten, zoals landbouw, bosbouw, stedelijke ontwikkeling en infrastructuur. | | Natuurbehoud | Het beschermen en beheren van natuurlijke gebieden en ecosystemen om de biodiversiteit en de ecologische processen te behouden. | | Biodiversiteit | De verscheidenheid aan leven op aarde, op alle niveaus, van genen tot soorten en ecosystemen. | | Klimaatadaptatie | Maatregelen die worden genomen om zich aan te passen aan de reeds merkbare of verwachte gevolgen van klimaatverandering, zoals extreem weer of zeespiegelstijging. | | Waterbom | Een extreem hevige en langdurige regenval die kan leiden tot grootschalige overstromingen en wateroverlast. | | Beneden-Scheldebekken | Het stroomgebied van de Schelde beneden de samenvloeiing met de Durme, dat een groot deel van de provincies Antwerpen en Oost-Vlaanderen bestrijkt. | | Bestuurshandeling | Een beslissing of handeling van een bestuursorgaan die rechtsgevolgen heeft voor burgers of rechtspersonen. | | Omgevingsbesluit | Een besluit dat de regels en procedures vastlegt met betrekking tot milieu-impact en de omgevingsvergunning in Vlaanderen. | | Grondwettelijk Hof | De hoogste rechterlijke instantie in België die belast is met de controle op de grondwettelijkheid van wetten en decreten. | | WORGS | Watergevoelig openruimtegebied, gebieden die als open ruimte worden aangemerkt en die gevoelig zijn voor overstromingen. | | Stedenbouwkundige last | Een verplichting die wordt opgelegd bij het verlenen van een omgevingsvergunning, vaak met betrekking tot de realisatie van bepaalde werken of voorzieningen die het algemeen belang dienen. | | SOK | Stedelijke Ontwikkelings Kredieten, een financieel instrument om stedelijke ontwikkelingsprojecten te ondersteunen. | | VCRO | Vlaamse Codex Ruimtelijke Ordening, de centrale wetgeving die de ruimtelijke ordening in Vlaanderen regelt. | | RUP | Ruimtelijk Uitvoeringsplan, een verordenend plan dat de bestemming van gronden vastlegt en de basis vormt voor vergunningverlening. | | Omgevingsvergunning | Een geïntegreerde vergunning voor projecten die een impact hebben op de omgeving, zoals bouwen, milieu of milieu-inrichtingen. | | Strategische visie | Een langetermijnvisie die de gewenste algemene richting en doelstellingen voor de ruimtelijke ontwikkeling schetst. | | Beleidskaders | Operationele keuzes en richtlijnen die worden gebruikt om de strategische visie te realiseren, vaak met een middellange termijn horizon. | | Cyclisch planningsproces | Een planningsproces dat zich herhaalt en waarbij plannen periodiek worden herzien en geactualiseerd om in te spelen op veranderende omstandigheden. | | Realisatiegericht | Een aanpak binnen planning die erop gericht is om de voorgestelde beleidsdoelstellingen effectief te implementeren en te realiseren, in plaats van enkel op papier te blijven staan. | | Vlaamse regering | Het uitvoerend orgaan van de Vlaamse overheid, bestaande uit de minister-president en de ministers. | | Deputatie | Het dagelijks bestuur van de provincie, bestaande uit gouverneur en gedeputeerden. | | Gemeenteraad | Het verkozen bestuursorgaan van een gemeente, dat beslissingen neemt over gemeentelijke aangelegenheden. | | Openbaar onderzoek | Een procedure waarbij het publiek de gelegenheid krijgt om plannen en ontwerpen in te zien en opmerkingen of bezwaren in te dienen. | | BS | Belgisch Staatsblad, het officiële publicatieblad van de Belgische overheid waar wetten, decreten en andere officiële besluiten worden gepubliceerd. | | RvS | Raad van State, de hoogste administratieve rechtbank in België. |

# Methoden voor het verkennen van een studiegebied Het verkennen van een studiegebied omvat diverse methoden om informatie te verzamelen en een diepgaand begrip te ontwikkelen, waaronder het analyseren van beleidsdocumenten, het benutten van secundaire data en het uitvoeren van observaties. ### 1.1 Beschrijving van een gebied in beleidsdocumenten In de stedenbouw en ruimtelijke planning is het cruciaal om specifieke gebieden te onderzoeken, variërend in schaal van een plein tot Europese planning. Aanleidingen hiervoor kunnen problemen zijn zoals verkrotting, een tekort aan groen of overstromingsrisico, of de verplichting om een ruimtelijk plan op te stellen. Historisch gezien vereisten structuurplannen, zoals het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen, uitgebreide analyses van de bestaande ruimtelijke structuur, trends, problemen en potentiële kansen alvorens toekomstige ruimtelijke structuren te bespreken. Deze analyses bevatten vaak kaarten, cijfers over bevolking, wooneenheden en werkgelegenheid [6](#page=6). De opvolging van structuurplanning, de beleidsplanning, wijkt af doordat de strategische visie niet noodzakelijk wordt voorafgegaan door een uitgebreide ruimtelijke analyse of probleemanalyse. Beleidsplannen kunnen lichter van opzet zijn, met minder cijfermatige onderbouwing en minder kaarten. Het Ruimterapport kan echter wel de functie van een bestaande toestandbeschrijving vervullen, maar is niet structureel geïntegreerd in de beleidsplanning en is voornamelijk gericht op het Vlaamse beleidsniveau [6](#page=6). > **Tip:** Houd er rekening mee dat de diepgang en de focus van analyses in beleidsdocumenten kunnen variëren afhankelijk van het planningsinstrument (structuurplan versus beleidsplan) en het schaalniveau. ### 1.2 Secundaire (kwantitatieve) data Secundaire data, afkomstig uit bestaande studies of databanken, zijn een belangrijke bron voor onderzoek zonder dat de onderzoeker zelf nieuwe gegevens hoeft te verzamelen. Publieke en private instellingen verzamelen diverse gegevens die voor analyse gebruikt kunnen worden. Voorbeelden van bronnen zijn [7](#page=7): * **Statbel:** Het officiële Belgische statistisch instituut [7](#page=7). * **Vlaamse overheid:** Biedt gegevens via 'Vlaanderen in cijfers' en ruimtelijke data via geopunt [7](#page=7). * **Steden en gemeenten:** Hebben vaak eigen dataportalen zoals 'stad in cijfers' [7](#page=7). * **Provincies:** Stellen ook data ter beschikking, bijvoorbeeld via 'provincie in cijfers' [7](#page=7). Bij het gebruik van secundaire data is kritische beoordeling essentieel, met aandacht voor de verzamelings- en verwerkingsmethoden, gemaakte keuzes en definities van variabelen. Een belangrijk aspect is de geografische afbakening van gebieden. Gemeentegrenzen zijn vaak abstract en niet altijd relevant voor fenomenen zoals luchtkwaliteit of verkeer. Omdat gemeenten te groot kunnen zijn voor gedetailleerde buurtanalyses, wordt vaak gebruik gemaakt van data op het niveau van statistische sectoren, die kleiner zijn en beter aansluiten bij het concept van een buurt of wijk. Diverse applicaties maken het mogelijk om buurten te vergelijken met gemeentegemiddelden op gebieden zoals leeftijd en inkomen [7](#page=7). > **Tip:** Wees altijd kritisch op de herkomst en de methodologie achter secundaire data. Controleer of de geografische afbakening van de data aansluit bij uw onderzoeksvraag. ### 1.3 Observatie Observatie, ook wel veldwerk genoemd, is een methode waarbij de onderzoeker de omgeving direct observeert. Dit kan variëren van verkennende activiteiten zoals wandelingen of fietstochten waarbij foto's en notities worden gemaakt, tot meer actieve vormen zoals participerende observatie waarbij de onderzoeker deelneemt aan het leven in het studiegebied. Passieve observatie, waarbij de onderzoeker minder zichtbaar is en minder invloed uitoefent, sluit dichter aan bij het positivistische ideaal [7](#page=7) [8](#page=8). Geobserveerde elementen kunnen divers zijn, zoals wandelsnelheid, verblijfsduur op locaties, aanwezigheid van zwerfvuil, gebruikte paden of het aantal verlichte ramen op een specifiek tijdstip. Deze gegevens kunnen gecombineerd worden met informatie over de bebouwde omgeving en weersomstandigheden om patronen te detecteren [8](#page=8). Observatie kan systematisch worden uitgevoerd door exact te tellen volgens een vastgelegd protocol of door trajecten in kaart te brengen, bijvoorbeeld looproutes. Dit kan visueel gebeuren, via videobeelden of met locatiebepalende technologieën zoals GPS [8](#page=8). Belangrijk is dat het tijdstip, de locatie van observatie en de gehanteerde categorieën (bv. voetganger, fietser) het resultaat beïnvloeden. Onderzoekers moeten zich bewust zijn van de subjectiviteit bij het categoriseren van geobserveerde personen en van het gevaar op etikettering. Categoriseringen kunnen gebaseerd zijn op huidskleur, kledij, taalgebruik of reisgezelschap, maar wanneer er twijfel is, worden algemenere termen gebruikt of wordt geschreven in termen van indrukken en waarschijnlijkheid. Deze categoriseringen kunnen nuttig zijn om multietnische of gesegregeerde settings te duiden, maar dienen met de nodige voorzichtigheid te worden toegepast [8](#page=8). > **Voorbeeld:** Een onderzoeker kan een studiegebied observeren door specifieke trajecten van voetgangers te volgen en te noteren of ze alleen lopen, met een hond, of met een kinderwagen. Tegelijkertijd kunnen ze het aantal mensen observeren dat langdurig op een bankje zit of de hoeveelheid zwerfvuil op straat inventariseren [8](#page=8). > > **Tip:** Wees transparant over de gebruikte categorisaties en de mogelijke subjectiviteit bij observaties. Reflecteer op de invloed van uw eigen positie en vooroordelen op de waarneming. --- # Diepte-interviews en focusgroepen Dit deel van de studiehandleiding behandelt de methodologieën van diepte-interviews en focusgroepen, met de nadruk op voorbereiding, dataverzameling, analyse, rapportage en ethische overwegingen. ### 2.1 Expertinterviews en bevoorrechte getuigen Naast het raadplegen van bestaande databanken en observaties, is het essentieel om gesprekken te voeren met personen die kennis bezitten die de onderzoeker niet heeft. Hierbij wordt een onderscheid gemaakt tussen interviews met experten/leden van een elite en interviews met personen zonder deze status [9](#page=9). #### 2.1.1 Expertinterviews In onderzoek over stedenbouw en ruimtelijke planning is het raadplegen van ambtenaren, politici en experten op gebieden zoals milieu, verkeer en gezondheid cruciaal. Een expertinterview richt zich op het verkrijgen van technische kennis, het schetsen van de context en het bieden van inzicht in processen, inclusief planningsprocessen. De verstrekte informatie is niet neutraal; de interviewer moet zich bewust zijn van het wereldbeeld dat met expertise gepaard gaat. De kennis kan abstract en algemeen zijn, of specifiek lokaal [9](#page=9). #### 2.1.2 Bevoorrechte getuigen Figuren zoals huisartsen, leerkrachten, schooldirecteuren, journalisten, wijkcomitévoorzitters of sociaal werkers hebben vaak een goed beeld van wat er in een buurt leeft. Deze personen worden ook wel 'bevoorrechte getuigen' of 'informanten' genoemd. Het is echter belangrijk om te beseffen dat zij ook kunnen fungeren als 'gatekeepers', die strategisch informatie doorgeven of achterhouden [9](#page=9). #### 2.1.3 Elite interviews Om te begrijpen hoe beslissingen worden genomen over bijvoorbeeld de inrichting van de publieke ruimte of de totstandkoming van beleidsplannen, is het nuttig om leden van de 'elite' te interviewen. Deze geïnterviewden worden geselecteerd op basis van hun macht, positie en status, typisch politici of prominente leden van het bedrijfsleven. De term 'elite' duidt op een beperkte groep sleutelactoren die bepalend is voor de uitkomst van besluitvormingsprocessen. Kabinetsmedewerkers en hogere ambtenaren kunnen, hoewel minder zichtbaar, een goed inzicht bieden in besluitvormingsprocessen [10](#page=10) [9](#page=9). #### 2.1.4 Kenmerken van expert- en elite-interviews Expert- en elite-interviews lijken op standaard diepte-interviews. Er kan gebruik gemaakt worden van een topiclijst of een gedetailleerdere, semigestructureerde vragenlijst. Vaak zal een expert of elitefiguur het gesprek meer bepalen. Transcripties worden meestal gemaakt, en 'off the record' informatie die tijdens of na het interview wordt gedeeld, is cruciaal om te noteren. Geïnformeerde toestemming is cruciaal [9](#page=9). > **Tip:** Sleutelfiguren zijn vaak makkelijk identificeerbaar, waardoor anonimiteit een belangrijk aandachtspunt is bij het rapporteren. Letterlijke quotes worden vaak geanonimiseerd, en het toestemmingsformulier moet expliciet vermelden of de naam of specifieke functie van de geïnterviewde mag worden vrijgegeven [10](#page=10). Voorbereiding is essentieel voor expert- en elite-interviews. Het raadplegen van krantenartikelen, beleidsdocumenten, wetenschappelijke literatuur en secundaire databronnen is vereist om gerichte bijvragen te kunnen stellen en de juiste experten of sleutelactoren te selecteren [10](#page=10). ### 2.2 Diepte-interviews Diepte-interviews zijn een methode om rijke, gedetailleerde data te verzamelen voor analyse, waarbij de nadruk ligt op de betekenis die mensen geven aan hun leefwereld en de onderliggende redenen van menselijk gedrag. De methode levert informatie op over specifieke, persoonlijke ervaringen, inzichten en gevoelens, maar de resultaten kunnen niet gegeneraliseerd worden naar een populatie. Diepte-interviews helpen echter om te begrijpen hoe mensen een actieve rol spelen in het construeren en interpreteren van sociale realiteit [11](#page=11). #### 2.2.1 Rapporteringscriteria (COREQ) De Consolidated Criteria for Reporting Qualitative Research (COREQ) checklist biedt richtlijnen voor het rapporteren van kwalitatief onderzoek, inclusief diepte-interviews en focusgroepen. Belangrijke elementen die worden gerapporteerd omvatten [11](#page=11): * **Persoonlijke kenmerken van de interviewer:** opleiding, functie, gender, ervaring [11](#page=11). * **Relatie met de deelnemers:** voorafgaande kennis, kennis van de deelnemers over de interviewer en het onderzoek, informatie verstrekt aan deelnemers [11](#page=11). * **Theoretisch kader:** methodologische oriëntatie en theorie [11](#page=11). * **Selectie van deelnemers:** selectiemethode (steekproef), benadering, steekproefomvang, aantal weigeringen [11](#page=11). * **Setting:** locatie, aanwezigen, kenmerken van de steekproef en deelnemers [11](#page=11). * **Dataverzameling:** interview guide, testinterviews, repeat interviews, opname, notities, duur, data saturatie, feedback aan deelnemers over transcripties [11](#page=11). * **Data-analyse:** aantal codeurs, beschrijving van de codeersleutel, bepaald of afgeleid van gegevens, gebruikte software, feedback over bevindingen [12](#page=12). * **Rapporteren:** gebruik van letterlijke quotes, informatie over deelnemers, consistentie van gegevens, representatie van thema's [12](#page=12). #### 2.2.2 Interviewervaardigheden en interviewer-respondentrelatie Een goed interview vereist een balans tussen leiden en volgen, waarbij de interviewer actief luistert en non-verbale communicatie gebruikt om interesse te tonen. Kenmerken zoals leeftijd, geslacht en taalgebruik van de interviewer beïnvloeden de geïnterviewde. Interviewers hebben organisatorische, inhoudelijke, interviewtechnische en sociaal-emotionele talenten nodig. Het opbouwen van vertrouwen en het aanvoelen van gevoelige onderwerpen of ontwijkende antwoorden is cruciaal [12](#page=12). #### 2.2.3 Selectie en rekrutering van respondenten Voor diepte-interviews wordt doorgaans een kwalitatieve steekproef gebruikt. Bij moeilijk bereikbare groepen die contact met elkaar hebben, wordt 'snowballing' toegepast om contactgegevens van volgende respondenten te verzamelen [12](#page=12). #### 2.2.4 Setting: Locatie van het interview De locatie van een interview beïnvloedt de resultaten. Het is belangrijk dat zowel respondenten als interviewer zich op hun gemak voelen. De aanwezigheid van anderen kan een belemmering zijn om over gevoelige onderwerpen te spreken. Mentale aanwezigheid van de respondent is ook belangrijk [13](#page=13). > **Voorbeeld:** 'Walking interviews' waarbij een interview plaatsvindt tijdens een wandeling door de buurt, kunnen bijdragen aan de aandacht voor de bebouwde omgeving, wat relevant is voor ruimtelijke planning [13](#page=13). Hoewel face-to-face interviews de voorkeur genieten, kan ook digitaal worden geïnterviewd via e-mail of instant messaging. Dit biedt voordelen zoals de mogelijkheid om individuen op diverse geografische locaties te interviewen, maar kan leiden tot minder rijkdom in vergelijking met persoonlijk gesprek [13](#page=13). #### 2.2.5 Dataverzameling: Interviewen Het interview kan gestructureerd, semi-gestructureerd of open zijn. In een open interview wordt een topiclijst gebruikt als geheugensteuntje. Bij diepte-interviews ligt de nadruk op open vragen, zoals 'kan je uitleggen hoe...', 'zou je kunnen toelichten waarom...', of 'wat denk je over...'. Feitelijke vragen helpen bij het bepalen van achtergrondkenmerken. Het stellen van suggestieve vragen is uit den boze. Het is aan te raden om enkele testinterviews af te nemen [14](#page=14). > **Tip:** Begin een interview met een introductie van het doel en de werkwijze, geef aan dat respondenten zelf vragen mogen stellen, en start met makkelijke vragen voordat moeilijkere of gevoelige onderwerpen worden aangesneden [14](#page=14). In tegenstelling tot enquêtes, waarbij vragenlijsten identiek zijn, kunnen vragen bij opeenvolgende diepte-interviews wijzigen om nieuwe informatie te verkrijgen. De vergelijkbaarheid van interviews kan echter afnemen naarmate het vragenprotocol meer wijzigt [14](#page=14). Een typische interviewstructuur omvat: * **Openingsvraag:** ijsbreker en kadering [14](#page=14). * **Inleidingsvraag:** algemene opinie over het onderwerp [14](#page=14). * **Transitievragen:** koppeling tussen geïnterviewde en onderwerp [14](#page=14). * **Sleutelvragen:** kernvragen om de onderzoeksvraag te beantwoorden (beperkt tot 2-5 vragen) [14](#page=14). * **Besluitende vragen:** overzichtsvragen, samenvattende vragen en eindvragen [15](#page=15). #### 2.2.6 Data-analyse: Coderen De verkregen data uit interviews dient geanalyseerd te worden om de onderzoeksvragen te beantwoorden. Meestal wordt een audio-opname getranscribeerd en thematisch geanalyseerd. Coderen is een essentiële stap waarbij passages worden aangeduid en gekoppeld aan een concept of thema. Codes kunnen deductief (op basis van onderzoeksvragen) of inductief (op basis van data) worden vastgelegd, vaak in een combinatie. Na het coderen krijgen de gegevens een systematisch karakter en kunnen ze verder worden geanalyseerd en geïnterpreteerd [15](#page=15). #### 2.2.7 Rapporteren Resultaten van kwalitatief onderzoek worden gepubliceerd in wetenschappelijke tijdschriften en boeken. Publicaties volgen vaak de standaardopbouw: inleiding/literatuur, theoretisch kader/methode en data/resultaten/discussie/conclusie. Resultaten worden geïllustreerd met letterlijke, geanonimiseerde quotes van deelnemers [15](#page=15). ### 2.3 Focusgroep Een focusgroep is een kwalitatieve onderzoeksmethode waarbij een groepsgesprek centraal staat. De deelnemers delen iets gemeenschappelijks, zoals een bepaalde ervaring, waardoor ze zinvol kunnen bijdragen aan het onderzoeksonderwerp. Een homogene samenstelling is vereist om een open gesprek te stimuleren. Machtsrelaties mogen het gesprek niet verstoren (bv. geen studenten en docenten in dezelfde groep) [16](#page=16). De groepsgrootte ligt doorgaans tussen de 6 en 10 personen, en het aantal focusgroepen varieert vaak tussen de 2 en 5. De moderator van het gesprek dient over sociale, technische en emotionele vaardigheden te beschikken om het gesprek te leiden zonder te domineren of te veel te willen sturen. De locatie is ook relevant; deelnemers dienen zich er op hun gemak te voelen [16](#page=16). #### 2.3.1 Technieken in focusgroepen Naast het stellen van vragen, worden er technieken gebruikt om het gesprek te starten of te richten. Voorbeelden hiervan zijn [16](#page=16): * Het rangschikken van afbeeldingen op basis van een criterium [16](#page=16). * Het kiezen en verklaren van een afbeelding door elke deelnemer [16](#page=16). * Het geven van scores aan situaties [16](#page=16). * Zinnen laten aanvullen [16](#page=16). * Rollenspellen [16](#page=16). #### 2.3.2 Voorbeeld: Onderzoek naar fietscultuur Een onderzoek naar fietscultuur aan de University of South Australia illustreert het gebruik van focusgroepen. Het onderzoek omvatte verkeerstellingen, observaties van de campusomgeving en focusgroepen met personeel en studenten om hun ervaringen met fietsen te begrijpen. Participanten werden geselecteerd op basis van hun fietsgedrag [16](#page=16) [17](#page=17). > **Voorbeeld:** In een Nieuw-Zeelandse studie naar 'fietsfundamentalisme' merkten onderzoekers op dat deelnemers hun mening en attitudes ten opzichte van verkeersveiligheid verfijnden gedurende de interactie met anderen. Deelnemers werden zich bewuster van hun verschillende benaderingen van veiligheid [17](#page=17). Een voordeel van focusgroepen is dat deelnemers hun mening kunnen bijstellen en nuanceren door interactie met anderen en confrontatie met diverse argumenten en zienswijzen. Dit kan leiden tot een dieper nadenken en een beter begrip van andermans perspectief [17](#page=17). ### 2.4 Ethische overwegingen Hoewel niet expliciet uitgewerkt in een aparte sectie, worden ethische overwegingen impliciet benoemd in de context van geïnformeerde toestemming anonimiteit het belang van vertrouwensopbouw en het verstrekken van duidelijke informatie over het onderzoeksproces aan deelnemers. De COREQ-checklist behandelt ook aspecten gerelateerd aan ethiek, zoals de relatie met deelnemers en de informatie die aan hen wordt verstrekt [11](#page=11) [12](#page=12) [14](#page=14) [9](#page=9). --- # Onderzoek en ethiek Dit onderwerp verkent de ethische principes die aan wetenschappelijk onderzoek ten grondslag liggen, inclusief de Belgische Ethische Code, GDPR, geïnformeerde toestemming en positionaliteit. ### 4.1 Ethiek, onderzoek en het recht op wetenschap Ethiek is het academische veld dat zich bezighoudt met de fundamentele waarden en normen die ons gedrag sturen, zoals rechtvaardigheid, vrijheid en eerlijkheid. In de wetenschap is er een inherente ethische component, met name in de zoektocht naar waarheid. Het bewust verdraaien van de waarheid of liegen wordt om ethische redenen afgekeurd. Naast liegen onderscheidt men ook 'lulkoek' (bullshit), waarbij men niet geïnteresseerd is in de realiteit en een verhaal ophangt dat niet overeenkomt met de feiten. Technologiemythes, waarbij nieuwe technologieën als oplossingen voor milieuproblemen worden voorgesteld zonder bewezen levensvatbaarheid of effectiviteit, zijn hier voorbeelden van [19](#page=19). Ethiek speelt een rol in onderzoek op twee manieren: 1. **Ethisch toetsen van onderzoek**: Dit omvat het controleren of ethische principes zoals voorzichtigheid niet worden geschonden, zonder de zin van het onderzoek zelf in twijfel te trekken. Universiteiten beschikken over ethische commissies die de naleving van regels waarborgen [19](#page=19). 2. **Onderzoek geïnspireerd door ethiek**: Hierbij wordt wetenschap gekoppeld aan rechtvaardigheid, zoals blijkt uit het 'recht op wetenschap' in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Dit recht houdt in dat mensen niet alleen recht hebben op de voordelen van wetenschappelijke vooruitgang, maar ook op deelname aan onderzoek en het sturen van onderzoeksrichtingen [19](#page=19) [20](#page=20). Het recht op kennis, ook wel 'epistemische rechtvaardigheid' genoemd, benadrukt dat verschillen in kennis en de waardering van bepaalde kennissoorten tot ongelijke machtsverhoudingen kunnen leiden. Het participatief paradigma stelt dat wetenschappers kennis niet zomaar mogen onttrekken aan deelnemers, maar deze samen met hen moeten verzamelen en gebruiken. Er bestaan verschillende vormen van burgerwetenschap, variërend van dataverzameling met interpretatie door wetenschappers tot 'extreme citizen science' waarbij burgers zelfstandig onderzoek opzetten [20](#page=20). Onderzoek waarbij onderzoeksvragen en methoden flexibel samen met participanten worden bepaald, kan een spanning creëren tussen formeel ethisch toetsen en het open karakter van participatief onderzoek. In dergelijke gevallen is ethiek meer een permanente reflectie op proceskeuzes dan een strikte procedure [21](#page=21). ### 4.2 Ethische code van het Wetenschappelijk Onderzoek Wetenschappers moeten, naast het volgen van regels voor betrouwbaarheid, ervoor zorgen dat hun werk geen schade berokkent aan zichzelf en anderen. In België is dit samengevat in de ‘Ethische Code van het Wetenschappelijk Onderzoek in België’, waaraan ook studenten zich dienen te houden [21](#page=21). #### 4.2.1 Zorgvuldigheid * Wetenschappers handelen zorgvuldig door de algemeen erkende regels van hun discipline nauwgezet toe te passen [21](#page=21). * Protocollen moeten met de grootst mogelijke zorgvuldigheid worden ontworpen en uitgevoerd, rekening houdend met de stand van zaken in het onderzoeksdomein [21](#page=21). * Onderzoekers dienen vooraf de nodige competentie in kennis en technieken te verwerven en hun kritische geest te ontwikkelen. Een literatuurstudie is hierbij essentieel [21](#page=21). #### 4.2.2 Voorzichtigheid * Onderzoekers handelen voorzichtig door vooruitziend te zijn en schade aan anderen te voorkomen [21](#page=21). * Er dient respect te worden getoond voor participanten aan experimenten, enquêtes of bevragingen, met extra zorg voor kwetsbare personen [21](#page=21). * Participanten geven hun toestemming na informatie te hebben ontvangen en hebben het recht om te weten dat zij het onderwerp van onderzoek zijn [21](#page=21). #### 4.2.3 Betrouwbaarheid * Onderzoekers zijn betrouwbaar wanneer hun werk zodanig is dat derden erop kunnen vertrouwen dat volgens de regels van het vak wordt gewerkt, zowel in het onderzoek zelf als in de rapportage [22](#page=22). * Gegevens mogen niet worden verzonnen of vervalst [22](#page=22). * Steekproeven, analysetechnieken en statistische methoden mogen niet worden gekozen of gemanipuleerd om een vooropgezet resultaat te bereiken. Ongewenste uitkomsten mogen niet selectief worden weggelaten. Resultaten die afwijken van hypothesen moeten worden vermeld, evenals de graad van onzekerheid en beperkingen [22](#page=22). * Plagiaat, inclusief het overnemen van werk van anderen als eigen werk, is een grove inbreuk. Zelfplagiaat, het voorstellen van reeds gepubliceerd eigen werk als nieuw, is eveneens ontoelaatbaar [22](#page=22). * Het gebruik van generatieve AI (Artificiële Intelligentie) brengt risico's met zich mee op het gebied van bronvermelding en betrouwbaarheid door mogelijke fouten en reproductie van stereotypen [22](#page=22). * Wanneer AI wordt ingezet, moet dit met voldoende detail worden vermeld. De UAntwerpen staat het gebruik van generatieve AI toe als taalassistent of initiële zoekrobot, mits de inhoud wordt geverifieerd, onderbouwd met wetenschappelijke bronnen, en blijk geeft van kritische, productieve en creatieve instelling. Letterlijke overnames zonder bronvermelding en het gebruik van tools die plagiaat maskeren zijn niet toegelaten [22](#page=22) [23](#page=23). #### 4.2.4 Verifieerbaarheid * Onderzoek is verifieerbaar als collega's het volledige verloop ervan kunnen nagaan en desgevallend kunnen repliceren [23](#page=23). * Onderzoeksgegevens, methoden en bronnen moeten correct worden gedocumenteerd (bv. in een veldlogboek) om replicatie en controle mogelijk te maken [23](#page=23). #### 4.2.5 Onafhankelijkheid * Wetenschappers laten zich in hun werk leiden door regels van wetenschappelijke aard die hun onafhankelijkheid waarborgen [23](#page=23). #### 4.2.6 Onpartijdigheid * Bij publicatie van onderzoeksresultaten maken wetenschappers een duidelijk onderscheid tussen hun wetenschappelijke beoordeling en persoonlijke voorkeur. Onafhankelijkheid wordt aangetast door externe beïnvloeding, terwijl onpartijdigheid wordt aangetast door aanpassing van resultaten aan eigen belangen [23](#page=23). ### 4.3 Ethiek en onderzoek in de praktijk Naast ethische codes voor ruimtelijke planners bestaan er ook algemeen geldende ethische kaders, zoals wetgeving [23](#page=23). #### 4.3.1 GDPR en geïnformeerde toestemming De General Data Protection Regulation (GDPR) legt sinds 25 mei 2018 beperkingen op bij het gebruik, opslaan en analyseren van persoonsgegevens. Persoonsgegevens zijn alle gegevens die een natuurlijke persoon identificeren, inclusief nummerplaten en IP-adressen. Personen hebben rechten met betrekking tot hun gegevens, waaronder het recht op informatie over de verwerking en het recht om niet opgenomen te worden [24](#page=24). * **Geïnformeerde toestemming (informed consent)**: Participanten geven voorafgaandelijk en met kennis van zaken hun toestemming voor deelname aan onderzoek. Dit principe is ook verankerd in de GDPR. Standaardteksten kunnen worden gebruikt voor informatie en toestemmingsvragen, maar voor medische gegevens en kinderen gelden strengere eisen. Kinderen vanaf 14 jaar kunnen doorgaans zelf toestemming geven; anders is toestemming van de ouders vereist. Universiteiten vereisen ethisch advies voor onderzoek met risico's, zoals het lekken van persoonsgegevens [24](#page=24). #### 4.3.2 Ethisch bewustzijn als een permanente oefening Ethiek in onderzoek omvat het vermijden van schade aan participanten, niet-participanten, het leefmilieu, de samenleving, onderzoekers en instellingen. Dit gaat verder dan alleen veilige opslag van data en omvat ook het vermijden van risico's bij veldwerk en interviews. In ruimtelijke planning, waar onderzoekers vaak langdurig in een bepaalde buurt aanwezig zijn, is extra ethische aandacht vereist voor machtsverhoudingen, onderlinge relaties en gatekeepers (personen die toegang tot informatie controleren) [25](#page=25). Onderzoekers moeten zich bewust zijn van hoe hun handelen en de presentatie van resultaten het zelfbeeld van gemeenschappen kunnen beïnvloeden en als beledigend kunnen worden ervaren. Het teruggeven van inzichten aan participanten als een vorm van geschenk wordt als ideaal beschouwd [25](#page=25). Er kan een verwachtingspatroon ontstaan waarbij participanten verwachten dat onderzoekers als hun vertegenwoordigers optreden (advocacy). Onderzoekers moeten echter een balans vinden tussen het vertegenwoordigen van groepen en het behouden van hun eigen visie, en het risico vermijden om enkel groepen te zoeken die aansluiten bij hun eigen denkbeelden. Het communiceren van resultaten vereist ethische reflectie [25](#page=25). #### 4.3.3 Een voorbeeld Een ethisch onderzoeker stelt zich eerst de vraag of het onderzoek relevant is, aangezien irrelevant of slecht ontworpen onderzoek het draagvlak voor wetenschap kan ondermijnen. Een ethisch handelen vereist goede voorbereiding, waaronder opleiding en het raadplegen van wetenschappelijke literatuur [26](#page=26). Voor het afnemen van diepte-interviews dient eerst ethisch advies te worden ingewonnen bij het bevoegde ethisch comité. Dit omvat het schetsen van het onderzoek, de methode, en de wijze van rekrutering van participanten. Een informatieformulier en een formulier voor geïnformeerde toestemming moeten worden opgesteld. Het principe van 'geïnformeerde' toestemming impliceert dat participanten de informatie moeten kunnen begrijpen. De capaciteiten van participanten om toestemming te geven moeten worden geëvalueerd, met speciale aandacht voor kinderen, personen met mentale beperkingen, en gemarginaliseerde groepen. Kwetsbaarheid moet altijd worden afgewogen. Achterhouden van informatie kan slechts in uitzonderlijke gevallen met verplichte debriefing, behalve wanneer criminaliteit ter sprake komt, waarbij een ethische commissie informatieachterhouding kan toestaan [26](#page=26) [27](#page=27). Na de interviews worden audiobestanden meestal vernietigd en transcripties beveiligd opgeslagen. Persoonsgegevens worden verwijderd en apart opgeslagen, met een sleutel om ze te koppelen. Zelfs geanonimiseerde transcripties kunnen voldoende informatie bevatten om een participant te identificeren, dus anonimiteit moet steeds gegarandeerd zijn bij het gebruik van quotes [27](#page=27). #### 4.3.4 Informatieformulier en toestemmingsformulier De UAntwerpen biedt standaard informatie- en toestemmingsformulieren van het Ethics Committee for the Social Sciences and Humanities (EA SHW), die moeten worden aangepast aan het specifieke onderzoek [27](#page=27). #### 4.3.5 Positionaliteit Positionaliteit verwijst naar de reflectie van onderzoekers over hoe hun eigen identiteit (leeftijd, achtergrond, nationaliteit, etc.) hun onderzoek beïnvloedt. Dit is vooral relevant bij methoden als diepte-interviews, waar de interviewer en geïnterviewde rechtstreeks met elkaar in gesprek gaan [30](#page=30). * **Invloed op deelnemers**: Interviewers met een specifieke afkomst kunnen vragen over hun achtergrond ontvangen, wat het gesprek kan beïnvloeden. Omgekeerd kunnen onderzoekers met bepaalde kenmerken makkelijker vertrouwen winnen [30](#page=30). * **Invloed op onderzoekersgedrag**: Onderzoekers kunnen bewust of onbewust stereotypische rollen aannemen. Studenten kunnen bijvoorbeeld meer behulpzaamheid ervaren uit medeleven, of juist worden afgewezen omdat ze 'maar' studenten zijn [30](#page=30). Sommige wetenschappelijke tijdschriften en richtlijnen vragen expliciet om een 'positionality statement', waarin persoonlijke kenmerken van de onderzoeker en de relatie met deelnemers worden beschreven. Dit kan echter leiden tot privacybezwaren. Positionaliteit kan ook worden gecommuniceerd door te verwijzen naar het gehanteerde onderzoeksparadigma [30](#page=30). --- # Kwantitatieve analyse en steekproeven Dit onderdeel behandelt de kenmerken van variabelen, het trekken van kwantitatieve en kwalitatieve steekproeven, en de analyse van data, inclusief correlatie en regressie [31](#page=31). ### 4.1 Het onderzoeksproces in 10 stappen Het onderzoeksproces wordt idealiter beschreven als een reeks beslissingen, van theorie via empirie naar interpretatie. Hoewel sommige onderzoekss trategieën een meer flexibele benadering hanteren, biedt een stappenplan structuur. Voor grootschalige enquêtes is het cruciaal dat de vragen en steekproef correct zijn, omdat ze niet meer gewijzigd kunnen worden na de dataverzameling [31](#page=31). #### 4.1.1 Stap 1: Onderzoeksdoel omschrijven Het onderzoek start met het formuleren van een centrale onderzoeksvraag, die specifiek, onderzoekbaar, beantwoordbaar, en voldoende duidelijk moet zijn. De vraag stuurt het onderzoek en moet bijdragen aan theoretische kennis en maatschappelijke relevantie. Onderzoeksvragen kunnen gericht zijn op beschrijving, verklaring, voorspelling, therapie of ontwerp [31](#page=31) [32](#page=32). #### 4.1.2 Stap 2: Conceptueel model uitwerken Dit omvat het selecteren van relevante elementen en concepten uit de werkelijkheid. Een conceptueel model bevat typisch onderzoekselementen (bv. individuen, huishoudens) en variabelen (eigenschappen van elementen). Belangrijk zijn de relaties (verbanden) tussen variabelen, die expliciet worden geformuleerd in hypothesen. Het opstellen van een concept map kan helpen om theorie samen te vatten, de focus aan te geven, theoretische bijdragen te tonen, hypotheses te visualiseren en relevante literatuur te vinden [33](#page=33) [34](#page=34). #### 4.1.3 Stap 3: Onderzoeksontwerp Het onderzoeksontwerp vertaalt het conceptueel model naar concrete onderzoekshandelingen. Variabelen worden meetbaar gemaakt door indicering (aanwijzen van empirische verschijnselen) en operationalisering (instructies voor waarneming en registratie). Er wordt onderscheid gemaakt tussen enkelvoudige, samengestelde en complexe variabelen. Geldigheid (validiteit) is cruciaal: het verschil tussen de 'variabele zoals bedoeld' en de 'variabele zoals gemeten' moet zo klein mogelijk zijn [35](#page=35). #### 4.1.4 Stap 4: Selectie van onderzoekselementen Deze stap bepaalt de groep waarover informatie wordt verzameld, met de kernbegrippen populatie (geheel van elementen met een gemeenschappelijke eigenschap) en steekproef (selectie uit de populatie). Steekproeven maken het mogelijk uitspraken te doen over populaties (generalisatie) voor het schatten van populatiewaarden en het toetsen van hypothesen. Het aantal elementen in een populatie wordt aangeduid met $N$, en de steekproefomvang met $n$ [36](#page=36). #### 4.1.5 Stap 5: Dataverzameling Dataverzameling is het waarnemen, meten of vaststellen van eigenschappen van elementen. Een steekproefkader (een lijst van alle elementen in de populatie) is hierbij essentieel. Non-respons (niet alle geselecteerde elementen kunnen worden gemeten of bevraagd) is een belangrijk aandachtspunt, omdat dit kan leiden tot selectiviteit en een niet-representatieve steekproef. Wegingsfactoren kunnen worden gebruikt om ondervertegenwoordigde groepen meer gewicht te geven [36](#page=36) [37](#page=37). > **Tip:** De keuze van de dataverzamelingsmethode (papier, online, telefoon, face-to-face) is cruciaal en beïnvloedt kostprijs en kans op non-respons [37](#page=37). Vuistregels voor het formuleren van vragen in enquêtes zijn: begrijpelijkheid, duidelijkheid, inzichtelijkheid, neutraliteit (niet suggestief), adequaatheid, controle op routine (afwisselen van + en - statements), vermijden van open vragen bij grote aantallen respondenten, volledigheid, gedetailleerdheid, logica, en een ordelijke, rustige layout. Er wordt onderscheid gemaakt tussen 'stated preference' (wat respondenten *zouden* doen) en 'revealed preference' (wat ze *nu* doen). Antwoordopties kunnen variëren van feitelijke keuzes tot Likert schalen [38](#page=38). #### 4.1.6 Stap 6: Dataordening Na dataverzameling worden gegevens samengebracht in een datamatrix. Open vragen vereisen codering, gesloten vragen classificatie, met behulp van een codeboek. Het controleren van datakwaliteit is essentieel (bv. leeftijd en rijbewijs). Er wordt onderscheid gemaakt tussen waarnemingsfouten en niet-waarnemingsfouten, en steekproeffouten en niet-steekproeffouten. Nauwkeurigheid (hoe dicht een geobserveerde waarde bij de werkelijke waarde ligt) en precisie (hoe sterk metingen van hetzelfde afwijken) zijn hierbij belangrijk [39](#page=39). #### 4.1.7 Stap 7: Analyse Een (statistische) analyse vat data samen en maakt patronen zichtbaar, waardoor de data interpreteerbaar wordt [39](#page=39). #### 4.1.8 Stap 8: Conclusie en interpretatie De resultaten worden geïnterpreteerd binnen het theoretisch en conceptueel kader, en er wordt antwoord gegeven op de onderzoeksvragen [39](#page=39). #### 4.1.9 Stap 9: Verslaggeving Wetenschappelijke kennis moet communiceerbaar zijn via diverse publicatievormen. Transparantie en repliceerbaarheid zijn belangrijk. Kwantitatief onderzoek gebruikt vaker tabellen en grafieken, terwijl kwalitatief onderzoek citaten bevat. Bij het weergeven van associaties in grafieken, wordt de X-as doorgaans gebruikt voor de onafhankelijke variabele en de Y-as voor de afhankelijke variabele. De keuze van een nulpunt op de Y-as is belangrijk om misleiding te voorkomen [39](#page=39) [40](#page=40) [41](#page=41). #### 4.1.10 Stap 10: Antwoord op onderzoeksprobleem Wanneer antwoord is gegeven op het onderzoeksprobleem, is het onderzoek afgerond, maar roept het ook nieuwe vragen op [41](#page=41). ### 4.2 Kwantitatieve versus kwalitatieve analyse Kwantitatieve methoden richten zich op cijfers en statistiek, terwijl kwalitatieve methoden inzichten genereren over betekenis [42](#page=42). | Kwantitatief | Kwalitatief | | :-------------------------------- | :--------------------------------------------------------- | | Positivistisch, onafhankelijke waarnemingen | Mensen begrijpen vanuit hun eigen referentiekader | | Perspectief van de buitenstaander | Perspectief van de ‘insider’ | | Gecontroleerde experimenten | Observeren ter plekke (naturalistisch) | | Objectief | Subjectief | | Conformatief | Exploratief | | Hypothese-testend, gericht op verificatie | Beschrijvend, inductief | | ‘Harde’ data, beperkt aantal variabelen | Rijke, ‘dikke’ beschrijvingen (‘thick descriptions’) | | Verondersteld stabiele realiteit | Realiteit is dynamisch | | Generaliseerbaar | Moeilijk te generaliseren | | Vragen: hoeveel?, hoe groot? | Vragen: hoe?, waarom? (vragen naar betekenis) | Het onderscheid is niet absoluut; beide methoden kunnen gecombineerd worden. Kwalitatief onderzoek wordt vaak gebruikt om theorie te ontwikkelen, maar kan ook verklarend zijn. Kwantitatieve technieken kunnen verkennend zijn en de grens met kwalitatieve methoden kan vervagen. De gekozen methode bepaalt mede welk soort conclusies getrokken kunnen worden [43](#page=43). ### 4.3 Kwantitatieve steekproef Bij het bepalen van de omvang van een kwantitatieve steekproef moet rekening gehouden worden met heterogeniteit, de gewenste kans op een verkeerde beslissing (betrouwbaarheidsinterval), gewenste nauwkeurigheid, de behoefte van de analyse (aantal variabelen) en praktische mogelijkheden (financiën, tijd) [43](#page=43). **Betrouwbaarheidsinterval:** De mate van waarschijnlijkheid dat een uitspraak juist is. Een populatieparameter is een getal dat een kenmerk van de populatie samenvat [43](#page=43). Tools kunnen helpen bij het berekenen van de steekproefomvang op basis van populatiegrootte, betrouwbaarheidsniveau en foutenmarge. Bijvoorbeeld, voor 12.345 woningen, 95% betrouwbaarheidsniveau en 5% foutenmarge, is een steekproef van 373 woningen nodig [44](#page=44). #### 4.3.1 Typen kwantitatieve steekproeven * **Aselecte steekproef:** Elk element uit de populatie heeft evenveel kans om geselecteerd te worden. Dit maakt het toetsen van hypothesen, schatten van populatiewaarden en opstellen van betrouwbaarheidsintervallen mogelijk [44](#page=44). * **Systematische steekproef:** Selectie op basis van een vast interval (bv. elke 7e observatie) [44](#page=44). * **Getrapte steekproef:** Eerst selectie van groepen (bv. gemeenten), daarna selectie van elementen binnen die groepen (bv. huishoudens). Dit beperkt transportkosten bij veldonderzoek [44](#page=44). * **Gestratificeerde steekproef:** Zorgt voor een aselecte steekproef binnen elke subpopulatie, zodat representativiteit voor specifieke subgroepen gewaarborgd is [44](#page=44). * **Quotasteekproef:** Vooraf vastleggen van het aantal respondenten per categorie. Dit is geen aselecte steekproef en kan leiden tot bias door selectief werven van makkelijk bereikbare elementen [45](#page=45). * **Random walk methode:** Respondenten worden gerekruteerd via specifieke instructies vanaf toevalsbepaalde locaties, wat echter leidt tot steekproeven die afwijken van aselecte steekproeven [45](#page=45). #### 4.3.2 Kenmerken van een kwantitatieve steekproef Representativiteit wordt nagegaan door de proporties van variabelen in de steekproef te vergelijken met die in de populatie. Aselect betekent dat elk element evenveel kans had om geselecteerd te worden, terwijl representativiteit betrekking heeft op een specifieke variabele. Parameterschatting en foutenmarges zijn principieel enkel mogelijk bij aselecte steekproeven [45](#page=45). De **standaardfout** wordt berekend om de betrouwbaarheid van de steekproef in te schatten en een betrouwbaarheidsinterval op te stellen. Voor een 95% betrouwbaarheidsinterval wordt de factor 1,96 gebruikt; voor een 99% interval wordt 2,58 gebruikt [45](#page=45) [46](#page=46). > **Tip:** Een steekproef kan representatief zijn voor één variabele, maar niet voor een andere [45](#page=45). ### 4.4 Kwalitatieve steekproef Bij kwalitatief onderzoek is het doel niet generalisatie naar de populatie, maar het beantwoorden van theoretische vragen en theorieontwikkeling. Men spreekt van **nonprobability sampling** en gebruikt een **gerichte steekproef (purposeful selection)**. De criteria zijn dat elementen informatierijk zijn, iets zeggen over het thema, en dat er voldoende variatie is [46](#page=46). Het criterium om te bepalen of een kwalitatieve steekproef groot genoeg is, is **theoretische verzadiging**, waarbij bijkomende elementen geen wezenlijk nieuwe informatie meer toevoegen. Soms wordt een aantal van 15-20 interviews genoemd, maar dit kan variëren. Snowballing wordt vaak gebruikt om de steekproef uit te breiden [46](#page=46). ### 4.5 Kenmerken van variabelen (Kwantitatieve analyse) Het meetniveau van variabelen is cruciaal voor de mogelijke statistische bewerkingen [48](#page=48). * **Nominaal meetniveau:** Categorische variabelen zonder ordening (bv. geslacht, woonplaats) [48](#page=48). * **Ordinaal meetniveau:** Variabelen met een ordening, maar ongelijke intervallen (bv. opleidingsniveau) [48](#page=48). * **Intervalmeetniveau:** Gelijke intervallen, geen natuurlijk nulpunt (bv. temperatuur in °C, IQ) [48](#page=48). * **Ratiomeetniveau:** Metrische variabelen met een natuurlijk nulpunt (bv. inkomen, leeftijd) [48](#page=48). Het verschil tussen interval en ratio wordt duidelijk met leeftijd: bouwjaar is interval (arbitrair nulpunt), terwijl ouderdom (bv. 30 jaar vs 15 jaar) ratio is. Variabelen kunnen ook continu (bv. lengte) of discreet (bv. aantal kinderen) zijn [48](#page=48). Statistische maten zoals minimum, maximum, gemiddelde, mediaan, modus, standaarddeviatie en variantie kunnen worden berekend, afhankelijk van het meetniveau. Standaardisatie naar z-scores resulteert in een verdeling met een gemiddelde van 0 en standaarddeviatie van 1 [48](#page=48). De afwijking van de normaalverdeling is essentieel voor statistische analyse, omdat veel technieken dit als uitgangspunt hebben. Kurtosis en scheefheid geven hier een indicatie van [48](#page=48). ### 4.6 Verband tussen variabelen (Kwantitatieve analyse) Onderzoeksvragen gaan vaak over verbanden (associaties of correlaties) tussen variabelen. Associatie wordt gebruikt voor kwalitatieve eigenschappen en correlatie voor numerieke variabelen. Een verband impliceert niet direct causaliteit; mediërende of verborgen variabelen kunnen een rol spelen [49](#page=49). * **Cramér’s V:** Meet het verband tussen twee nominale variabelen door celfrequenties in een kruistabel te vergelijken met verwachte waarden. Een waarde ≥ 0,15 duidt op een sterk algemeen verband [49](#page=49). * **Pearson-correlatiecoëfficiënt ($r$):** Meet het lineaire verband tussen twee numerieke variabelen; varieert tussen -1 en +1. Minder geschikt bij uitschieters of niet-lineaire verbanden [49](#page=49). * **Spearman's rangcorrelatiecoëfficiënt ($\rho$ of $r_s$):** Minder gevoelig voor uitschieters en kromming, ook toepasbaar op ordinale data door te kijken naar de rangorde [49](#page=49). **Regressieanalyse** beschrijft het verband gedetailleerder door de best passende rechte te vinden. Dit omvat het **intercept** (snijpunt met de Y-as) en de **hellingsgraad**. Regressieanalyse kan meerdere onafhankelijke variabelen bevatten en nominale variabelen kunnen via dummy variabelen worden opgenomen. De significantie van schattingen en de $R^2$ (maat voor verklaarde variantie) zijn belangrijke interpretatiepunten [49](#page=49) [50](#page=50). > **Tip:** Bij het extrapoleren van trends met regressieanalyses is voorzichtigheid geboden [50](#page=50). #### 4.6.1 Aandachtspunten bij ruimtelijke data * **Modifiable Areal Unit Problem (MAUP):** De correlatie tussen variabelen kan wijzigen met de schaal (schaal-effect) of door het anders trekken van grenzen van gebieden (boundary-effect) [50](#page=50). * **Ecologische correlatie (ecological fallacy):** Verkeerde conclusies trekken over lagere schaalniveaus (bv. individuen) op basis van observaties op hogere schaalniveaus (bv. gemeenten) [50](#page=50). * **Ruimtelijke autocorrelatie:** Observaties die dicht bij elkaar liggen, delen doorgaans meer gemeenschappelijke kenmerken dan observaties die verder weg liggen ('Tobler's first law of geography'). Regressiemodellen gaan uit van onafhankelijke observaties, vandaar de ontwikkeling van modellen die ruimtelijke autocorrelatie controleren [50](#page=50). #### 4.6.2 Exploratieve technieken Naast regressieanalyses zijn er exploratieve technieken: * **Factoranalyse:** Groepeert variabelen om structuur aan te brengen in een dataset met veel gemeten variabelen, gebaseerd op de aanname van latente variabelen of factoren [51](#page=51). * **Clusteranalyse:** Groepeert observaties in klasses op basis van hun kenmerken of onderlinge relaties [51](#page=51). --- # Methodologieën en paradigma's Dit onderwerp verkent de diverse onderzoeksmethodologieën die ingezet kunnen worden binnen ruimtelijke planning en stedenbouw, evenals de onderliggende wetenschappelijke paradigma's die deze methoden informeren. ### 5.1 Methodologieën #### 5.1.1 Interventies en experimenten Interventieonderzoek richt zich op het meten van de effecten van een specifieke interventie door een situatie met de interventie te vergelijken met een situatie zonder. Het ideaal is een gecontroleerd, dubbelblind experiment, waarbij noch de deelnemers, noch de onderzoekers weten wie tot welke groep behoort, om zo het ceteris paribus principe te waarborgen. In ruimtelijke planning is dit ideaal vaak moeilijk te realiseren, maar men probeert het te benaderen. Een natuurlijk experiment treedt op wanneer gelijkaardige groepen van nature verschillen op een relevant kenmerk zonder interventie van de onderzoeker. "Tactical urbanism" en "urban tactics" verwijzen naar interventies in de publieke ruimte die tijdelijk, bottom-up en gericht op sociale verandering zijn, vaak met beperkte middelen [58](#page=58). #### 5.1.2 Gevalstudies (Case Studies) Gevalstudies zijn empirische onderzoeken waarbij de onderzoeker beperkte controle heeft over het onderzochte fenomeen, dat in zijn natuurlijke context wordt bestudeerd. Er zijn meer variabelen dan observaties, de grens tussen het onderzochte en de context is vaag, en diverse methoden en databronnen worden gebruikt. Gevalstudies richten zich op hoe- en waarom-vragen. Case selectie kan gebaseerd zijn op typische, contrasterende of extreme cases. Deze studies leggen de nadruk op rijke beschrijvingen van de context, waarbij zowel algemene trends als specifieke lokale omstandigheden worden meegenomen om verschijnselen te verklaren [59](#page=59). #### 5.1.3 Etnografie Etnografie, ontwikkeld in de antropologie, bestudeert cultuur als het geheel van gebruiken, overtuigingen en tradities van een gemeenschap. Traditioneel kenmerkt etnografisch onderzoek zich door langdurige periodes ter plaatse, het leren van de taal en leefgewoonten, en een poging tot objectieve beschrijvingen. Tegenwoordig evolueert etnografie naar een meer comparatieve benadering met interactie en communicatie, waarbij het onderzochte object mede het onderzoek bepaalt en vanuit een autochtoon perspectief wordt beschreven. Het onderzoek richt zich op specifieke thema's binnen een cultuur. Fasen omvatten een verkennende fase (vertrouwen winnen, informanten rekruteren), het afbakenen van het onderzoeks domein, het formuleren en toetsen van hypothesen, en vergelijking met andere culturen. Etnografie maakt gebruik van diverse methoden (mixed methods), waaronder observaties, interviews, enquêtes en het in kaart brengen van gebieden. Onderzoekers noteren waarnemingen in een velddagboek, inclusief hun eigen gemoedstoestand, aangezien dit de interpretatie kan beïnvloeden. Recent wordt etnografie ook toegepast op subculturen dichter bij Westerse kennisinstellingen, zoals de fietscultuur in een stad [60](#page=60) [61](#page=61). > **Voorbeeld:** Een studie naar de impact van een aardverschuiving op de Karakoram Highway omvatte etnografische plaatsbezoeken, het rekruteren van lokale research assistants, semi-gestructureerde interviews, en een "autophotography" project met jongeren [61](#page=61). #### 5.1.4 Participatief Actieonderzoek (PAR) Participatief Actieonderzoek (PAR) is een collaboratief en collectief proces waarbij de grens tussen onderzoekers en participanten vervaagt. Het is actiegericht met als doel sociale verandering, gemeenschapsversterking en emancipatie. Onrechtvaardige situaties en concrete noden van (gemarginaliseerde) groepen staan centraal. PAR is een open methodologie waarbij participanten mede onderzoeksvragen bepalen, data verzamelen en methoden kiezen. Belangrijke elementen zijn taal en discours (hoe mensen zichzelf en hun omgeving omschrijven), subjectiviteit (verbetering van zelfbeeld en eigenwaarde) en collectieve actie (samen met een groep actie ondernemen) [65-66](#page=65 page=66). PAR kan leiden tot ethische zelftransformatie, waarbij het verbeteren van de wereld, gemeenschappen en zelfverbetering onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn [65](#page=65) [66](#page=66). > **Tip:** PAR onderscheidt zich van 'community based participatory research' (CBPR) doordat PAR expliciet gericht is op het verbeteren van de kwaliteit van de gemeenschap, terwijl CBPR een gelijkwaardig partnerschap benadrukt waarbij gemeenschapsleden bij alle aspecten van het onderzoeksproces betrokken zijn [65](#page=65). #### 5.1.5 Scenarioanalyse Scenarioanalyse is een methode om de toekomst te verkennen, gezien directe voorspelling vaak onmogelijk is. Men identificeert de belangrijkste drijfveren en sturende factoren (bv. globalisering, verstedelijking, klimaatverandering) en onderzoekt hun mogelijke impact. Vaak worden twee of meer dimensies met hun extremen gekozen om scenario's te ontwikkelen (bv. globalisering vs. nationalisme). Exper ten worden bevraagd over trends, en de nadruk ligt vaak op technologische oplossingen, hoewel de sociale gevolgen (bv. toegankelijkheid voor lage inkomens) ook aandacht vereisen. Persona's kunnen worden gebruikt om scenario's aanschouwelijker te maken en de impact op verschillende groepen te visualiseren [67](#page=67). > **Voorbeeld:** Een Nederlandse scenarioanalyse gebruikte dimensies zoals groepsvorming (individualisme vs. egalitarisme) en het belang van regels (individualisme vs. hiërarchie) om vier scenario's te ontwikkelen [67](#page=67). #### 5.1.6 Interpretatieve onderzoeksmethodologie Interpretatief onderzoek richt zich op het begrijpen van de betekenissen die actoren aan fenomenen toeschrijven, in plaats van het toetsen van hypothesen. Het onderzoekt 'waarom' mensen denken en handelen zoals ze doen door middel van interviews en tekststudie. Belangrijk is het gebruik van diverse databronnen (desk research, media-analyse, interviews) om de betrouwbaarheid te verhogen door middel van triangulatie [69](#page=69). > **Voorbeeld:** De studie naar de Oosterweelverbinding gebruikte beleidsdocumenten, media-analyse en 32 stakeholder interviews om de betekenissen die aan het project werden toegekend te onderzoeken [69](#page=69). ### 5.2 Wetenschappelijke Paradigma's Wetenschappelijke paradigma's zijn "a set of beliefs and concepts that shape a particular way of making sense of the world". Ze omvatten theorieën, onderzoeksmethoden en standaarden voor kwalitatief onderzoek. Paradigma's verschillen op vlak van ontologie (visie op de realiteit), epistemologie (wat kennis is en hoe deze verkregen wordt) en methodologie (de algemene aanpak van onderzoek) [72-73](#page=72 page=73) [72](#page=72). #### 5.2.1 Positivisme en Postpositivisme **Positivisme** gaat uit van één objectieve realiteit die onafhankelijk van de waarnemer bestaat. Kennis is kennis die overeenkomt met deze realiteit en toetsbaar is. Het streven naar objectiviteit is cruciaal, waarbij de onderzoeker afstand neemt van het onderzochte. De wetenschappelijke methode, met nadruk op experimenten en falsificatie, is de weg naar betrouwbare kennis [75-76](#page=75 page=76) [75](#page=75) [78](#page=78). **Postpositivisme** erkent eveneens het bestaan van een realiteit, maar ziet beperkingen in ons vermogen om deze volledig te kennen en te begrijpen. Er is nog steeds een afstand tussen onderzoeker en onderzochte, maar de rol van peers in het beoordelen van validiteit wordt belangrijker. Men streeft naar objectiviteit, maar erkent dat deze beperkt is [78](#page=78). #### 5.2.2 Critical Studies Critical studies, gelinkt aan de neomarxistische stroming, focust op machtsongelijkheden (klasse, gender, etniciteit) en emancipatie van gemarginaliseerde groepen. Kennis dient om machtsstructuren te bevragen en te veranderen. Kenmerken zijn: analyse met abstracte concepten (theorie), reflexiviteit (bewustzijn van historische context), kritiek op instrumentele rede (middel-doel rationaliteit waarbij het doel niet in vraag wordt gesteld), en het benadrukken van het onderscheid tussen het bestaande en het mogelijke (radicaler alternatief) [79](#page=79). #### 5.2.3 Constructivisme Constructivisme stelt dat kennis geconstrueerd wordt door de geleefde ervaring van mensen, en dat realiteit meervoudig is. Kennis wordt gevormd door onderzoekers en anderen, en is niet iets dat buiten mensen bestaat. Methodologisch wordt ingezet op interactie met het onderzochte door observatie en interviews, waarbij discours cruciaal is voor betekenisgeving [79-80](#page=79 page=80) [79](#page=79). #### 5.2.4 Het participatieve paradigma Het participatieve paradigma is verwant aan constructivisme, maar aanvaardt het bestaan van een realiteit. Het benadrukt dat kennisontwikkeling altijd plaatsvindt door deelname aan het onderzochte fenomeen. Onderzoek is coöperatief, waarbij gezamenlijk onderzoeksvragen en methoden worden bepaald. Ervaring en reflectie spelen een centrale rol, en de onderzoeker onderzoekt zichzelf ook [80](#page=80). #### 5.2.5 Kritisch realisme Kritisch realisme, vaak geassocieerd met postpositivisme, gaat uit van een realiteit die onafhankelijk van onze waarnemingen bestaat. Wetenschap, ideeën en onderzoek vormen echter ook de samenleving en realiteit. Epistemologisch leunt het aan bij constructivisme: hoe mensen de wereld begrijpen is een constructie. Consensusvorming, het "verkopen" van ideeën en concurrentie tussen theorieën spelen een rol [80](#page=80). ### 5.3 Ontwerp en Wetenschap #### 5.3.1 Onderscheid tussen substantieel, normatief en procedureel In ontwerpwetenschappen, en specifiek urban design theory, worden ideeën en theorieën opgedeeld in: * **Substantieel:** Hoe de wereld in elkaar zit en werkt. Dit komt overeen met traditionele wetenschappelijke disciplines [81](#page=81). * **Normatief:** Hoe de wereld zou moeten zijn. Dit is bekend uit ethiek en moraalwetenschappen, maar ook essentieel in ontwerpwetenschappen [81](#page=81). * **Procedureel:** Hoe van de huidige naar de gewenste toestand te gaan. Dit omvat de methoden en processen [81](#page=81). Het onderscheid tussen planconcepten (normatief) en empirische concepten (substantieel) is belangrijk om verwarring te vermijden [81](#page=81). #### 5.3.2 Intentionele oriëntatie Bij traditionele wetenschap is de intentionele oriëntatie primair **mind-to-world**: de onderzoeker wil de kennis over de wereld verbeteren door uitspraken aan te passen aan de realiteit. Bij ontwerp is de oriëntatie **world-to-mind**: de intentie is om de wereld aan te passen aan een idee of verlangen. Kennis over 'wat is' is instrumenteel voor ontwerpers, met de focus op verandering naar een gewenste toestand [83](#page=83). #### 5.3.3 Artistiek onderzoek Artistiek onderzoek, of "artistic research" en "art-based research", richt zich op het genereren van kennis en inzicht door middel van kunstobjecten en creatieve processen. Het doel is niet primair het produceren van kunstwerken, maar het uitbreiden van kennis. Betekenis en ervaring zijn belangrijker dan het zoeken naar absolute waarheid. De onderzoeker is het belangrijkste instrument, en de methode is persoonlijker en meer contingent. Artistiek onderzoek kan bestaande conventies en opvattingen in vraag stellen [84](#page=84). #### 5.3.4 De wetenschappelijke status van urban design Er is een voortdurend debat over de wetenschappelijke status van urban design. Kritiek richt zich op het gebrek aan wetenschappelijke grond, de afwezigheid van 'feiten' en incoherentie. Een pseudowetenschappelijke claim kan worden gemaakt wanneer onderzoek frauduleus is, ongeloofwaardige theorieën gebruikt, een praktijk achteraf verantwoordt zonder de theorie, of wanneer observaties en experimenten niet voldoen aan wetenschappelijke criteria. De analyse van klassieke urban design werken suggereert dat deze vaker als bronnen van wijsheid worden gebruikt dan als wetenschappelijke studies, waarbij suggesties als feiten worden gepresenteerd en er weinig pogingen zijn om uitspraken te testen [86-87](#page=86 page=87). Een mogelijke oplossing is het verder wetenschappelijk uitwerken van het substantiële deel van een geïntegreerde urban design theorie, terwijl het normatieve luik zijn eigen logica behoudt. Wetenschappelijke claims over de relatie tussen ruimtelijke inrichting en gezondheid, bijvoorbeeld, dienen wetenschappelijk onderbouwd te zijn [85](#page=85) [88](#page=88). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |---|---| | Studiegebied | Een specifiek gebied dat het onderwerp is van onderzoek, variërend van een plein tot een regio of zelfs op Europese schaal. | | Secundaire data | Bestaande gegevens die worden gebruikt voor analyse, verkregen uit studies of databanken, in tegenstelling tot primaire data die de onderzoeker zelf verzamelt. | | Observatie | Een onderzoeksmethode waarbij de omgeving of specifieke fenomenen worden bekeken en vastgelegd, variërend van vluchtige veldbezoeken tot participerende observatie. | | Expertinterviews | Gesprekken met personen die specifieke kennis bezitten over een onderwerp, zoals ambtenaren of professionals, om technische inzichten en context te verkrijgen. | | Bevrorechte getuigen | Personen die door hun rol of positie in een gemeenschap, zoals een huisarts of wijkcomitévoorzitter, een uniek perspectief en informatie kunnen bieden over een studiegebied. | | Elite interviews | Gesprekken met personen geselecteerd op basis van hun macht, positie of status, typisch politici of bedrijfsleiders, om inzicht te krijgen in besluitvormingsprocessen. | | Diepte-interviews | Een kwalitatieve onderzoeksmethode gericht op het verzamelen van rijke, gedetailleerde data door middel van open gesprekken om de betekenis die mensen geven aan hun leefwereld te begrijpen. | | COREQ checklist | Een gestandaardiseerde checklist met criteria voor het rapporteren van kwalitatief onderzoek, nuttig voor diepte-interviews en focusgroepen om de transparantie en volledigheid te waarborgen. | | Theoretisch kader | Het conceptuele model of de theoretische oriëntatie waarbinnen een onderzoek wordt geplaatst, dat de basis vormt voor het formuleren van onderzoeksvragen en het interpreteren van resultaten. | | Respondenten selecteren en recruteren | Het proces van het vinden en benaderen van deelnemers voor een onderzoek, waarbij diverse methoden zoals snowballing worden gebruikt, afhankelijk van het onderzoeksdoel en de doelgroep. | | Setting | De fysieke locatie en omstandigheden waarin een interview of onderzoek plaatsvindt, wat de resultaten kan beïnvloeden en het comfort van de respondenten bepaalt. | | Interview guide (topiclijst) | Een lijst met onderwerpen of vragen die als leidraad dient tijdens een interview, vooral in semi-gestructureerde of open interviews, om te zorgen dat alle relevante thema's aan bod komen. | | Data verzamelen | Het proces van het systematisch waarnemen, meten of vaststellen van eigenschappen van onderzoekselementen, bijvoorbeeld via enquêtes, observaties of interviews. | | Coderen | Een analysemethode in kwalitatief onderzoek waarbij passages in transcripties of teksten worden gemarkeerd en gekoppeld aan algemene concepten of thema's om data te organiseren en te analyseren. | | Thematische analyse | Een methode om kwalitatieve data te analyseren door het identificeren, analyseren en rapporteren van patronen (thema's) binnen de data. | | Rapporteren | Het presenteren van onderzoeksresultaten in wetenschappelijke publicaties, rapporten of andere vormen, met inachtneming van de conventies van de discipline en met gebruik van citaten of visualisaties. | | Focusgroep | Een kwalitatieve onderzoeksmethode waarbij een groepsgesprek met deelnemers centraal staat, die een gedeelde ervaring hebben, om inzichten te genereren en meningen te verdiepen door interactie. | | Moderator | De persoon die een focusgroep leidt, verantwoordelijk voor het faciliteren van het gesprek, het bewaken van de tijd en het stimuleren van deelname van alle groepsleden. | | Visuele methoden | Onderzoekstechnieken die beelden, foto's, tekeningen of kaarten gebruiken als bronmateriaal of als middel om informatie te communiceren en te analyseren. | | Autophotography | Een methode waarbij deelnemers worden gevraagd om foto's te maken van aspecten van hun leven, die vervolgens worden besproken om inzichten te verkrijgen. | | Photovoice | Een participatieve onderzoeksmethode waarbij deelnemers foto's maken van hun omgeving en deze gebruiken om problemen aan te kaarten en verandering te bewerkstelligen. | | Ethiek | Het academische veld dat zich bezighoudt met waarden, normen en morele principes, en de vraag waarom bepaalde handelingen als goed of fout worden beschouwd. | | Recht op wetenschap | Het recht van mensen om deel te nemen aan wetenschappelijk onderzoek en te profiteren van wetenschappelijke vooruitgang, wat ook impliceert dat kennis niet verborgen mag worden gehouden. | | Epistemische rechtvaardigheid | Een concept dat verwijst naar ongelijke machtsverhoudingen die voortkomen uit verschillen in de kennis waarover mensen beschikken en hoe bepaalde soorten kennis hoger worden gewaardeerd. | | Ethische Code van het Wetenschappelijk Onderzoek | Een verzameling van principes en gedragsregels waaraan wetenschapsbeoefenaars zich dienen te houden, zoals zorgvuldigheid, voorzichtigheid, betrouwbaarheid en onpartijdigheid. | | Zorgvuldigheid | Het nauwgezet toepassen van algemeen erkende regels van de discipline en het zorgvuldig ontwerpen en uitvoeren van onderzoeksprotocollen. | | Voorzichtigheid | Het handelen met vooruitziendheid en het verlangen om schade aan anderen te voorkomen, inclusief respect voor deelnemers aan onderzoek en geïnformeerde toestemming. | | Betrouwbaarheid | Het zodanig te werk gaan dat derden erop kunnen vertrouwen dat het onderzoek volgens de regels van het vak wordt uitgevoerd en gerapporteerd, zonder vervalsing van gegevens. | | Verifieerbaarheid | Het ervoor zorgen dat collega's het volledige verloop van het onderzoek kunnen nagaan en desgevallend kunnen repliceren, met correcte beschrijvingen van methoden en bronnen. | | Onafhankelijkheid | Zich in wetenschappelijk werk laten leiden door regels van wetenschappelijke aard, zonder ongeoorloofde invloed van externe actoren. | | Onpartijdigheid | Het maken van een duidelijk onderscheid tussen wetenschappelijke beoordeling en persoonlijke voorkeur bij het publiceren van onderzoeksresultaten. | | GDPR (AVG) | De Europese General Data Protection Regulation (Algemene Verordening Gegevensbescherming) die regels stelt aan het gebruik en de opslag van persoonsgegevens. | | Geïnformeerde toestemming | Het principe dat deelnemers aan onderzoek voorafgaandelijk en met kennis van zaken hun toestemming geven voor hun deelname en het gebruik van hun gegevens. | | Positionaliteit | Een reflectie van onderzoekers over hoe hun persoonlijke kenmerken, achtergrond en positie het onderzoek kunnen beïnvloeden. | | Surveyonderzoek | Een onderzoeksproces dat gericht is op het verzamelen van informatie via een enquête, waarbij gestandaardiseerde vragenlijsten worden gebruikt en data numeriek worden verwerkt en geanalyseerd met statistische methoden. | | Onderzoeksdoel omschrijven | De eerste stap in een onderzoeksproces, waarbij de centrale onderzoeksvraag wordt geformuleerd om te bepalen wat men precies wil te weten komen. | | Conceptueel model | Een theoretische weergave van de relevante elementen en concepten in een onderzoek, inclusief de relaties daartussen, die helpt bij het structureren van het onderzoek. | | Variabelen | Eigenschappen of kenmerken van onderzoekselementen die gemeten of geanalyseerd kunnen worden, zoals leeftijd, inkomen of woonplaats. | | Hypothese | Een veronderstelling over een mogelijke toestand van de wereld die getoetst kan worden aan de hand van empirische data. | | Onderzoeksontwerp (Research design) | Een plan dat het conceptueel model omzet in concrete onderzoekshandelingen, inclusief de bepaling van onderzoekselementen en de operationalisering van variabelen. | | Indiceren | Het aanwijzen van empirische verschijnselen die indicatief zijn voor de theoretisch bedoelde variabelen in een onderzoek. | | Operationaliseren | Het opstellen van instructies om de beoogde waarnemingen te doen en vast te leggen, waarbij de indicator in meetbare termen wordt uitgedrukt. | | Populatie | Het geheel van elementen met een gemeenschappelijke waarneembare eigenschap waarin men geïnteresseerd is voor onderzoek. | | Steekproef | Een selectie van onderzoekselementen uit een populatie, bij voorkeur aselect, om uitspraken te kunnen doen over de eigenschappen van de populatie. | | Dataverzameling | Het proces van waarnemen, meten of vaststellen van eigenschappen van elementen uit een steekproef of populatie, bijvoorbeeld via enquêtes, observaties of metingen. | | Non-respons | Het fenomeen dat niet alle geselecteerde elementen in een steekproef kunnen worden gemeten of bevraagd, wat kan leiden tot selectiviteit en een minder representatieve steekproef. | | Kwalitatief onderzoek | Onderzoek dat gericht is op het begrijpen van betekenissen, ervaringen en sociale processen, vaak met kleine aantallen onderzoeksobjecten en rijke beschrijvingen. | | Kwantitatief onderzoek | Onderzoek dat gericht is op cijfers en statistiek, met als doel het identificeren van algemene trends of patronen, doorgaans met grotere steekproeven. | | Kwantitatieve steekproef | Een steekproef die wordt getrokken met behulp van statistische theorie (sampling theory), waarbij elke eenheid in de populatie een bekende kans heeft om geselecteerd te worden. | | Aselecte steekproef | Een steekproef waarbij elk element uit de populatie evenveel kans heeft om geselecteerd te worden, wat generaliseerbare uitspraken mogelijk maakt. | | Kwalitatieve steekproef (gerichte steekproef) | Een steekproef waarbij elementen worden geselecteerd op basis van specifieke criteria die relevant zijn voor het onderzochte thema, met als doel het beantwoorden van theoretische vragen en het ontwikkelen van theorie. | | Theoretische verzadiging | Het criterium om te bepalen of een kwalitatieve steekproef groot genoeg is; dit treedt op wanneer bijkomende data geen wezenlijk nieuwe informatie meer toevoegen. | | Meetniveau | De mate van meetprecisie van een variabele, onderverdeeld in nominaal, ordinaal, interval en ratiomeetniveau, wat de mogelijke statistische bewerkingen bepaalt. | | Nominaal meetniveau | Een categorische variabele waarbij een opdeling in subgroepen plaatsvindt, zonder inherente ordening (bv. geslacht). | | Lokaal sweep | Een statistische maat (vaak gebruikt in kruistabellen) die de sterkte van het verband tussen twee nominale variabelen aangeeft, variërend tussen 0 en 1. | | Correlatiecoëfficiënt | Een statistische maat die het verband tussen twee numerieke variabelen samenvat, zoals de Pearson-correlatiecoëfficiënt (r) of de Spearman-rangcorrelatiecoëfficiënt. | | Regressieanalyse | Een statistische techniek die het verband tussen variabelen beschrijft en voorspellingen mogelijk maakt door het vinden van de best passende rechte in een puntenwolk. | | Modifiable Areal Unit Problem (MAUP) | Een probleem in ruimtelijke analyse waarbij correlaties tussen variabelen kunnen wijzigen door de schaal van de geaggregeerde gebieden of de manier waarop grenzen worden getrokken. | | Ecologische correlatie (Ecologische dwaling) | De foutieve conclusie trekken over individuen op basis van waarnemingen op een hoger schaalniveau (bv. gemeenten). | | Ruimtelijke autocorrelatie | Het principe dat observaties die dichter bij elkaar liggen meer gemeen hebben dan observaties die verder van elkaar liggen ('Tobler's first law of geography'). | | Literatuurstudie | Een systematische inventarisatie en samenvatting van bestaande academische literatuur over een specifiek onderwerp, om de stand van zaken te bepalen en plagiaat te vermijden. | | Meta-analyse | Een statistische methode waarbij de resultaten van meerdere studies worden samengevat en geanalyseerd om een algemene conclusie te trekken. | | Scientometrische analyse | Een analyse van academische publicaties, vaak met behulp van algoritmes, om inzichten te verkrijgen in onderzoeksontwikkelingen, citatierelaties en clusters van papers. | | Inhoudsanalyse | Een methode om teksten systematisch te analyseren, bijvoorbeeld door de frequentie van woorden te tellen (woordenwolk) of het samen voorkomen van termen te onderzoeken. | | Discoursanalyse | Een methode die taal in brede zin onderzoekt (teksten, gesproken taal, beelden) en ziet hoe taal de realiteit vormgeeft en construeert, met aandacht voor betekenisgeving en machtsrelaties. | | Retorische analyse | Een analyse die de kunst van het overtuigen bestudeert, inclusief de verschillende technieken (connotatie, overdrijving, beeldspraak) die worden gebruikt in communicatie. | | Participatief Actieonderzoek (PAR) | Een onderzoeksmethodologie die collaboratief, actiegericht en gericht op sociale verandering is, waarbij de grens tussen onderzoekers en deelnemers vervaagt en gemeenschappen worden versterkt. | | Scenarioanalyse | Een methode om toekomstige ontwikkelingen te verkennen door verschillende scenario's te creëren op basis van belangrijke drijfveren en sturende factoren, om zo mogelijke uitkomsten te verbeelden. | | Ideaaltype | Een conceptueel hulpmiddel dat de basisstructuur van een fenomeen schetst, zelfs als het in de realiteit niet in die zuivere vorm bestaat, gebruikt om complexe realiteit te vatten. | | Paradigma | Een set van overtuigingen en concepten die een bepaalde manier van wereldbegrip vormgeven, inclusief theorieën, onderzoeksmethoden en kwaliteitsstandaarden. | | Positivisme | Een wetenschappelijk paradigma dat uitgaat van één objectieve realiteit en streeft naar objectiviteit door middel van de wetenschappelijke methode, met nadruk op falsificatie van hypotheses. | | Postpositivisme | Een paradigma dat, net als positivisme, uitgaat van een realiteit maar erkent dat deze niet volledig gekend kan worden, en legt meer nadruk op peer review en methodologische beperkingen. | | Critical studies | Een paradigma dat verbonden is met de neomarxistische stroming en zich richt op het aan het licht brengen van machtsongelijkheden, emancipatie en het streven naar een alternatief voor de bestaande toestand. | | Constructivisme | Een paradigma dat stelt dat kennis wordt geconstrueerd door de geleefde ervaring van mensen en dat de realiteit meervoudig is, met nadruk op interactie en discours voor betekenisgeving. | | Participatief paradigma | Een paradigma dat verwant is aan constructivisme, maar aanvaardt dat er een realiteit is, en benadrukt dat kennisontwikkeling een collaboratief proces is waarbij denken en doen, en zelfreflectie centraal staan. | | Kritisch realisme | Een benadering die uitgaat van een onafhankelijke realiteit, maar erkent dat kennisvorming een menselijk construct is en dat theorieën de realiteit en het beleid kunnen beïnvloeden. | | Urban design theory | Een theoretisch kader dat betrekking heeft op de fysieke organisatie van gebouwen en ruimtes met een civiel doel, en dat zich bezighoudt met substantiële (hoe de wereld werkt), normatieve (hoe de wereld zou moeten zijn) en procedurele (hoe van het ene naar het andere te gaan) aspecten. | | Pseudowetenschap | Een verzameling van opvattingen die gepresenteerd worden alsof ze wetenschappelijk zijn, maar niet vatbaar zijn voor empirische toetsing of minder progressief zijn dan alternatieve theorieën. | | State of the art (sota) | De meest actuele stand van zaken of ontwikkelingen binnen een bepaald vakgebied of over een specifiek onderwerp, zoals gepresenteerd in een literatuurstudie. | | Triangulatie | Het gebruik van meerdere databronnen, methoden of theorieën om een fenomeen te onderzoeken, wat de betrouwbaarheid van de bevindingen verhoogt wanneer ze consistent zijn. | | Fieldnotes / velddagboek | Notities die een onderzoeker maakt tijdens veldwerk, met zowel feitelijke beschrijvingen als persoonlijke reflecties op de gemoedstoestand en interpretaties. | | Participatieve observatie | Een onderzoeksmethode waarbij de onderzoeker actief deelneemt aan het leven in het studiegebied om een dieper inzicht te krijgen in de cultuur en gebruiken. | | Rationaliteit | Een denk- of handelswijze die gebaseerd is op logica, redenering en feiten, met als doel het bereiken van gewenste doelen op een efficiënte en effectieve manier. | | Pseudowetenschap | Een systeem van ideeën of opvattingen die gepresenteerd worden als wetenschappelijk, maar niet voldoen aan de criteria van wetenschappelijkheid, zoals falsifieerbaarheid en empirische toetsing. | | Hypothese | Een specifieke, toetsbare veronderstelling over een populatie die de basis vormt voor wetenschappelijk onderzoek, met als doel de geldigheid van een theorie te bepalen. | | Verificatie | Het proces waarbij een hypothese of theorie wordt aanvaard als empirische gegevens deze bevestigen. | | Falsificatie | Het proces waarbij een theorie wordt verworpen wanneer er observaties zijn die deze tegenspreken, een centraal principe in de wetenschapsfilosofie van Karl Popper. |