Comparative Politics

# Introduction to Castoriadis and Mouffe This section introduces Cornelius Castoriadis and Chantal Mouffe, two influential figures in political thought, highlighting their backgrounds, major works, and core ideas concerning democracy. ## 1. Introduction to Castoriadis and Mouffe This topic provides an overview of the biographical and bibliographical details of Cornelius Castoriadis and Chantal Mouffe, focusing on their contributions to political theory, particularly regarding concepts of democracy. ### 1.1 Cornelius Castoriadis Cornelius Castoriadis was a Greek-French philosopher, sociologist, economist, and psychoanalyst, born in Constantinople in 1922 and passing away in Paris in 1997. He is renowned for his work on radical democracy. Castoriadis received his education in Athens and Paris and was employed at the OECD, later becoming a Professor at the École des Hautes Études en Sciences Sociales (EHESS). He was also awarded honorary doctorates from Panteion University and Democritus University of Thrace. #### 1.1.1 Major Works by Castoriadis His significant publications include: * *May 68: La brèche* (The Breach; 1968, co-authored with Edgar Morin and Claude Lefort) * *La société bureaucratique* (Bureaucratic Society; 1973) * *L’Expérience du mouvement ouvrier* (The Experience of the Labor Movement; 1974) * *L’institution imaginaire de la société* (The Imaginary Institution of Society; 1975) * *Les carrefours du labyrinth* (Crossroads in the Labyrinth; 1978-1997) * *Le contenu du socialisme* (On the Content of Socialism; 1979) * *Capitalisme moderne et révolution* (Modern Capitalism and Revolution; 1979) * *De l’écologie à l’autonomie* (From Ecology to Autonomy; 1981, with Daniel Cohn-Bendit) * *Devant la guerre* (Facing the War; 1981) #### 1.1.2 Castoriadis on Democracy Castoriadis argued that democracy is not solely defined by formal institutions or periodic voting. The most crucial characteristic of a democratic society, in his view, is its **social-historical imaginary**. A democratic society is created by **democratic/autonomous individuals** who value living in such a society. He posited that since no external entity provides perfect laws, individuals must create their own laws, have an equal say in their formation, and acknowledge their role as the source of the meaning and values underpinning these laws. Democracy, for Castoriadis, necessitates the **obligation to publicly justify** why one law is preferable to another, as there is no inherent, pre-existing truth. The state, in this conception, functions as a tool for the people to create and implement their laws, without any inherent "us against them" dynamic. ### 1.2 Chantal Mouffe Chantal Mouffe is a Belgian political theorist, born in Charleroi in 1943. She is recognized for her work on radical democracy and her contributions to the Essex School of discourse analysis. Mouffe pursued her studies in Leuven, Paris, and Essex. She holds the title of Professor Emerita at the University of Westminster and has held academic positions at prestigious institutions including Harvard, Cornell, Berkeley, Princeton, and the CNRS in Paris. She has also received honorary doctorates from the University of Valparaíso, the University of Costa Rica, and KU Leuven. #### 1.2.1 Major Works by Mouffe Her notable publications, including works co-authored and edited, are: * *Hegemony and Socialist Strategy: Towards a Radical Democratic Politics* (1985, with E. Laclau) * *The Return of the Political* (1993) * *Le politique et ses enjeux : pour une démocratie plurielle* (The Political and its Stakes: For a Plural Democracy; 1994) * *The Democratic Paradox* (2000) * *On the Political* (2005) * *Agonistics: Thinking the World Politically* (2013) * *For a Left Populism* (2018) * *Towards a Green Democratic Revolution* (2022) #### 1.2.2 Mouffe's Critique of Liberal and Deliberative Democracy Mouffe contends that liberal democratic theory is fundamentally anti-political, tending to avoid or reduce the political to either the satisfaction of interests or grounding it in morality. Both approaches, she argues, neglect the inherently **agonal nature of the political**. This failure to recognize the political's agonistic dimension leads to an evasion of central philosophical concerns and fuels a quest for unattainable ideals of consensus. She critiques the limitations of aggregative conceptions of representative democracy, particularly their focus on voting and elections, which are deemed inadequate for fostering genuine involvement and exchange. Mouffe argues that democracy should entail discussion on an equal and inclusive basis, not merely reflect preferences through electoral procedures. She also addresses the limitations of deliberative democracy, a dominant trend since the 1990s. While deliberative democracy aims to deepen participant knowledge and transform preferences through open discussion, Mouffe points to its potential shortcomings. The ideal of deliberative democracy, which emphasizes reasoned discussion among equals and decisions grounded in commonly accepted values, faces challenges in societies characterized by extensive disagreement. The principle of reasonableness, where citizens propose only what other reasonable citizens can accept, and the necessity of public justification to all citizens based on free and reasoned debate, are ideals that may be difficult to fully realize. While a weaker form of consensus on general reasons, rather than particularities, might be sufficient for public justification, the capacity of democracy to deliver significant equality and freedom under the governance of rationality in political discussion remains a question. #### 1.2.3 Mouffe's Agonistic Model of Democracy Mouffe proposes a radicalization of modern democracy through an **agonistic approach**. This model embraces the **ineliminable place of conflict** in the constitution of the political and rejects the pursuit of unattainable ideals of consensus. She distinguishes conflict from **antagonism**, where the latter involves an "us versus them" dynamic where the opponent is seen as an enemy. In contrast, an agonistic model views the adversary as a **legitimate opponent**. Her proposal for an agonistic model of democracy favors **agonistic pluralism**, which she sees as a necessary solution to social fragmentation, individual apathy, and a lack of civil sentiment. Politics, from this perspective, is an ongoing search for non-antagonistic resolutions to political issues, rather than a quest for a final state of perfect consensus. Mouffe suggests that the failure to grasp the agonistic nature of politics leads to an unsustainable pursuit of total inclusion and an ideal of perfect harmony, which is unattainable. Consequently, democratic contestation needs to be nurtured, responsibility for actions accepted, and institutions fostered that allow political action, with its inherent limitations, to be pursued. > **Tip:** Understand the distinction Mouffe makes between conflict and antagonism. Agonism focuses on the latter, where opponents are recognized as legitimate, unlike in outright antagonism where they are treated as enemies. > **Example:** In a political debate, an agonistic approach would involve acknowledging the legitimacy of opposing viewpoints and engaging in reasoned debate with a political opponent, rather than seeking to eliminate them as an enemy. --- # Critiques of Liberal and Deliberative Democracy This section examines the limitations of traditional liberal representative democracy and the dominant trend of deliberative democracy, focusing on issues of procedure, participation, and consensus. ### 2.1 Limitations of liberal representative democracy Traditional liberal representative democracy is critiqued for its focus on procedural mechanisms like voting and elections, which are deemed inadequate for genuine citizen involvement and exchange. This approach tends to merely reflect pre-existing preferences rather than fostering a deeper understanding or transformation of them. ### 2.2 Deliberative democracy: a dominant new trend Deliberative democracy emerged as a dominant trend, aiming to deepen participants' knowledge of issues and awareness of others' interests. It posits that democracy should involve discussion on an equal and inclusive basis, transforming preferences through open dialogue. The core idea is that citizens freely engage in reasoned discussion and deliberation on an equal footing. #### 2.2.1 Core normative principles of deliberative democracy * **Reasonableness:** Citizens are expected to make propositions that other reasonable citizens can accept, avoiding proposals based on controversial principles. * **Public justification:** Laws and policies are considered legitimate to the extent that they have been publicly justified to citizens through free and reasoned debate among equals. > **Tip:** The ideal of public justification in deliberative democracy relies on citizens being able to justify laws and policies based on mutually acceptable reasons, not on pre-existing, unchallengeable truths. ### 2.3 Critiques of deliberative democracy Despite its aspirations, deliberative democracy faces several significant critiques: #### 2.3.1 Limits of consensus and reasonableness * **Extensive disagreement:** Societies are often characterized by extensive disagreement, making full consensus an unattainable ideal. * **Partial consensus:** A weaker, partial consensus on general reasons, rather than full agreement on particulars, might be sufficient for public justification. * **Standards of rationality:** Questions arise about the extent to which standards of rationality can and should govern political discussion, especially in deeply divided societies. #### 2.3.2 Castoriadis's critique: democracy as social-historical imaginary Cornelius Castoriadis argued that democracy is not primarily defined by formal institutions or periodic voting. Instead, its most crucial feature is its **social-historical imaginary**. A democratic society is one made by democratic and autonomous individuals who value living in such a society. Since there is no external authority to provide perfect laws, individuals must create their own laws, have an equal say in their creation, and acknowledge their own role in establishing the meaning and values that motivate them. Democracy, for Castoriadis, entails an obligation to publicly justify laws, explaining why one law is better than another, as there is no given truth. The state is a tool for the people to create and implement their laws, not an instrument of division. #### 2.3.3 Mouffe's critique: the agonal nature of the political Chantal Mouffe critiques liberal and deliberative democracy for their "anti-political" nature, which tends to evade the inherent political dimension of human relations. * **Evasion of the political:** Liberal democratic theory often reduces politics to the satisfaction of interests or attempts to ground it in morality, thereby ignoring its fundamentally **agonal nature**. * **Agonism:** Mouffe proposes an **agonistic model of democracy**, emphasizing the willingness to embrace the ineliminable place of conflict in the constitution of the political. This contrasts with the pursuit of unattainable ideals of consensus. * **Agonism vs. Antagonism:** It is crucial to distinguish between conflict (agonism), where there is a willingness to engage with an adversary, and antagonism, where the opponent is seen as an enemy to be destroyed. The agonistic model recognizes an adversary as a legitimate opponent. * **Radicalization of democracy:** Mouffe advocates for a radicalization of modern democracy that acknowledges the final undecidability and ineradicable antagonism present in political life. * **Agonistic pluralism:** This approach is presented as a necessary solution to social fragmentation, individual apathy, and a lack of civil sentiment. Politics is viewed as an endless search for non-antagonistic resolutions, rather than a quest for perfect consensus. * **Consequences of neglecting agonism:** Failure to grasp the agonistic nature of politics can lead to an overemphasis on unattainable ideals of total inclusion in response to societal pluralism, ultimately hindering effective political action. > **Tip:** Mouffe's concept of agonistic pluralism suggests that true democratic functioning requires acknowledging and managing inherent conflict, rather than trying to eliminate it in favor of an elusive consensus. * **Nurturing democratic contestation:** The agonistic model calls for fostering democratic contestation and accepting responsibility for political actions within institutions that allow for the pursuit of political action, despite its inherent limitations. --- # Castoriadis on Democracy and Social-Historical Imagination This section explores Cornelius Castoriadis's radical conception of democracy, emphasizing the crucial role of the social-historical imaginary and the autonomous creation of laws and values by individuals. ### 3.1 Castoriadis's core understanding of democracy Castoriadis posited that democracy is not primarily defined by formal institutions or periodic electoral processes. Instead, its most vital characteristic lies in its "social-historical imaginary." A democratic society, in his view, is one populated by democratic and autonomous individuals who are genuinely invested in living within such a society. #### 3.1.1 The creation of laws and values A central tenet of Castoriadis's philosophy is that no external, extra-social entity exists to provide perfect laws for society. Consequently, individuals bear the responsibility of creating their own laws. This creation process must be egalitarian, with all individuals having an equal say. Crucially, this entails an acknowledgment that individuals themselves are the origin of the meaning and values that underpin these laws. #### 3.1.2 The obligation of public justification Democracy, for Castoriadis, imposes an obligation to explain why one law is preferable to another. This arises from the absence of a pre-ordained truth. Therefore, there is an inherent obligation for public justification, as there is no inherent, given truth to rely upon. The state is conceptualized as a tool wielded by the people to create and implement their laws, operating without a fundamental dichotomy of "us against them." > **Tip:** Castoriadis's view challenges traditional political thought by grounding democracy not in abstract principles or procedural mechanisms, but in the active, creative capacity of individuals to shape their collective existence. > **Example:** Imagine a community needing to decide on water usage policies during a drought. According to Castoriadis, a democratic approach would involve all community members debating and agreeing on the rules, understanding that they are the authors of these rules and the values (e.g., fairness, sustainability) that inform them, rather than relying on an external authority or pre-existing legal code to dictate the policy. --- # Mouffe's Agonistic Model of Democracy This topic explores Chantal Mouffe's critique of liberal and deliberative democracy, advocating for an agonistic model that embraces conflict and agonistic pluralism as a response to social fragmentation. ### 4.1 Critiques of liberal and deliberative democracy Liberal representative democracy faces limitations, particularly with aggregative conceptions that focus solely on voting and elections. This approach is deemed inadequate as it lacks sufficient involvement and exchange. Mouffe argues that democracy should foster discussion on an equal and inclusive basis, rather than merely reflecting pre-existing preferences through electoral procedures. Deliberative democracy, a prominent trend since the 1990s, attempts to deepen participant knowledge of issues and awareness of others' interests through open and inclusive discussion. It posits democracy as a context where individuals freely engage in reasoned deliberation as equals, making decisions grounded in commonly accepted values. The key normative principle is reasonableness, suggesting citizens will propose laws and policies based on reasons that other reasonable citizens can accept, avoiding controversial principles. Legitimacy, in this view, derives from public justification through free and reasoned debate among equals. However, Mouffe identifies limitations in deliberative democracy, especially in societies marked by extensive disagreement. The pursuit of full consensus is seen as an unattainable ideal. While a weaker consensus might suffice for public justification, the capacity of deliberative democracy to deliver significant equality and freedom is questioned. The extent to which standards of rationality should govern political discussion is also a point of contention. ### 4.2 The political and antagonism Mouffe critiques liberal democratic theory for being inherently "anti-political," often evading the political by reducing it to the satisfaction of interests or attempting to ground it in morality. These approaches, she contends, ignore the fundamentally "agonal" nature of the political, which is characterized by final undecidability and ineradicable antagonism. ### 4.3 Agonistic pluralism Mouffe proposes a radicalization of modern democracy, advocating for an "agonistic" approach. Agonism signifies a willingness to embrace the ineliminable place of conflict in the constitution of the political and to abandon the quest for unattainable ideals of consensus. This is distinct from conflict as antagonism; not all human relations necessarily entail antagonism. The distinction is made between an "adversary" or legitimate opponent and an "enemy." The agonistic model of democracy favors "agonistic pluralism," which is presented as a necessary solution to social fragmentation, individual apathy, and a lack of civil sentiment. Politics, in this model, is understood as an endless search for non-antagonistic resolutions of the political, rather than a pursuit of perfect, final consensus. The failure to grasp the agonistic nature of politics leads to an undesirable tendency to pursue unattainable ideals of total inclusion in response to the plural character of contemporary Western democracies. Agonistic pluralism acknowledges the impossibility of establishing consensus without exclusion. A perfectly harmonious form of democracy is deemed unattainable. Therefore, the focus shifts to nurturing democratic contestation, accepting responsibility for actions, and fostering institutions where political action, despite its limitations, can be pursued. > **Tip:** Understanding the distinction Mouffe makes between "conflict" and "antagonism" is crucial. Agonism accepts and frames conflict as a fundamental aspect of politics, distinguishing it from the destructive nature of antagonism where opponents are viewed as enemies to be eradicated. > **Example:** In a healthy democracy, political parties might fiercely debate policies and present opposing viewpoints (agonism). However, they still recognize each other's legitimacy within the democratic framework and do not seek to destroy the other party (avoiding antagonism). --- # Writing Exercises and Future Tasks This section outlines practical exercises for students to engage with the course material, including discussions and reflections on chosen texts, and sets out tasks for the following week focusing on the concept of power. ### 5.1 Writing exercises The writing exercises are designed to facilitate deeper engagement with the course material through peer discussion and personal reflection. Students are given two options to choose from, each requiring approximately 150 words (to be completed within 25 minutes). #### 5.1.1 Option 1: Textual engagement and reflection * **Task:** Explain to your colleagues the rationale behind your chosen text for discussion. * **Task:** Articulate how your chosen text aligns with the compulsory readings for the week. * **Task:** Summarize the key insights or lessons learned from this engagement with the compulsory reading. #### 5.1.2 Option 2: Personal background and influence * **Task:** Discuss with your colleagues how your personal background and position influenced your choice of text to bring to class. * **Task:** Summarize what this discussion revealed about the compulsory reading material. > **Tip:** Both options encourage students to connect their personal interpretation and selection of texts with the broader theoretical frameworks presented in the course. The word count and time limit emphasize concise and focused communication. ### 5.2 Future tasks: The concept of power For the following week, students are required to engage with two articles focused on the concept of power, specifically by Allen and Mansbridge. #### 5.2.1 Core tasks for next week * **Task:** Identify and analyze the points of agreement and disagreement between Allen and Mansbridge in their conceptualizations of power. * **Task:** Apply Allen’s framework of power to the readings from class 4. * **Task:** Examine how Allen's understandings of power are present in the texts of Locke and Bakunin, noting whether this presence is explicit or implicit. * **Task:** Evaluate the utility of Allen’s conceptualization of power for analyzing the texts by Locke and Bakunin. > **Example:** A student might consider how Allen's definition of power as the ability to affect the outcome of a situation, including against resistance, can be seen in Locke's arguments about political authority and Bakunin's critiques of state power. This would involve looking for instances where power is exerted, resisted, or implicitly assumed in their writings. Students are reminded to read the assigned texts thoroughly and to prepare notes on their reflections for the next class session. --- ## Common mistakes to avoid - Review all topics thoroughly before exams - Pay attention to formulas and key definitions - Practice with examples provided in each section - Don't memorize without understanding the underlying concepts

| Term | Definition | |------|------------| | Radical democracy | A form of democracy that seeks to extend democratic principles and practices to all spheres of social and political life, emphasizing deep citizen participation and autonomy. | | Agonistic model of democracy | A theoretical framework for democracy that acknowledges and embraces the inherent conflict and antagonism within political life, distinguishing between legitimate adversaries and enemies, and seeking non-antagonistic resolutions. | | Social-historical imaginary | The collective set of meanings, symbols, and values that shape a society's understanding of itself and its possibilities; according to Castoriadis, this imaginary is the fundamental element of any society, democratic or not. | | Deliberative democracy | A model of democracy that emphasizes reasoned public discussion and deliberation among citizens as the primary basis for legitimate political decision-making, aiming to transform preferences through inclusive dialogue. | | Public justification | The process by which laws and policies are legitimized through reasoned debate among citizens on an equal footing, ensuring that decisions are based on mutually acceptable reasons rather than controversial principles. | | Agonistic pluralism | A concept proposed by Chantal Mouffe that recognizes the impossibility of establishing a complete consensus without exclusion, advocating for the nurturing of democratic contestation and the acceptance of inherent limitations in democratic pursuits. | | Anti-political nature | Refers to the tendency within liberal democratic theory to evade or minimize the core elements of the political by reducing it to the satisfaction of interests or grounding it in morality, thereby ignoring its essentially conflictual nature. | | Aggregative conceptions of democracy | Models of democracy that primarily focus on aggregating individual preferences, often through voting and electoral procedures, without necessarily engaging in deeper discussion or deliberation on the formation of those preferences. | | Autonomy | The capacity of individuals or societies to self-legislate and self-govern, creating their own laws and values without recourse to external or given authorities. | | Rationality | In the context of political discussion, refers to the standards and principles that guide reasoned debate and the acceptance of propositions, aiming for justifications that can be reasonably accepted by others. |

# De staat en zijn bevoegdheden in de late 20e en vroege 21e eeuw Hier is een gedetailleerde samenvatting van het onderwerp "De staat en zijn bevoegdheden in de late 20e en vroege 21e eeuw", gebaseerd op de verstrekte tekst. ## 1\. De staat en zijn bevoegdheden in de late 20e en vroege 21e eeuw De late 20e en vroege 21e eeuw kenmerken zich door een verschuivende rol van de staat, gedreven door internationalisering, regionalisering en privatisering, wat leidt tot veranderingen in bestuursniveaus en de staatscapaciteit. ### 1.1 De verschuivende economische en politieke context De Belgische economie transformeerde van een industriële naar een postindustriële, dienstengeoriënteerde of kenniseconomie. Dit ging gepaard met een afname van de industriële tewerkstelling en een stijging van de werkgelegenheid in de dienstensector, wat een hogere en beter geschoolde arbeidsmarktparticipatie vereist. Globalisering en toenemende internationale concurrentie dwongen bedrijven tot investeringen en leidden tot de delokalisatie van arbeidsintensieve sectoren. Politiek werd de periode gekenmerkt door een turbulent partijlandschap en een groeiende loyaliteit van kiezers aan partijen. De opkomst van de "zwevende kiezer" en de diversificatie van het politieke landschap waren opvallend. ### 1.2 Veranderingen in bestuursniveaus De bevoegdheden van de staat werden herverdeeld over verschillende bestuursniveaus. #### 1.2.1 Verticale bewegingen tussen bestuursniveaus * **Opwaartse beweging naar het Europese niveau:** De Europese integratie, met het Verdrag van Maastricht (1992) en het Verdrag van Amsterdam (1997), leidde tot een overdracht van soevereiniteit en een vergroting van de bevoegdheden van de Europese Unie op diverse beleidsterreinen, waaronder werkgelegenheid, justitie en binnenlandse zaken. De uitbreidingen van de EU met nieuwe lidstaten vergrootten het inwonersaantal en de complexiteit. * **Neerwaartse beweging: regionalisering:** België evolueerde van een unitaire naar een federale staat door opeenvolgende staatshervormingen. Deze hervormingen, vaak het resultaat van "conclaaf" onderhandelingen tussen partijvoorzitters, leidden tot een decentralisatie van bevoegdheden naar gemeenschappen en gewesten. * De oprichting van het Arbitragehof (later Grondwettelijk Hof) in 1984 was cruciaal voor het beslechten van bevoegdheidsconflicten. * De derde staatshervorming (1988) versterkte de autonomie van gemeenschappen en gewesten aanzienlijk, en maakte Brussel tot een volwaardig gewest, zij het met eigen wetgevende instrumenten (ordonnanties). * De vierde staatshervorming (Sint-Michielsakkoord, 1992) introduceerde rechtstreeks verkozen regionale parlementen, wat België transformeerde tot een volwaardige federale staat. * Latere staatshervormingen (vanaf 2001) overhevelden nog meer bevoegdheden en financiële middelen naar de deelstaten, waaronder landbouw, buitenlandse handel en gemeentewetgeving. * De splitsing van het kiesarrondissement Brussel-Halle-Vilvoorde (2010-2011) was een belangrijke institutionele wijziging die België strikter opdeelde in ééntalige regio's. * **Lokale en provinciale democratisering, maar onder druk:** Provincies bleven behouden na de staatshervormingen, met een democratisering door de overdracht van macht van de gouverneur aan de verkozen provincieraad. Lokale besturen, hoewel versterkt door fusies, zagen hun macht niet noodzakelijkerwijs toenemen, mede door de politiehervorming die leidde tot bovengemeentelijke politiezones. Gemeenten kregen wel nieuwe participatie-instrumenten zoals gemeentelijke volksraadplegingen. Vanaf 2005 werd in de gemeenten het burgemeesterschap directer gekoppeld aan de kiezer. #### 1.2.2 De (federale) staatscapaciteit herzien De staatscapaciteit werd herzien, met een focus op afslanking, efficiëntie en transparantie. * **Politici meer macht over ambtenaren:** De invloed van politici op topfuncties in de ambtenarij bleef aanzienlijk. Hoewel er pogingen waren om de aanstellingen te objectiveren en managers uit de private sector aan te trekken (Copernicushervorming), bleef politieke beïnvloeding, met name via de kabinetten van ministers, een dominante factor. De statutaire benoemingen namen af ten gunste van contractuele aanstellingen, met name in de regionale besturen en overheidsbedrijven. * **Streven naar een evenwichtig overheidsbudget:** De hoge staatsschuld dreef de overheid tot een neoliberaal saneringsbeleid. Belastingen werden verlaagd om investeringen te stimuleren, terwijl de vennootschapsbelasting daalde. Druk vanuit Europa, met name de Maastrichtnormen voor toetreding tot de euro, dwong België tot begrotingsdiscipline en besparingen. Privatiseringen leverden inkomsten op en droegen bij aan de afbouw van de staatsschuld. * **Triomf van de gerechtelijke macht: administratieve rechtscolleges minder populair:** De rol van de rechterlijke macht nam toe ten koste van administratieve rechtscolleges. Fiscaal geschil werd integraal overgedragen aan de rechterlijke macht. De Raad van State verloor bevoegdheden aan gespecialiseerde rechtscolleges, zoals de Raad voor Vreemdelingenbetwistingen en de Raad voor Vergunningsbetwistingen. De onafhankelijkheid van de magistratuur werd versterkt door een meritocratisch selectiesysteem en de oprichting van de Hoge Raad voor Justitie, die de politisering van benoemingen moest tegengaan. * **Parastatalen onder veranderingsdruk:** De regionalisering had een significante impact op parastatalen, met de overdracht van bevoegdheden naar gewesten en gemeenschappen. * **Herstructurering tot autonome overheidsbedrijven:** Parastatalen in transport en communicatie werden omgevormd tot autonome overheidsbedrijven, met grotere zelfstandigheid en beheerscontracten met de overheid. De Europese eenheidsmarkt speelde hierin een cruciale rol. * **Privatisering van parastatalen:** Verschillende parastatalen, met name in de financiële sector en de nutsbedrijven, werden geprivatiseerd om de staatsschuld af te bouwen en marktwerking te bevorderen. De Belgische luchtvaartmaatschappij Sabena ging failliet na de financiële problemen van haar private meerderheidsaandeelhouder. * **Nieuwe parastatalen onder beheerscontracten:** Bij de oprichting van nieuwe parastatalen, vaak gericht op specifieke maatschappelijke taken (bv. gelijkheid, voedselveiligheid), werd de methode van het beheerscontract gehanteerd om hen meer autonomie te verlenen en te ontsnappen aan strikte overheidsregels. ### 1.3 Beleidstrends Het beleid in deze periode werd gekenmerkt door neoliberale economische principes en een veranderende rol van de staat. #### 1.3.1 Neo-liberaal economisch beleid De overheid nam een nieuwe rol aan als marktmeester of regisseur, gericht op het waarborgen van concurrentie en het functioneren van de markt. * **Besluitvorming onttrokken aan het sociaal overleg:** Hoewel de syndicalisatiegraad toenam, verloor het sociaal overleg aan invloed door overheidsinterventie in loonvorming (loonnorm) en de focus op internationale concurrentiekracht. * **Strijd rond de financiering van de sociale zekerheid:** De financiële druk op de sociale zekerheid door vergrijzing en stijgende kosten leidde tot saneringsmaatregelen aan de uitgavenkant en verschuivingen in de financiering. De toenemende belasting op arbeid werd bekritiseerd als een rem op werkgelegenheid, wat leidde tot een zoektocht naar alternatieve financieringsbronnen, zoals de BTW. * **De staat als marktmeester of regisseur:** De overheid richtte diensten op om marktconcurrentie te reguleren en te waarborgen, zoals de Commissie voor de Regulering van de Elektriciteit en het Gas (CREG) en de Raad voor de Mededinging. #### 1.3.2 Wat delen de Vlaamse, Belgische en Europese naties? De opkomst van nieuwe bestuursniveaus en de globalisering leidden tot een diversificatie van nationale identiteiten. Mensenrechten en antidiscriminatiewetten werden belangrijke grenzen voor overheidsoptreden. * **Globalisering en streektaal:** De noodzaak van meertaligheid, met name Engels, nam toe in het onderwijs en in het professionele leven, wat de traditionele rol van de streektaal als bestuurstaal onder druk zette. * **Gendergelijkheid:** Er was een duidelijke evolutie naar gendergelijkheid, met wetgeving op gelijke beloning, individuele belastingheffing en de invoering van ministeriële portefeuilles voor Gelijke Kansen. Positieve discriminatie, zoals quota voor vrouwelijke kandidaten op kieslijsten, werd ingevoerd om een evenwichtige vertegenwoordiging te bevorderen. De wetgeving rond genderidentiteit werd in 2018 aangepast om meer nadruk te leggen op zelfbeschikking. * **De natie verandert door de immigratiesamenleving:** De Belgische samenleving werd steeds diverser door immigratie. De overheid bestreed discriminatie en nationaliteitsverwerving werd vereenvoudigd, wat de evolutie naar een immigratiesamenleving erkende. * **Het kerk-staat regime en een diverser religieus landschap:** De invloed van de katholieke kerk op het openbare leven nam af door secularisering, maar de katholieke zuil bleef sterk in het onderwijs. De erkenning van de islam als officiële godsdienst leidde tot nieuwe uitdagingen op het vlak van vertegenwoordiging en staatsbemoeienis. De diversiteit aan religieuze gemeenschappen beïnvloedde ook het beleid rond begraafplaatsen. > **Tip:** De periode kenmerkt zich door een complexe interactie tussen globalisering, Europeanisering en decentralisering. De staat verliest niet noodzakelijk macht, maar zijn bevoegdheden en de manier waarop deze worden uitgeoefend, verschuiven aanzienlijk. > **Voorbeeld:** De oprichting van autonome overheidsbedrijven met beheerscontracten illustreert de nieuwe manier waarop de staat invloed uitoefent, niet meer door directe aansturing, maar door het stellen van resultaatverbintenissen en controle op de naleving van contracten. * * * # Politiek landschap en overheidsbeleid Dit hoofdstuk beschrijft de evolutie van het Belgische politieke landschap en overheidsbeleid vanaf de jaren tachtig, met een focus op de transformatie van politieke partijen, de impact van Europese integratie, de verschuiving naar neoliberaal economisch beleid en de gevolgen daarvan voor de sociale zekerheid en staatsinmenging. ### 2.1 Het politieke leven Het politieke leven in België onderging significante veranderingen, gekenmerkt door een toenemend gewicht van meer kiezers, een turbulent partijlandschap en uiteindelijk stabielere regeringen. #### 2.1.1 Het groter gewicht van meer kiezers De politieke rechten werden geleidelijk losgekoppeld van de Belgische nationaliteit, mede onder impuls van de Europese Unie. Vanaf 1998 kregen burgers van niet-EU-landen die al vijf jaar in België verbleven gemeentelijk stemrecht. In 2009 werd het opschorten van het kiesrecht voor veroordeelden na het uitzitten van hun straf geschrapt. Tegelijkertijd nam het aandeel kiezers binnen de bevolking toe door de toenemende nationaliteitsverwerving onder ingezeten vreemdelingen. De impact van de stem van individuele kiezers op de volksvertegenwoordiging werd vergroot door een wijziging in het kiessysteem, waarbij het aantal voorkeursstemmen beslissender werd. Tegelijkertijd versterkte een kiesdrempel van 5% de greep van de traditionele partijen. De invoering van provinciale kieskringen in 1995 en 2003, met als uitzondering het kiesarrondissement Brussel-Halle-Vilvoorde, leidde tot institutionele spanningen die uiteindelijk resulteerden in de splitsing van dit arrondissement in 2011. > **Tip:** De evolutie van het kiesrecht weerspiegelt een bredere trend van universalisering en de aanpassing van politieke rechten aan een meer diverse samenleving. #### 2.1.2 Een turbulent partijlandschap Na de staatshervormingen losten traditionele regionale partijen op in de grotere politieke families. De eeuwwisseling zag een heropleving van het Vlaams-nationalisme, met de NVA die uitgroeide tot een dominante partij. De Franstalige PS slaagde erin haar traditionele kiezers te behouden, wat de doorbraak van extreem-rechts in Franstalig België verhinderde. De liberale partij (VLD) vernieuwde zich met een neo-liberaal profiel, terwijl Franstalige liberalen zich verenigden in het Mouvement Réformateur. De christen-democraten (CVP en PSC) zochten vernieuwing met naamswijzigingen naar CD&V en CdH (later Les Engagés). Alle partijen, met uitzondering van het Vlaams Belang, democratiseerden zich en trachtten hun legitimiteit te heroveren na een golf van schandalen in de jaren negentig. Politici legden zichzelf ook nieuwe normen op, zoals de openbaarmaking van mandaten en vermogen. De opkomst van uitdagers, waaronder ecologische partijen (Agalev/Groen, Ecolo) en extreem-rechtse partijen (Vlaams Blok/Vlaams Belang, NVA), zorgde voor een turbulent partijlandschap. Schandalen rond partijfinanciering, zoals de Agusta-affaire, leidden tot de invoering van publieke partijfinanciering. De staatshervorming en grotere kiesomschrijvingen versterkten de greep van de partijen op de politiek. > **Voorbeeld:** De Agusta-affaire, waarbij vermeend smeergeld werd ontvangen voor de toewijzing van contracten voor helikopters, illustreert de noodzaak voor publieke partijfinanciering om belangenvermenging tegen te gaan. #### 2.1.3 Regeringen terug stabieler Ondanks het stemmenverlies van de traditionele partijen bleven zij de macht monopoliseren, zij het soms met juniorpartners. De partijen maakten echter wel koerszwenkingen, zoals de CVP die in 1981 de socialisten ruilde voor een liberale coalitiepartner. De invoering van de paars-groene regering Verhofstadt in 1999 markeerde een politieke verschuiving. Vanaf 2008 werden CD&V en CdH opgenomen in de regering, en in 2010 doorbrak de NVA het machtsmonopolie van de traditionele politieke families. Het parlement verloor de laatste decennia van de 20e eeuw macht aan de uitvoerende macht, maar vond een nieuwe functie in het behandelen van schandalen en het verschaffen van inzicht in gebeurtenissen via parlementaire onderzoekscommissies. Deze commissies, waarvan het aantal toenam vanaf de jaren tachtig, speelden een rol bij het herstellen van het vertrouwen tussen maatschappij en politiek. ### 2.2 De staat De rol en structuur van de staat ondergingen ingrijpende veranderingen, gekenmerkt door verticale bewegingen tussen bestuursniveaus en een herziening van de staatscapaciteit. #### 2.2.1 Verticale bewegingen tussen bestuursniveau’s De politieke besluitvorming verschoof naar supranationale en regionale niveaus. ##### 2.2.1.1 Opwaartse beweging naar het Europese niveau Het Verdrag van Maastricht (1992) en de daaropvolgende verdragen, zoals Amsterdam (1997) en Nice (2001), versterkten de bevoegdheden en democratisering van de Europese Gemeenschap, die in 2009 de Europese Unie werd. Uitbreidingsgolven met onder andere de mediterrane landen, Scandinavië en Centraal-Europese landen vergrootten de omvang en complexiteit van de EU. ##### 2.2.1.2 Een neerwaartse beweging: regionalisering België transformeerde van een unitaire naar een federale staat door middel van opeenvolgende staatshervormingen. Het Arbitragehof, later het Grondwettelijk Hof, werd opgericht om bevoegdheidsconflicten te beslechten en toe te zien op de grondwettelijkheid van wetten en decreten. De derde staatshervorming (1988) kende de gemeenschappen en gewesten meer bevoegdheden en financiële middelen toe, en maakte van Brussel een volwaardig gewest. De vierde staatshervorming (1992) introduceerde rechtstreeks gekozen parlementen voor de gemeenschappen en gewesten. De vijfde staatshervorming (2001) hevelde verdere bevoegdheden en financiële middelen over, waaronder fiscale autonomie voor de gewesten. De zesde staatshervorming (2011) integreerde Brussel-Halle-Vilvoorde verder in de federale structuren en pakte de onderfinanciering van de Franse Gemeenschap aan. > **Tip:** De Belgische staatshervormingen zijn een complex proces van pacificatiepolitiek, waarbij compromissen vaak vaag werden gehouden om tegemoet te komen aan verschillende politieke achterbannen. ##### 2.2.1.3 Een lokale en provinciale democratisering, maar blijvend onder druk De provincies bleven behouden na het Egmontpact en werden gedemocratiseerd door de machtsoverdracht van de gouverneur aan de verkozen provincieraad. De fusie van gemeenten en de oprichting van bovengemeentelijke politiezones in 1998, deels ingegeven door de Dutroux-affaire, versterkten echter niet per se de lokale macht. Gemeenten kregen wel het participatie-instrument van gemeentelijke volksraadplegingen. De regionale overheden kregen bevoegdheid over de gemeentewet, wat leidde tot verschillen in de benoeming van burgemeesters. #### 2.2.2 De (federale) staatscapaciteit herzien De staat probeerde haar capaciteit te herzien door middel van afslanking, modernisering van het overheidsapparaat en een streven naar een evenwichtig overheidsbudget. ##### 2.2.2.1 Politici meer macht over ambtenaren Het aantal personen in overheidsdienst bleef relatief stabiel, maar het aandeel contractuelen nam toe, vooral bij de regionale autoriteiten. De vaste benoeming werd afgebouwd, met name in Vlaanderen, omwille van financiële overwegingen en een focus op marktwerking. De politieke invloed op topfuncties bleef echter significant, ondanks hervormingen die beoogden de selectie op basis van merites te bevorderen. ##### 2.2.2.2 Het streven naar een evenwichtig overheidsbudget De hoge overheidsschuld vanaf de jaren tachtig leidde tot een neoliberaal beleid gericht op ontvetting van de staat. De belastingen op hogere inkomens en vennootschappen werden verlaagd om investeringen te stimuleren en buitenlandse investeerders aan te trekken. De druk vanuit Europa om aan de Maastrichtnormen te voldoen, leidde tot besparingsoperaties en de privatisering van overheidsbedrijven. Ondanks inspanningen om de schuldgraad te verminderen, zorgde de economische crisis vanaf 2008 opnieuw voor een stijging. > **Voorbeeld:** De Maastrichtnorm, die een begrotingstekort onder de 3% en staatsschulden onder de 60% van het BBP vereiste om toe te treden tot de euro, dwong België tot een significante inspanning op het vlak van budgettaire sanering. ##### 2.2.2.3 Triomf van de gerechtelijke macht: administratieve rechtscolleges minder populair De rol van de rechterlijke macht nam toe, mede door besparingen die de administratieve rechtscolleges verzwakten. Fiscale geschillen werden volledig overgedragen aan de rechterlijke macht. De Raad van State, hoewel nog steeds een belangrijke instantie, verloor bevoegdheden aan gespecialiseerde raden zoals de Raad voor Vreemdelingenbetwistingen en de Raad voor Vergunningsbetwistingen. Het Hof van Cassatie werd veroordeeld door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens wegens het gebrek aan motivering bij schuldigverklaringen door het Assisenhof. De magistratuur won aan onafhankelijkheid door meritocratische selectieprocedures en de oprichting van de Hoge Raad voor Justitie, die de benoemingen en bevorderingen regelt. ##### 2.2.2.4 Parastatalen onder veranderingsdruk De regionalisering had een grote invloed op parastatalen, waarbij vele "nationale" instellingen werden vervangen door gewestelijke of communautaire equivalenten. Sociale zekerheidsinstellingen bleven echter federaal. ###### 2.2.2.4.1 Parastatalen in transport en communicatie herstructureren tot autonome overheidsbedrijven Publieke monopolies in transport en communicatie werden omgevormd tot autonome overheidsbedrijven, mede onder Europese druk om marktconformiteit te realiseren. Deze bedrijven kregen grotere zelfstandigheid en sloten beheerscontracten met de federale overheid. De gedeeltelijke privatisering van een aantal van deze bedrijven stimuleerde een commerciële logica. ###### 2.2.2.4.2 Afslanking van de staat: parastatalen geprivatiseerd Verschillende openbare kredietinstellingen werden geprivatiseerd, evenals andere parastatalen zoals de Nationale Investeringsmaatschappij. Pogingen tot verdere privatisering, zoals bij Sabena, strandden deels of leidden tot financiële problemen. De luchthaven van Zaventem werd geprivatiseerd, hoewel de Vlaamse regering later investeerde om deze opnieuw onder overheidscontrole te brengen. ###### 2.2.2.4.3 Nieuwe parastatalen onder beheerscontracten Nieuwe parastatalen werden opgericht met een focus op efficiëntie, zichtbaarheid en wendbaarheid, waarbij beheerscontracten de aansturing door de overheid regelen. ### 2.3 Het beleid Het overheidsbeleid onderging een neo-liberale transformatie met gevolgen voor de economie, sociale zekerheid en de rol van de staat. #### 2.3.1 Neo-liberaal economisch beleid Vanaf 1982 sloeg de regering een neoliberale koers in, gericht op het terugdringen van de staatschuld en de invloed van de arbeidersbeweging. Loonmatiging werd ingevoerd om de concurrentiekracht van ondernemingen te herstellen. De overheidsregulering van financiële markten werd afgezwakt, wat mede debet was aan de bankencrisis van 2008. De arbeidsmarktbemiddeling en opleiding werden geregionaliseerd, waarbij marktwerking centraal kwam te staan. Europese en globale ontwikkelingen, zoals de invoering van de euro en de oprichting van de Wereldhandelsorganisatie, bevorderden de liberalisering van markten. #### 2.3.1.1 Besluitvorming onttrokken aan het sociaal overleg in het postfordisme Hoewel de syndicalisatiegraad steeg, nam de macht van de vakbonden af. Het sociaal overleg verloor invloed door de invoering van een loonnorm en een verminderde impact van het indexmechanisme. In het immigratiebeleid werd de nood aan hooggeschoolde arbeidskrachten een drijfveer, en het beheer van hooggeschoolde arbeidsmigratie werd deels geprivatiseerd. Het beheer van de energiemarkt werd ook onttrokken aan het sociaal overleg en onderworpen aan marktspelers. #### 2.3.1.2 Strijd rond de financiering van de sociale zekerheid De sociale zekerheid werd geconfronteerd met oplopende uitgaven door demografische ontwikkelingen en medische kosten. Er werden saneringsmaatregelen genomen, waaronder de invoering van maximumuitkeringen, waardoor de uitgaven als percentage van het BBP daalden. De financiering verschoof van werknemers- en werkgeversbijdragen naar alternatieve financieringsbronnen, zoals indirecte belastingen. De privatisering van delen van de sociale zekerheid werd bevorderd via fiscaal interessante individuele en groepsverzekeringen. > **Tip:** De evolutie van de financiering van de sociale zekerheid weerspiegelt een politieke strijd tussen verschillende ideologieën over de rol van de staat en de markt. #### 2.3.1.3 De staat als marktmeester of regisseur De staat nam een nieuwe rol aan als marktmeester, waarbij ze toezag op de optimale werking van marktconcurrentie. Speciale diensten zoals de Commissie voor de Regulering van de Elektriciteit en het Gas (CREG) en de Raad voor de Mededinging werden opgericht om concurrentie te waarborgen en machtsmisbruik te bestrijden. #### 2.3.2 Wat delen de Vlaamse, Belgische en Europese naties? De verschuiving van politieke besluitvorming naar supranationale en regionale niveaus ging gepaard met de creatie van nieuwe sub- en supranationale identiteiten. De opkomst van mensenrechten en de strijd tegen discriminatie legden grenzen op aan exclusieve natievorming. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens speelde een cruciale rol bij het versterken van de rechtstaat en het beschermen van individuele rechten. ##### 2.3.2.1 Globalisering en streektaal De globalisering en de nood aan meertaligheid leidden tot een promotie van vreemde talen, zoals Frans en Engels, in het onderwijs. De nationale talen kwamen ook als bestuurstalen onder druk te staan. ##### 2.3.2.2 Gendergelijkheid De staat bevorderde gendergelijkheid door wetgeving op gelijke lonen, individuele belastingheffing en positieve discriminatie in politieke functies. De echte doorbraak voor vrouwen in het parlement kwam met de quotawet van 1994. De juridische erkenning van genderidentiteit en zelfbeschikking werd in 2018 gerealiseerd, afstand nemend van een puur biologisch determinisme. ##### 2.3.2.3 De natie verandert door de immigratiesamenleving België transformeerde tot een immigratiesamenleving, waarbij de nationaliteitsverwerving werd vereenvoudigd en het beleid gericht werd op integratie. Racisme werd bestreden vanuit het principe van mensenrechten, en immigranten werden steeds meer gelijkgesteld aan Belgische burgers. ##### 2.3.2.4 Het Kerk-Staat regime en een diverser religieus landschap De invloed van de katholieke kerk op het openbaar leven nam af door secularisering. Ethische thema's zoals abortus en euthanasie kregen vernieuwende beleidsantwoorden, met name onder de paars-groene regering Verhofstadt. Het onderwijslandschap bleef echter sterk beïnvloed door katholieke scholen. De islam werd erkend als officiële godsdienst, maar de uitvoering bleef complex door interne verdeeldheid binnen de moslimgemeenschap en sterke overheidsinterventie. Begraafplaatsen werden een nieuw strijdtoneel, met de oprichting van moslimpercelen die tegemoet kwamen aan religieuze voorschriften. * * * # Hervormingen van de rechterlijke macht en de publieke sector Dit gedeelte behandelt de evolutie en hervormingen binnen de Belgische rechterlijke macht en de publieke sector, met een focus op de groeiende invloed van de rechterlijke macht, de veranderende rol van administratieve rechtscolleges en de herstructurering van parastatalen. ### 3.1 De opkomst van de gerechtelijke macht en de rol van administratieve rechtscolleges Gedurende de onderzochte periode onderging de Belgische rechterlijke macht significante veranderingen, gekenmerkt door een groeiende onafhankelijkheid en een verandering in de rol van administratieve rechtscolleges. #### 3.1.1 Verzwakking van de positie van administratieve rechtscolleges Traditioneel had België een systeem van administratieve rechtscolleges, die specifieke geschillen, zoals die met betrekking tot politieke rechten, behandelden. Deze rechtscolleges verloren echter geleidelijk aan terrein en bevoegdheden. De besparingen binnen de overheid hadden ook gevolgen voor de werking van de rechterlijke macht, waaronder het opleggen van alleen zittende rechters aan correctionele rechtbanken. De afschaffing van de legerdienst in 1992 leidde eveneens tot de ontmanteling van een reeks traditionele rechtscolleges. #### 3.1.2 Hervormingen in fiscaal geschillenbeheer Een belangrijke hervorming betrof het beheer van fiscale geschillen. Vóór 1999 waren de Provinciale Directeurs der Directe Belastingen de eerstelijnsrechters voor fiscale geschillen. Hun dubbelzinnige positie als zowel rechter als ambtenaar werd bekritiseerd. Uiteindelijk werd besloten dat de fiscale geschillen integraal aan de rechterlijke macht werden overgedragen. Gespecialiseerde fiscale kamers werden opgericht binnen de Rechtbanken van Eerste Aanleg om deze geschillen te behandelen. Een administratieve beroepsprocedure bij de Directeur der Directe Belastingen bleef bestaan om geschillen informeel op te lossen, maar de rechtspraak werd exclusief voorbehouden aan de rechterlijke macht. #### 3.1.3 De Raad van State onder druk en de opkomst van gespecialiseerde rechtscolleges De Raad van State, een cruciaal administratief rechtscollege, werd geconfronteerd met een enorme toename van het aantal beroepen, voornamelijk op het gebied van ruimtelijke ordening en vreemdelingenzaken. Hierdoor werd de Raad van State overweldigd. Om deze overbelasting tegen te gaan, werden een aantal bevoegdheden van de Raad van State overgedragen aan nieuw opgerichte gespecialiseerde rechtscolleges, zoals de Raad voor Vreemdelingenbetwistingen en de Raad voor Vergunningsbetwistingen. Ook de Raad van State werd geweerd uit de regulerende instanties die toezicht hielden op geprivatiseerde markten, zoals post en telecommunicatie, en elektriciteit en gas. #### 3.1.4 De impact van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) speelde een cruciale rol in het versterken van de rechtstaat. Met name artikel 3 van het EVRM, dat stelt dat staten mensen niet aan onmenselijke of vernederende behandeling of bestraffing mogen blootstellen, werd gebruikt om de mensenrechten van personen die met uitzetting bedreigd werden te beschermen. Het EHRM veroordeelde België in 2010 in de zaak Taxquet omdat er geen motivering voorzien was bij een schuldigverklaring door het Assisenhof, wat leidde tot een wetswijziging die motivering verplicht stelde. #### 3.1.5 De onafhankelijkheid van de magistratuur De magistratuur won in deze periode aanzienlijk aan onafhankelijkheid. Naast de vereiste van een diploma rechten en balie-ervaring, moesten kandidaten vanaf 1991 slagen voor een vergelijkend toegangsexamen, wat zorgde voor een meritocratische selectie. De affaire Dutroux in 1996 leidde tot een radicale breuk met de politisering van benoemingen in het gerecht. De Hoge Raad voor Justitie werd opgericht om alle benoemingen en bevorderingen binnen het gerechtelijk apparaat toe te wijzen. #### 3.1.6 Nieuwe rechtbanken en arrondissementen In 2013 werden familiezaken binnen het burgerlijk recht ondergebracht bij nieuw opgerichte familie- en jeugdrechtbanken. Deze rechtbanken hebben tot doel een aangepaster en humaner antwoord te bieden op conflicten binnen families. Terzelfdertijd werd de territoriale organisatie van de rechterlijke macht aangepast, waarbij het aantal gerechtelijke arrondissementen werd herleid van 27 naar 12, wat schaalvoordelen en een grotere mobiliteit voor magistraten met zich meebracht. ### 3.2 De herstructurering van parastatalen en de publieke sector De periode werd gekenmerkt door significante veranderingen in de structuur en werking van de publieke sector, met name door de regionalisering en de transformatie van parastatalen. #### 3.2.1 Regionalisering van parastatalen De federalisering van België had een grote invloed op de parastatale instellingen. Veel bevoegdheden werden overgedragen van nationale naar gewestelijke en communautaire niveaus. Dit leidde tot de vervanging van nationale overheidsinstellingen door gewestelijke of communautaire parastatalen. Bijvoorbeeld, het Nationaal Werk voor het Kinderwelzijn werd in de Vlaamse gemeenschap overgenomen door Kind en Gezin en in Franstalig België door het Office de la Naissance et de l'Enfance. Ook de Nationale Investeringsmaatschappij werd afgeslankt, terwijl de gewesten eigen investeringsmaatschappijen oprichtten zoals GIMV en SRIW. #### 3.2.2 Transitie naar autonome overheidsbedrijven Parastatalen in de transport- en communicatiesector werden geherstructureerd tot autonome overheidsbedrijven. Dit was deels gedreven door de Europese druk om marktconformiteit te eisen en concurrentie te bevorderen. Publieke monopolies werden doorbroken, wat leidde tot naamsveranderingen en een grotere operationele zelfstandigheid. Deze autonome bedrijven sloten beheerscontracten met de federale overheid, waarin hun taken en doelstellingen werden vastgelegd, met speciale nadruk op de universele dienstverlening. > **Tip:** De beheerscontracten vertegenwoordigden een belangrijke institutionele innovatie, waarbij overheidsbedrijven zowel publieke taken moesten uitvoeren als commerciële activiteiten mochten ontplooien. #### 3.2.3 Privatisering van publieke activa Een belangrijk aspect van de afslanking van de staat was de privatisering van overheidsbedrijven en -instellingen. Diverse kredietinstellingen, zoals de ASLK en het Gemeentekrediet, werden verkocht aan private groepen. Ook de Nationale Investeringsmaatschappij werd geprivatiseerd. Zelfs in sectoren als de luchtvaart (Sabena) en luchthaveninfrastructuur (Zaventem) drong privatisering door, hoewel de overheid vaak een minderheidsbelang behield om controle uit te oefenen. De privatisering werd deels ingegeven door de noodzaak om de staatschuld af te bouwen en werd gezien als een efficiëntere manier om bepaalde diensten te organiseren. #### 3.2.4 Nieuwe parastatalen onder beheerscontracten Naast de privatisering van bestaande entiteiten, werden er ook nieuwe parastatalen opgericht, voornamelijk op federaal niveau. Deze nieuwe instellingen, zoals het Centrum voor Gelijkheid van Kansen en voor Racismebestrijding en het Federaal Agentschap voor de Veiligheid van de Voedselketen, werkten eveneens onder beheerscontracten. Dit model bood hen autonomie in hun personeelsbeleid en financieel beheer, met als doel een efficiënter en flexibeler overheidsbeleid te realiseren op hun specifieke domeinen. #### 3.2.5 Politici meer macht over ambtenaren De verhouding tussen politici en ambtenaren veranderde. Hoewel het aantal personen in overheidsdienst schommelde, nam het aandeel contractuele ambtenaren toe, vooral bij regionale autoriteiten en autonome staatsbedrijven. De vaste benoeming werd in bepaalde sectoren als minder wenselijk beschouwd ten gunste van flexibiliteit en marktwerking. Desalniettemin behielden de politieke kabinetten een sterke invloed op de besluitvorming, ook binnen de hervormde administratieve structuren zoals de Federale Overheidsdiensten (FOD's) na de Copernicushervorming. #### 3.2.6 Streven naar een evenwichtig overheidsbudget De druk om het overheidsbudget in evenwicht te brengen was een drijvende kracht achter veel hervormingen. De hoge staatsschuld dwong de overheid tot besparingen en het genereren van extra inkomsten, onder meer door privatiseringen. De naleving van de Maastrichtnormen voor de toekomstige euro was een belangrijke stimulans voor budgettaire discipline. Dit leidde tot een beperking van overheidsuitgaven, ook in basisdiensten zoals justitie. #### 3.2.7 Verandering in de financiering van de sociale zekerheid De financiering van de sociale zekerheid evolueerde aanzienlijk. De toenemende afhankelijkheidsgraad en stijgende uitgaven, met name in de jaren tachtig, leidden tot een verschuiving van de financieringsbronnen. Er was een tendens om de lasten op arbeid te verlagen en meer te vertrouwen op alternatieve financieringsbronnen, zoals indirecte belastingen. De rol van de overheid in het garanderen van een sociaal vangnet bleef centraal, maar de middelen en mechanismen veranderden. * * * This summary provides a detailed overview of the reforms in the judicial system and the public sector as presented in the document, adhering to the specified formatting and content requirements. * * * ## Veelgemaakte fouten om te vermijden * Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens * Let op formules en belangrijke definities * Oefen met de voorbeelden in elke sectie * Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Neo-liberaal economisch beleid | Een economische filosofie die pleit voor beperkte overheidsinterventie, deregulering, privatisering en vrije markten om economische groei te stimuleren. Dit beleid richt zich op het verminderen van de rol van de staat en het versterken van marktkrachten. | | Postfordisme | Een economisch systeem dat volgt op het Fordisme, gekenmerkt door flexibele productie, de opkomst van de dienstensector, en een grotere nadruk op kennis en informatie. Besluitvorming wordt minder gedomineerd door traditioneel sociaal overleg. | | Zwevende kiezers | Kiezers die niet loyaal zijn aan een specifieke politieke partij en hun stemgedrag kunnen aanpassen op basis van actuele politieke issues, de prestaties van partijen of de persoonlijke aantrekkingskracht van kandidaten. Dit fenomeen duidt op een veranderende politieke loyaliteit. | | Staatsartshervorming | Een proces waarbij de institutionele structuur en bevoegdheidsverdeling van een staat wordt gewijzigd, vaak om politieke spanningen te verminderen of de efficiëntie van het bestuur te verbeteren. In België heeft dit geleid tot de transformatie van een unitaire naar een federale staat. | | Parastatalen | Overheidsbedrijven of -instellingen die autonoom opereren binnen de publieke sector, vaak met een specifiek mandaat om diensten te verlenen of economische activiteiten te ontplooien. Ze vallen onder overheidscontrole maar hebben operationele flexibiliteit. | | Beheerscontract | Een contractuele overeenkomst tussen de overheid en een autonome overheidsinstantie of -bedrijf, waarin de taken, doelstellingen en prestatieverwachtingen worden vastgelegd. Dit instrument stuurt de activiteiten van de parastataal terwijl deze enige autonomie behoudt. | | Privatisering | Het proces waarbij overheidsbezittingen, -diensten of -bedrijven worden overgedragen aan de private sector. Dit kan gebeuren door verkoop van aandelen, activa of het uitbesteden van diensten, met als doel efficiëntieverbetering en staatschuldaflossing. | | Rechtspraak | Het proces waarbij rechtbanken en andere gerechtelijke instanties uitspraken doen over juridische geschillen, gebaseerd op wetgeving en precedenten. In België is de rechterlijke macht een belangrijke pijler van de staat, met een evolutie naar meer onafhankelijkheid. | | Federale Staat | Een staatsvorm waarin de macht is verdeeld tussen een centrale overheid en regionale deelstaten (in België de gemeenschappen en gewesten), die elk hun eigen bevoegdheden en wetgevende organen hebben. Dit systeem ontstond in België door opeenvolgende staatshervormingen. | | Consumptiebelasting (BTW) | Een belasting die wordt geheven op de verkoop van goederen en diensten, die uiteindelijk door de consument wordt betaald. Het is een belangrijke bron van inkomsten voor de overheid en kan regressief zijn omdat het een groter deel van het inkomen van lagere inkomensgroepen opslokt. | | Werkgeversbijdragen | Sociale premies die werkgevers betalen aan de sociale zekerheid, gebaseerd op het loon van hun werknemers. Deze bijdragen zijn een belangrijke financieringsbron voor sociale uitkeringen en diensten. | | Werkverdelingskosten | Kosten die verband houden met de verdeling van arbeid, zoals kosten voor werving, training en personeelsbeheer. In de context van de tekst, de stijgende loonkosten leidden tot kosten die de werkgevers ertoe aanzetten arbeid te vervangen door kapitaal. | | Arbeidsproductiviteit | De hoeveelheid output die een werknemer produceert per tijdseenheid. Verbeteringen in arbeidsproductiviteit zijn cruciaal voor economische groei en concurrentievermogen. | | Globalisering | Het proces van toenemende wereldwijde interconnectiviteit en onderlinge afhankelijkheid op economisch, cultureel en politiek gebied. Het beïnvloedt onder meer handel, migratie, en de verspreiding van informatie. | | Streektaal | Een taal of dialect die specifiek is voor een bepaalde geografische regio binnen een land. In België zijn de regionale talen (Nederlands, Frans, Duits) en de hiermee verbonden culturele identiteiten belangrijk in de politieke dynamiek. | | Gendergelijkheid | Het principe dat alle geslachten gelijke rechten, verantwoordelijkheden en kansen hebben. Dit omvat gelijke behandeling op de arbeidsmarkt, in het onderwijs, en in het publieke leven, en de strijd tegen discriminatie op basis van geslacht. | | Immigratiesamenleving | Een samenleving die significant wordt gevormd door de instroom van mensen uit andere landen. Dit leidt tot een diverse bevolking en stelt nieuwe eisen aan integratie, beleid en sociale cohesie. | | Kerk-Staat regime | De relatie tussen religieuze instituties (zoals kerken) en de staat. Dit kan variëren van scheiding van kerk en staat tot staatsreligie, met implicaties voor religieuze vrijheid, publieke dienstverlening en onderwijs. | | Secularisering | Het proces waarbij religie minder invloedrijk wordt in het publieke leven en de samenleving. Dit kan zich uiten in een afname van religieuze deelname, de scheiding van kerk en staat, en de groeiende seculariteit van wetgeving en instituties. |

# La lutte et la domestication progressive de la nature par l'homme ### L'émergence de l'État en tant que forme et instrument du pouvoir * L'État est un concept artificiel, pas naturel, imposé par nécessité [1](#page=1). * Il est lié à l'exercice d'une puissance, sans laquelle il n'y a pas d'État [1](#page=1). * **Définition de l'État (Théorie des trois éléments)** [1](#page=1): * Un territoire avec des frontières (terrestres, maritimes, aériennes) [1](#page=1). * Une population avec des traits communs et un sentiment d'appartenance [2](#page=2). * Un appareil politique titulaire de la souveraineté [1](#page=1). * La souveraineté est définie comme "la puissance absolue et perpétuelle" (Bodin) ou "le caractère suprême du pouvoir" (Malberg) [2](#page=2). * L'État possède une permanence historique, même en cas de perte temporaire de territoire ou de souveraineté (ex: Pologne) [2](#page=2) [3](#page=3). * La bureaucratie, inventée en 1759 par Vincent de Gournay, est l'outil de l'État pour gouverner [3](#page=3). * Vue positive: organisation rationnelle [3](#page=3). * Vue négative: lourdeur administrative, lenteur [3](#page=3). * **Typologie de l'État** [4](#page=4): * **État gendarme**: attributions réduites aux fonctions ne pouvant être assumées par des particuliers (ex: défense, justice, infrastructures). Principe de subsidiarité appliqué [4](#page=4). * **État providence** (triomphe après la Seconde Guerre mondiale): responsabilité accrue dans le bien-être de la population, influence de Keynes. Connu une crise à partir des années 70 [4](#page=4). ### La légitimation de l'État * L'État a dû se doter de doctrines pour justifier sa présence [5](#page=5). * **Expression religieuse du pouvoir**: Lien historique entre religion et pouvoir, le pouvoir venant de Dieu. Autonomisation progressive du pouvoir temporel vis-à-vis du spirituel dès le XVIe siècle [5](#page=5). * **Nécessité de l'État** [5](#page=5): * Justification par l'ordre du discours (parole publique), des cérémonies (manifestations du pouvoir), et des signes (symboles) du XIIIe au XVIIe siècle [5](#page=5). * **Jean Bodin**: Conceptualise l'État par la souveraineté [6](#page=6). * **Nicolas Machiavel**: Vision pessimiste de la nature humaine (avide, intéressé). La fin justifie les moyens ("Le Prince") [6](#page=6). * **Thomas Hobbes**: "Guerre de tous contre tous" dans l'état de nature. L'Homme abandonne ses libertés naturelles contre un contrat social (Léviathan) pour éviter le chaos [6](#page=6). ### L'État face à l'individu * **L'autorité de l'État face à l'individu** : * **Tentation liberticide**: L'abus de pouvoir est une tentation pour l'État. Étienne de la Boétie: "Discours de la servitude volontaire" [6](#page=6). * **De l'autorité à l'autoritarisme**: L'autorité légitime peut dériver (ex: crise sanitaire). L'État peut dépasser ses bornes: absolutisme, nationalisme, socialisme (critiqué par Hayek comme liberticide), totalitarisme [7](#page=7). * **La liberté de l'individu face à l'État** : --- ### Logiques historiques de la mondialisation (pages 15-18) * **Renaissance (XVIe siècle):** Vue par certains comme le début de la mondialisation, marquant une extension du monde connu et des idées antiques [15](#page=15). * **"Économie monde" de Fernand Braudel:** Concept lié à cette période d'expansion [15](#page=15). * **Essor du capitalisme et du commerce:** Démarrage potentiel au Moyen Âge (XIIIe siècle) avec les foires et les cités-états portuaires comme Venise [15](#page=15). * **Développement financier:** Apparition des premières banques au Moyen Âge, s'enracinant avec la Renaissance [16](#page=16). * **Mercantilisme:** Doctrine économique du XVIe-XVIIe siècle valorisant l'or et l'argent, favorisant la thésaurisation et la production nationale [16](#page=16). * **Colbertisme en France:** Adaptation française du mercantilisme, caractérisée par le protectionnisme (droits de douane) et le soutien à l'industrie nationale (manufactures) [16](#page=16). * **Réactions et critiques:** Jean-Jacques Rousseau critiquait le cosmopolitisme des élites [16](#page=16). * **Ouverture contrastée du Japon (XVIe siècle):** Ouverture politique, commerciale et religieuse, perçue comme une menace par les Shoguns [16](#page=16). * **Sakoku (XVIIe siècle-XIXe siècle):** Période de fermeture du Japon, rouverte par la force au XIXe siècle [17](#page=17). * **Société des Nations (SDN) / ONU:** Création d'organisations mondiales au XXe siècle pour mettre en commun les intérêts politiques, sanitaires et économiques [17](#page=17). * **"Village global" (Macluhan, 1968):** Concept décrivant un monde interconnecté où tout le monde est en relation [18](#page=18). * **Définition économique de la mondialisation (Levite, années 80):** Convergence des marchés [18](#page=18). * **Distinction "Globalization" vs "Mondialisation":** "Globalization" (anglo-saxon) axée sur le marché financier et économique; "Mondialisation" (francophone) sur l'échelle des intérêts [18](#page=18). * **Flux, connectivité, échanges:** Aspect pris en compte par les Anglo-saxons dans la "globalization" [18](#page=18). ### Tensions issues de la mondialisation (pages 18-19) * **Tensions socio-économiques:** Inégalités entre pôles dynamiques (métropoles) et zones en difficulté [18](#page=18). * **Contestations:** * **Antimondialisme:** Critique de la marchandisation, des flux commerciaux, de l'uniformisation, des inégalités et de l'homogénéisation culturelle [18](#page=18). * **Altermondialisme:** Recherche d'une alternative plus juste et équitable [18](#page=18). * **Relations internationales tendues:** Retour des barrières (ex: mur de Trump, mur Pologne-Biélorussie) malgré la mondialisation [19](#page=19). * **Retour des nations et doctrines internationales:** * **Multilatéralisme:** Coopération des États pour résoudre les conflits et créer des règles communes [19](#page=19). * **Unilatéralisme:** Agir selon ses propres intérêts sans tenir compte des règles internationales [19](#page=19). * **Choc des civilisations (S. Huntington):** Thèse sur l'amplification des conflits par la mondialisation [19](#page=19). ### Démocratie et participation citoyenne (pages 20-28) #### Fondements de la démocratie (pages 20-24) * **Distinction société politique/civile (Gramsci):** Domination directe (État) vs indirecte (idéologie) [20](#page=20). * **Origine de la démocratie:** Grèce antique, pouvoir du peuple [20](#page=20). #### Troubles de la démocratie contemporaine (pages 25-28) --- ### Le phénomène populiste * Le populisme est une réaction au désintérêt démocratique, existant depuis l'Antiquité [29](#page=29). * Gracchus Babeuf a introduit le terme "populicide" pour désigner ce qui porte atteinte au peuple [29](#page=29). * Il existe deux formes de populisme: la protestation (vertus du peuple, critique des oppresseurs) et la démagogie (manipulation pour le pouvoir) [29](#page=29). * Les régimes autoritaires peuvent avoir des effets bénéfiques, comme la tyrannie athénienne préparant la démocratie [30](#page=30). * Le populisme peut mener à un régime autoritaire, risquant les libertés individuelles et instrumentalisant les peurs [30](#page=30). ### Les médias comme vecteurs d'information * Les médias, issus du latin "medium" (moyen), sont des vecteurs essentiels de transmission et de communication [30](#page=30). * Le besoin d'information évolue de la connaissance pure à une action utilitaire et pragmatique [31](#page=31). * L'Égypte a développé le papyrus, suivi par le parchemin, puis le codex pour la conservation de l'information [31](#page=31). * L'invention de l'imprimerie par Gutenberg au XVe siècle a révolutionné la diffusion d'information [31](#page=31). * La presse écrite apparaît en France en 1611 ("Mercure François"), suivie par "La Gazette" en 1631 [31](#page=31). * La Déclaration des Droits de l'Homme et du Citoyen (DDHC) consacre la liberté de communiquer en son Article 11 [31](#page=31). * La loi du 29 juillet 1881 confirme la liberté de la presse, tout en rappelant les limites de la liberté d'expression [31](#page=31). * La radio et la télévision ont émergé, entraînant une diversification des médias et un contrôle étatique initial [32](#page=32). * Les Nouvelles Technologies de l'Information et de la Communication (NTIC) représentent le concurrent actuel de la télévision [32](#page=32). * Marshall McLuhan a identifié trois stades d'évolution de l'information: oralité, galaxie Gutenberg (imprimerie) et galaxie Marconi (toucher) [32](#page=32). * La mondialisation a accéléré la diffusion de l'information, de la liberté d'expression, d'information et de communication [32](#page=32). * Le flux continu d'informations, nommé "présentisme" par Régis Debray, peut diluer la valeur de l'information [33](#page=33). * Pierre Bourdieu a décrit la "circulation circulaire de l'information" comme une amplification artificielle [33](#page=33). * Les programmes télévisés sont souvent axés sur le divertissement, réduisant la réflexion du téléspectateur [33](#page=33). ### Les médias, un instrument de culture et un outil démocratique * Les médias sont des vecteurs de culture, adaptant les productions à leur format [33](#page=33). * Le XIXe siècle a vu la publication sérielle d'œuvres littéraires dans la presse, influençant leur forme [34](#page=34). * Nietzsche critique la presse comme vecteur d'une culture de masse créant du conformisme [34](#page=34). * Schopenhauer estimait que lire trop détournait de la réflexion personnelle [34](#page=34). * L'exception culturelle française vise à protéger les produits culturels nationaux [34](#page=34). * Il existe un lien étroit entre médias et démocratie, fondé sur le pluralisme, la liberté et la vérité [34](#page=34). ### Le quatrième pouvoir ### Le pouvoir de l'information ### La nature et son appréhension par l'homme --- # La légitimation et l'autorité de l'État face à l'individu ### L'expression religieuse du pouvoir * Le lien entre religion et pouvoir remonte à l'Antiquité [5](#page=5). * Saint Augustin postule la supériorité du pouvoir spirituel sur le pouvoir temporel [5](#page=5). * La tradition chrétienne considère que le pouvoir émane de Dieu [5](#page=5). * Dès le 16ème siècle, le pouvoir politique s'autonomise vis-à-vis du spirituel [5](#page=5). ### La justification de l'État * L'État n'existe pas naturellement et a nécessité une justification [5](#page=5). * Pierre de Clastres a observé des sociétés sans État [5](#page=5). * L'État s'est légitimé par le discours public, les cérémonies et les symboles [5](#page=5). * Pasquier définit le droit public comme l'art de commander, d'obéir et de civiliser [5](#page=5). ### Penseurs clés de la légitimation * Jean Bodin conceptualise l'État à travers la notion de souveraineté [6](#page=6). * Machiavel décrit une nature humaine pessimiste et préconise l'usage de tous les moyens pour gouverner [6](#page=6). * La phrase "La fin justifie les moyens" est attribuée à Machiavel dans ce contexte [6](#page=6). * Thomas Hobbes théorise l'état de nature comme une "guerre de tous contre tous" [6](#page=6). * Hobbes propose un contrat social (le Léviathan) pour échapper à l'état de nature chaotique [6](#page=6). ### L'autorité de l'État face à l'individu * La "servitude volontaire" d'Étienne de la Boétie souligne l'illusion de la contrainte [6](#page=6). * La Boétie affirme que la puissance de l'État repose sur la soumission de l'individu [6](#page=6). * Machiavel suggère que l'autorité de l'État peut devenir autoritariste par nécessité [7](#page=7). * L'État peut recourir à la violence et à la ruse pour se maintenir [7](#page=7). ### Dérives de l'autorité * L'autorité de l'État peut dériver vers l'autoritarisme [7](#page=7). * Le terme "Barbouzes" désigne la police secrète menant des opérations clandestines pour l'État [7](#page=7). * L'absolutisme concentre le pouvoir de manière autoritaire [7](#page=7). * Le nationalisme peut avoir un sens positif (indépendance) et négatif (exaltation au détriment des voisins) [7](#page=7). * Le socialisme, selon Hayek, peut restreindre la liberté et mener à la domination de l'État [7](#page=7). * Le totalitarisme enferme la vie des individus dans la totalité de l'emprise étatique [7](#page=7). ### La liberté de l'individu face à l'État * Dès le Moyen Âge, le pouvoir monarchique fut contesté, le mauvais roi devenant un tyran [8](#page=8). * La doctrine libérale, née en Angleterre, vise à limiter la souveraineté de l'État [8](#page=8). --- # La mondialisation et ses manifestations historiques et actuelles ### Core idea * La mondialisation se définit comme un échange de grande ampleur de biens, de personnes, de services et de cultures, impliquant une circulation entre des espaces éloignés [14](#page=14). * Elle suppose une représentation particulière du monde, dont les origines remontent à l'Antiquité grecque et romaine [14](#page=14). ### Key facts * Dès l'Antiquité, les Grecs avaient une conception de l'univers habité (oikoumène) [14](#page=14). * Diogène a professé le cosmopolitisme ("citoyen du monde"), méprisant les conventions sociales [14](#page=14). * L'universalisme romain s'est imposé par la conquête, ajoutant une idée de domination bienveillante ("patronage du globe terrestre") [15](#page=15). * L'édit de Caracalla en 212 a accordé la citoyenneté romaine à tous les hommes libres, formant un universalisme [15](#page=15). * L'universalisme chrétien, notamment avec Saint-Paul, prône l'unité au-delà des différences ethniques, sociales et de genre [15](#page=15). * Dès le XVIe siècle avec la Renaissance, certains historiens voient le début de la mondialisation, caractérisée par l'essor du capitalisme et du commerce [15](#page=15). * Le mercantilisme, doctrine économique du XVIe-XVIIe siècle, considère l'or et l'argent comme la richesse nationale [16](#page=16). * Le colbertisme en France (XVIIe-XVIIIe siècle) est une adaptation du mercantilisme, incluant protectionnisme et soutien à l'industrie nationale [16](#page=16). * Au Japon, l'ouverture progressive au XVIe siècle a mené à une fermeture du pays (Sakoku) dès le XVIIe siècle en réaction aux menaces perçues, notamment religieuses [16](#page=16) [17](#page=17). - Au XXe siècle, la constitution d'organisations mondiales comme la Société des Nations (ancêtre de l'ONU), le FMI, l'OMC, l'OMS et la Banque Mondiale marque une mise en commun des intérêts * Le terme "mondialisation" aurait été utilisé pour la première fois en 1904 par Pierre de Coubertin [17](#page=17). * Karl Marx décrivait déjà au XIXe siècle l'envahissement du globe par la bourgeoisie cherchant de nouveaux marchés [17](#page=17). * Macluhan a parlé de "village global" en 1968 [18](#page=18). * Levitt, dans les années 80, a conceptualisé la mondialisation comme une "convergence des marchés" [18](#page=18). ### Key concepts * **Nationalisme**: Initialement un élan républicain et universaliste, il évolue vers une forme fermée, revancharde et xénophobe à partir de la seconde moitié du XIXe siècle [13](#page=13). * **Oikoumène**: Conception grecque du monde habité, préfigurant l'idée d'universel [14](#page=14). * **Cosmopolitisme**: Idée de citoyenneté du monde, refusant l'appartenance à une cité particulière [14](#page=14). * **Économie monde**: Concept de Fernand Braudel décrivant une étendue géographique et économique intégrée [15](#page=15). * **Marchandisation du monde**: Critique de l'antimondialisme concernant l'intensification des flux commerciaux et l'uniformisation [18](#page=18). ### Implications * La mondialisation a conduit au développement de doctrines économiques comme le mercantilisme et le colbertisme, visant à renforcer la richesse nationale [16](#page=16). * Les réactions à la mondialisation incluent le rejet de l'universalisme élitiste et des phénomènes de fermeture de pays comme le Sakoku au Japon [16](#page=16). * La mondialisation contemporaine implique des organisations supranationales et une interconnexion globale, bien que des conceptions distinctes de "globalization" (économique/financière) et "mondialisation" (échelle d'intérêts) coexistent [18](#page=18). * Les tensions sociales et économiques sont une conséquence de la mondialisation, créant des disparités entre zones dynamiques et zones en difficulté [18](#page=18). ### Common pitfalls --- # Les troubles et l'évolution de la démocratie contemporaine ### Core idea * La démocratie, née en Grèce, a évolué à travers différentes formes de régimes politiques [20](#page=20). * La démocratie contemporaine est majoritairement représentative, mais connaît des troubles liés à la dilution du pouvoir populaire et à la crise de la participation [25](#page=25). * Le populisme apparaît comme une réaction à ce désintérêt démocratique, avec des formes variées et des effets potentiels positifs et négatifs [29](#page=29). ### Key facts * La citoyenneté athénienne était restreinte, excluant esclaves, femmes, étrangers, et enfants [21](#page=21). * La citoyenneté romaine était plus ouverte, étendue par l'édit de Caracalla [21](#page=21). * La DDHC de 1789 introduit la première génération de droits (libertés) [21](#page=21). * La deuxième génération de droits (économiques et sociaux) est proclamée en 1793 [21](#page=21). * L'isonomie dans la démocratie athénienne signifiait égalité devant et par la loi [22](#page=22). * Le suffrage universel masculin est apparu en France en 1848 [23](#page=23). * Les femmes ont obtenu le droit de vote en France en 1944 [23](#page=23). * La démocratie libérale se développe au 19ème siècle, alliant démocratie (régime électoral) et libéralisme (limitation de l'État) [24](#page=24). * La représentation nationale, mandat représentatif, est préférée au mandat impératif depuis la Révolution française [25](#page=25). * L'idée d'équité (discrimination positive) remet en question l'égalité juridique universelle [22](#page=22). ### Key concepts * **Citoyenneté:** A évolué pour inclure des dimensions politique, européenne, sociale et économique [21](#page=21). * **Isonomie:** Égalité devant et par la loi dans la démocratie athénienne [22](#page=22). * **Démocratie représentative:** Système où le peuple élit des représentants pour gouverner, pour des raisons matérielles et de compétence [23](#page=23). * **Suffrage restrictif:** Conditions d'éligibilité basées sur la capacité, le cens ou le genre [23](#page=23). * **Libéralisme:** Défense des libertés individuelles et du pluralisme, avec une limitation du pouvoir de l'État [24](#page=24). * **Dilution du pouvoir du peuple:** Le pouvoir réel s'éloigne du peuple en raison du système représentatif et de la méfiance des libéraux envers les masses [25](#page=25) [26](#page=26). * **Contre-pouvoirs intermédiaires (Tocqueville):** Religion, presse, activités sociales pour lutter contre la tyrannie de la majorité [26](#page=26). * **Démocratie participative (Habermas):** Modèle basé sur une éthique de la discussion et une participation plus directe des citoyens [27](#page=27). * **Populisme:** Réaction au désintérêt démocratique, se manifestant par une protection du peuple [29](#page=29). ### Implications * La mondialisation a engendré des tensions socio-économiques et des mouvements de contestation (antimondialisme, altermondialisme) [18](#page=18). * Un retour des nationalismes coexiste avec l'idée de nation remise en question, opposant multilatéralisme et unilatéralisme [19](#page=19). * La démocratie représentative, bien que dominante, soulève des questions de représentativité inégale et d'éloignement du peuple [26](#page=26). ### Common pitfalls --- # Les médias comme moyen de propagande et le pouvoir de l'information ### Le rôle des médias dans la diffusion de l'information * Le terme "média" vient du latin "medium" signifiant moyen, vecteur de transmission [30](#page=30). * La communication, et donc les médias, est essentielle à la vie humaine et à l'échange [30](#page=30) [31](#page=31). * Les inscriptions latines et grecques antiques étaient des formes d'information [31](#page=31). * Le papyrus, puis le parchemin, ont été des supports de diffusion d'information avant le Codex [31](#page=31). * L'invention de l'imprimerie par Gutenberg au XVe siècle a révolutionné le gain de temps et d'argent dans la diffusion d'information [31](#page=31). * Les premiers supports médiatiques modernes, comme le "Mercure François", sont apparus en France au début du XVIIe siècle [31](#page=31). * La loi du 29 juillet 1881 consacre la liberté de la presse, mais dans les limites de la liberté d'expression [31](#page=31). * Les médias sont devenus un instrument d'une société plus transparente et démocratique [32](#page=32). * La diversification des médias s'est accélérée avec l'apparition de la radio dès les années 1920 et de la télévision après la Seconde Guerre mondiale [32](#page=32). * Les nouvelles technologies de l'information et de la communication (NTIC) sont le concurrent actuel de la télévision, offrant une information libre sur Internet [32](#page=32). ### La relativité et la manipulation de l'information * Marshall McLuhan a identifié des stades d'évolution de l'information: oralité, galaxie Gutenberg (imprimerie), et galaxie Marconi (tactile) [32](#page=32). * La densification et la démocratisation des moyens de communication sont liées à l'évolution des sociétés [32](#page=32). * Le flux continu d'informations, ou "présentisme", fait perdre de la valeur à l'information et ne considère que l'instant présent [33](#page=33). * Pierre Bourdieu parle de circulation circulaire de l'information, entraînant une amplification artificielle et transnationale [33](#page=33). * Des exemples montrent comment l'information peut être manipulée, comme l'amplification du nombre de victimes en Roumanie en 1989 [33](#page=33). * La production médiatique, notamment télévisuelle, tend à privilégier le divertissement et le loisir, dispensant le spectateur de réflexion [33](#page=33). * Le risque d'une population puisant son information d'une seule source est une préoccupation [33](#page=33). ### Les médias comme instrument culturel et démocratique * Les médias sont vecteurs de culture, adaptant les productions à leur format [33](#page=33) [34](#page=34). * Au XIXe siècle, la presse écrite a permis la diffusion progressive d'œuvres littéraires, tout en imposant des contraintes de publication [34](#page=34). * Nietzsche critique la presse pour engendrer un conformisme de masse et écraser la pensée individuelle [34](#page=34). * Schopenhauer critique les livres pour nous épargner le travail de la pensée [34](#page=34). * L'exception culturelle française vise à protéger les produits culturels nationaux face à la mondialisation médiatique [34](#page=34). * Il existe un lien historique entre les conquêtes démocratiques et la liberté de la presse [34](#page=34) [35](#page=35). * Les médias, en révélant des scandales comme l'Affaire Dreyfus ou Watergate, ont un rôle d'instrument démocratique [35](#page=35). * La télévision et les médias jouent un rôle de préservation du lien social, y compris via Internet et la démocratie numérique [35](#page=35). ### Le quatrième pouvoir et la régulation des médias ### Les médias comme moyen de propagande et le pouvoir de l'information --- # la conception et la lutte de l'homme face à la nature ### Cœur de l'idée * La nature est intrinsèquement définie comme ce qui existe indépendamment de l'action humaine [39](#page=39). * L'homme a d'abord subi la nature, puis a cherché à la comprendre et enfin à la maîtriser [40](#page=40) [42](#page=42). * Cette maîtrise croissante a engendré des conséquences majeures sur la conception de la nature et a placé l'homme face à ses responsabilités [43](#page=43) [44](#page=44). ### Faits clés * La nature renvoie à ce qui est, indifférent à l'artifice humain [39](#page=39). * L'homme a d'abord appréhendé la nature par l'émotion, le respect et la soumission, par crainte de l'inconnu [40](#page=40). * Les cultures anciennes ont divinisé la nature pour expliquer les phénomènes, associant des divinités aux éléments [40](#page=40). * La mythologie grecque dépeint la nature comme dotée d'une dualité: nourricière et farouche [40](#page=40). * Le terme "physis" chez les Grecs renvoie à la nature, distincte de la nature humaine individuelle [41](#page=41). * La nature est perçue comme une limite imposée à l'homme, nécessitant ruse et technique pour être surmontée [41](#page=41). * Le feu, volé aux dieux, a marqué le début de la civilisation et de la technique humaine [42](#page=42). * La Renaissance a vu l'essor de la science et de la technique, modifiant le rapport de l'homme à la nature [42](#page=42). * Le christianisme, par son injonction de domination biblique, a contribué à désacraliser la nature [42](#page=42). * Des penseurs comme Bacon et Descartes ont prôné la maîtrise de la nature par la compréhension de ses lois [43](#page=43). * La révolution industrielle a inversé le rapport, plaçant l'homme en position de maître de la nature [43](#page=43). * L'anthropocène désigne l'ère géologique marquée par l'impact humain sur la nature [44](#page=44). * La conception japonaise du shintoïsme voit la nature comme une source de vie, contrastant avec une vision de domination [44](#page=44). * Des catastrophes écologiques, comme le déversement de pétrole de l'Amoco Cadiz, témoignent des conséquences de la domination humaine [44](#page=44). ### Concepts clés * **Holiste:** Vision antique où l'homme vit la nature comme un tout cosmique, puissant et indomptable [40](#page=40). * **Propitiation:** Rapport de l'homme à la divinité naturelle visant à la rendre favorable par le culte et les offrandes [40](#page=40). * **Rationalisation de la nature:** Passage d'une appréhension sensible à une compréhension intellectuelle et scientifique [41](#page=41). * **Droit naturel:** Concept découlant de la nature, ayant influencé la pensée politique et économique (physiocrates) [41](#page=41). * **Artifice:** Production humaine visant à améliorer ou corriger la réalité ou la nature [42](#page=42). * **Domestication:** Processus progressif de maîtrise et d'assujettissement de la nature par l'homme [42](#page=42). * **Éthique de la non-découverte:** Suggestion de Michel Serres selon laquelle l'abstention de certaines découvertes est préférable pour la nature [44](#page=44). * **Contrat naturel:** Proposition de Michel Serres pour une harmonie symbiotique entre l'homme et la nature, sous peine de disparition [44](#page=44). ### Implications ### Points à surveiller --- ## Erreurs courantes à éviter - Révisez tous les sujets en profondeur avant les examens - Portez attention aux formules et définitions clés - Pratiquez avec les exemples fournis dans chaque section - Ne mémorisez pas sans comprendre les concepts sous-jacents

| Term | Definition | |------|------------| | Terme | Définition | | Nature | Désigne ce qui existe intrinsèquement, sans altération humaine, par opposition à l'artificiel. Elle est perçue comme donnée, indépendante de la volonté humaine, et constitue le cadre dans lequel l'homme évolue tout en y laissant des empreintes. | | Physis | Terme grec désignant la nature, englobant à la fois la nature humaine individuelle et l'ensemble de ce qui dépasse l'homme, correspondant au cosmos. Ce concept a influencé la pensée politique et économique, notamment avec l'école physiocrate. | | Droit naturel | Ensemble de principes et d'institutions considérés comme inhérents à la nature humaine ou à l'ordre naturel des choses, distincts des lois humaines positives. La question du droit naturel a eu une incidence significative sur la pensée politique. | | Physiocrates | École d'économistes du XVIIIe siècle, principalement en France, qui considérait la nature, et plus particulièrement l'agriculture, comme la source de la véritable richesse d'une nation. Ils mettaient l'accent sur les classes productives liées à la terre. | | Artifice | Désigne l'habileté humaine dans l'exécution d'une tâche ou un moyen ingénieux destiné à améliorer ou corriger la réalité et la nature. Ce qui est artificiel est donc vu comme une modification ou une amélioration de l'état naturel. | | Domestication de la nature | Processus par lequel l'homme commence à maîtriser et à façonner la nature, particulièrement à partir de la Renaissance, grâce à l'essor de la science et de la technique. Ce concept implique une appropriation et une transformation de l'environnement naturel. | | Anthropocène | Terme proposé pour désigner une ère géologique durant laquelle l'activité humaine a eu un impact significatif et durable sur la nature, au point de la transformer profondément. Il souligne la relation d'interdépendance et de modification mutuelle entre l'homme et la Terre. | | Éthique de la non-découverte | Concept proposé par Michel Serres, suggérant qu'il peut être préférable pour l'homme de s'abstenir de certaines découvertes scientifiques, compte tenu des conséquences potentiellement négatives pour la nature et l'environnement. | | Contrat naturel | Idée développée par Michel Serres, postulant la nécessité pour l'homme de trouver une harmonie avec la nature, sous peine de disparaître. Il propose un partenariat tacite entre l'homme et la nature, où la symbiose est la voie vers la survie. | | Collapsologie | Une discipline qui anticipe les risques, les causes et les conséquences de l'effondrement potentiel des sociétés humaines, souvent en raison de facteurs climatiques, financiers ou de ressources. | | Deep écologie | Un courant de l'écologie radicale qui considère l'homme comme un élément parmi d'autres dans la nature et postule que les actions humaines ont un impact intrinsèque sur l'environnement, cherchant à supprimer les actions négatives. | | Développement durable | Un modèle de développement économique qui vise à répondre aux besoins du présent sans compromettre la capacité des générations futures à répondre aux leurs, intégrant des dimensions économiques, sociales et environnementales. | | Écologie | La science qui étudie les interactions entre les êtres vivants et leur milieu, analysant les relations complexes au sein des écosystèmes. | | Écologisme | Un courant de pensée prônant le respect, la protection et la restauration de l'environnement, impliquant une utilisation rationnelle des ressources naturelles. | | Éthique de la responsabilité | Un concept développé par Hans Jonas, qui appelle l'homme à modifier ses activités en raison de leurs répercussions potentielles sur les générations futures et sur l'environnement. | | Humanisme | Un courant philosophique qui met l'accent sur la dignité, la valeur et l'autonomie de l'être humain, souvent associé à une revalorisation de la place de l'homme dans le monde. | | OGM (Organismes Génétiquement Modifiés) | Des organismes dont le matériel génétique a été modifié par des techniques de génie génétique, représentant une intervention humaine directe sur la nature. | | Principe de précaution | Un principe qui vise à interdire toute action humaine tant qu'il n'est pas prouvé avec certitude qu'elle ne présente aucun risque présent ou futur pour l'environnement ou la santé humaine. | | Réfugiés climatiques/écologiques | Des populations contraintes de fuir leurs zones d'origine en raison de catastrophes naturelles ou écologiques, un statut non encore reconnu officiellement par l'ONU. | | Augustinisme politique | Doctrine politique selon laquelle le pouvoir spirituel (celui de l'Église) est supérieur au pouvoir temporel (celui de l'État), s'appuyant sur les écrits de Saint Augustin. | | Droit public | Art de commander et d'obéir, défini comme l'art de civiliser les hommes et de les conduire vers le bien suprême. | | Souveraineté | Concept central de la conceptualisation de l'État, désignant le pouvoir suprême et absolu, sans partage ni limite, détenu par l'État. | | L'Homme est un loup pour l'Homme | Citation de Thomas Hobbes décrivant l'état de nature où les individus sont en conflit permanent les uns avec les autres, motivés par leurs intérêts égoïstes. | | Contrat social | Accord par lequel les individus renoncent à leurs libertés naturelles pour se soumettre à une autorité supérieure (le Léviathan) afin d'assurer la paix et la sécurité. | | Léviathan | Concept de Thomas Hobbes représentant l'État absolu, doté d'un pouvoir immense, nécessaire pour sortir de l'état de nature chaotique et garantir l'ordre. | | Servitude volontaire | Concept développé par Étienne de La Boétie, décrivant la soumission des individus à l'autorité de l'État non par contrainte forcée, mais par une forme d'acquiescement ou d'habitude. | | Autoritarisme | Tendance d'un État à concentrer le pouvoir, à l'exercer de manière inflexible et à restreindre les libertés individuelles, souvent au nom de la stabilité ou de l'ordre. | | Absolutisme | Régime politique où le pouvoir du monarque est concentré, illimité et ne se partage pas, culminant avec des figures comme Louis XIV, bien que soumis à certaines lois fondamentales. | | Nationalisme | Doctrine ou sentiment d'appartenance à une nation, pouvant se manifester de manière positive (fierté, indépendance) ou négative (exaltation au détriment des autres, exclusion). | | Totalitarisme | Forme extrême de régime politique où l'État cherche à contrôler et à encadrer la totalité de la vie des individus, dépassant largement ses prérogatives habituelles. | | État de droit | Système juridique où les gouvernants et les gouvernés sont soumis à la loi, garantissant que les hommes sont gouvernés par les lois et non par des hommes, conceptualisé par Hans Kelsen. | | Média | Terme dérivé du latin "medium" signifiant "moyen", il désigne un vecteur de transmission de l'information et de la communication. Les médias jouent un rôle crucial dans la vie humaine car l'échange et la communication sont considérés comme des caractéristiques propres à l'homme. | | Populisme | Idéologie ou stratégie politique qui prétend défendre les intérêts du peuple, souvent en opposition aux élites. Il peut instaurer un régime autoritaire en instrumentalisant les peurs populaires et en créant ou amplifiant certains problèmes pour conserver le pouvoir. | | Papyrus | Premier support de diffusion de l'information originaire d'Égypte, utilisé dès l'Antiquité pour la transmission écrite avant l'avènement du parchemin et du papier. | | Parchemin | Support d'écriture apparu vers le 2e siècle avant notre ère, fabriqué à partir de peaux d'animaux, qui a représenté une avancée par rapport au papyrus en termes de durabilité et de conservation de l'information. | | Codex | Support de conservation de l'information textuelle, plus volumineux que les rouleaux, utilisé du Moyen-Âge jusqu'à l'apparition du papier, permettant une diffusion plus importante des écrits. | | Imprimerie | Invention attribuée à Gutenberg au milieu du XVe siècle, qui a révolutionné la diffusion de l'information en permettant un gain de temps et d'argent considérable, facilitant ainsi la production de masse de livres, dont la Bible fut le premier ouvrage imprimé. | | Presse écrite | Premier support médiatique apparu en France en 1611 avec le "Mercure François", suivi par "La Gazette" en 1631. Elle a acquis un statut plus formel à l'époque contemporaine, consacrée par la liberté de la presse. | | Liberté de la presse | Principe consacré par la loi du 29 juillet 1881, qui accorde aux journalistes le droit de tout écrire, dans les limites de la liberté d'expression et en évitant les abus de la liberté de communication. | | NTIC (Nouvelles Technologies de l'Information et de la Communication) | Ensemble des technologies permettant le traitement, le stockage et la transmission de l'information, notamment Internet, qui représente aujourd'hui un concurrent majeur de la télévision en offrant une information libre et gratuite. | | Oralité | Stade primitif des procédés de communication humaine, caractérisé par l'usage de la parole et de l'ouïe comme principaux modes d'échange d'informations. | | Galaxie Gutenberg | Stade de l'évolution de l'information correspondant à l'âge de l'imprimerie, débutant vers la fin du Moyen-Âge, où l'œil devient le sens prédominant dans la réception de l'information. | | Galaxie Marconi | Stade de l'évolution de l'information qui repose sur le sens du toucher, lié au développement des technologies de communication modernes. | | République sœur | État créé ou influencé par une puissance dominante, partageant des valeurs politiques et idéologiques communes avec cette dernière, comme ce fut le cas pour la France révolutionnaire en Europe. | | Xénophobe | Caractérisé par une aversion ou une hostilité envers les étrangers ou les personnes perçues comme différentes, souvent liée à un sentiment de supériorité nationale. | | Antisémitisme | Hostilité, préjugé ou discrimination à l'encontre des Juifs, souvent basé sur des stéréotypes et des croyances infondées. | | Expansionnisme | Politique visant à étendre l'influence ou le territoire d'un État par des moyens militaires, économiques ou diplomatiques. | | Mondialisation | Processus d'échange à grande échelle de biens, de personnes, de services et d'idées à travers des espaces géographiques éloignés, impliquant une interconnexion croissante des sociétés et des économies. | | Oikoumène | Concept de l'Antiquité grecque désignant le monde habité par les hommes, l'ensemble des terres connues et civilisées, d'où dérive le terme "œcuménique" signifiant universel. | | Cosmopolite | Qui se sent citoyen du monde, transcendant les frontières nationales et les appartenances locales, professant un mépris pour les conventions sociales jugées artificielles. | | Universalisme romain | Idée d'une domination romaine projetée sur le monde, initialement par la conquête, puis par une forme de patronage plus douce, culminant avec l'extension de la citoyenneté romaine à tous les hommes libres de l'Empire. | | Universalisme chrétien | Conception religieuse de l'unité humaine prônée par le christianisme, effaçant les distinctions ethniques, sociales ou de genre au nom de l'appartenance commune en Jésus-Christ. | | Économie monde | Concept développé par Fernand Braudel pour décrire une aire géographique et économique autosuffisante, avec un centre dominant et une périphérie, caractéristique de certaines périodes historiques comme la Renaissance. | | Renaissance | Période historique marquant une redécouverte de l'Antiquité et de ses idées, ainsi que l'exploration de nouvelles terres, contribuant à une extension du monde connu et à l'essor des échanges. | | Sakoku | Période de fermeture du Japon sur lui-même, débutant au XVIIe siècle et s'étendant sur plus de deux siècles, durant laquelle le pays a restreint ses relations avec le monde extérieur. | | Société Des Nations | Organisation internationale précurseur de l'ONU, fondée au début du XXe siècle, visant à promouvoir la coopération et la paix entre les nations, reflétant une prise de conscience des intérêts mondiaux. | | Globalisation | Terme, souvent utilisé dans le monde anglophone, qui met l'accent sur l'émergence d'un grand marché financier et économique, considéré comme une facette spécifique de la mondialisation. | | Antimondialisme | Doctrine critiquant la marchandisation du monde, l'intensification des flux commerciaux, l'uniformisation culturelle et les inégalités engendrées par la mondialisation. | | Altermondialisme | Mouvement visant à proposer et à construire un modèle alternatif de mondialisation, axé sur une plus grande justice sociale et une meilleure répartition des richesses. | | Multilatéralisme | Doctrine prônant la coopération des États dans le cadre des relations internationales pour résoudre les conflits et établir des règles communes, favorisant l'action collective. | | Unilatéralisme | Doctrine selon laquelle un État agit selon ses propres intérêts et sa volonté, sans tenir compte des règles internationales ou de la coopération avec d'autres nations. | | Société civile | Concept distingué par Antonio Gramsci, désignant la sphère de domination indirecte exercée par une classe dominante via une idéologie, par opposition à la société politique. | | Démocratie | Forme de régime politique où le pouvoir appartient au peuple, au plus grand nombre ou à la majorité, née en Grèce antique et caractérisée par la participation citoyenne. | | Citoyenneté | Statut d'appartenance à une cité ou à un État, conférant des droits et des devoirs politiques, juridiques et sociaux, dont la définition a considérablement évolué depuis l'Antiquité. | | Misthos | Salaire politique instauré par Périclès à Athènes pour permettre aux citoyens, y compris les plus modestes, de participer aux fonctions politiques de la cité. | | État | Entité politique artificielle, conceptuelle, caractérisée par un territoire délimité par des frontières, une population attachée à ce territoire, et un appareil politique détenteur de la souveraineté, dont la fonction est d'exercer une puissance et de résoudre les problèmes sociétaux. | | Territoire | Aspect géographique de l'État, matérialisé par des frontières terrestres, maritimes ou aériennes, qui permettent de différencier un État d'un autre et qui peuvent être artificielles et évoluer selon les volontés politiques. | | Population | Aspect ethnique de l'État, désignant un ensemble d'individus fixés sur un territoire et partageant des traits communs ou un sentiment d'appartenance et une volonté de vivre ensemble, formant ainsi une nation. | | Bureaucratie | Phénomène d'organisation rationnelle au service de l'État, servant d'intermédiaire et d'expression rationalisée de sa puissance, mais pouvant aussi être perçue comme une lourdeur administrative ou un outil au service d'une classe dominante, selon les perspectives hégélienne, marxiste ou weberienne. | | État gendarme | Forme d'État dont les attributions sont réduites à un petit nombre de missions essentielles, se limitant à la défense, à la justice et à l'entretien des infrastructures publiques, appliquant un principe de subsidiarité et souhaitant limiter ses prérogatives à des sphères particulières. | | État providence | Forme d'État apparue au XIXe siècle et triomphant après la Seconde Guerre mondiale, qui prend en charge le bien-être de la population et intervient dans l'économie pour la soutenir, notamment sous l'influence keynésienne, mais qui a connu une crise à partir des années 1970. |

# Wat is politiek en de politicologie Dit gedeelte definieert politiek als het sturen van een samenleving en introduceert politicologie als de wetenschappelijke studie hiervan, waarbij de noodzaak van politiek door diversiteit en schaarste wordt verklaard en variaties op territoriaal en inhoudelijk niveau worden belicht. ### 1.1 wat is politiek ? Politiek wordt breed gedefinieerd als alles wat te maken heeft met het sturen van een samenleving. Het woord 'politiek' is afgeleid van het Griekse 'polis', wat stad of samenleving betekent. Deze brede definitie geldt voor elke vorm van samenleven of gemeenschap. De noodzaak voor sturing in een samenleving ontstaat vanuit twee fundamentele menselijke en maatschappelijke kenmerken: * **Diversiteit:** Mensen verschillen in hun noden, voorkeuren en visies. Deze diversiteit kan leiden tot verschillende opvattingen over hoe de samenleving georganiseerd moet worden en welke doelen nagestreefd moeten worden. * **Schaarste:** Middelen, tijd en energie zijn eindig. Deze schaarste noodzaakt keuzes over hoe deze beperkte middelen verdeeld moeten worden, wat vaak de kern vormt van politieke besluitvorming. Aristoteles beschouwde de mens als een 'zoon politikón' (politiek dier), wat impliceert dat samenleven en het organiseren daarvan inherent zijn aan het menszijn. Echter, de mogelijkheid tot conflict is eveneens aanwezig juist vanwege de bovengenoemde diversiteit en schaarste. ### 1.2 Variaties in politiek Politiek kent aanzienlijke variaties, zowel op het niveau van de samenleving als op het niveau van inhoud en reikwijdte. #### 1.2.1 Variatie op het niveau van de samenleving Deze variatie kan worden ingedeeld op een **territoriaal** en **niet-territoriaal** niveau: * **Territoriaal:** Politiek speelt zich af binnen geografisch afgebakende entiteiten zoals staten, regio's, gemeenten, en op internationaal niveau. * **Niet-territoriaal:** Politieke processen vinden ook plaats binnen niet-geografische gemeenschappen, zoals verenigingen, religieuze instellingen (bv. de Rooms-katholieke kerk), academische gemeenschappen, studentengroepen, activistennetwerken en online gemeenschappen. De impact van deze politieke organisaties op het dagelijkse leven kan sterk verschillen. Een belangrijk onderscheid hierbij is de vrijwilligheid van lidmaatschap en de mogelijkheid tot 'opt-out'. #### 1.2.2 Variatie op het niveau van inhoud en reikwijdte De vraag "wat wordt er geregeld?" leidt tot variaties in de inhoud en reikwijdte van politieke activiteiten. De grenzen van wat politiek wordt geacht te zijn, zijn in de loop der tijd verschoven. * **Uitbreiding van de rol van de staat:** De staat evolueerde van het bieden van minimale diensten (justitie, politie, defensie, financiën) naar een uitgebreide verzorgingsstaat. * **Burgerschap en rechten:** T.H. Marshall onderscheidde drie dimensies van hedendaags burgerschap: burgerlijke, politieke en sociaal-economische rechten. * **Burgerlijke rechten (civiel recht/privaatrecht):** Regels die de onderlinge verhoudingen tussen burgers regelen, zoals personen- en familierecht, goederenrecht en verbintenissenrecht. * **Politieke rechten (staatsrecht):** Besluitvormingsprocessen die individuen overstijgen, relaties tussen burger en overheid, en het functioneren van de overheid zelf. Voorbeelden zijn het stemrecht, het recht om een openbaar ambt te bekleden, vrijheid van meningsuiting, vrijheid van vergadering, en het recht op bescherming tegen onrechtmatige arrestatie. * **Sociaal-economische rechten:** Deze rechten, zoals het recht op arbeid, sociale zekerheid, behoorlijke huisvesting, een gezond leefmilieu, culturele ontplooiing en gezinsbijslagen, werden later opgenomen in grondwetten (bv. Artikel 23 van de Belgische Grondwet in 1994) en brengen een inspanningsverbintenis met zich mee voor de staat, in plaats van een strikte resultaatsverbintenis. De reikwijdte van de politiek neemt toe. Thema's als kinderrechten, de impact van feminisme ("het persoonlijke is politiek"), sociale media, privacy, en zelfs eenzaamheid kunnen onderwerp van politieke sturing worden. #### 1.2.3 Politisering en depolitisering * **Politisering:** Een thema wordt onderwerp van politieke sturing en collectieve besluitvorming. Dit impliceert vaak een herdefiniëring van de grens tussen het "privé" en het "publiek". * **Privé:** Domeinen waar individuen autonoom opereren zonder collectieve inmenging. * **Publiek:** Domeinen waar mensen elkaar ontmoeten en waar collectieve beslissingen noodzakelijk zijn voor de organisatie van het samenleven. Politisering vereist het aantonen van het collectieve karakter van problemen, waarbij persoonlijke ervaringen worden gekoppeld aan bredere structurele uitdagingen. * **Depolitisering:** Het "politieke karakter" van een thema wordt weggenomen, vaak door het als een individueel probleem te beschouwen of door te stellen dat individuele oplossingen volstaan. #### 1.2.4 Vormen en regimes Politieke systemen kunnen variëren in hun grondbeginselen, zoals democratische of autoritaire regimes, eenheden (unitair) of meervoudige bestuurslagen (federaal), meerderheids- of consensusdemocratieën, unicamerale of bicamerale parlementen, en de specifieke regels van het politieke spel (bv. kieskringen, rol van het staatshoofd). ### 1.3 Politieke wetenschap : politicologie , huh? De politicologie houdt zich bezig met het bestuderen van de samenleving, maar onderscheidt zich van andere maatschappelijke commentatoren zoals journalisten, kunstenaars, opiniemakers en burgers door haar wetenschappelijke benadering. #### 1.3.1 Gebonden aan wetenschappelijke regels Politicologie is gebonden aan strikte wetenschappelijke regels: * **Intellectuele distantie:** Wetenschappers streven ernaar om met enige afstand naar hun studieobject te kijken. * **Omgaan met bias (vooringenomenheid):** Hoewel wetenschappers niet perfect neutraal kunnen zijn en hun opvattingen de vraagstelling en interpretatie kunnen beïnvloeden, is er een bewustzijn van deze potentiële bias. Dit wordt ondervangen door twijfel te omarmen, ambigue bevindingen te rapporteren, en reflexiviteit toe te passen (kritisch bevragen van de eigen relatie tot het studieobject). * **Systematische dataverzameling en analyse:** Politicologen zoeken geordend naar (on)regelmatigheden en patronen door middel van een bewuste keuze van onderzoekstechnieken (kwalitatief en kwantitatief). * **Openheid en transparantie:** Onderzoeksresultaten worden gerapporteerd met openheid over methoden, ethiek, en worden onderworpen aan peer review en open access publicaties. #### 1.3.2 Instrumenten van de politicologie Politicologen gebruiken specifieke instrumenten om politiek te bestuderen: * **Concepten:** Dit zijn afgebakende begrippen, gevat in definities. Ze fungeren als "data-containers" om instellingen, gedrag en processen te categoriseren als een "geval van een breder fenomeen". Voorbeelden zijn "democratie", "gelijkheid", "socialisme", "politieke participatie" en "macht". * **Voorbeeld concepten:** Robert Dahl onderscheidde het ideaaltype "democratie" van de empirische praktijk "polyarchie". Polyarchie, wat "veel bestuur" betekent, omvat criteria zoals controle over het bestuur door verkozen mandatarissen, vrije en eerlijke verkiezingen, stemrecht, vrije meningsuiting, toegang tot informatie, vrijheid van vereniging en responsiviteit van de overheid aan de kiezer. * **Modellen:** Modellen reduceren de empirische complexiteit en brengen verbanden tussen processen, fenomenen en gedragingen in kaart. Een bekend voorbeeld is Easton's model van het politiek systeem, dat de overheid als een open systeem beschouwt dat inputs (eisen en steun) omzet in outputs (beslissingen en beleid) via een conversieproces, met terugkoppeling naar de samenleving. > **Tip:** Modellen zijn vereenvoudigingen van de werkelijkheid die ons helpen bepaalde relaties en processen beter te begrijpen. Ze laten echter niet alle nuances zien. * **Theorieën:** Theorieën zijn uitspraken over relaties tussen variabelen die geverifieerd of getoetst kunnen worden aan de hand van hypothesen. Ze bieden geen harde wetten, maar formuleren kansrelaties. * **Theorie:** Een uitspraak over de relatie tussen meetbare verschijnselen (variabelen). * **Hypothese:** Een toetsbare voorspelling gebaseerd op een theorie. * **Toetsing:** Het verzamelen en analyseren van data om de hypothese te bevestigen of te weerleggen. * **Voorbeeld theorie:** Stemgedrag wordt mede beïnvloed door opleidingsniveau. * **Hypothese:** Groene partijen trekken gemiddeld meer langgeschoolde kiezers aan, terwijl extreemrechtse partijen gemiddeld meer kortgeschoolde kiezers aantrekken. Dit kan worden getoetst door stemgedrag en opleidingsniveau in representatieve steekproeven te meten en de relatie te analyseren, rekening houdend met andere variabelen. > **Tip:** Het cruciale onderscheid tussen correlatie en causatie mag nooit worden vergeten bij het toetsen van theorieën. Een correlatie betekent niet automatisch dat het ene fenomeen het andere veroorzaakt. * * * # Variaties in politiek en de grenzen van politiek Dit onderwerp verkent de veelzijdigheid van politiek, zowel qua maatschappelijke manifestatie (territoriaal en niet-territoriaal) als qua inhoud en reikwijdte, en analyseert de dynamische grenzen van wat als politiek wordt beschouwd door middel van politisering en depolitisering. ### 2.1 Variatie op het niveau van de samenleving Politiek kan zich op verschillende manieren manifesteren binnen de samenleving, afhankelijk van het niveau waarop deze plaatsvindt: * **Territoriaal:** Dit verwijst naar politiek binnen afgebakende geografische gebieden. Voorbeelden hiervan zijn staten, regio's, gemeenten en internationale politieke structuren. * **Niet-territoriaal:** Dit betreft politiek binnen organisaties en gemeenschappen die niet primair op een geografisch grondgebied gebaseerd zijn. Voorbeelden zijn religieuze instellingen (zoals de Rooms-katholieke kerk), academische gemeenschappen, studentengroepen, activistische bewegingen en online gemeenschappen. De impact van deze verschillende politieke manifestaties kan sterk variëren op het dagelijkse leven van individuen. Een cruciaal onderscheid hierbij is de vrijwilligheid van lidmaatschap en de mogelijkheid om zich van deze politieke gemeenschappen af te scheiden (opt-out). ### 2.2 Variatie op het niveau van inhoud en reikwijdte De definitie van wat als politiek wordt beschouwd, is niet statisch, maar evolueert voortdurend. Dit uit zich in de variatie van de inhoud en de reikwijdte van politieke besluitvorming: #### 2.2.1 De verschuivende grenzen van de politiek De grenzen van politieke bevoegdheden en de mate van overheidsbemoeienis zijn historisch veranderd. De staat is bijvoorbeeld geëvolueerd van een minimale dienstverlening (gericht op justitie, politie, defensie en financiën) naar een uitgebreide verzorgingsstaat. * **Burgerschap en rechten:** T.H. Marshall onderscheidde drie dimensies van hedendaags burgerschap: burgerlijke, politieke en sociaal-economische rechten. * **Burgerlijke rechten (civiel of privaatrecht):** Deze regelen de onderlinge verhoudingen tussen burgers en omvatten zaken als personen- en familierecht (huwelijk, echtscheiding), goederenrecht (erfrecht) en verbintenissenrecht (arbeidsovereenkomsten, koop- en huurovereenkomsten). * **Politieke rechten (staatsrecht):** Deze betreffen besluitvormingsprocessen die het individu overstijgen en de relatie tussen burger en overheid reguleren. Voorbeelden zijn het stemrecht, het recht om een openbaar ambt te bekleden, vrijheid van meningsuiting, vrijheid van vergadering en het recht op bescherming tegen onrechtmatige arrestatie of militaire dwang. * **Sociaal-economische rechten:** Deze, zoals verankerd in Artikel 23 van de Belgische Grondwet, garanderen het recht op een menswaardig leven. Ze omvatten onder meer het recht op arbeid, sociale zekerheid, bescherming van de gezondheid, behoorlijke huisvesting, een gezond leefmilieu, culturele en maatschappelijke ontplooiing, en gezinsbijslagen. De opname hiervan in de grondwet (in 1994) was mede uitdagend vanwege de afdwingbaarheid. De staat heeft hierbij een inspanningsverbintenis in plaats van een resultaatsverbintenis. #### 2.2.2 Toenemende reikwijdte van de politiek De reikwijdte van wat als politiek wordt beschouwd, is in de loop der tijd aanzienlijk toegenomen. Dit is zichtbaar in diverse domeinen: * Kinderrechten en -bescherming * Het feministische principe dat "het persoonlijke is politiek" (vanaf de jaren 1960) * Het recht op "ontkoppelen" in de context van sociale media * Terrorisme en privacyvraagstukken * Zelfs thema's als eenzaamheid kunnen politiek worden gemaakt. #### 2.2.3 Politisering en depolitisering Deze dynamiek in de reikwijdte van politiek kan worden geanalyseerd aan de hand van de concepten politisering en depolitisering. * **Politisering:** Dit proces houdt in dat een bepaald thema onderworpen wordt aan politieke sturing en collectieve besluitvorming. Politisering impliceert vaak een herdefiniëring van de grens tussen het "privé" en het "publieke" domein. * **Privé:** Dit zijn domeinen waar individuen autonoom kunnen handelen en oordelen, zonder collectieve inmenging. * **Publiek:** Dit zijn domeinen waar mensen elkaar ontmoeten en waar, ter wille van de organisatie van het samenleven, collectieve beslissingen noodzakelijk zijn. Politisering vereist het aantonen van het collectieve karakter van problemen, waarbij persoonlijke ervaringen worden gekoppeld aan bredere structurele uitdagingen. * **Depolitisering:** Dit proces behelst het ontnemen van het "politieke karakter" aan een bepaald fenomeen. Een voorbeeld is kritiek op wetgeving die suggereert dat problemen beter individueel dan structureel opgelost kunnen worden. ### 2.3 Variaties in vormen en regimes Naast de inhoudelijke en maatschappelijke variaties, kennen politieke systemen ook variaties in hun fundamentele principes, structuren en procedures: * **Vormen en regimes:** Democratisch versus autoritair. * **Territoriale inrichting:**Unitair versus federaal. * **Besluitvormingsprincipes:** Meerderheids- versus consensusbeginsel. * **Wetgevende organen:** Unicameraal (één kamer) versus bicameraal (twee kamers). * **Overige regels van het spel:** Zoals de indeling van kieskringen, hun grootte, en de rol van het staatshoofd. > **Tip:** Het is belangrijk te onthouden dat politiek meer omvat dan enkel formele instellingen. De brede definitie van politiek als "alles wat te maken heeft met het sturen van een samenleving" benadrukt dat het een collectieve praktijk is die voortdurend plaatsvindt en veel diverse actoren betrekt, niet alleen de staat. > **Voorbeeld:** De campagne van de Amerikaanse krant The Washington Post met de slogan "democracy dies in darkness" na de presidentsverkiezingen van 2016 illustreert hoe hedendaagse media zich positioneren binnen het publieke debat en politieke thema's adresseren, wat de brede definitie van politiek ondersteunt. * * * # Instrumenten van de politicologie Dit deel behandelt de methoden en hulpmiddelen die politicologen gebruiken om politiek te bestuderen, waaronder concepten voor het afbakenen van begrippen, modellen voor het vereenvoudigen van complexe verbanden, en theorieën voor het formuleren en toetsen van uitspraken over relaties tussen variabelen. ### 3.1 Concepten Concepten dienen om begrippen af te bakenen en worden gevat in een definitie. Ze fungeren als "data-containers" die instellingen, gedrag en processen categoriseren als een "geval van een breder fenomeen". Voorbeelden van belangrijke concepten in de politicologie zijn democratie, gelijkheid, socialisme, politieke participatie en macht. #### 3.1.1 Democratie als ideaaltype en polyarchie als empirische praktijk Omdat er geen perfecte democratie bestaat, introduceren politicologen onderscheidingen om landen te classificeren. Robert Dahl onderscheidt democratie als een ideaaltype van polyarchie als empirische praktijk. * **Polyarchie**: Dit concept is afgeleid van de Griekse woorden "poly" (velen) en "arkhe" (bestuur). Het verwijst naar een systeem waarbij de controle over het bestuur berust bij verkozen mandatarissen. De kerncomponenten van een polyarchie zijn: * Vrije en eerlijke verkiezingen. * Stemrecht en het recht om verkiesbaar te zijn voor de meeste volwassenen. * Vrijheid van meningsuiting. * Toegang tot (alternatieve) informatie en vrijheid van overheidspropaganda. * Vrijheid van vereniging. * Responsiviteit van de overheid en partijen naar kiezers. * Aansprakelijkheid van de overheid en partijen. Polyarchie wordt beschouwd als een empirisch concept, een "data-container", die helpt bij het classificeren van politieke systemen op basis van observeerbare kenmerken. ### 3.2 Modellen Modellen worden gebruikt om de empirische complexiteit te reduceren en om verbanden tussen processen, fenomenen en gedragingen in kaart te brengen. Ze helpen bij het begrijpen van de relaties tussen verschillende actoren en processen binnen een politiek systeem. #### 3.2.1 Easton's model van het politiek systeem David Easton ontwikkelde een invloedrijk kringloopmodel van het politiek systeem, dat het bestuur beschouwt als een open systeem dat inputs omzet in outputs. * **Componenten van Easton's model**: * **Eisens (Demands)**: Dit zijn de input van burgers of groepen in de samenleving die een reactie of actie van de overheid vereisen. Dit kan gaan om specifieke verzoeken, klachten of wensen. * **Steun (Support)**: Dit is de input die het voortbestaan van het politiek systeem waarborgt. Steun kan actief of passief zijn en uit zich in gehoorzaamheid aan wetten, deelname aan verkiezingen of algemene acceptatie van de autoriteit. * **Gatekeepers**: Dit zijn actoren of instituties die bepalen welke eisen en steun de overheid bereiken. Zij filteren en selecteren de inputs. * **Conversieproces**: Dit is het proces waarbij de inputs (eisen en steun) door de overheid worden omgezet in outputs (beleid, beslissingen, wetten). * **Outputs**: Dit zijn de beslissingen, acties en beleidsmaatregelen die door de overheid worden geproduceerd. * **Terugkoppeling (Feedback)**: Dit is de reactie van de samenleving op de outputs van de overheid. Deze feedback informeert het systeem en beïnvloedt toekomstige inputs. * **Functie van het model**: Easton's model, hoewel een reductie van de werkelijkheid, maakt het mogelijk om politieke sturing in verschillende soorten gemeenschappen op een vergelijkbare manier te benaderen. Het helpt ons de relaties tussen actoren en processen te begrijpen. Een systeem dat weinig steun geniet, kan bijvoorbeeld geconfronteerd worden met "input overload", wat de legitimiteit en werking van de gatekeepers kan ondermijnen. ### 3.3 Theorieën Theorieën formuleren uitspraken over relaties tussen variabelen en genereren verwachtingen die getoetst kunnen worden aan de hand van hypothesen. In de politicologie zijn theorieën geen harde wetten, maar kansrelaties. #### 3.3.1 Theorie als relatie tussen variabelen Een theorie in de politicologie stelt een verband voor tussen twee of meer variabelen, die gemeten verschijnselen representeren. * **Variabelen**: Dit zijn gemeten verschijnselen die kunnen variëren. In de politicologie kan dit bijvoorbeeld opleidingsniveau, stemgedrag, inkomen, leeftijd, etc. zijn. * **Hypothesen**: Dit zijn specifieke, toetsbare uitspraken die voortvloeien uit een theorie en een voorspelling doen over de relatie tussen variabelen. * **Toetsing**: Hypothesen worden getoetst door systematisch data te verzamelen (bijvoorbeeld via representatieve steekproeven) en de relatie tussen de variabelen te analyseren. Hierbij is het cruciaal om rekening te houden met de invloed van andere variabelen die de relatie zouden kunnen beïnvloeden. > **Tip:** Een cruciaal onderscheid bij het toetsen van theorieën is dat tussen correlatie en causatie. Correlatie geeft aan dat twee variabelen samenhangen, terwijl causatie impliceert dat de ene variabele de andere veroorzaakt. Causale verbanden zijn moeilijker aan te tonen en vereisen vaak geavanceerdere onderzoeksmethoden. #### 3.3.2 Voorbeeld: Theorie over stemgedrag en opleidingsniveau Een veelvoorkomende theorie in de politicologie is dat stemgedrag mede wordt beïnvloed door het opleidingsniveau van kiezers. * **Theorie/Verwachting**: Stemgedrag wordt (mede) beïnvloed door opleidingsniveau. * **Hypothesen afgeleid uit de theorie**: * Groene partijen trekken gemiddeld meer langgeschoolde kiezers aan. * Extreemrechtse partijen trekken gemiddeld meer kortgeschoolde kiezers aan. * **Toetsing**: Deze hypothesen kunnen worden getoetst door het stemgedrag en opleidingsniveau van een representatieve steekproef uit het kiezerskorps te meten en de relatie tussen beide te analyseren. Daarbij wordt gecontroleerd voor de invloed van andere variabelen, zoals leeftijd, inkomen of woonplaats. De analyse kan per gemeente of per kiezer worden uitgevoerd om patronen zichtbaar te maken. > **Voorbeeld:** Uit analyses van stemgedrag bij Vlaamse verkiezingen blijkt dat gemeenten met een hoger aandeel kortgeschoolden vaak een hogere score voor extreemrechtse partijen laten zien, terwijl gemeenten met een hoger aandeel langgeschoolden gemiddeld meer stemmen uitbrengen op groene partijen. Dit illustreert de empirische toetsing van de hypothesen. * * *

| Term | Definition | |------|------------| | Politiek | Het geheel van activiteiten en processen die gericht zijn op het sturen en organiseren van een samenleving, inclusief besluitvorming, machtsuitoefening en conflictbemiddeling. | | Politicologie | De wetenschappelijke discipline die zich bezighoudt met de systematische studie van politieke fenomenen, instituties, processen en gedragingen, gebruikmakend van concepten, modellen en theorieën. | | Polis | Oorspronkelijk de Griekse benaming voor een stadstaat, en bij uitbreiding een synoniem voor samenleving of gemeenschap in de politieke context. | | Zoon Politikon | Een term van Aristoteles die verwijst naar de mens als een sociaal en politiek wezen dat van nature geneigd is tot gemeenschapsleven en politieke organisatie. | | Diversiteit | De aanwezigheid van verschillen binnen een samenleving op het gebied van behoeften, voorkeuren, visies, achtergronden en identiteiten, wat kan leiden tot de noodzaak van politieke sturing. | | Schaarste | De beperkte beschikbaarheid van middelen, zoals tijd, energie of goederen, die herverdeeld moeten worden, wat politieke besluitvorming noodzakelijk maakt. | | Politisering | Het proces waarbij een onderwerp of fenomeen wordt erkend als een onderwerp van politieke sturing en collectieve besluitvorming, vaak door de grens tussen privaat en publiek te herdefiniëren. | | Depolitisering | Het proces waarbij het politieke karakter van een onderwerp wordt weggenomen, wat kan inhouden dat problemen worden afgedaan als individueel in plaats van structureel, of dat oplossingen buiten het politieke domein worden gezocht. | | Burgerlijke rechten | Rechten die de onderlinge verhouding tussen burgers regelen en de individuele vrijheden beschermen, zoals eigendomsrechten en contractuele rechten, vaak onderdeel van het civiele recht. | | Politieke rechten | Rechten die burgers in staat stellen deel te nemen aan het politieke proces, zoals stemrecht, het recht om zich verkiesbaar te stellen, vrijheid van meningsuiting en vergadering. | | Sociaal-economische rechten | Rechten die gericht zijn op het waarborgen van een menswaardig bestaan en sociale zekerheid, zoals het recht op werk, huisvesting, gezondheidszorg en een leefbaar milieu. | | Concepten | Abstracte begrippen die in de politicologie worden gebruikt om politieke fenomenen, instellingen, gedragingen en processen te definiëren, categoriseren en analyseren. | | Modellen | Vereenvoudigde voorstellingen van de werkelijkheid die verbanden tussen verschillende politieke elementen in kaart brengen en helpen bij het begrijpen van complexe politieke systemen en processen. | | Theorieën | Geformuleerde uitspraken of hypothesen over relaties tussen variabelen in het politieke veld, die getoetst kunnen worden aan de hand van empirisch onderzoek om verwachtingen te valideren of te weerleggen. | | Polyarchie | Een politiek systeem dat wordt gekenmerkt door brede politieke participatie en de aanwezigheid van competitieve verkiezingen, openheid van informatie en vrijheid van vereniging, als empirische benadering van democratie. | | Empirische praktijk | Werkelijke, observeerbare situaties en verschijnselen in de politieke werkelijkheid, in tegenstelling tot abstracte of ideale concepten. | | Correlatie | Een statistische relatie tussen twee of meer variabelen waarbij veranderingen in de ene variabele gepaard gaan met veranderingen in de andere, maar dit impliceert geen oorzakelijk verband. | | Causatie | Een oorzakelijk verband tussen twee of meer variabelen, waarbij een verandering in de ene variabele direct leidt tot een verandering in de andere. |

# Het begrip macht in de politiek Het begrip macht is een fundamenteel, maar complex en vaak beladen concept in de politiek, dat zowel het vermogen als de daadwerkelijke uitoefening van invloed omvat. ### 1.1 Definitie en kenmerken van macht Macht kan worden gedefinieerd als **intentionele, effectieve, asymmetrische invloed**. Dit houdt in dat macht impliceert dat iemand een beoogd effect sorteert op het gedrag van anderen, en dat dit effect niet wederzijds is. Het gaat niet alleen om een potentieel, maar ook om de concrete toepassing ervan. Dennis Wrong benadrukt de volgende kernaspecten van macht: * **Intentie:** Machtsuitoefening is gericht op het bereiken van een specifiek doel of het beïnvloeden van gedrag. * **Effectiviteit:** De invloed moet daadwerkelijk leiden tot het gewenste resultaat. * **Daad én vermogen (puissance):** Macht omvat zowel de mogelijkheid om invloed uit te oefenen als de actieve uitoefening van die invloed. * **Asymmetrie:** Macht is inherent ongelijke verhouding; de ene partij heeft meer invloed dan de andere. > **Tip:** Wees je bewust van de negatieve connotatie die het begrip macht soms heeft, maar herken ook de centrale rol ervan in politieke processen. ### 1.2 Invloed versus macht Hoewel nauw verwant, is er een onderscheid tussen invloed en macht. Macht wordt vaak gezien als **bedoelde invloed**. Invloed kan ook indirect of onbedoeld optreden, terwijl macht doorgaans een bewuste poging is om het gedrag van anderen te sturen. ### 1.3 Directe en indirecte macht Macht kan op verschillende manieren worden uitgeoefend, wat onderscheiden wordt in directe en indirecte vormen: * **Directe macht:** Dit is een rechtstreekse invloed op het gedrag van individuen of groepen. Het betreft situaties waarin de machthebber direct ingrijpt om bepaald gedrag af te dwingen of te voorkomen. > **Example:** Een werkgever die een werknemer ontslaat omdat deze zich niet aan de regels houdt, oefent directe macht uit. * **Indirecte macht:** Hierbij wordt niet direct het gedrag, maar de context of de omstandigheden bijgestuurd die de mogelijkheden en keuzes van anderen bepalen. Dit is vaak subtieler en structureler van aard. ### 1.4 De drie gezichten van macht (gebaseerd op indirecte macht) Naast directe macht worden er binnen het concept van indirecte macht vaak drie dimensies onderscheiden: 1. **Overheersen in de besluitvorming:** De machthebber is in staat om te bepalen welke beslissingen worden genomen en welke opties worden afgewogen. 2. **Beheersen van de agenda:** De machthebber kan bepalen welke onderwerpen überhaupt op de politieke agenda komen en welke niet. 3. **Opgelegde consensus:** De machthebber slaagt erin om de percepties en voorkeuren van anderen zodanig te beïnvloeden dat deze instemmen met de heersende orde, zelfs als dit niet in hun eigenlijke belang is. Dit wordt ook wel "niet-besluitvorming" genoemd. ### 1.5 Structurele context van macht Macht is niet altijd direct toe te schrijven aan individuen of specifieke acties. De **structurele context** van de samenleving speelt een cruciale rol in de ongelijke verdeling van machtsbronnen. Dit betekent dat de inrichting van instituties, normen en waarden de machtsposities van groepen en individuen structureel beïnvloedt, vaak op een minder zichtbare manier dan directe machtsuitoefening. De structuur van de samenleving kan worden weergegeven als een hiërarchie van machtsposities: ``` +-----------------+ | Machtspositie X | +-----------------+ / | \ / | \ / | \ +--------+--------+--------+ | Machtspositie Y| Machtspositie Z| etc. | +--------+--------+--------+ ``` Hieruit vloeien directe machtsrelaties voort, waarbij positie X invloed kan uitoefenen op Y en Z. Echter, de 'structuur' zelf bepaalt in grote mate de omvang en aard van deze machtsposities. > **Tip:** Maak onderscheid tussen de macht die een *persoon* of *groep* uitoefent (directe macht) en de macht die voortvloeit uit de *posities* en *structuren* binnen een samenleving (structurele macht). ### 1.6 Machtsbronnen Macht is niet immaterieel; het is gebaseerd op verschillende bronnen die individuen of groepen in staat stellen invloed uit te oefenen. Deze bronnen kunnen zowel individueel als collectief zijn. #### 1.6.1 Individuele en collectieve machtsbronnen * **Individuele machtsbronnen:** Dit zijn middelen die een persoon zelfstandig kan inzetten, zoals kennis, charisma, of een specifieke vaardigheid. * **Collectieve macht:** Dit ontstaat wanneer individuele machtsbronnen worden gebundeld en georganiseerd, aangevuld met solidariteit. Het opbouwen van collectieve macht is vaak een uitdaging omdat het verder gaat dan louter rationele afweging van individueel nut (denk aan het 'free rider' probleem). Een affectieve dimensie, zoals een gedeeld bewustzijn of lotsverbondenheid, is vaak cruciaal. Collectieve actie kan organisaties met meer macht creëren dan individuele machthebbers, ondanks een potentieel concurrentienadeel. #### 1.6.2 Overzicht van machtsbronnen Er is een breed scala aan bronnen die macht in de politiek kunnen vergroten: * **Dwang/geweld:** De dreiging of het gebruik van fysieke kracht. * **Gezagsposities:** Formele posities binnen organisaties of overheid die legitieme macht verlenen. * **Informatie en deskundigheid:** Kennis en specialistische vaardigheden. * **Politiek-bestuurlijke knowhow:** Kennis van processen, procedures en beleidsvorming. * **Organisatie en financiën:** Beschikken over georganiseerde middelen en geld. * **Maatschappelijke steun:** Populariteit, brede acceptatie of publieke opinie. * **Relaties en netwerken:** Connecties met invloedrijke personen of groepen. * **Publiciteit en media-aandacht:** Het vermogen om de publieke opinie te beïnvloeden via de media. ### 1.7 Latente macht Latente macht verwijst naar het **vermogen om macht uit te oefenen zonder dat deze daadwerkelijk wordt aangewend**. Het is de potentiële invloed die voortkomt uit de perceptie van macht bij anderen. Dennis Wrong identificeert vier voorwaarden waaraan moet worden voldaan om van latente macht te spreken: 1. **A hoeft geen bevel te geven:** De machthebber hoeft niet expliciet te instrueren. 2. **A ontkracht de perceptie van B niet:** De machthebber hindert niet actief de perceptie van machthebber bij de ander. 3. **A beseft dat B hem als machtig beschouwt:** De machthebber is zich bewust van zijn machtspositie in de ogen van anderen. 4. **A moet af en toe macht tonen:** Er is periodiek bewijs van machtsuitoefening nodig om de perceptie te handhaven. De **regel van de geanticipeerde reactie** (Friedrich) is hierbij van belang: de persoon die onder invloed staat (B) anticipeert op de verwachte reactie van de machthebber (A) en past zijn gedrag daarop aan. Dit kan verklaard worden door psychologische mechanismen zoals prospectie (vooruitzien) en empathie (zich inleven in de ander). Latente macht wordt vaak gekenmerkt door 'negatieve' invloed, waarbij iemand iets *niet* doet uit angst voor de reactie van de machthebber. > **Example:** Een politicus die bekend staat om zijn harde standpunten kan zonder expliciet te dreigen, de onderhandelingspositie van zijn tegenstanders beïnvloeden, simpelweg omdat zij anticiperen op zijn onverzettelijkheid. Dit is latente macht. --- # Directe en indirecte macht Dit gedeelte verkent de verschillende manieren waarop macht zich manifesteert, van directe gedragsbeïnvloeding tot indirecte manipulatie van omstandigheden, en introduceert de drie gezichten van macht, de rol van structurele context en de ongelijke verdeling van machtsbronnen. ### 2.1 Het begrip macht Macht is een cruciaal, zij het vaak vaag, complex en gevoelig, concept binnen de politiek. Het kan zowel een daad als een vermogen betreffen. Een nuttige definitie van macht, zoals voorgesteld door Dennis Wrong, omvat de volgende kenmerken: het is intentioneel, effectief, kan zowel een daad als een vermogen zijn, en is asymmetrisch. Macht kan beschouwd worden als bedoelde invloed. ### 2.2 Directe en indirecte macht Macht kan op twee fundamentele manieren worden uitgeoefend: * **Directe macht:** Dit betreft rechtstreekse invloed op het gedrag van anderen, ook wel 'conduct shaping' genoemd. * **Indirecte macht:** Dit houdt in dat de omstandigheden worden bijgestuurd, wat de mogelijkheden van anderen beïnvloedt; dit wordt ook wel 'context shaping' genoemd. #### 2.2.1 De drie gezichten van macht Indirecte macht kan zich op drie belangrijke manieren manifesteren: * **Overheersen in de besluitvorming:** Machthebbers bepalen welke beslissingen worden genomen. * **Beheersen van de agenda:** Machthebbers bepalen welke onderwerpen überhaupt op de politieke agenda komen te staan. * **Opgelegde consensus:** Machthebbers creëren een schijn van overeenstemming of sturen de publieke opinie zodanig dat bepaalde ideeën als vanzelfsprekend worden beschouwd, zonder dat dit het resultaat is van vrije discussie. #### 2.2.2 Structurele context en ongelijke machtsverdeling Macht is niet enkel een kwestie van individuele actie, maar wordt ook sterk beïnvloed door de structurele context van de samenleving. Ongelijke verdeling van machtsbronnen creëert machtsongelijkheid tussen groepen. * **Structurele macht:** Dit verwijst naar de macht die voortvloeit uit de positie binnen de maatschappelijke structuur. Deze vorm van macht is vaak minder zichtbaar dan directe macht, maar wel zeer bepalend. De structuur van de samenleving verdeelt de macht tussen verschillende posities of groepen. > **Tip:** Het onderscheid tussen structurele en directe macht is belangrijk: structurele macht bepaalt mede de mogelijkheden voor het uitoefenen van directe macht. Een vereenvoudigde weergave hiervan is: $$ \text{Structuur van de samenleving} \rightarrow \text{Machtspositie X, Y, Z} \rightarrow \text{Directe macht X, Y, Z} $$ ### 2.3 Machtsbronnen Machtsbronnen zijn de middelen die individuen of groepen kunnen inzetten om macht uit te oefenen. #### 2.3.1 Individuele en collectieve machtsbronnen * **Individuele machtsbronnen:** Dit zijn de middelen die individuen ter beschikking staan. * **Collectieve macht:** Dit ontstaat door het samenbrengen van individuele machtsbronnen, gecombineerd met organisatie en solidariteit. Het opbouwen van collectieve macht is vaak moeilijk, omdat het meer vereist dan een rationele afweging van individueel nut (denk aan het free-rider probleem). Een affectieve dimensie, zoals bewustzijn van lotsverbondenheid, is hierbij cruciaal. Het kan een concurrentienadeel opleveren ten opzichte van individuele machthebbers, maar biedt wel een potentieel voor grotere invloed door georganiseerde actie. #### 2.3.2 Overzicht van machtsbronnen De volgende factoren kunnen als machtsbronnen fungeren: * **Dwang/geweld:** De mogelijkheid om door middel van fysieke kracht of dreiging invloed uit te oefenen. * **Gezagsposities:** Posities binnen formele hiërarchieën die legitieme autoriteit verlenen. * **Informatie en deskundigheid:** Bezit van kennis of specifieke vaardigheden die anderen nodig hebben. * **Politiek-bestuurlijke knowhow:** Kennis van en vaardigheid in politieke en bestuurlijke processen. * **Organisatie en financiën:** De capaciteit om middelen te mobiliseren via georganiseerde structuren en financiële middelen. * **Maatschappelijke steun:** De mate waarin men publieke sympathie of steun geniet. * **Relaties en netwerken:** Connecties en toegang tot invloedrijke personen of groepen. * **Publiciteit en media-aandacht:** Het vermogen om de publieke opinie te beïnvloeden via de media. ### 2.4 Latente macht Latente macht, in lijn met Dennis Wrong's definitie van macht als zowel daad als vermogen (ook wel 'puissance' genoemd), verwijst naar de potentie om invloed uit te oefenen, zelfs wanneer die potentie niet actief wordt ingezet. Four important conditions for latent power, according to Wrong, are: 1. A hoeft geen bevel te geven (de macht is impliciet). 2. A ontkracht de perceptie van B niet (B erkent de macht van A). 3. A beseft dat B hem als machtig beschouwt (wederzijds besef). 4. A moet af en toe macht tonen (om de perceptie levend te houden). De regel van de geanticipeerde reactie, zoals geformuleerd door Friedrich, is hierbij relevant: B loopt vooruit op de verwachte reactie van A en past zijn gedrag daarop aan. Dit mechanisme kan verklaard worden door psychologische processen zoals prospectie (het vooruitlopen op mogelijke gevolgen) en empathie (het zich inleven in de ander). Vaak werkt latente macht via 'negatieve' invloed: B onderneemt bepaalde acties niet omdat hij de reactie van A vreest. > **Example:** Een werkgever die de mogelijkheid heeft om werknemers te ontslaan, hoeft niet constant te dreigen met ontslag. Het blote bestaan van deze mogelijkheid (latente macht) kan werknemers aanzetten tot het naleven van de regels, zelfs zonder expliciet bevel. De werknemers anticiperen op de mogelijke negatieve reactie van de werkgever als ze de regels overtreden. --- # Machtsbronnen Dit onderwerp analyseert de oorsprong van macht, zowel individueel als collectief, en overziet verschillende bronnen van macht. ### 3.1 Individuele en collectieve machtsbronnen Macht kan voortkomen uit individuele bronnen of collectieve inspanningen. Collectieve macht ontstaat door het samenbrengen van individuele machtsbronnen, versterkt door organisatie en solidariteit. Het opbouwen van collectieve macht is uitdagend omdat het meer vereist dan een rationele afweging van individueel nut, zoals het gratis-meelifterprobleem illustreert. De affectieve dimensie, zoals bewustzijn en lotsverbondenheid, speelt een belangrijke rol. Collectieve macht kan een concurrentienadeel opleveren voor individuele machthebbers doordat het meer organisatie vereist, wat leidt tot machtsongelijkheid tussen groepen. ### 3.2 Overzicht van machtsbronnen Er is een breed scala aan machtsbronnen die zowel individuen als groepen kunnen aanwenden: * **Dwang/geweld:** De mogelijkheid om gedrag te beïnvloeden door middel van fysieke kracht of dreiging hiermee. * **Gezagsposities:** Macht die voortkomt uit formele rollen of posities binnen een hiërarchie, zoals een leidinggevende of politiek leider. * **Informatie en deskundigheid:** De controle over cruciale informatie of gespecialiseerde kennis die anderen nodig hebben. * **Politiek-bestuurlijke knowhow:** Specifieke kennis van politieke processen, wetgeving en bestuurlijke procedures die strategisch ingezet kan worden. * **Organisatie en financiën:** De capaciteit om middelen, zoals geld en personeel, te mobiliseren en te organiseren voor het bereiken van doelen. * **Maatschappelijke steun:** De legitimiteit en populariteit die voortkomt uit de steun van een brede groep mensen of de publieke opinie. * **Relaties en netwerken:** De macht die voortkomt uit sociale connecties, contacten en invloedrijke netwerken. * **Publiciteit en media-aandacht:** Het vermogen om de aandacht van de media te trekken en zo de publieke opinie te beïnvloeden of een agenda te bepalen. > **Tip:** Het is essentieel om te beseffen dat deze machtsbronnen vaak met elkaar verweven zijn en elkaar kunnen versterken. Iemand met financiële middelen kan bijvoorbeeld ook media-aandacht kopen of deskundigen inhuren. > **Voorbeeld:** Een vakbond (organisatie) die strijdt voor betere arbeidsvoorwaarden kan gebruikmaken van stakingen (dwang/geweld in een gecontroleerde vorm), de publieke opinie bespelen (maatschappelijke steun, publiciteit), en beschikken over juridische experts (deskundigheid). --- # Latente macht Latente macht betreft het vermogen om invloed uit te oefenen, zelfs wanneer deze invloed niet direct wordt geuit, en wordt gekenmerkt door specifieke voorwaarden en dynamieken zoals geformuleerd door Wrong en Friedrich. ### 4.1 Het concept van latente macht Latente macht kan worden begrepen als een potentieel tot handelen, als een "vermogen" (puissance in het Frans), in tegenstelling tot de directe "daad" van het uitoefenen van macht. Volgens Dennis Wrong is macht niet alleen een intentionele en effectieve daad, maar ook een vermogen dat asymmetrisch is. Latente macht is dus de capaciteit om het gedrag van een ander te beïnvloeden, zelfs zonder een expliciet bevel te geven of de situatie direct te manipuleren. ### 4.2 De vier voorwaarden van Wrong voor latente macht Wrong stelt vier voorwaarden waaraan voldaan moet zijn voor het bestaan van latente macht: 1. **A moet geen bevel geven:** De machthebber (A) hoeft geen directe instructie te geven om invloed uit te oefenen. De loutere aanwezigheid of het potentieel van A kan al voldoende zijn om gedrag te sturen. 2. **A ontkracht de perceptie van B niet:** De persoon op wie de macht wordt uitgeoefend (B) mag niet de overtuiging hebben dat A geen macht bezit of dat A's intenties niet relevant zijn. B moet A als een potentiële bron van invloed beschouwen. 3. **A beseft dat B hem als machtig beschouwt:** De machthebber (A) moet zich bewust zijn van het feit dat B hem als een machtig persoon of entiteit ziet. Dit bewustzijn kan de houding en acties van A beïnvloeden, waardoor de latente macht wordt versterkt. 4. **A moet af en toe macht tonen:** Om de latente macht te behouden, is het noodzakelijk dat A periodiek bewijs levert van zijn vermogen om macht uit te oefenen. Dit hoeft geen grootschalige demonstratie te zijn, maar wel voldoende om de perceptie van B te bevestigen. > **Tip:** Deze vier voorwaarden benadrukken het belang van perceptie en verwachting in het concept van latente macht. Het gaat niet alleen om het daadwerkelijke vermogen, maar ook om hoe dit vermogen door anderen wordt waargenomen en hoe de machthebber hiermee omgaat. ### 4.3 De regel van de geanticipeerde reactie van Friedrich Een belangrijk aspect van latente macht is de "regel van de geanticipeerde reactie", zoals beschreven door Friedrich. Dit principe stelt dat de persoon die de macht kan uitoefenen (A) kan anticiperen op de reactie van de persoon op wie de macht wordt uitgeoefend (B), en deze verwachte reactie kan gebruiken om zijn eigen gedrag te sturen. De persoon (B) loopt dan vooruit op de verwachte reactie van A. Dit fenomeen kan verklaard worden vanuit psychologische processen zoals: * **Prospectie:** Het anticiperen op toekomstige gebeurtenissen en de mogelijke gevolgen daarvan. * **Empathie:** Het zich inleven in de ander, waardoor men diens waarschijnlijke reacties kan inschatten. > **Example:** Een werknemer weet dat zijn baas een hekel heeft aan te late punctualiteit. Hoewel de baas misschien niet expliciet heeft gezegd dat de werknemer altijd op tijd moet zijn voor die specifieke vergadering, anticipeert de werknemer op de negatieve reactie van de baas als hij te laat komt. De werknemer komt daarom op tijd, niet omdat hij een direct bevel heeft gekregen, maar uit angst voor de geanticipeerde reactie van zijn baas. Dit is een vorm van latente macht. Deze regel kan leiden tot "negatieve" invloed, waarbij gedrag wordt nagelaten of aangepast om een ongewenste reactie te vermijden. B doet bijvoorbeeld iets niet, omdat hij verwacht dat A daar negatief op zal reageren. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Macht | Het vermogen of de daad om intentie van de ene actor te realiseren in een sociale relatie, en weerstand van de andere actor, ongeacht de basis waarop die weerstand berust. Het wordt gekenmerkt door het intentionele, effectieve en asymmetrische karakter. | | Politieke macht | Een specifieke vorm van macht die zich richt op het vermogen om invloed uit te oefenen binnen politieke systemen, besluitvorming te beïnvloeden en maatschappelijke structuren te sturen. | | Directe macht | Vorm van macht waarbij de actor rechtstreekse invloed uitoefent op het gedrag van een ander door middel van gedragssturing (conduct shaping). | | Indirecte macht | Vorm van macht waarbij de actor de omstandigheden bijstuurt die de mogelijkheden van een ander bepalen, waardoor het gedrag van de ander indirect wordt beïnvloed (context shaping). | | Machtsbronnen | De middelen of eigenschappen die een actor in staat stellen om macht uit te oefenen, zoals dwang, gezag, informatie, deskundigheid, politiek-bestuurlijke knowhow, organisatie, financiën, maatschappelijke steun, relaties, netwerken en publiciteit. | | Latente macht | De macht die een actor bezit als potentieel of vermogen om invloed uit te oefenen, zelfs als deze niet actief wordt ingezet. Het gaat om de verwachting van machtsuitoefening door de ander. | | Geanticipeerde reactie | Een principe waarbij een actor (B) zijn gedrag aanpast op basis van de verwachte reactie van een andere actor (A) met macht, zelfs zonder dat A direct intervenieert. | | Structurele macht | Macht die voortkomt uit de ongelijke verdeling van machtsbronnen binnen de structuur van de samenleving, vaak minder zichtbaar dan directe macht. | | Affectieve dimensie | Het emotionele aspect van collectieve macht, waarbij bewustzijn van lotsverbondenheid en solidariteit een rol spelen in het mobiliseren van individuele machtsbronnen. |

# Breuklijnen en politieke stromingen in België Dit onderwerp analyseert de verschillende breuklijnen die de Belgische politiek hebben gevormd, hoe deze breuklijnen partijen hebben beïnvloed en hoe ze vandaag de dag nog steeds relevant zijn. ## 1. Transformaties en breuklijnen in de westerse wereld De modernisering en de toegenomen politieke participatie in de westerse wereld hebben geleid tot de ontwikkeling van breuklijnen die het politieke landschap vormgeven. Het breuklijnenmodel, zoals uiteengezet door Lipset en Rokkan, verklaart hoe historische conflicten en maatschappelijke transformaties, zoals de industriële revolutie, de ontwikkeling van de staat en de secularisering, hebben geleid tot de vorming van politieke partijen rond specifieke breuklijnen. ### 1.1 Breuklijnen en politieke stromingen in België In België zijn politieke partijen historisch ontstaan aan de uiteinden van verschillende breuklijnen, die de politieke en sociale organisatie van het land diepgaand hebben beïnvloed. #### 1.1.1 De levensbeschouwelijke breuklijn Deze breuklijn is primair ontstaan uit de spanning tussen de katholieke Kerk en de vrijzinnige liberalen. In de beginperiode van België, rond 1830, ontstond het unionisme, een samenwerkingsverband tussen de Kerk en de liberale burgerij. Later leidde de "vrijheid van onderwijs" tot de schoolstrijd, met twee belangrijke fasen: 1870-1871 en 1954-1958. Het Schoolpact van 1958 probeerde deze conflicten te de-escaleren. Hoewel de invloed van religie in de politiek langzaam afnam door de "ontzuiling" na 1970, blijven er spanningen bestaan rond ethische thema's zoals euthanasie en abortus. Nieuwkomers die vanuit hun religieuze achtergrond ethisch conservatief denken, dragen hieraan bij. * **Voorbeeld vandaag:** De discussie rond de uitbreiding van de abortuswet toont de blijvende spanningen. Terwijl de huidige wet abortus toelaat tot 12 weken zwangerschap met een verplichte bedenktijd van 6 dagen, variëren de standpunten van partijen sterk. Cd&v pleit voor een maximum van 14 weken met 48 uur bedenktijd, terwijl Open VLD een uitbreiding naar 18 weken zonder bedenktijd en met opname in de grondwet voorstaat. #### 1.1.2 De sociaal-economische breuklijn De industriële revolutie bracht uitbuiting en sociale ellende met zich mee, wat leidde tot de opkomst van socialistische organisaties en de oprichting van de Belgische Werklieden Partij (BWP). De Kerk, aanvankelijk defensief, reageerde later met de oprichting van de Christelijke Arbeidersbeweging na de encycliek Rerum Novarum. Het algemeen stemrecht na de Eerste Wereldoorlog zorgde voor de doorbraak van de BWP. Na de Tweede Wereldoorlog werd de welvaartsstaat opgebouwd, wat leidde tot een periode van sociaal overleg tussen werkgevers en werknemers. Echter, het sociaal overleg verloopt steeds moeizamer, mede door de impact van mondialisering die de macht van vakbonden en overheden beperkt. * **Voorbeeld vandaag:** De discussie rond "flexicurity" versus jobzekerheid is een modern voorbeeld van deze breuklijn. De uitverkoop van Delhaize-winkels, waarbij eigen winkels plaatsmaken voor franchises en het aantal vaste werknemers afneemt ten gunste van studenten en flexijobs, illustreert de spanning tussen flexibiliteit en zekerheid op de arbeidsmarkt. PVDA stelt alternatieven voor flexijobs voor, terwijl Open VLD benadrukt dat iedereen die wil werken, die mogelijkheid moet krijgen. #### 1.1.3 De communautaire breuklijn Vanaf 1830 groeide het Vlaams protest tegen het Frans als dominante bestuurstaal. De Vlaamse Beweging eiste meer aandacht voor taal en cultuur, wat aanvankelijk schuchtere eisen waren voor taalgebruik in gerecht en administratie met weinig resultaat. De groeiende Vlaamse Beweging, met de Frontbeweging tijdens de Eerste Wereldoorlog als belangrijk moment, zette de toon. Na de Tweede Wereldoorlog ontstonden Vlaamse partijen, maar deze werden na de collaboratie van VNV en andere nationalistische partijen geconfronteerd met repressie. De Volksunie werd opgericht in 1958. In Wallonië leidde de industriële neergang na 1960 tot een eis voor economische autonomie en de opkomst van de Waalse beweging. De staatshervormingen vanaf 1970 waren een gevolg van deze spanningen. * **Voorbeeld vandaag:** De discussie over de sociale zekerheid, die federaal is, maar waarvan veel verwante bevoegdheden (gezondheidszorg, welzijn) bij de deelstaten liggen, toont de complexiteit. Onduidelijkheid voor de burger en de vraag naar verdere staatshervormingen, met standpunten als de splitsing van de sociale zekerheid door NVA of de herfederalisering van bevoegdheden door MR, onderstrepen de relevantie van deze breuklijn. #### 1.1.4 De sociaal-culturele breuklijn Vanaf de jaren 1960 ontstonden er verschuivingen door de opkomst van nieuwe stromingen en partijen, mede aangejaagd door de dynamiek van het Vlaams Blok. Dit leidde tot de opkomst van "nieuw links" (open samenleving, eerlijke globalisering) en "nieuw rechts" (eigen gemeenschap, tradities, veiligheid). Beide stromingen claimen vaak anti-establishment en vernieuwend te zijn. * **Voorbeeld vandaag:** Migratie wordt vaak gezien als een centrale kwestie op deze breuklijn. De discussie varieert van de kansen die migratie biedt tot de bedreigingen die het zou inhouden, met verschillende standpunten over arbeidsmigratie, asielzoekers en gezinshereniging. Groen pleit voor meer legale migratiekanalen gebaseerd op mensenrechten, terwijl Vlaams Belang pleit voor opvang in het land van herkomst en beperking van gezinsmigratie. ## 2. Links en rechts De indeling in "links" en "rechts" was vroeger een duidelijke manier om politieke posities te ordenen, gebaseerd op de sociaal-economische breuklijn. Links was pro-arbeiders en pro-herverdeling, terwijl rechts pro-kapitaal en voor een minimale overheid was. Tegenwoordig is deze indeling complexer geworden. Links wordt geassocieerd met progressiviteit en een open samenleving, terwijl rechts vaker conservatisme en autoritarisme centraal stelt. Echter, partijen kunnen op verschillende breuklijnen linkse of rechtse standpunten innemen. * **Tip:** De indeling links-rechts functioneert als een intuïtief mechanisme om ideologieën en partijen te ordenen en te positioneren ten opzichte van elkaar. Het is een populaire manier om het politieke landschap te structureren, hoewel het de toenemende complexiteit van hedendaagse politieke debatten niet altijd volledig dekt. ### 2.1 Relevantie van links en rechts Links en rechts blijven bruikbaar als een relatieve, algemene aanduiding van posities en houdingen. Echter, de vraag is of brede ideologische denkkaders zo eenvoudig in een tweedeling te vatten zijn. De toenemende complexiteit, de opkomst van nieuwe breuklijnen (bv. materieel versus post-materieel, universeel versus gemeenschapsdenkend) en de verwarring rond termen als "conservatief" en "progressief" maken de indeling minder eenduidig. Volgens socioloog Luc Huyse vervagen breuklijnen en worden ze vervangen door onderhuidse spanningen. ## 3. Breuklijnen vervagen De traditionele breuklijnen lijken te vervagen door verschillende factoren: * **Bevriezing van breuklijnen en verzuiling:** Historische conflicten zijn deels opgelost of gemitigeerd. * **Bezetting van de politieke markt:** Nieuwe thema's worden geclaimd door klassieke partijen, en nieuwe partijen nemen soms klassieke ideeën over. * **Vervaging van klassieke stromingen:** De traditionele ideologische profielen van partijen zijn minder scherp. > **Tip:** De analyse van Luc Huyse suggereert dat traditionele breuklijnen niet langer de enige of belangrijkste verklaring bieden voor politieke loyaliteit. "Tijdelijke netwerken" en pendelende kiezers duiden op een meer fluïde politiek landschap. ## 4. Politieke ideologieën Een ideologie is een samenhangend geheel van opvattingen over de inrichting van de samenleving, gebaseerd op een mens- en maatschappijbeeld dat aanzet tot politieke actie. Een ideologie heeft drie bestanddelen: analytisch, normatief en operationeel. Ideologieën dienen als inspiratiebron en referentiekader voor politieke partijen en burgers bij het kiezen. ### 4.1 Overzicht van zes politieke ideologieën * **Liberalisme:** Benadrukt individuele vrijheid, rationalisme, meritocratie en een beperkte rol van de staat als sociaal contract. Stromingen omvatten neo-liberalisme en sociaal-liberalisme. * **Socialisme:** Streeft naar een basisniveau van waardigheid en gelijkheid, met nadruk op collectieve actie, gemeenschap, samenwerking en openbaar bezit. Karl Marx en het concept van klassenstrijd zijn centraal. Partijen zoals Vooruit en PVDA vertegenwoordigen deze ideologie. * **Conservatisme:** Is gericht op evolutie in plaats van revolutie, respect voor tradities, de samenleving als een organisch geheel, en erkent menselijke imperfectie. Pragmatisme en een beperkte overheidsinterventie zijn belangrijk. * **Nationalisme:** Gaat uit van het idee van de natiestaat, waarbij naties worden verbonden door geboorte, cultuur of gedeelde waarden. Het kan variëren van civiel (inclusief) tot etnisch (exclusief) nationalisme. NVA is een partij die zich hiermee associeert. Extreem-rechts nationalisme, zoals bij Vlaams Belang, focust op eigen gemeenschap, tradities en veiligheid. * **Christen-democratie:** Vertrekt vanuit het "wij", met oog voor de medemens, gemeenschappen, engagement, subsidiariteit en het belang van het middenveld. Stabiliteit, harmonie en overleg zijn centrale waarden. CD&V is de vertegenwoordiger in België. * **Ecologisme:** Benadrukt ecologische grenzen, duurzame ontwikkeling, immateriële waarden en sociale rechtvaardigheid. Het pleit voor een andere omgang met de planeet en een vermindering van het ecologisch beslag. Groen is de Belgische vertegenwoordiger. ### 4.2 Ideologieën als GPS Ideologieën fungeren als een "GPS" voor partijen en burgers. Ze bieden een inspiratiebron, een referentiekader en helpen bij het nemen van politieke beslissingen. Echter, de complexiteit van de samenleving en de verschuiving van stemgedrag naar stijl, persoonlijkheid en imago, maken dat ideologie niet de enige bepalende factor is in politieke keuzes. --- # Links en rechts als politiek concept De termen 'links' en 'rechts' bieden een fundamenteel, zij het steeds complexer wordend, kader om politieke ideologieën, partijen en standpunten te ordenen en te begrijpen, ondanks de vervaging van hun traditionele betekenissen. ### 2.1 De oorsprong en evolutie van links en rechts De politieke betekenissen van 'links' en 'rechts' zijn historisch ontstaan in de Franse Revolutie, waar de aanhangers van de koning aan de rechterkant van de Nationale Vergadering zaten en de revolutionairen aan de linkerkant. Deze positionering werd geleidelijk geassocieerd met specifieke ideologische standpunten. * **Traditionele betekenis:** * **Links:** Traditioneel geassocieerd met progressieve ideeën, de arbeidersklasse, gelijkheid, sociale rechtvaardigheid, herverdeling van welvaart en een actieve rol van de overheid. * **Rechts:** Traditioneel geassocieerd met conservatieve ideeën, de kapitaalbezitters, individuele vrijheid, een beperkte rol van de overheid en het behoud van bestaande structuren. ### 2.2 De hedendaagse relevantie en complexiteit Hoewel de traditionele scheidingslijnen vervagen, blijven 'links' en 'rechts' een intuïtief mechanisme om het politieke landschap te structureren. De betekenis is echter geëvolueerd en gecompliceerd door nieuwe breuklijnen en de opkomst van nieuwe politieke stromingen. * **Vervaging van traditionele breuklijnen:** * Vroeger waren politieke partijen sterk gebonden aan specifieke breuklijnen, zoals de levensbeschouwelijke, sociaal-economische of communautaire. * De toenemende complexiteit van de samenleving en de politieke agenda leidt ertoe dat deze breuklijnen minder scherp worden en kiezers mobieler worden. * Nieuwe thema's en een verschuivende politieke agenda zorgen voor 'ondergronds gerommel' in plaats van duidelijke, langdurige conflicten. * **Nieuwe interpretaties en ambiguïteit:** * De termen 'links' en 'rechts' worden nu vaker gekoppeld aan progressieve versus conservatieve houdingen, of open versus meer gesloten samenlevingen. * Partijen kunnen op verschillende breuklijnen tegengestelde posities innemen: * **Voorbeeld:** Vlaams Belang kan op migratie een rechts standpunt innemen, maar op de welvaartsstaat eerder een links standpunt claimen. * **Voorbeeld:** Open VLD wordt sociaal-economisch als rechts beschouwd, maar ethisch als links. * Dit maakt een eenduidige indeling van partijen en ideologieën binnen de traditionele links-rechts tweedeling steeds moeilijker. ### 2.3 Links-rechts als localisatiemechanisme Ondanks de complexiteit dient het links-rechts spectrum nog steeds als een belangrijk localisatiemechanisme: * **Ordening:** Het helpt kiezers en analisten om ideologieën, partijen en stellingen te ordenen ten opzichte van elkaar en ten opzichte van de eigen positie. * **Structurering:** Het biedt een populaire manier om het politieke landschap te structureren en te interpreteren. * **Relatieve aanduiding:** Het is bruikbaar als een relatieve en algemene aanduiding van de positie en inhoud van politieke standpunten, mits men rekening houdt met de toenemende complexiteit. ### 2.4 De invloed van nieuwe breuklijnen De traditionele sociaal-economische breuklijn wordt aangevuld of zelfs overvleugeld door andere breuklijnen, wat de links-rechts dynamiek beïnvloedt: * **Materialistisch versus postmaterialistisch:** De prioriteit die wordt gegeven aan economische zekerheid versus immateriële waarden zoals milieu, participatie en levenskwaliteit. * **Universeel versus gemeenschapsdenkend:** De nadruk op globale solidariteit en universele rechten tegenover de prioriteit voor de eigen gemeenschap, cultuur en identiteit. * **Conservatief versus progressief:** De vraag in hoeverre deze termen nog synoniem zijn met respectievelijk 'rechts' en 'links'. Linkse partijen die de welvaartsstaat willen beschermen, kunnen als conservatief worden gezien in hun streven naar behoud, terwijl rechtse partijen die individuele vrijheid willen versterken, progressief kunnen zijn in hun verlangen naar verandering. ### 2.5 Conclusie Hoewel de oorspronkelijke betekenis van 'links' en 'rechts' is geëvolueerd en de politieke realiteit steeds complexer wordt, blijven deze concepten een essentieel, zij het imperfect, referentiekader voor het begrijpen van politieke stromingen en ideologieën. Ze bieden een heuristiek die helpt om de relatieve positie van politieke actoren te situeren, ook al is de indeling niet altijd eenduidig meer. > **Tip:** Wees kritisch bij het labelen van partijen of personen als 'links' of 'rechts'. Analyseer de specifieke standpunten op verschillende beleidsterreinen en breuklijnen om een genuanceerd beeld te krijgen. Het 'breuklijnenmodel' blijft een waardevol instrument, maar moet worden toegepast met oog voor de hedendaagse transformaties. --- # Overzicht van politieke ideologieën Dit deel van het document biedt een gedetioneerd overzicht van zes belangrijke politieke ideologieën, waarbij hun maatschappelijke context, kerngedachten en stromingen worden uitgelicht. ### 3.1 Politieke ideologieën: een overzicht Een ideologie kan worden omschreven als een samenhangend geheel van opvattingen over de inrichting van de samenleving, gebaseerd op een bepaald mens- en maatschappijbeeld, dat aanzet tot politieke actie. Elke ideologie kent drie componenten: analytisch, normatief en operationeel. Ideologieën dienen als inspiratiebron en gids voor politieke partijen en burgers om het politieke landschap te navigeren. > **Tip:** Ideologieën helpen ons om de wereld te begrijpen en politieke keuzes te maken, maar het is belangrijk te beseffen dat deze ideologische kaders complex zijn en de realiteit zelden volledig dekken. #### 3.1.1 Liberalisme **Maatschappelijke context:** Het liberalisme ontstond in de context van het opkomende kapitalisme en de verlichting, met een nadruk op rationalisme en wetenschap. **Dragende gedachten:** * **Individuele vrijheid:** Centraal staat de bescherming van de vrijheid van het individu. * **Staat als sociaal contract:** De overheid is een instrument dat voortkomt uit een overeenkomst tussen individuen om hun rechten te beschermen. * **Positief mensbeeld:** Men gaat ervan uit dat mensen in staat zijn tot rationele beslissingen. * **Pluralisme en Tolerantie:** Acceptatie van diverse meningen en levensstijlen. * **Meritocratie:** Positie in de samenleving gebaseerd op verdienste en talent. **Stromingen:** * **Neoliberalisme:** Een extremere vorm die pleit voor een minimale staat en maximale marktvrijheid. * **Sociaalliberalisme:** Integreert sociale correcties binnen het liberale kader om ongelijkheid tegen te gaan. **Partijvoorbeeld:** Open VLD. #### 3.1.2 Socialisme **Maatschappelijke context:** Ontstaan als reactie op de sociale ellende en uitbuiting tijdens de Industriële Revolutie. **Centrale ideeën:** * **Mens als sociaal wezen:** Nadruk op collectieve actie en de onderlinge verbondenheid van mensen. * **Gemeenschap:** Het principe van 'sociare' (verbinden) staat centraal. * **Samenwerking:** Prioriteit voor samenwerking boven concurrentie. * **Gelijkheid:** Streven naar een grotere gelijkheid, zowel sociaal als economisch. * **Internationale solidariteit:** Geloof in solidariteit over nationale grenzen heen. * **Openbaar bezit:** Een voorkeur voor collectief of publiek eigendom van productiemiddelen. **Stromingen:** * **Klassiek socialisme (Marxistisch):** Gericht op een radicale omwenteling en klasseloze samenleving. * **Sociaaldemocratie:** Streeft naar gelijkheid en sociale rechtvaardigheid via hervormingen binnen een democratisch systeem en een welvaartsstaat. **Huidige positie:** Momenteel deels in het defensief door de mislukking van het communistisch Oostblok en de pragmatische aanpassing aan de vrije markt ("derde weg"). Er is echter ook een offensieve beweging die teruggrijpt naar basiswaarden. **Partijvoorbeelden:** Vooruit, PVDA. #### 3.1.3 Conservatisme **Maatschappelijke context:** Ontstaan als reactie op de economische en politieke veranderingen, met name de Franse Revolutie, en als een tegenhanger van het liberale en socialistische denken. **Kerngedachten:** * **Traditie:** Waardering voor gevestigde normen, waarden en instellingen. * **Samenleving als 'organisch geheel':** De samenleving wordt gezien als een levend organisme waarin verschillende delen samenhangen en elkaar beïnvloeden. * **Menselijke imperfectie:** Er is een besef van de beperkingen en zwakheden van de mens, wat een sterke overheid en maatschappelijke structuur rechtvaardigt. * **Pragmatisme:** Een praktische en behoudende benadering van beleid, met terughoudendheid ten aanzien van radicale veranderingen. * **Hiërarchie en Autoriteit:** Acceptatie van natuurlijke hiërarchieën en een respect voor gezag. * **Eigendom:** Bescherming van het privé-eigendom. **Stromingen:** * **Traditioneel conservatisme:** Sterke nadruk op traditie, religie en gevestigde instituties. * **Neoconservatisme:** Vaak een combinatie van economisch liberalisme met een conservatieve sociale agenda en een sterke nadruk op nationale veiligheid. > **Tip:** Conservatisme betekent niet per se stilstand, maar wel een voorkeur voor geleidelijke evolutie boven revolutie en een diep respect voor wat bewezen heeft te werken. #### 3.1.4 Nationalisme **Maatschappelijke context:** Ontstond in de 19e eeuw, vaak gekoppeld aan de staatsvorming en romantische ideeën over de 'Volksgeist'. Het speelde ook een rol bij dekolonisatie. **Definitie en stromingen:** * **Definitie 'natie':** Kan variëren, maar impliceert een groep mensen die zich met elkaar verbonden voelt door gedeelde kenmerken (taal, cultuur, geschiedenis, etc.). Benedict Anderson noemt dit 'imagined communities'. * **Civiel nationalisme:** Inclusief, gebaseerd op gedeelde politieke waarden en burgerschap. * **Etnisch nationalisme:** Exclusief, gebaseerd op gedeelde afkomst en cultuur. **Kerngedachten:** * **De wereld bestaat uit naties:** Geloof in het belang van de natiestaat. * **Autonome naties voor vrede:** De overtuiging dat autonome naties bijdragen aan een vreedzamere wereld. * **Zelfexpressie van de natie:** Elke natie heeft het recht zich te ontwikkelen en te uiten. * **De natie als bron van macht:** De natiestaat wordt gezien als de primaire bron van politieke legitimiteit en macht. * **Nationale loyaliteit:** Burgers identificeren zich sterk met hun natie. **Focus binnen het document:** Het document belicht zowel democratische vormen als extreem-rechts nationalisme, waarbij laatste wordt geassocieerd met autoritarisme, populisme en anti-globalisering. **Partijvoorbeelden:** N-VA (algemeen nationalisme), Vlaams Belang (extreem-rechts nationalisme). #### 3.1.5 Christen-democratie **Maatschappelijke context:** Ontstond als alternatief voor zowel het conservatieve katholicisme als het socialisme, mede geïnspireerd door de encycliek *Rerum Novarum* en later door het personalisme. **Centrale ideeën:** * **Belang van religie als inspiratie:** Geloof biedt een moreel en ethisch fundament. * **Personalisme:** Nadruk op de waardigheid en uniekheid van elk individu binnen gemeenschapsverband. * **Gemeenschappen en engagement:** Belang van solidariteit en betrokkenheid binnen diverse gemeenschappen. * **Subsidiariteit:** Problemen moeten worden opgelost op het laagst mogelijke niveau, met een belangrijke rol voor het middenveld en een beperkte rol voor de overheid. * **Stabiliteit, harmonie en overleg:** Streven naar consensus en het overbruggen van tegenstellingen. * **Volkspartijen:** Partijen die een breed publiek aanspreken en verschillende groepen binnen de samenleving vertegenwoordigen. > **Voorbeeld:** Het principe van subsidiariteit betekent dat een hogere overheid alleen taken op zich neemt die de lagere overheid niet kan uitvoeren, wat de rol van lokale gemeenschappen en het maatschappelijk middenveld versterkt. **Partijvoorbeeld:** CD&V. #### 3.1.6 Ecologisme **Maatschappelijke context:** Ontstaan in de late 20e eeuw, voortkomend uit de protestgeneratie van de jaren '60 en een groeiende kritiek op economisch groeidenken dat ten koste gaat van het milieu en de levenskwaliteit. **Kerngedachten:** * **Ecologische grenzen:** Erkenning dat natuurlijke hulpbronnen eindig zijn en dat de menselijke economie binnen deze grenzen moet opereren. * **Ecologische economie en immateriële waarden:** Pleidooi voor een economie die niet enkel gericht is op groei, maar ook op welzijn, duurzaamheid en immateriële waarden. * **Duurzame ontwikkeling:** Ontwikkeling die voorziet in de behoeften van het heden zonder het vermogen van toekomstige generaties om in hun eigen behoeften te voorzien, in gevaar te brengen. Dit omvat zowel ecologische als sociale rechtvaardigheid. * **Vermindering ecologisch beslag:** Streven naar een lagere ecologische voetafdruk, met name in ontwikkelde economieën. * **Sociale rechtvaardigheid:** Gelijkwaardigheid en rechtvaardigheid voor alle mensen. * **Cultuur van geweldloosheid:** Bevordering van vreedzame conflictoplossing. * **Individu in verbondenheid:** Mensen zijn deel van een groter geheel en hebben verantwoordelijkheden ten opzichte van elkaar en de natuur. * **Democratisering:** Verdergaande democratisering van de samenleving. * **Rol van de overheid:** De overheid moet ingrijpen waar nodig voor sociale bescherming en het waarborgen van een gezond leefmilieu. > **Voorbeeld:** Think global, act local - het ecologisme moedigt aan om globale milieuproblemen te erkennen en aan te pakken via lokale acties en initiatieven. **Partijvoorbeeld:** Groen. ### 3.2 Links en rechts: een veranderend landschap De traditionele tweedeling tussen 'links' en 'rechts' is een belangrijk ordeningsmechanisme in het politieke landschap, maar de relevantie ervan is aan erosie onderhevig. #### 3.2.1 De traditionele indeling * **Links:** Traditioneel geassocieerd met de arbeidersklasse, herverdeling van welvaart, gelijkheid en een grotere rol voor de overheid. * **Rechts:** Traditioneel geassocieerd met kapitaal, beperkte overheidsinterventie, individuele vrijheid en behoud van bestaande structuren. #### 3.2.2 Hedendaagse complexiteit De huidige politieke realiteit toont aan dat deze tweedeling vaak onvoldoende is om partijen en standpunten te vatten: * **Veranderende thema's:** Partijen kunnen op sommige thema's linkse standpunten innemen (bv. welvaartsstaat beschermen) en op andere rechtse (bv. migratie). * **Ethische versus sociaal-economische breuklijnen:** Een partij kan sociaal-economisch rechts zijn, maar ethisch progressief (bv. Open VLD). * **Nieuwe breuklijnen:** Naast de sociaal-economische en levensbeschouwelijke breuklijnen, spelen ook postmaterialistische waarden, universalisme versus gemeenschapsdenken, en culturele kwesties een grotere rol. #### 3.2.3 Breuklijnen vervagen Het traditionele 'breuklijnenmodel', dat de politieke partijen verklaarde vanuit vaste maatschappelijke scheidslijnen (zoals levensbeschouwelijk, sociaal-economisch, communautair), blijkt minder verklarend. * **Tijdelijke netwerken:** Mensen organiseren zich in wisselende coalities rond specifieke thema's (bv. Pro-Palestina betogingen). * **Vervaging van ideologische profielen:** Partijen nemen ideeën over van andere ideologische stromingen. * **Nieuwe thema's:** Klimaat, migratie en identiteit creëren nieuwe politieke dynamieken. > **Tip:** Hoewel de klassieke breuklijnen vervagen, blijven de onderliggende spanningen en conflicten bestaan en kunnen ze op onverwachte momenten tot uiting komen. #### 3.2.4 De ideologie als GPS Ondanks de complexiteit en het vervagen van duidelijke scheidslijnen, blijven ideologieën functioneren als een 'GPS': * **Voor partijen:** Ze bieden een inspiratiebron, een referentiekader en achtergrond bij beleidskeuzes. * **Voor burgers:** Ze helpen bij het navigeren door het politieke landschap en het vormen van keuzes, hoewel stemgedrag ook sterk beïnvloed wordt door persoonlijkheid, imago en actualiteit. De samenleving is meer dan een optelsom van eisenlijsten; ideologieën bieden een bredere visie op hoe de samenleving ingericht zou moeten zijn. --- # Vervaging van breuklijnen en politieke ideologieën als gids Dit onderwerp onderzoekt hoe traditionele politieke scheidslijnen vervagen en hoe politieke ideologieën nog steeds functioneren als leidraad voor zowel politieke partijen als kiezers. ### 4.1 Vervaging van breuklijnen Traditioneel werden politieke partijen en standpunten gevormd rondom specifieke maatschappelijke breuklijnen. Deze breuklijnen, zoals de levensbeschouwelijke, sociaal-economische en communautaire scheidslijnen, waren bepalend voor de politieke identiteit en de vorming van politieke bewegingen. Echter, vanaf de jaren '60 en '70 zien we een tendens tot vervaging van deze breuklijnen. #### 4.1.1 Verklaringen voor de vervaging van breuklijnen Verschillende factoren dragen bij aan de vervaging van breuklijnen: * **Bevriezing van breuklijnen:** Door verzuiling en de bezetting van de politieke markt door klassieke partijen, werden bestaande breuklijnen verankerd en minder dynamisch. * **Opkomst van nieuwe thema's:** Nieuwe politieke thema's, zoals identiteit, migratie, klimaat en globalisering, passen niet altijd netjes binnen de traditionele breuklijnen. Deze thema's worden vaak door bestaande partijen geclaimd, maar leiden ook tot nieuwe politieke dynamieken. * **Verschuivingen in kiezersgedrag:** Kiezers worden steeds meer 'zappend', wat betekent dat hun stemgedrag minder gebonden is aan vaste ideologische overtuigingen of traditionele breuklijnen. Ze pendelen vaker tussen partijen, mede beïnvloed door stijl, persoonlijkheid en imago van politici. * **Opkomst van nieuwe partijen:** Nieuwe politieke partijen ontstaan vaak rondom nieuwe thema's of met een vernieuwende aanpak, wat de bestaande politieke constellatie kan verstoren. Deze partijen kunnen klassieke denkkaders overnemen, maar ook nieuwe interpretaties geven. * **Transformaties in de samenleving:** Modernisering, globalisering en technologische ontwikkelingen veranderen de maatschappij fundamenteel, wat nieuwe uitdagingen creëert en de relevantie van oude breuklijnen kan verminderen. #### 4.1.2 Voorbeelden van vervagende breuklijnen in de hedendaagse politiek * **Levensbeschouwelijke breuklijn:** Hoewel de invloed van religie in de politiek afneemt door 'ontzuiling', blijven ethische thema's zoals euthanasie en abortus spanningen oproepen. Ook de opkomst van nieuwkomers met andere religieuze achtergronden kan nieuwe dynamieken creëren. * **Sociaal-economische breuklijn:** De klassieke tegenstelling tussen kapitaal en arbeid is complexer geworden door de opkomst van de welvaartstaat en sociaal overleg. Mondialisering beperkt de macht van zowel vakbonden als overheden, wat leidt tot discussies over flexibiliteit versus jobzekerheid (bv. flexijobs). * **Communautaire breuklijn:** De communautaire breuklijn blijft relevant, maar de invulling ervan evolueert. Discussies over de bevoegdheden van de deelstaten, zoals de sociale zekerheid, tonen aan dat de definitie van 'België' voortdurend ter discussie staat. * **Sociaal-culturele breuklijn:** Deze breuklijn is dynamischer en wordt beïnvloed door thema's als migratie, identiteit en globalisering. Nieuw links en nieuw rechts vertegenwoordigen hierbij vaak tegengestelde visies op de open samenleving, gemeenschapsdenken en tradities. ### 4.2 Politieke ideologieën als gids Ondanks de vervaging van breuklijnen, blijven politieke ideologieën een belangrijke rol spelen. Ze fungeren als een 'GPS' of referentiekader voor zowel politieke partijen als kiezers. #### 4.2.1 De rol van ideologieën voor partijen Ideologieën bieden politieke partijen een samenhangend geheel van opvattingen over de inrichting van de samenleving. Ze vormen de basis voor hun mens- en maatschappijbeeld en zetten aan tot politieke actie. Een ideologie heeft drie bestanddelen: * **Analytisch:** Een analyse van de werkelijkheid. * **Normatief:** Een visie op hoe de samenleving eruit zou moeten zien. * **Operationeel:** Een aanzet tot concrete politieke actie. Ideologieën fungeren als inspiratiebron en bieden een achtergrond bij beleidskeuzes. Ze helpen partijen om hun positie in het politieke landschap te bepalen en zich te onderscheiden van andere partijen. #### 4.2.2 De rol van ideologieën voor kiezers Voor kiezers bieden ideologieën een houvast in een complex politiek landschap. Ze helpen bij het duiden van politieke kwesties, het vormen van een wereldbeeld en het maken van keuzes bij verkiezingen. Hoewel kiezersgedrag steeds meer beïnvloed wordt door andere factoren zoals stijl en persoonlijkheid, blijft de ideologische oriëntatie een belangrijk referentiepunt. > **Tip:** De links-rechts-indeling, hoewel nog steeds populair, is een te simpele tweedeling om de complexiteit van hedendaagse ideologieën volledig te vatten. Andere dimensies, zoals de spanning tussen materialistische en postmaterialistische waarden, of tussen universalisme en gemeenschapsdenken, zijn ook relevant. #### 4.2.3 Overzicht van belangrijke politieke ideologieën * **Liberalisme:** Benadrukt individuele vrijheid, rationalisme en een beperkte rol voor de overheid. Stromingen omvatten neo-liberalisme en sociaal-liberalisme. * **Socialisme:** Focust op gemeenschap, gelijkheid, solidariteit en collectieve actie, vaak als reactie op de sociale misstanden van de industriële revolutie. Moderne socialistische partijen kampen met de erfenis van het communisme en zoeken naar pragmatische oplossingen. * **Conservatisme:** Waardeert traditie, bestaande orde en pragmatisme. Het ziet de samenleving als een organisch geheel en hecht belang aan hiërarchie en autoriteit. * **Nationalisme:** Centraal staat de natie als politieke gemeenschap, met nadruk op zelfexpressie, nationale loyaliteit en soms ook op exclusiviteit (etnisch nationalisme). Er is een onderscheid tussen civiel en etnisch nationalisme. * **Christen-democratie:** Vertrekt vanuit een mensbeeld van verbondenheid en gemeenschapszin, geïnspireerd door religieuze waarden. Personalisme, subsidiariteit en het belang van het middenveld zijn kernbegrippen. * **Ecologisme:** Benadrukt de ecologische grenzen van de planeet, duurzame ontwikkeling en een andere omgang met natuurlijke hulpbronnen. Het zoekt naar een balans tussen economische, sociale en ecologische rechtvaardigheid. #### 4.2.4 De ideologieën als complex navigatiesysteem Hoewel de traditionele breuklijnen vervagen, blijven ideologieën een essentieel navigatiesysteem. Ze bieden politieke actoren en burgers een kader om de politieke realiteit te begrijpen, standpunten in te nemen en hun weg te vinden in een steeds complexer wordend politiek landschap. De dynamiek tussen het vervagen van breuklijnen en de blijvende relevantie van ideologieën vormt een centraal thema in de hedendaagse politieke wetenschap. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Breuklijnenmodel | Een theoretisch kader, ontwikkeld door Lipset en Rokkan, dat verklaart hoe sociaal-economische en culturele scheidslijnen in de samenleving leiden tot de vorming van politieke partijen en ideologieën. Deze breuklijnen worden vaak geactiveerd door historische transformaties. | | Levensbeschouwelijke breuklijn | Een fundamentele scheiding in de samenleving gebaseerd op religieuze of filosofische overtuigingen, die invloed heeft op politieke standpunten over ethische en maatschappelijke kwesties zoals onderwijs, abortus en euthanasie. | | Sociaal-economische breuklijn | Een scheidslijn die voortkomt uit economische ongelijkheid en de verhouding tussen kapitaal en arbeid, met name gevormd door de industriële revolutie en de strijd voor betere arbeidsomstandigheden en sociale rechtvaardigheid. | | Communautaire breuklijn | Een politieke scheiding die gebaseerd is op taal, cultuur en regionale identiteit binnen een staat, wat leidt tot eisen voor autonomie en politieke vertegenwoordiging van verschillende gemeenschappen, zoals in België met de Vlaamse en Waalse bewegingen. | | Sociaal-culturele breuklijn | Een breuklijn die ontstaat uit verschillen in waarden, levensstijlen en culturele opvattingen, vaak gedreven door nieuwe sociale bewegingen, migratie en maatschappelijke veranderingen, wat leidt tot uiteenlopende ideeën over openheid, traditie en identiteit. | | Links en rechts | Traditionele politieke classificaties die de ideologische positie van partijen en kiezers aanduiden. "Links" wordt over het algemeen geassocieerd met gelijkheid, sociale rechtvaardigheid en overheidsinterventie, terwijl "rechts" vaak staat voor individuele vrijheid, lagere belastingen en een beperktere overheid. | | Ideologie | Een samenhangend systeem van ideeën, overtuigingen en waarden dat een visie op de samenleving en de inrichting ervan biedt, en dat aanzet tot politieke actie. Ideologieën omvatten een mens- en maatschappijbeeld en dienen als leidraad voor beleidsvorming. | | Liberalisme | Een politieke ideologie die individuele vrijheid, rechten en beperkte overheidsbemoeienis centraal stelt. Het benadrukt autonomie, rationaliteit, vrije marktwerking en het sociaal contract als basis voor de samenleving. | | Socialisme | Een politieke ideologie die collectieve actie, gelijkheid, sociale rechtvaardigheid en gemeenschapszin benadrukt. Het streeft naar een herverdeling van welvaart en middelen, vaak door middel van publiek bezit en een sterke sociale zekerheid. | | Conservatisme | Een politieke ideologie die de nadruk legt op traditie, bestaande structuren en geleidelijke verandering. Het waardeert stabiliteit, hiërarchie, autoriteit en de rol van gemeenschap en religie in de samenleving. | | Nationalisme | Een politieke ideologie die de identiteit, belangen en eenheid van een natie centraal stelt. Het kan zowel een inclusieve nadruk leggen op burgerschap en gedeelde waarden (civiel nationalisme) als een exclusieve focus hebben op etniciteit en afkomst (etnisch nationalisme). | | Christen-democratie | Een politieke ideologie die geïnspireerd is door christelijke waarden, met nadruk op personalisme, gemeenschapszin, solidariteit, subsidiariteit en rentmeesterschap. Het streeft naar een harmonieuze samenleving door middel van overleg en het overbruggen van tegenstellingen. | | Ecologisme | Een politieke ideologie die de nadruk legt op de bescherming van het milieu, duurzame ontwikkeling en ecologische grenzen. Het pleit voor een andere omgang met natuurlijke hulpbronnen en een focus op immateriële waarden en sociale rechtvaardigheid. | | Verzuiling | Een maatschappelijke structuur waarbij de samenleving is opgedeeld in aparte groepen (zuilen) die gebaseerd zijn op religieuze, ideologische of sociale affiliaties, met eigen instellingen zoals scholen, ziekenhuizen en media. | | Flexicurity | Een beleidsmodel dat flexibiliteit op de arbeidsmarkt combineert met sociale zekerheid. Het stelt werkgevers in staat om gemakkelijker werknemers aan te nemen en te ontslaan, terwijl werknemers worden ondersteund door werkloosheidsuitkeringen en omscholingsmogelijkheden. | | Staatshervormingen | De herstructurering van de staatsinrichting, vaak met het doel om meer bevoegdheden over te dragen aan deelstaten of regio's, wat leidt tot een meer federale of gedecentraliseerde staatsvorm. | | Mondialisering | Het proces van toenemende wereldwijde economische, politieke, culturele en sociale interactie en onderlinge afhankelijkheid tussen landen en samenlevingen. | | Welvaartsstaat | Een staat waarin de overheid een belangrijke rol speelt in het garanderen van het welzijn van haar burgers door middel van sociale voorzieningen zoals gezondheidszorg, onderwijs, pensioenen en werkloosheidsuitkeringen. |

# Politieke breuklijnen en ideologieën Dit onderwerp verkent de oorsprong en aard van politieke breuklijnen in de samenleving en de rol van ideologieën als referentiekaders voor het duiden van deze conflicten. ### 1.1 Politiek en conflict Politiek kan worden beschreven als het proces waarbij groepen zich organiseren met als doel beleid in een bepaalde richting te sturen. Conflicten en tegenstellingen in de samenleving ontstaan niet willekeurig, maar vertonen een structuur die terug te voeren is op zogenaamde breuklijnen of assen van verdeeldheid binnen de bevolking. Deze breuklijnen, ook wel "clivages" genoemd, leiden tot duidelijk onderscheidbare en zelfbewuste groepen die politiek mobiliseerbaar zijn. Breuklijnen verdelen de maatschappij in groepen met specifieke waardenpakketten, bestaande uit attitudes, waarden en belangen. Deze waardenpakketten vormen de basis voor zelfidentificatie en voor politieke organisatie en mobilisatie, wat zich uiteindelijk vertaalt in stemgedrag. Een dieperliggende tegenstelling kan zich op diverse manieren uiten, zoals in open conflict, conflictvermijdend gedrag, segmentering of verwijdering. #### 1.1.1 Soorten breuklijnen Er worden twee soorten breuklijnen onderscheiden: * **Complementaire breuklijnen ("reinforcing"):** Wanneer breuklijnen elkaar overlappen, kan dit de intensiteit van het conflict aanwakkeren. Een onenigheid over het ene thema zal dan de onenigheid over een ander thema versterken. Dit leidt tot versterkte "wij-zij" identiteiten, homogene groepen en maakt het moeilijker om compromissen te bereiken. * **Cross-cutting breuklijnen:** Wanneer breuklijnen elkaar snijden, kan dit de intensiteit van het conflict verminderen. Hoewel er onenigheid kan zijn over een bepaald thema, is de beleving daarvan binnen de groepen verschillend door andere factoren zoals religie, ideologie of klasse. Dit leidt tot heterogene groepen met meer raakvlakken en gelijkenissen, wat het bereiken van compromissen vergemakkelijkt. #### 1.1.2 De rol van ideologieën Ideologieën fungeren als referentiekaders die de posities langs breuklijnen weerspiegelen en helpen verklaren hoe groepen deze conflicten duiden en interpreteren. Het concept "ideologie" is historisch beladen, variërend van een waarde-neutrale beschrijving van ideeën tot een term die misleiding en kortzichtigheid impliceert (zoals bij Marx, die ideologie zag als de ideeën van de dominante klasse die leiden tot vals bewustzijn). Vanuit sociaal-wetenschappelijk oogpunt wordt ideologie gedefinieerd als een coherente set van ideeën die: * Een analyse biedt van de mens (aard en noden) en de huidige maatschappij. * Een toekomstbeeld schetst van de gewenste maatschappij. * Een actieplan bevat om de huidige maatschappij te transformeren naar het ideale beeld. Een ideologie is gebaseerd op een specifiek mensbeeld en maatschappijmodel. ### 1.2 Het klassieke breuklijnenmodel van Lipset en Rokkan (1967) Martin Lipset en Stein Rokkan stelden in hun werk "Party Systems and Voter Alignments" dat de partijsystemen in Europa, ondanks enige variatie, konden worden verklaard door een beperkt aantal fundamentele breuklijnen die historisch waren ontstaan. Zij identificeerden vier klassieke breuklijnen: #### 1.2.1 Staatsvorming Processen van eenmaking, standaardisering (taal, wetgeving, cultuur, onderwijs) en centralisering (bureaucratie, leger) leidden tot de breuklijn tussen **centrum en periferie**. Deze breuklijn drukt de spanning uit tussen de centrale staat en lokale of regionale identiteiten en streven naar autonomie of onafhankelijkheid. * **Nationalisme** ontstaat hieruit, met een nadruk op de natie-staat en de autonomie van de natie. De vraag "Wie is het volk?" wordt centraal gesteld, vaak vanuit een organisch gegroeid geheel verbonden door cultuur of als een "imagined community". #### 1.2.2 Kerk en staat De breuklijn tussen **kerk en staat** ontstond door het terugdringen van de kerkelijke autoriteit ten gunste van burgerlijke registratie, wetgeving en onderwijs. Dit leidde tot conflicten zoals de schoolstrijd en ethische conflicten rond thema's als abortus en euthanasie. Christen-democratie is een ideologie die hieruit voortkomt, met een nadruk op sociale leer, personalisme, subsidiariteit en een balans tussen individuele rechten en verantwoordelijkheden. #### 1.2.3 Industriële revolutie De industriële revolutie, met name vanaf de late 18e eeuw, creëerde de breuklijn tussen **arbeid en kapitaal**. Dit conflict draait om de verdeling van sociaal-economische rechten (arbeidsbescherming, minimumloon, huisvesting, gezondheid) versus het recht op vrij ondernemerschap (innovatie, investeringen, lagere belastingen). * **Liberalisme** staat hierbij voor de nadruk op individuele vrijheid, rationaliteit, beperkte overheidsmacht, grondrechten en de vrije markt. * **Socialisme** legt de nadruk op gelijkheid, solidariteit, samenwerking en socio-economische rechten, met een ruimere overheidsrol en welvaartsstaat. Het Marxisme streeft naar transformatie via revolutie, terwijl sociaal-democratie pleit voor graduele hervorming binnen het kapitalisme. * **Conservatisme** hecht waarde aan traditie, structuren en een pragmatisch overheidsingrijpen, met een focus op rechten én plichten en het behoud van bestaande maatschappelijke ordening. #### 1.2.4 Stad en platteland De breuklijn tussen **stad en platteland** ontstond door het afnemende economische en politieke belang van het platteland ten opzichte van centrumsteden. Deze breuklijn kan zich uiten in de organisatie van boerenpartijen of belangengroepen. #### 1.2.5 De "freezing hypothesis" Lipset en Rokkan formuleerden de "freezing hypothesis", die stelt dat breuklijnen, ondanks de introductie van algemeen stemrecht, relatief ongewijzigd zijn gebleven sinds het midden van de 19e eeuw. "Sticky parties" zouden nieuwe thema's hebben geabsorbeerd, waardoor het partijlandschap stabiel bleef. ### 1.3 Nieuwe breuklijntheorieën De klassieke breuklijnenmodel werd bekritiseerd vanwege de beperkte generaliseerbaarheid (focus op Europa), beperkte voorspellende waarde en het negeren van de rol van politieke actoren en de politisering van nieuwe thema's. #### 1.3.1 De Silent Revolution (Ronald Inglehart) Inglehart observeerde in de jaren 1960 en 1970 een "stille revolutie" in waardepatronen, politieke attitudes en stemvoorkeuren, mede veroorzaakt door toenemende welvaart na de Tweede Wereldoorlog. Deze verschuiving is gebaseerd op een psychologisch model van behoeftebevrediging, waarbij na de bevrediging van materiële behoeften, post-materiële behoeften (zoals vrede, klimaat, gendergelijkheid, tolerantie) belangrijker worden. * **Feminisme** is een ideologie die kritiek uit op het patriarchaat en het onderscheid tussen sekse en gender benadrukt. Diverse stromingen, van liberaal feminisme (gelijke rechten) tot radicaal feminisme ("het persoonlijke is politiek") en intersectioneel feminisme (kruispuntdenken), hebben zich ontwikkeld. * **Multiculturalisme** erkent het belang van socio-culturele erkenning van groepen voor zelfwaarde en integratie, en pleit soms voor groepsrechten. Het dekoloniseren van beeldvorming en het problematiseren van ongelijke machtsrelaties zijn hierbij centraal. * **Ecologisme** plaatst het ecosysteem centraal, met kritiek op antropocentrisme, holisme en ecocentrisme. Dierenrechten en de rechten van de natuur, evenals een economisch model gericht op duurzame ontwikkeling, zijn belangrijke aspecten. #### 1.3.2 Winners and Losers of Globalisation (Hanspeter Kriesi) Kriesi's theorie focust op de ongelijke impact van de-nationalisering en globalisering. Terwijl grenzen tussen staten vervagen, hebben staten beperkte slagkracht tegen transnationale crises. * **"Verliezers" van de-nationalisering** maken zich zorgen over het behoud van hun identiteit (nationaal, religieus) en werkgelegenheid, en de betaalbaarheid van de welvaartsstaat. Dit voedt rechts-populisme, dat pleit voor het sluiten van grenzen, verdediging van westerse waarden, euroscepsis en kritiek op Europese integratie. * **Extreem-rechts populisme** kenmerkt zich door extreem nationalisme, conservatief autoritarisme, anti-establishment retoriek en een exclusieve visie op "het volk". Het kan democratische normen overtreden door de autoriteit van verkiezingen niet te erkennen, de oppositie te beperken en politiek pluralisme te ondermijnen. Fascisme, een historisch fenomeen uit de jaren 1920-1930, deelde kenmerken als anti-verlichtingsdenken, anti-individualisme en een totalitaire staat. Piero Ignazi stelt in zijn theorie van de "silent counter-revolution" dat de post-industriële revolutie naast post-materialisme ook geleid heeft tot een heropleving van meer traditionele en autoritaire waarden als reactie op de verzwakking van staten en traditionele sociale banden. ### 1.4 Conclusie Breuklijntheorieën bieden een vereenvoudigd beeld van de politieke werkelijkheid, maar zijn essentieel om het ontstaan van nieuwe partijen en de opkomst van bepaalde ideologieën te begrijpen. Een breuklijn vertegenwoordigt een diepe en langdurige tegenstelling. Ideologieën spelen een cruciale rol doordat ze groepen bewust maken van hun collectieve identiteit en hen bereid maken om op basis daarvan te handelen. Politieke partijen zijn nodig om deze identiteiten te organiseren, systematisch te articuleren en te mobiliseren. De toekomstige ontwikkeling van nieuwe conflicten tot breuklijnen is sterk afhankelijk van het electoraal systeem en de organisatie van politieke competitie. --- # Het klassieke breuklijnenmodel van Lipset en Rokkan Het klassieke breuklijnenmodel, ontwikkeld door Martin Lipset en Stein Rokkan, verklaart politieke partijsystemen en kiezergedrag door te analyseren hoe historische processen zoals staatsvorming en de industriële revolutie fundamentele breuklijnen of assen van verdeeldheid in de samenleving hebben gecreëerd. ### 2.1 Het concept van politieke breuklijnen Een politieke breuklijn wordt gedefinieerd als een vorm van verdeeldheid in de samenleving die leidt tot duidelijk onderscheidbare en zelfbewuste groepen die politiek mobiliseerbaar zijn. Deze breuklijnen creëren groepen met specifieke waardenpakketten (attitudes, waarden en belangen) die de basis vormen voor zelf-identificatie, politieke organisatie en mobilisatie, wat zich vervolgens vertaalt in stemgedrag. Een breuklijn kan zich uiten in open conflict, conflict-vermijdend gedrag of segmentering. #### 2.1.1 Soorten breuklijnen Er worden twee soorten breuklijnen onderscheiden: * **Complementaire breuklijnen ("reinforcing"):** Wanneer breuklijnen elkaar overlappen, kan dit de intensiteit van conflicten aanwakkeren en "wij-zij" identiteiten versterken. Dit maakt het moeilijker om compromissen te sluiten. * **Cross-cutting breuklijnen:** Wanneer breuklijnen elkaar snijden, kan dit de intensiteit van conflicten verminderen. Dit doorsnijdt "wij-zij" identiteiten, creëert heterogene groepen en maakt het makkelijker om compromissen te sluiten doordat er meer raakvlakken zijn. ### 2.2 Het klassieke breuklijnenmodel van Lipset en Rokkan (1967) Lipset en Rokkan stelden in hun werk *Party Systems and Voter Alignments. Cross-National Perspectives* dat de partijsystemen in Europa, ondanks enige variatie, konden worden verklaard door een beperkt aantal partijfamilies die voortkwamen uit gemeenschappelijke historische processen. #### 2.2.1 Historische processen en breuklijnen Twee cruciale historische processen worden geïdentificeerd als bronnen van deze breuklijnen: 1. **Staatsvorming:** Dit proces omvatte de eenmaking, standaardisering (taal, wetgeving, cultuur, onderwijs) en centralisering (bureaucratie, leger) van staten. * **Breuklijn "centrum en periferie":** Ontstond door de druk op lokale en regionale identiteiten door culturele eenmaking, leidend tot strijd om autonomie of onafhankelijkheid. * **Breuklijn "kerk en staat":** Vloeide voort uit het terugdringen van kerkelijke autoriteit op gebieden als burgerlijke registers, wetgeving en onderwijs, wat leidde tot conflicten zoals de schoolstrijd en ethische kwesties. 2. **Industriële revolutie (vanaf late 18de eeuw):** Dit proces had een grote impact, aanvankelijk zonder regulering. * **Breuklijn "arbeid en kapitaal":** Ontstond door de tegenstelling tussen sociaal-economische rechten (arbeidsbescherming, minimumloon) en de belangen van het bedrijfsleven (vrijheid van ondernemen, innovatie). Dit is de kern van het conflict tussen liberalisme en socialisme. * **Breuklijn "stad – platteland":** Kwam voort uit het afnemende economische en politieke belang van het platteland ten opzichte van de groeiende stedelijke centra. Dit manifesteerde zich in de opkomst van boerenpartijen en de organisatie van landelijke belangen. Conservatisme was vaak verbonden met de verdediging van traditionele landelijke structuren. #### 2.2.2 De "freezing hypothesis" Lipset en Rokkan introduceerden de zogenaamde "freezing hypothesis", die stelt dat politieke breuklijnen, eenmaal gevormd in de 19e eeuw, grotendeels "bevroren" zijn gebleven. Ondanks de invoering van algemeen stemrecht, bleef het partijlandschap vanaf het midden van de 19e eeuw relatief ongewijzigd, omdat partijen terrein bezetten en nieuwe thema's coopteerden. Ze concludeerden dat de partijsystemen van de jaren 1960 grotendeels de breuklijnen van de jaren 1920 weerspiegelden. ### 2.3 Beperkingen van het klassieke model Het klassieke model van Lipset en Rokkan kent enkele beperkingen: * **Beperkte generaliseerbaarheid:** De focus lag sterk op Europa. * **Beperkte voorspellende waarde:** Het model had moeite om toekomstige politieke ontwikkelingen te voorspellen. * **Gebrek aan aandacht voor agency:** Het model negeerde de rol van politieke actoren en de politisering van nieuwe thema's. > **Tip:** Hoewel het klassieke model van Lipset en Rokkan belangrijk is voor het begrijpen van de historische wortels van politieke conflicten, is het cruciaal om de beperkingen ervan te erkennen en aan te vullen met nieuwere theorieën die rekening houden met veranderende maatschappelijke dynamieken. ### 2.4 De ideologische dimensies van de klassieke breuklijnen Het model koppelt klassieke breuklijnen aan specifieke ideologische stromingen: * **Liberalisme:** Benadrukt individuele vrijheid, rationaliteit en vooruitgang, met een focus op politiek pluralisme, tolerantie, de rechtsstaat en een beperkte overheidsrol in de economie (hoewel modern liberalisme ook oog heeft voor gelijke kansen door middel van herverdeling). * **Conservatisme:** Waardeert traditie en bestaande structuren, met een voorzichtig mensbeeld en een pragmatische benadering van overheidsingrijpen. Het verzet zich tegen doorgedreven egalitarisme en benadrukt rechten én plichten. * **Christendemocratie:** Hoewel aanvankelijk in conflict met de democratie, ontstond deze stroming vanuit de sociale leer van de Kerk en de behoefte aan maatschappelijk engagement. Het legt de nadruk op personalisme, een beperkte overheid (subsidiariteit) en het economische model ten dienste van de mens. * **Socialisme:** Richt zich op samenleving, gelijkheid en solidariteit. Het streeft naar sociaal-economische rechten, economische herverdeling en een ruimere overheidsrol via de welvaartsstaat. De realisatie hiervan kan via revolutie (marxisme) of graduele hervorming (sociaaldemocratie). * **Nationalisme:** Benadrukt de autonomie van de natie en de nadruk op "het volk" en de "volksgeest". Dit wordt vaak gekoppeld aan staatsvormingsprocessen en het concept van een "imagined community". Deze ideologische stromingen vormden de politieke uitdrukking van de door Lipset en Rokkan geïdentificeerde breuklijnen. --- # Nieuwe breuklijntheorieën en hedendaagse politieke verschuivingen Hier is een gedetailleerde samenvatting van het onderwerp "Nieuwe breuklijntheorieën en hedendaagse politieke verschuivingen", gebaseerd op de verstrekte documentatie. ## 3. Nieuwe breuklijntheorieën en hedendaagse politieke verschuivingen Dit onderwerp verkent de evolutie van breuklijntheorieën, van de klassieke benadering van Lipset en Rokkan naar nieuwe inzichten over de 'Silent Revolution' en de impact van globalisering, met specifieke aandacht voor de opkomst van extreem-rechts populisme. ### 3.1 Beperkingen van het klassieke breuklijnenmodel Het klassieke breuklijnenmodel, zoals uiteengezet door Lipset en Rokkan, stelt dat breuklijnen in de samenleving relatief stabiel blijven en de partijsystemen van de 19e eeuw weerspiegelen in latere decennia. Dit wordt ook wel de 'freezing hypothesis' genoemd. Echter, dit model kent beperkingen: * **Beperkte generaliseerbaarheid:** Het model richt zich voornamelijk op Europa. * **Beperkte voorspellende waarde:** Het houdt onvoldoende rekening met toekomstige ontwikkelingen en politieke dynamiek. * **Onderschatting van 'agency':** Het negeert de actieve rol van politieke actoren en de politisering van nieuwe thema's die niet direct voortvloeien uit de klassieke breuklijnen. ### 3.2 Nieuwe breuklijntheorieën Om de beperkingen van het klassieke model te overkomen, zijn nieuwe theorieën ontwikkeld die rekening houden met veranderende sociale en economische structuren en nieuwe politieke thema's. #### 3.2.1 De 'Silent Revolution' van Ronald Inglehart Ronald Inglehart stelde in 1971 de hypothese van de 'Silent Revolution' (Stille Revolutie) voor. Deze theorie verklaart de opkomst van nieuwe ideologieën zoals feminisme, multiculturalisme en ecologisme. * **Kernconcept:** Een verschuiving in waardepatronen en politieke attitudes, mede veroorzaakt door toenemende welvaart na de Tweede Wereldoorlog. * **Psychologisch model:** De theorie steunt op Abraham Maslow's behoeftehiërarchie. Pas nadat materiële basisbehoeften zijn bevredigd, ontwikkelen mensen post-materiële behoeften zoals vrede, milieubescherming, gendergelijkheid en internationale rechtvaardigheid. * **Generatiekloof:** De formatieve jaren van individuen zijn bepalend voor hun attitude-vorming. Dit leidt tot een kloof in politieke attitudes en stemgedrag tussen jongere en oudere generaties. * **Post-modernisme:** Vanaf de jaren negentig observeerde Inglehart een bredere beweging naar post-modernisme, met waardverschuivingen die ook religie en gezinsnormen beïnvloeden. ##### 3.2.1.1 Feminisme Feminisme bekritiseert het patriarchaat en maakt onderscheid tussen sekse en gender. Verschillende stromingen hebben zich door de tijd heen ontwikkeld: * **Liberaal feminisme (19e eeuw):** Richt zich op gelijke burgerlijke, politieke en onderwijsrechten. Bekritiseert het zogenaamde 'vals universalisme' van eerdere revolutionaire verklaringen. * **Radicaal feminisme (jaren '60):** Stelt dat 'het persoonlijke politiek is' en benadrukt de sociale constructie van vrouwelijkheid (gebaseerd op Simone de Beauvoir). * **Kruispuntdenken (jaren '90, Kimberlé Crenshaw):** Analyseert de interactie van verschillende machtssystemen (zoals ras, klasse, gender) die elkaar wederzijds beïnvloeden en niet louter een optelsom zijn. ##### 3.2.1.2 Multiculturalisme Multiculturalisme heeft zowel een beschrijvende als een normatieve betekenis en focust op socio-culturele erkenning. * **Groepsrechten:** Pleit voor rechten voor leden van etnisch-culturele gemeenschappen, zoals zelfbestuur en vertegenwoordigingsrechten. Dit is een gecontesteerd concept, vooral waar het kwetsbare subgroepen of vrouwenrechten betreft. * **Dekolonisering:** Problematiseert de manier waarop 'de Andere' wordt afgebeeld en de voortzetting van ongelijke machtsrelaties. ##### 3.2.1.3 Ecologisme Ecologisme stelt het ecosysteem centraal en bekritiseert antropocentrisme. * **Holisme en ecocentrisme:** Legt de nadruk op de onderlinge verbondenheid van alle levende wezens en de natuur. * **Dierenrechten en rechten van de natuur:** Breidt het concept van rechten uit tot niet-menselijke entiteiten. * **Duurzame ontwikkeling:** Pleit voor een economisch model dat gericht is op langdurige ecologische balans. #### 3.2.2 De 'Winners and Losers of Globalisation' van Hanspeter Kriesi Hanspeter Kriesi's theorie, die voortbouwt op de vaststelling dat Inglehart's model de opkomst van nationalisme en extreem-rechts niet adequaat kan verklaren, richt zich op de impact van globalisering. * **Proces van de-nationalisering en globalisering:** Grenzen tussen staten worden minder relevant, en bedrijven opereren transnationaal. Staten hebben echter beperkte slagkracht om transnationale crises (zoals migratie of economische schommelingen) het hoofd te bieden. * **Ongelijke impact:** Dit proces heeft een ongelijke impact op verschillende groepen in de samenleving. * **'Verliezers' van de-nationalisering:** Deze groepen maken zich zorgen over: * Het behoud van hun identiteit (nationaal, religieus). * Het behoud van werkgelegenheid (door delokalisering) en de betaalbaarheid van de welvaartsstaat. * **Reactie van rechts-populisme:** Dit speelt in op de zorgen van de 'verliezers' door te pleiten voor gesloten grenzen, de verdediging van westerse waarden, euroscepticisme en kritiek op Europese integratie. ##### 3.2.2.1 De 'Silent Counter-Revolution' van Piero Ignazi Piero Ignazi stelt dat het proces van post-industrialisatie naast post-materialisme ook nieuwe zorgen voedt, met name behoeftes aan zelfverdediging en zelfbevestiging. Dit kan leiden tot een tegenreactie tegen de vermeende losmaking van traditionele normen en waarden. #### 3.2.3 Extreem-rechts populisme Extreem-rechts populisme kenmerkt zich door een aantal specifieke ideologische en retorische elementen: * **Extreem nationalisme:** Focust op het bewaren van de identiteit van de 'in-group' en sluit anderen vaak uit. * **Conservatief autoritarisme:** Benadrukt traditionele waarden, rechten én plichten, en het belang van orde. * **Anti-establishment retoriek:** Stelt een 'puur' volk tegenover een 'corrupte elite'. * **Populisme en democratische norm-transgressies:** * Hoewel populisme de hoogste autoriteit bij het volk legt, erkent extreem-rechts populisme vaak niet de autoriteit van eerlijke verkiezingen. * Het kan de rechten van de oppositie beperken en het politiek pluralisme ondermijnen. * Er is vaak een exclusieve definitie van 'het volk'. * Soms worden symbolen en denkbeelden uit het fascisme overgenomen. #### 3.2.4 Fascisme (historisch perspectief) Fascisme was een geografisch en historisch beperkt fenomeen in de jaren 1920-1930. Het kenmerkte zich door: * **Anti-Verlichtingsdenken:** Verwerping van rationalisme en intellectualisme. * **Anti-individualisme:** Individuele rechten zijn ondergeschikt aan de totalitaire staat. * **Corporatisme:** Disciplinering van de arbeidersbevolking. * **Raciale component:** Een focus op raciale zuiverheid of superioriteit. * **Democratische norm-transgressies:** Schending van democratische principes. ### 3.3 Conclusie: Nieuwe breuklijnen? Breuklijntheorieën, zowel klassiek als nieuw, bieden een vereenvoudigd beeld van de politieke werkelijkheid, maar ze zijn cruciaal om te begrijpen waarom nieuwe partijen ontstaan en bepaalde ideologieën aan belang winnen. * **Breuklijn als langdurige tegenstelling:** Een breuklijn vertegenwoordigt een diepe en langdurige tegenstelling in de samenleving. * **Belang van ideologieën:** Groepen moeten zich bewust worden van hun collectieve identiteit en bereid zijn om op basis daarvan te handelen. * **Belang van politieke partijen:** Deze identiteiten moeten georganiseerd en systematisch gearticuleerd en gemobiliseerd worden door politieke partijen. De vraag of nieuwe conflicten zich daadwerkelijk tot breuklijnen ontwikkelen, hangt sterk af van het kiesstelsel en de organisatie van de politieke competitie. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Breuklijn | Een vorm van verdeeldheid in de samenleving die leidt tot duidelijk onderscheidbare en zelfbewuste groepen die politiek mobiliseerbaar zijn. Het verdeelt de maatschappij in groepen met specifieke waardenpakketten, attitudes en belangen. | | Ideologie | Een coherente set van ideeën die een analyse biedt van de mens en de huidige maatschappij, een toekomstbeeld van de gewenste maatschappij schetst, en een actieplan bevat om de huidige maatschappij te transformeren naar de ideale maatschappij. | | Klassieke breuklijnenmodel | Een theoretisch kader ontwikkeld door Lipset en Rokkan dat politieke partijsystemen en stemgedrag verklaart aan de hand van historische breuklijnen die voortkomen uit belangrijke maatschappelijke processen zoals staatsvorming en de industriële revolutie. | | Lipset en Rokkan | Martin Lipset en Stein Rokkan, auteurs van het invloedrijke werk 'Party Systems and Voter Alignments. Cross-National Perspectives', waarin ze het klassieke breuklijnenmodel voor politieke systemen in Europa introduceerden. | | Staatsvorming | Het proces van eenmaking, standaardisatie (taal, wetgeving, cultuur, onderwijs) en centralisering (bureaucratie, leger) binnen een grondgebied, wat kan leiden tot de breuklijn tussen centrum en periferie en nationalisme. | | Industriële revolutie | Een periode van grote economische en technologische veranderingen die vanaf de late 18e eeuw plaatsvond, en die leidde tot nieuwe sociale en economische breuklijnen, zoals die tussen arbeid en kapitaal, en tussen stad en platteland. | | Liberalisme | Een politieke ideologie die individuele vrijheid als belangrijkste toetssteen neemt, gebaseerd op een positief mensbeeld en geloof in rationaliteit en vooruitgang, met aandacht voor politiek pluralisme, de rechtstaat en vrije markten. | | Conservatisme | Een politieke ideologie die traditie en bestaande structuren als toetssteen neemt, gekenmerkt door een negatief mensbeeld, behoudsgezindheid, verzet tegen doorgedreven egalitarisme en pragmatisch overheidsingrijpen. | | Christen-democratie | Een politieke stroming die sterk verbonden is met christelijke waarden, met aandacht voor personalisme, maatschappelijk engagement, anti-étatisme, anti-economisme en het subsidiariteitsbeginsel, en die zich richt op zowel individuele rechten als verantwoordelijkheden. | | Socialisme | Een politieke ideologie die samenleving en gelijkheid als toetssteen neemt, gebaseerd op een positief mensbeeld, solidariteit en samenwerking, met een sterke nadruk op socio-economische rechten, economische herverdeling en een ruime overheidsrol (welvaartstaat). | | Nationalisme | Een ideologie die de natie-staat centraal stelt en de nadruk legt op de autonomie van de natie, vaak gebaseerd op een gedeelde cultuur of 'volksgeest', en die zichzelf presenteert als een organisch gegroeid geheel. | | Silent Revolution (Inglehart) | Een theorie van Ronald Inglehart die stelt dat er een stille revolutie in waardepatronen, politieke attitudes en stemvoorkeuren plaatsvindt, mede veroorzaakt door toenemende welvaart na WOII, wat leidt tot een generatiekloof in politieke attitudes. | | Post-materialisme | Een verschuiving in waarden, zoals waargenomen door Inglehart, waarbij mensen na de bevrediging van materiële behoeften meer belang hechten aan niet-materiële zaken zoals vrede, klimaat, gendergelijkheid, internationale rechtvaardigheid en tolerantie. | | Feminisme | Een politieke en sociale beweging die kritiek levert op patriarchale structuren en streeft naar gelijke rechten en kansen voor vrouwen, met diverse stromingen zoals liberaal, radicaal en intersectioneel feminisme. | | Multiculturalisme | Een maatschappelijk en politiek concept dat erkenning zoekt voor diverse culturele groepen binnen een samenleving, met aandacht voor zowel descriptieve als normatieve aspecten, groepsrechten en de problematisering van historische machtsrelaties. | | Ecologisme | Een politieke en sociale stroming die het ecosysteem centraal stelt, kritiek levert op antropocentrisme, holisme en ecocentrisme bevordert, en pleit voor duurzame ontwikkeling en rechten van de natuur. | | Winners vs. losers of globalisation (Kriesi) | Een theorie van Hanspeter Kriesi die stelt dat het proces van de-nationalisering en globalisering ongelijke impact heeft, waarbij 'verliezers' zich zorgen maken over identiteit, werkgelegenheid en de verzorgingsstaat, wat ruimte biedt aan rechts-populisme. | | Extreem-rechts populisme | Een politieke stroming die extreem nationalisme, conservatief autoritarisme en anti-establishment retoriek combineert, waarbij het volk centraal wordt gesteld tegenover een corrupte elite, en die vaak een exclusieve visie op 'het volk' hanteert. |

# Wat is democratie en hoe wordt het gemeten? Dit studieonderwerp duikt in de kern van democratie: wat het is, hoe we het herkennen en meten, en waarom het belangrijk is. ## 1. Wat is democratie? Democratie, oorspronkelijk afgeleid van het Griekse 'demos kratei' (het volk regeert), is een complex en vaak omstreden concept. Het vertegenwoordigt zowel een ideaal als een praktijk, waarbij er discussie is over de precieze invulling van "bestuur door velen" of "allen". De mate waarin beslissingen worden genomen door een meerderheid of een consensus, en de focus op procedurele regels versus uitkomsten zoals gelijkheid en sociale rechtvaardigheid, bepalen de interpretatie van democratie. Een brede definitie van democratie, toepasbaar op diverse vormen van collectieve besluitvorming (zoals staten, NGO's, bedrijven), stelt dat democratie een methode van collectieve besluitvorming is die gekenmerkt wordt door een zekere mate van gelijkheid onder de deelnemers gedurende een essentiële fase van het besluitvormingsproces. ### 1.1 Centrale elementen van democratie Moderne democratieën steunen doorgaans op drie kernideeën: * **Macht steunt op de bevolking (volkssoevereiniteit):** De staat ontleent zijn macht aan de burgers. Burgers hebben het recht om te participeren in de besluitvorming, onder andere via stemrecht, het recht om verkozen te worden, vrije en eerlijke verkiezingen, en het oprichten van politieke partijen. Cruciaal is de mogelijkheid voor burgers om te kiezen uit verschillende alternatieven, wat partijcompetitie inhoudt. * **Rule of law / Rechtstaat:** De uitoefening van staatsmacht is gebonden aan vastgelegde regels. Dit omvat ook procedures voor het afzetten en opvolgen van machthebbers. * **Individuele rechten en vrijheden:** Dit omvat zowel politieke rechten en vrijheden als fundamentele mensenrechten, zoals het recht op leven, een eerlijk proces, vrijheid van meningsuiting, privacy, en het verbod op foltering. In een democratie mogen staatsbelangen nooit voorrang krijgen op de rechten van het individu. ### 1.2 Liberale en illiberale democratie De combinatie van de drie bovengenoemde dimensies vormt de basis van een **liberale democratie**. Daartegenover staat de **illiberale democratie**, een hybride systeem dat democratische structuren combineert met autoritaire trekken. Kenmerken hiervan zijn onder andere: * Een democratische basisstructuur met competitieve verkiezingen. * Gepersonaliseerd leiderschap en machtsconcentratie bij de regering. * Een verzwakte oppositie en ondermijning van de competitiviteit. * Beperkingen op politieke vrijheden, met name voor oppositie en media. * Ondermijning van de rechtstaat. ### 1.3 Democratie versus autoritarisme Autoritaire regimes worden gekenmerkt door een sterke centralisering van macht, beperkte politieke vrijheden en weinig pluralisme. Hoewel er soms verkiezingen worden georganiseerd, zijn deze niet democratisch. Dit komt door het ontbreken van vrije en eerlijke verkiezingen (met manipulatie, intimidatie en fraude) en niet-competitieve verkiezingen door het ontbreken van echte oppositie. ## 2. Hoe meten we democratie? Het meten van democratie is cruciaal om de stand van democratieën wereldwijd te evalueren en trends te identificeren. De **Freedom House index** is een veelgebruikt instrument hiervoor. ### 2.1 De Freedom House index De Freedom House index deelt landen in drie categorieën in op basis van hun score (0-100): * **Free (vrij):** 70-100 punten * **Partly free (gedeeltelijk vrij):** 40-69 punten * **Unfree (onvrij):** 0-39 punten De index beoordeelt landen op basis van verschillende criteria, waaronder: * Vrijheid van meningsuiting en geloof * Vrijheid van vereniging * Rechtssysteem * Persoonlijke autonomie en individuele rechten * Electorale proces * Politiek pluralisme * Functioneren van de regering ## 3. Argumenten voor en tegen democratie ### 3.1 Argumenten voor democratie Er zijn zowel principiële (morele) als instrumentele redenen om democratie te verkiezen: * **Principiële / morele redenen:** * Democratie is de beste waarborg voor individuele rechten en vrijheden. * Open debat (John Stuart Mill) voorkomt dogma's. * Democratieën bevorderen vreedzame relaties tussen landen (Immanuel Kant's democratische vrede). * **Instrumentele redenen:** * **Verhoogde responsiviteit aan het volk:** Competitie tussen partijen in vrije en eerlijke verkiezingen moedigt politici aan om te luisteren naar de behoeften van de meest kwetsbaren, wat leidt tot betere socio-economische redistributie en prijstarieven. * **Betere communicatiestromen:** Meer mensen betrekken bij besluitvorming verhoogt de kans op een correcte inschatting van problemen. De "wet van grote aantallen" (de Condorcet) suggereert dat diversiteit aan profielen en achtergronden vooroordelen van politici kan compenseren. ### 3.2 Argumenten tegen democratie Er zijn ook kritiekpunten op democratie: * **Democratische competenties van het volk:** Er bestaat een risico op manipulatie en een gebrek aan democratische ingesteldheid bij de burgers. Dit kan worden versterkt door factoren als gebrekkige burgerschapseducatie en de "confirmation bias" op sociale media. * **Het "boundary" probleem:** Het definiëren van "het volk" is problematisch en vormt een inherent niet-democratisch element aan de basis van elke democratie. Wie tot "het volk" behoort en dus mag regeren, is een complex vraagstuk. * **"All affected" principe:** Iedereen die door besluitvorming wordt geraakt, zou inspraak moeten hebben. * **"All subjected" principe:** Enkel zij die verplichtingen ervaren (bv. belastingen) of gedwongen worden tot bepaald gedrag, zouden inspraak moeten hebben. ## 4. Directe vs. vertegenwoordigende democratie Er zijn twee hoofdtypen democratische besluitvorming: ### 4.1 Directe democratie * **Kenmerken:** De bevolking beslist zelf en rechtstreeks, bijvoorbeeld via volksvergaderingen (zoals in het oude Athene). Hedendaagse elementen hiervan zijn referenda en town hall meetings. * **Voordelen:** Geen vertekening van de "volkswil" (Rousseau), sluit aan bij opgeleide en assertieve burgers. * **Nadelen:** Schaalproblemen, ongelijkheden in participatie, geen correctie tegen de "waan van de dag" of de mobilisatie van emoties. ### 4.2 Vertegenwoordigende democratie * **Kenmerken:** De bevolking beslist onrechtstreeks via verkiezingen. Burgers kiezen vertegenwoordigers die beslissingen nemen. * **Voordelen:** Vertegenwoordiging mobiliseert het oordeel van de burgers, afstand bevordert reflexiviteit en erkent de noodzaak van deliberatie en compromis voor het "algemeen belang". * **Nadelen:** Creëert een afstand tussen bestuurders en bestuurden, en promoot politieke participatie vaak onvoldoende. ## 5. Politieke vertegenwoordiging Politieke vertegenwoordiging houdt in dat een persoon of groep "aanwezig" wordt gesteld, ook al is deze niet fysiek aanwezig. Dit impliceert een relatie tussen de vertegenwoordigde en de vertegenwoordiger. ### 5.1 Vormen van vertegenwoordiging Er zijn verschillende visies op hoe vertegenwoordiging moet functioneren: * **Mandaat vs. onafhankelijkheid:** * **Delegatie ("delegate"):** De vertegenwoordiger is een spreekbuis en volgt strikt de opdrachten van de kiezers. Dit getuigt van wantrouwen en veronderstelt duidelijke voorkeuren bij de kiezer. * **Vertrouwen ("trustee"):** De vertegenwoordiger geniet vertrouwen om zelf oordelen te vellen en heeft meer autonomie. Dit erkent dat kiezers soms kennis of voorkeuren missen. * **Partijmandaat ("responsive party model"):** De vertegenwoordiging wordt gevormd door het partijprogramma, wat autonomie combineert met een mandaat. Dit vereist partijloyaliteit en identificatie van de kiezer met het partijprogramma. * **Natie vs. deelbelang:** Vertegenwoordiging heeft een territoriale component (kiesdistricten) en is vaak partij-ideologisch gestructureerd, waarbij ideologische visies op het "algemeen belang" specifieke maatschappelijke groepen kunnen dienen. * **Vertegenwoordiging als afspiegeling:** * **Substantiële vertegenwoordiging (politics of ideas):** Vertegenwoordiging van belangen. * **Descriptieve vertegenwoordiging (politics of presence):** Aandacht voor de sociale positie van waaruit men spreekt (gender, klasse, leeftijd, migratie-achtergrond, etc.). Het argument is dat gedeelde ervaringen de kwaliteit van substantiële vertegenwoordiging verbeteren en pleit voor parlementen die de sociodemografische werkelijkheid weerspiegelen. Tegenargumenten betreffen de "slippery slope" (voor welke groepen wel/niet) en de "burden of representation". ## 6. Democratie in gevaar? Recente decennia vertonen signalen van democratische regressie (democratic backsliding) en een democratisch deficit: * **Democratic backsliding:** Dit omvat de inperking van het sociaal contract, het moeilijker maken van kiezerregistratie, het beperken van politieke competitie en oppositie, het aantasten van de rechtstaat (bv. onafhankelijkheid van de rechterlijke macht), en het inperken van individuele rechten en vrijheden (politieke vrijheden, maar ook in tijden van crisis). * **Democratic deficit:** Dit wordt gekenmerkt door een laag politiek vertrouwen, dalende steun voor het democratisch model (hoewel democratie als ideaal hoog blijft), dalende opkomst bij verkiezingen, toenemende electorale volatiliteit, en een afname van partijlidmaatschap en -identificatie. Ondanks deze bedreigingen blijft democratie veerkrachtig en de steun voor democratie als ideaal hoog. De analyse van democratische audits suggereert dat kiezers hun rol vanuit democratisch oogpunt vaak goed vervullen door kritisch te stemmen op de partij die hun opvattingen het beste vertegenwoordigt. --- # Argumenten voor en tegen democratie Dit gedeelte onderzoekt de principiële en instrumentele redenen die pleiten voor democratie, evenals de kritiekpunten zoals de democratische competenties van het volk en het 'boundary' probleem. ### 3.1 Argumenten voor democratie Argumenten voor democratie kunnen worden onderverdeeld in principiële (morele) en instrumentele redenen. #### 3.1.1 Principiële / morele redenen * **Beste waarborg voor individuele rechten en vrijheden:** Democratie wordt gezien als het meest effectieve systeem om de rechten en vrijheden van individuen te beschermen. * **Open debat voorkomt dogma's:** Volgens John Stuart Mill bevordert openbaar debat een kritische houding en voorkomt het de vestiging van starre, onbetwistbare overtuigingen. * **Vreedzame relaties tussen democratieën (democratische vrede):** Immanuel Kant betoogde dat democratische staten minder geneigd zijn oorlog te voeren tegen andere democratieën, wat leidt tot een vreedzamere internationale orde. #### 3.1.2 Instrumentele redenen Instrumentele redenen beoordelen de waarde van democratie aan de hand van de wenselijke uitkomsten die het genereert. * **Verhoogde responsiviteit aan het volk:** In een systeem met vrije en eerlijke verkiezingen worden politici aangemoedigd om te luisteren naar de behoeften van de burgers, met name de meest kwetsbaren. Dit kan leiden tot meer socio-economische herverdeling en betere prijstarieven. * **Meer economische groei:** Hoewel niet altijd direct bewezen, wordt soms gesuggereerd dat democratische systemen, door hun stabiliteit en voorspelbaarheid, economische groei kunnen bevorderen. * **Betere inschatting van problemen door brede participatie:** Door meer mensen te betrekken bij het besluitvormingsproces, vergroot men de kans op een correcte inschatting van problemen. Dit concept wordt ondersteund door de "wet van grote aantallen" van Condorcet, die stelt dat de collectieve wijsheid van een groep groter is dan die van een individu. * **Diversiteit van profielen compenseert vooroordelen:** De diversiteit aan achtergronden en perspectieven van de deelnemers aan het besluitvormingsproces kan helpen om eventuele vooroordelen of vooringenomenheid van individuele politici te compenseren. > **Tip:** Het onderscheid tussen principiële en instrumentele redenen helpt om de verschillende rechtvaardigingen voor democratie te analyseren. Principiële redenen focussen op de inherente waarde van democratie als systeem, terwijl instrumentele redenen kijken naar de positieve resultaten die het oplevert. ### 3.2 Argumenten tegen democratie Kritiek op democratie richt zich voornamelijk op de capaciteiten van het volk en fundamentele, onopgeloste problemen binnen het systeem. #### 3.2.1 Democratische competenties van het volk Dit kritiekpunt stelt de intellectuele en morele capaciteiten van de gemiddelde burger om effectief deel te nemen aan democratische besluitvorming ter discussie. * **Risico van manipulatie:** Burgers kunnen gemakkelijk gemanipuleerd worden door propaganda, misinformatie of selectieve berichtgeving, met name in het tijdperk van sociale media. * **Gebrek aan democratische ingesteldheid:** Burgers beschikken mogelijk niet altijd over de nodige kennis, interesse of bereidheid om zich te verdiepen in complexe politieke vraagstukken. * **'Confirmation bias':** De neiging van mensen om informatie te zoeken en te interpreteren op een manier die hun bestaande overtuigingen bevestigt, kan leiden tot een vertekend beeld van de werkelijkheid en weerstand tegen alternatieve perspectieven. * **Noodzaak van burgerschapseducatie:** Om deze tekortkomingen tegen te gaan, wordt het belang van burgerschapseducatie benadrukt, die burgers voorbereidt op hun rol in de democratie. > **Voorbeeld:** De verspreiding van 'fake news' via sociale media en de impact daarvan op verkiezingsuitslagen is een veelbesproken voorbeeld van het risico op manipulatie en het gebrek aan democratische competenties van het volk. #### 3.2.2 Het 'boundary' probleem Dit is een fundamenteel filosofisch probleem dat betrekking heeft op de definitie en afbakening van "het volk" dat democratisch soeverein is. * **Zelfdefiniëring van "het volk":** Een democratie kan zichzelf niet definiëren op een volledig democratische manier. De beslissing over wie tot "het volk" behoort en dus stemrecht heeft, is een noodzakelijke voorwaarde die aan het democratische proces voorafgaat en dus een niet-democratisch element bevat. * **Wie moet deel uitmaken van "het volk"?** De vraag wie er gerechtigd is om deel te nemen aan het zelfbestuur is complex en cruciaal voor de legitimiteit van de democratie. * **Principes voor afbakening:** * **"All affected" principe:** Iedereen die direct of indirect wordt beïnvloed door de beslissingen van een land, zou inspraak moeten hebben. Dit principe is breed maar kan problematisch zijn omdat de kring van 'betrokkenen' zeer groot kan zijn (bijvoorbeeld bij klimaatbeslissingen). * **"All subjected" principe:** Alleen degenen die verplichtingen ervaren, zoals het betalen van belastingen, of gedwongen worden tot bepaald gedrag, zouden inspraak moeten hebben. Dit principe is beperkter en sluit mogelijk veel groepen uit. > **Voorbeeld:** De discussie over stemrecht voor niet-ingezetenen, de stemgerechtigde leeftijd, of de status van immigranten illustreert het 'boundary' probleem in de praktijk. De beslissing om deze groepen al dan niet tot "het volk" te rekenen, heeft democratische implicaties maar is op zichzelf een niet-democratische afbakening. --- # Politieke vertegenwoordiging in democratieën Dit gedeelte behandelt de kernconcepten van democratische vertegenwoordiging, inclusief de verschillende modellen en hun implicaties. ## 3. Politieke vertegenwoordiging in democratieën Democratie, afgeleid van het Griekse "demos kratei" (het volk regeert), is een concept dat zowel ideaal als praktijk omvat. Hoewel vaak gedefinieerd als een methode van collectieve besluitvorming waarin deelnemers een zekere mate van gelijkheid genieten tijdens essentiële fasen van het proces, is er variatie in de interpretatie. De drie centrale dimensies van een democratie zijn: macht steunt op de bevolking (volkssoevereiniteit, participatie via stemrecht, verkiezingen en partijvorming), de rechtsstaat (rule of law) die de uitoefening van staatsmacht reguleert, en individuele rechten en vrijheden. Een liberale democratie vereist zowel de rechtsstaat als individuele rechten, die nooit voor staatsbelangen mogen wijken. ### 3.1 Directe versus vertegenwoordigende democratie * **Directe democratie:** Hierbij beslist de bevolking zelf rechtstreeks, zoals in de Atheense democratie. Hedendaagse vormen omvatten referenda, town hall meetings en mini-publics. * **Voordelen:** Geen vertekening van de volkswil (volgens Rousseau) en sluit aan bij opgeleide en assertieve burgers. * **Nadelen:** Kan leiden tot schaalproblemen, ongelijkheden in participatie, en biedt geen correctie tegen "waan van de dag" of emotionele mobilisatie. * **Vertegenwoordigende democratie:** De bevolking beslist indirect door een selecte groep vertegenwoordigers te kiezen die namens hen beslissingen nemen. * **Voordelen:** Representatie mobiliseert het oordeel van burgers, afstand bevordert reflexiviteit, en er is ruimte voor deliberatie en compromis in het algemeen belang. * **Nadelen:** Introduceert een afstand tussen bestuurders en bestuurden en stimuleert politieke participatie vaak onvoldoende. ### 3.2 Wat is politieke vertegenwoordiging? Politieke vertegenwoordiging betekent het "aanwezig stellen" van datgene wat niet letterlijk aanwezig is. Het impliceert een relatie en een link tussen een vertegenwoordiging en de werkelijkheid die het verbeeldt. Dit concept kan worden begrepen als een principal-agentrelatie, waarbij verkiezingen deze relatie structureren met de verwachting dat electorale autorisatie en aansprakelijkheid leiden tot responsiviteit van de vertegenwoordigers. #### 3.2.1 Vormen van politieke vertegenwoordiging Er zijn diverse visies op hoe politieke vertegenwoordiging vorm moet krijgen: * **(1) Mandaat versus onafhankelijkheid:** Dit gaat over de vraag door welk oordeel politici zich moeten laten leiden. * **Delegatie ("delegate"):** De vertegenwoordiger is een spreekbuis die een strikte en concrete opdracht van de "principal" (kiezer) moet volgen. Dit duidt op wantrouwen jegens vertegenwoordigers en veronderstelt duidelijke voorkeuren bij de kiezer. De autonomie van de vertegenwoordiger is hierbij zeer beperkt. * **Vertrouwen ("trustee"):** De vertegenwoordiger geniet vertrouwen om zijn eigen oordeel te volgen binnen een ruime en minder concreet ingevulde opdracht. Dit erkent dat de kiezer soms kennis of specifieke voorkeuren mist, vooral bij technische dossiers. De vertegenwoordiger heeft hierbij meer autonomie. * **Partijmandaat ("responsive party model"):** Vertegenwoordiging wordt gevormd door het partijprogramma, wat een combinatie is van autonomie en een mandaat. Dit model veronderstelt partijloyaliteit, waarbij de individuele vertegenwoordiger het verkiezingsprogramma moet realiseren, en dat de kiezer zich identificeert met het gehele partijprogramma. Dit functioneert het best in een tweepartijensysteem. * **(2) Natie versus deelbelang:** Vertegenwoordiging heeft vaak een territoriale component (kiesdistricten) en is ook partij-ideologisch gestructureerd. Een ideologische visie op het "algemeen belang" kan echter specifieke maatschappelijke groepen dienen. * **(3) Vertegenwoordiging als afspiegeling:** Dit stelt de vraag of het ertoe doet wie onze vertegenwoordigers zijn. * **Substantiële vertegenwoordiging ("politics of ideas"):** Vertegenwoordiging van belangen. * **Descriptieve vertegenwoordiging ("politics of presence"):** Hierbij wordt aandacht besteed aan de sociale positie van waaruit men spreekt (gender, klasse, leeftijd, migratie-achtergrond, seksualiteit, etc.). Het argument is dat gedeelde ervaringen de kwaliteit van substantiële vertegenwoordiging verbeteren, wat pleit voor parlementen die een afspiegeling zijn van de socio-demografische realiteit, eventueel via quota of gereserveerde zetels. #### 3.2.2 Bevindingen over representatie als afspiegeling Anne Phillips argumenteert voor de "politics of presence" omdat een diversiteit aan perspectieven de kwaliteit van besluitvorming verhoogt, historisch onrecht kan rechtzetten, de belangenbehartiging kan verbeteren, en een rolmodel-functie kan vervullen voor emancipatie. Tegenargumenten zijn onder meer het risico van een "slippery slope" (voor welke groepen wel/niet?). Onderzoek toont aan dat er een relatie bestaat tussen descriptieve en substantiële vertegenwoordiging, hoewel deze niet deterministisch is. Het rolmodeleffect bestaat zeker, met name wanneer vrouwen deelnemen aan competitieve verkiezingen, wat een positieve impact heeft op politieke kennis, interesse en participatie (gender gap). Echter, dit kan ook leiden tot een "burden of representation", waarbij de verwachtingen ten aanzien van "hun" vertegenwoordigers worden verhoogd. ### 3.3 Democratie in gevaar? Signalen van democratische regressie en een democratisch deficit wijzen erop dat democratieën onder druk staan. * **Democratic backsliding (democratische regressie)** uit zich in: * Inperking van het sociaal contract (consent), bijvoorbeeld door het moeilijker maken om zich als kiezer te registreren. * Beperking van open en vrije politieke competitie en oppositie. * Aantasting van de rechtsstaat, zoals het inperken van de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht of het weigeren nationale wetgeving te toetsen aan internationale rechtbanken. * Inperking van individuele rechten en vrijheden, waaronder politieke vrijheden (meningsuiting, vereniging, persvrijheid) en het recht op een eerlijk proces. Dit kan verergeren in tijden van crisis (terrorisme, pandemieën). * **Democratisch deficit** wordt waargenomen in: * Lage politieke vertrouwen en dalende steun voor het model van democratie als ideaal. * Gedragsveranderingen zoals dalende opkomst bij verkiezingen, toenemende electorale volatiliteit, dalend partijlidmaatschap en -identificatie, en stemmenverlies voor traditionele partijen. Ondanks deze uitdagingen blijft democratie een veerkrachtig ideaal, en de steun ervoor als concept blijft hoog. De manier waarop kiezers hun rol vervullen, wordt door sommigen als positief beoordeeld, aangezien zij niet langer kritiekloos op dezelfde partij stemmen, maar belonen of straffen op basis van de vertegenwoordiging van hun opvattingen op het moment van de verkiezingen. --- # Golven van democratisering en de huidige staat van democratie Dit deel behandelt de historische golven van democratisering volgens Huntington, de huidige bedreigingen voor democratie zoals democratische regressie en democratisch deficit, en de veerkracht van democratie als ideaal. ## 4.1 Golven van democratisering De theorie van Samuel Huntington (1993) beschrijft drie belangrijke golven van democratisering in de geschiedenis: * **Eerste golf (1826-1930):** Deze golf kenmerkte zich door de invoering en uitbreiding van stemrecht in West-Europa en Noord-Amerika. * **Tweede golf (na WOII tot 1970):** Deze golf werd gedreven door dekolonisatie en de nederlaag van het fascisme. * **Derde golf (vanaf 1974):** Deze golf omvatte de democratisering van Spanje en Portugal, het einde van de apartheid in Zuid-Afrika, democratische ontwikkelingen in Azië (zoals Zuid-Korea en Taiwan) en de ontbinding van de Sovjetunie. Na elke golf volgde er een periode van neergang, wat aangeeft dat de uitbreiding van democratie niet lineair verloopt. ## 4.2 Democratie in gevaar? Er zijn momenteel diverse signalen die erop wijzen dat democratieën onder druk staan, zowel op het niveau van de praktijk als op het niveau van de attitudes. ### 4.2.1 Democratische regressie (democratic backsliding) Dit fenomeen verwijst naar de inperking van de fundamenten van democratie en omvat verschillende aspecten: * **Inperking van het sociaal contract:** Het bemoeilijken van de registratie van kiezers en het beperken van de mogelijkheden voor open politieke competitie en oppositie. * **Aantasting van de rechtsstaat (rule of law):** Dit uit zich in de inperking van de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht en de weigering om nationale wetgeving te toetsen aan internationale rechtbanken en mensenrechten. * **Inperking van individuele rechten en vrijheden:** Dit omvat beperkingen op politieke vrijheden zoals vrije meningsuiting, vrijheid van vereniging, persvrijheid en het recht op een eerlijk en openbaar proces. Ook kunnen individuele rechten worden ingeperkt in tijden van crisis, zoals terrorisme of pandemieën. ### 4.2.2 Democratisch deficit (democratic deficit) Een democratisch deficit wijst op een kloof tussen de democratische idealen en de realiteit van het politiek bestuur. Dit kan zich manifesteren in: * **Attitudes:** Een laag politiek vertrouwen en mogelijk dalende steun voor het democratische model zelf. * **Gedrag:** Lagere opkomst bij verkiezingen, toenemende electorale volatiliteit (schommelingen in stemgedrag), dalend partijlidmaatschap en -identificatie, en stemmenverlies voor traditionele politieke partijen. > **Tip:** Ondanks de kritiek op het functioneren van democratie, blijft het principe van representatieve democratie een populair ideaal wereldwijd. Het probleem zit hem vaak in de implementatie en de uitkomsten, niet zozeer in het ideaal zelf. ## 4.3 Veerkracht van democratie als ideaal Hoewel er zorgen zijn over democratische regressie en een democratisch deficit, blijft democratie een veerkrachtig ideaal. Studies tonen aan dat de steun voor democratie als politiek systeem relatief hoog blijft, ook al zijn burgers kritisch over hoe het momenteel functioneert. Een "democratic audit" kan inzicht geven in de effectiviteit van democratische instellingen en procedures, en concludeert vaak dat kiezers wel degelijk rationeel stemmen op basis van hun opvattingen en het beleid van de regerende partijen. > **Voorbeeld:** De "democratic audit" concludeert dat, anders dan in het verleden, kiezers niet kritiekloos op dezelfde partij stemmen, maar keuzes maken op basis van hoe partijen hun huidige opvattingen vertegenwoordigen en of ze de regerende partijen belonen of straffen voor hun beleid. **Conclusie:** Democratie is in essentie een methode van collectieve besluitvorming gekenmerkt door gelijkheid onder deelnemers in een essentiële fase. Liberale democratieën rusten op drie pijlers: macht gebaseerd op de bevolking, rechtsstaat, en individuele rechten en vrijheden. Argumenten voor democratie zijn zowel moreel als instrumenteel van aard, terwijl tegenargumenten zich richten op de competenties van het volk en het zogenaamde "boundary problem" (wie bepaalt wie tot "het volk" behoort). Ondanks de uitdagingen zoals democratische regressie en een democratisch deficit, blijft democratie een krachtig ideaal met een zekere veerkracht. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Democratie | Een methode van collectieve besluitvorming die gekenmerkt wordt door een mate van gelijkheid onder de deelnemers tijdens een essentiële fase van het besluitvormingsproces, waarbij macht uiteindelijk voortkomt uit de bevolking. | | Polyarchie | Een door Robert Dahl ontwikkeld concept dat verwijst naar een regeringsvorm bestuurd door "velen", met nadruk op de aanwezigheid van open en concurrerende politieke partijen en burgerlijke vrijheden. | | Rechtstaat (Rule of law) | Een principe waarbij de uitoefening van staatsmacht gebonden is aan vooraf vastgelegde regels en procedures, en waarbij iedereen, inclusief de overheid, onderworpen is aan de wet. | | Liberale democratie | Een vorm van democratie die naast de volkssoevereiniteit ook de rechtsstaat en individuele rechten en vrijheden als minimale voorwaarden stelt, waarbij staatsbelangen nooit voorrang krijgen op de rechten van het individu. | | Illiberale democratie | Een hybride systeem dat democratische structuren en competitieve verkiezingen combineert met autoritaire kenmerken, zoals sterk gepersonaliseerd leiderschap, ondermijning van de oppositie en inperking van politieke vrijheden en de rechtstaat. | | Autoritarisme | Een regeringsvorm gekenmerkt door een grote centralisering van macht, beperkte politieke vrijheden, weinig pluralisme en vaak niet-competitieve verkiezingen die gemanipuleerd of geïntimideerd kunnen worden. | | Freedom House index | Een jaarlijkse rangschikking die landen beoordeelt op basis van hun politieke rechten en burgerlijke vrijheden, en ze classificeert als "vrij", "gedeeltelijk vrij" of "onvrij". | | Principiële/morele redenen voor democratie | Argumenten die de inherente waarde van democratie benadrukken, zoals de betere waarborg van individuele rechten en vrijheden, en de bevordering van vreedzame relaties tussen democratische staten (democratische vrede). | | Instrumentele redenen voor democratie | Argumenten die de waarde van democratie afmeten aan de hand van de wenselijke producten en uitkomsten die het genereert, zoals verhoogde responsiviteit aan het volk, meer economische groei en betere besluitvorming door bredere participatie. | | Democratische competenties van het volk | Een kritiek op democratie die de capaciteit van burgers om geïnformeerde en rationele beslissingen te nemen in twijfel trekt, en wijst op het risico van manipulatie, gebrek aan democratische ingesteldheid en de invloed van sociale media. | | Boundary probleem | Een fundamenteel probleem in democratieën betreffende de definitie van "het volk", wat impliceert dat er een niet-democratisch element aan de basis ligt van elke democratie, en dat er onduidelijkheid bestaat over wie deel moet uitmaken van het politieke lichaam. | | Directe democratie | Een vorm van democratie waarbij de bevolking zelf en rechtstreeks beslissingen neemt, bijvoorbeeld via een volksvergadering of referenda. | | Vertegenwoordigende democratie | Een vorm van democratie waarbij de bevolking onrechtstreeks beslist via gekozen vertegenwoordigers die namens hen beslissingen nemen. | | Politieke vertegenwoordiging | Het concept dat een groep personen (de vertegenwoordigers) de belangen, wensen of identiteit van een grotere groep (de vertegenwoordigden) naar voren schuift en vertegenwoordigt in het politieke proces. | | Mandaat | Een specifieke en concrete opdracht die een vertegenwoordiger strikt moet volgen, waarbij het oordeel van de "principal" (kiezer) doorslaggevend is en de vertegenwoordiger als een "spreekbuis" fungeert. | | Vertrouwen (Trustee model) | Een model van vertegenwoordiging waarbij de vertegenwoordiger vertrouwen geniet om op basis van eigen oordeel te handelen, met meer autonomie, omdat de kiezer mogelijk kennis of voorkeuren ontbreekt. | | Partijmandaat | Een model van vertegenwoordiging dat vorm krijgt door een partijprogramma, dat zowel autonomie als een mandaat combineert, en waarbij de individuele vertegenwoordiger het verkiezingsprogramma van de partij dient te realiseren. | | Vertegenwoordiging als afspiegeling (Politics of presence) | Een visie op vertegenwoordiging die stelt dat het ertoe doet wie onze vertegenwoordigers zijn, met aandacht voor hun sociale positie (gender, klasse, leeftijd, etc.) en de gedeelde ervaringen die de kwaliteit van besluitvorming kunnen verbeteren. | | Substantiële vertegenwoordiging (Politics of ideas) | Vertegenwoordiging van belangen en ideeën, waarbij de focus ligt op de inhoudelijke beleidsvoorstellen en standpunten die door vertegenwoordigers worden ingenomen. | | Descriptieve vertegenwoordiging | Vertegenwoordiging die zich richt op de demografische kenmerken van de vertegenwoordigers en hun overeenkomst met de bevolking, zoals gender, etniciteit, leeftijd, met het idee dat gedeelde ervaringen de vertegenwoordiging verbeteren. | | Golven van democratisering | Historische perioden waarin er wereldwijd een toename is in het aantal democratieën, zoals beschreven door Samuel Huntington. | | Democratische regressie (Democratic backsliding) | Een proces waarbij democratische instellingen en normen worden uitgehold of afgebroken, wat zich kan uiten in de inperking van het sociaal contract, de politieke competitie, de rechtstaat en individuele rechten. | | Democratisch deficit | Een situatie waarin de effectiviteit en legitimiteit van democratische instellingen en processen in de perceptie van burgers afneemt, vaak gekenmerkt door laag politiek vertrouwen, dalende opkomst en groeiende electorale volatiliteit. | | Democratische audit | Een doorlichting van politieke instellingen en procedures om hun functioneren en effectiviteit vanuit democratisch oogpunt te beoordelen. |

# Fundamentele beginselen van de Belgische staatsstructuur De Belgische staatsstructuur, gevormd in de negentiende eeuw rond het liberale democratische model, is gebaseerd op de kernbegrippen rechtsstaat, democratie en scheiding der machten, zoals vastgelegd in de Grondwet van 1831 en sindsdien geëvolueerd [1](#page=1). ### 1.1 Rechtsstaat De rechtsstaat is geworteld in de liberale rechtsfilosofie, waarbij de overheid primair de persoonlijke rechten van burgers respecteert en beschermt. Dit uit zich in de Belgische Grondwet door de opsomming van fundamentele rechten zoals gelijkheid voor de wet, persoonlijke vrijheid, vrijheid van meningsuiting, vrijheid van eredienst en vrijheid van onderwijs. Daarnaast impliceert de rechtsstaat dat de overheid zelf haar democratisch tot stand gekomen wetgeving naleeft en burgers niet willekeurig van hun vrijheid mag beroven [1](#page=1). De overheid dient burgers ook te beschermen, zowel tegen externe bedreigingen als tegen aantasting van rechten door medeburgers. Hiervoor zijn onafhankelijke rechtscolleges nodig die rechten beschermen en sancties opleggen bij schendingen. Executieve structuren zoals de politie waarborgen de openbare rust, orde en veiligheid. De wettigheid van overheidsbeslissingen wordt gecontroleerd door organen zoals de afdeling Bestuursrechtspraak van de Raad van State. Sinds 1989 kan het Grondwettelijk Hof wetgeving toetsen aan het gelijkheids- en non-discriminatiebeginsel en aan fundamentele grondrechten [1](#page=1). ### 1.2 Democratie Volgens de liberale politieke filosofie moet overheidsactiviteit gericht zijn op het beschermen en dienen van de rechten en belangen van alle burgers waarbij deelname van alle burgers aan het staatsbestuur via het kiesrecht als de beste waarborg wordt gezien. In de negentiende eeuw was het kiesrecht in België echter een privilege voor de meer gegoede klassen, gebaseerd op het idee dat alleen welgestelde en ontwikkelde burgers politieke beslissingen konden overzien en belastingen betaalden [1](#page=1) [2](#page=2). De grondwetsherzieningen van 1893 en 1921 introduceerden geleidelijk het algemeen stemrecht voor mannen, en in 1947 kregen vrouwen stemrecht. Dit algemeen stemrecht versterkte het democratisch stelsel aanzienlijk door de kloof tussen overheidsbeleid en de bevolking te verkleinen. Het leidde ook tot een toename van sociale wetgeving, staatsinterventie in het economische leven, de uitbreiding van openbare diensten en een grotere rol voor sociale organisaties en belangengroepen [2](#page=2). ### 1.3 Scheiding der machten Het concept van de rechtsstaat koppelt de liberale rechtsfilosofie aan de "trias politica", een driedeling van overheidsfuncties: de wetgevende functie (recht formuleren), de rechterlijke functie (recht interpreteren en toepassen) en de uitvoerende functie (bestuur van de overheid). Om machtsconcentratie en misbruik te voorkomen, worden deze functies idealiter door onafhankelijke instanties uitgeoefend: een verkozen parlement, onafhankelijke rechters en de Koning als hoofd van de uitvoerende macht [2](#page=2). De Belgische Grondwet voerde de scheiding der machten echter niet strikt door. De wetgever heeft een volheid van bevoegdheid en kan ook uitvoerende en administratieve zaken regelen. De Koning en de regering spelen een rol in het wetgevend proces met een initiatiefrecht en de bekrachtiging en afkondiging van wetten. De Koning en de regering benoemen ook rechters, wat een rol in de samenstelling van de rechterlijke macht impliceert [2](#page=2). De politieke evolutie heeft de scheiding der machten verder beïnvloed. De regering evolueerde van persoonlijke medewerkers van de Koning naar een afspiegeling van een parlementaire meerderheid, en wordt de facto samengesteld door politieke partijen die een meerderheid vormen via coalities. Dit maakt de uitvoerende macht afhankelijk van de wetgevende macht voor haar samenstelling. Anderzijds is de regering de belangrijkste motor van wetgevende activiteit geworden, waarbij de meeste en belangrijkste wetten voortkomen uit wetsontwerpen uit de ministeriële kabinetten. Parlementsleden keuren wetsontwerpen vaak goed, zelfs met bezwaren, om de regering niet in diskrediet te brengen, waardoor de rol van het parlement zich meer beperkt tot goedkeuring, beperkte correcties via amendementen en controle via vragen en interpellaties [2](#page=2) [3](#page=3). ### 1.4 Eenheidsstaat en federalisering De negentiende-eeuwse politieke filosofie legde de nadruk op gecentraliseerd gezag als reactie op feodale structuren. In België, met een traditioneel sterk particularisme, werd een compromis bereikt door een sterk centraal gezag te combineren met ruime autonomie voor gemeentelijke instellingen, terwijl de bevoegdheden van de provincies beperkt bleven. Het overwegend Franstalige politieke en culturele elite voerde een verfransingspolitiek. De Vlaamse beweging eiste aanvankelijk vernederlandsing van het openbare leven in Vlaanderen en later eigen politieke instellingen. Deze eis voor regionalisering vond ook weerklank in Wallonië en Brussel, wat leidde tot de omvorming van de Belgische eenheidsstaat tot een complexe federale staatsstructuur [3](#page=3). Grondwetsherzieningen in 1970, 1980, 1988-1989 en 1993 introduceerden en breidden de bevoegdheden van cultuur- en gewestraden (later gemeenschaps- en gewestraden genoemd), en de instellingen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. België werd in 1993 expliciet een federale staat, waarbij de bevoegdheden van gemeenschappen en gewesten verder werden uitgebreid, de Senaat werd hervormd en gemeenschaps- en gewestraden afzonderlijk werden verkozen. De federale overheid zag haar bevoegdheden aanzienlijk afnemen [3](#page=3). De staatshervormingen in de jaren negentig en recenter, waaronder de splitsing van het kiesarrondissement Brussel-Halle-Vilvoorde de verlenging van de federale legislatuur naar vijf jaar, de hervorming van de Senaat en verdere overdracht van bevoegdheden naar de deelstaten hebben België verder gevormd tot een volwaardige federale staat [3](#page=3) [4](#page=4). ### 1.5 Monarchie België is een monarchie met een Koning als staatshoofd. Na de onafhankelijkheid in 1830 werd gekozen voor een koninkrijk en Leopold van Saksen-Coburg werd in 1831 de eerste Koning der Belgen. De grondwettelijke rol van de Koning is het verzekeren en handhaven van de eenheid tussen de Belgen en het waarborgen van het voortbestaan van het koninkrijk [4](#page=4). De Koning is lid van de federale wetgevende macht (samen met Kamer en Senaat) en staat aan het hoofd van de federale uitvoerende macht (de federale regering). Echter, de Koning heeft weinig tot geen reële politieke macht door de ministeriële verantwoordelijkheid en de geleidelijke evolutie van het overheidsgebeuren. Sinds 1830 moeten alle politieke handelingen van de Koning gedekt worden door minstens één minister, die de politieke verantwoordelijkheid draagt. De Koning is politiek onbekwaam en onverantwoordelijk, wat betekent dat hij geen persoonlijke inbreng heeft in het politieke leven [4](#page=4). De rol van het parlement ten opzichte van de uitvoerende macht is verzwakt, en het belang van de Koning ten opzichte van zijn ministers is afgenomen. Door de federalisering zijn veel bevoegdheden overgeheveld naar de deelstaten, waar de Koning geen politieke rol speelt. De enige strikt juridische link tussen deelstaten en de Koning is de eedaflegging van de minister-presidenten van elke deelregering in handen van de Koning [4](#page=4). Ondanks zijn beperkte politieke rol, heeft de Koning een belangrijke symbolische en representatieve functie. Hij is het symbool van de nationale eenheid en een bemiddelaar in het politieke veld. De Koning vertegenwoordigt de natie, zowel nationaal als internationaal [4](#page=4) [5](#page=5). Om zijn neutrale functie uit te kunnen oefenen, is de Koning onschendbaar, zowel juridisch als politiek. Hij kan zolang hij Koning is niet voor een rechtbank gedaagd of veroordeeld worden. Om zijn functie onafhankelijk te kunnen uitoefenen, beschikt de Koning over voldoende financiële middelen via de civiele lijst, die bij wet wordt bepaald en gekoppeld is aan de index. De koninklijke domeinen, het privévermogen van de Koning en de civiele lijst worden beheerd door de administrateur van de civiele lijst, tegen wie wel gerechtelijke procedures gericht kunnen worden [5](#page=5). --- # Evolutie van de democratie en kiesrecht in België Dit deel onderzoekt de historische ontwikkeling van het kiesrecht in België, van een privilege voor de welgestelden naar algemeen stemrecht voor mannen en vrouwen, en de impact daarvan [1](#page=1) [2](#page=2). ### 2.1 Democratie en kiesrecht in de negentiende eeuw De liberale politieke filosofie beschouwt de bescherming en behartiging van de rechten en belangen van alle burgers als kerntaak van de overheid. Het laten deelnemen van alle burgers aan het staatsbestuur via het kiesrecht wordt gezien als de beste waarborg hiervoor. Echter, gedurende de negentiende eeuw bleef het kiesrecht in België een privilege, beperkt tot de meer gegoede klassen. De redenering was dat enkel welgestelde en "opgevoede" burgers in staat geacht werden politieke beslissingen te beoordelen. Bovendien hadden zij, als degenen die de belastingen betaalden, exclusieve inspraak in de besteding ervan. Dit systeem belette de meerderheid van de bevolking om deel te nemen aan de politiek [1](#page=1) [2](#page=2). > **Tip:** Begrijp de economische en sociale criteria die in de negentiende eeuw het kiesrecht bepaalden. Dit verklaart de ongelijke toegang tot politieke macht. ### 2.2 De evolutie naar algemeen stemrecht De invoering van het algemeen stemrecht voor de mannelijke bevolking vond geleidelijk plaats door de grondwetsherzieningen van 1893 en 1921. In 1947 verkregen ook vrouwen het stemrecht [2](#page=2). De gevolgen van de invoering van algemeen stemrecht waren significant: * **Toename van invloed van arbeiderspartijen:** Partijen die banden hadden met arbeidersorganisaties wonnen aanzienlijk aan invloed [2](#page=2). * **Uitbreiding van sociale wetgeving:** Dit leidde tot meer sociale wetgeving [2](#page=2). * **Staatsinterventie in de economie:** Er kwam meer staatsinmenging in het economische leven, onder andere ter bescherming van de consument [2](#page=2). * **Verbreding van openbare diensten:** De openbare diensten werden uitgebreid [2](#page=2). * **Rol van belangengroepen:** Sociale organisaties en belangengroepen kregen een semi-politieke rol [2](#page=2). Over het algemeen versterkte de algemene stemrechtverlening het democratische stelsel aanzienlijk, omdat de kloof tussen het overheidsbeleid en grote delen van de bevolking hierdoor verkleind werd [2](#page=2). > **Example:** Denk aan de oprichting van een sociaal vangnet of verbeterde arbeidsomstandigheden als direct gevolg van de verhoogde politieke vertegenwoordiging van werknemers na de invoering van algemeen stemrecht. ### 2.3 De scheiding der machten De liberale rechtsfilosofie koppelde het begrip rechtsstaat aan de 'trias politica', het principe van de scheiding van overheidsfuncties in drie delen: wetgevend, rechterlijk en uitvoerend. Om machtsconcentratie en -misbruik te voorkomen, werden deze functies toegewezen aan verschillende, onafhankelijke instanties: de wetgevende functie aan een verkozen parlement, de rechterlijke functie aan onafhankelijke en onafzetbare rechters, en de uitvoerende functie aan de Koning [2](#page=2). Hoewel de Belgische Grondwet beïnvloed werd door dit principe, werd de scheiding der machten niet strikt doorgevoerd. De wetgever heeft een volle bevoegdheid en kan ook uitvoerende en administratieve zaken regelen. De Koning en de regering hebben initiatiefrecht in de wetgeving en de Koning bekrachtigt en kondigt wetten af. Tevens spelen de Koning en de regering een rol in de samenstelling van de rechterlijke macht door rechters te benoemen [2](#page=2). De politieke evolutie heeft de scheiding der machten verder uitgedund. De regering, oorspronkelijk de persoonlijke medewerkers van de Koning, evolueerde tot de afspiegeling van een parlementaire meerderheid en wordt de facto samengesteld door politieke partijen die een meerderheid vormen in Kamer en Senaat. Hierdoor is de uitvoerende macht afhankelijk van de wetgevende macht. Anderzijds is de regering door haar steun op een parlementaire meerderheid de belangrijkste motor van de wetgevende activiteit geworden, waarbij de meeste en belangrijkste wetten voortkomen uit door de regering voorbereide wetsontwerpen [2](#page=2). --- # Scheiding der machten en de Belgische staatsinrichting Dit onderwerp onderzoekt hoe het principe van de scheiding der machten, of trias politica, functioneert binnen de Belgische staatsinrichting en de relaties tussen de verschillende machten. ### 3.1 Het concept van trias politica Het principe van de scheiding der machten, ook wel trias politica genoemd, is een fundamenteel concept binnen de liberale rechtsfilosofie en nauw verbonden met het idee van de rechtsstaat. Dit principe onderscheidt drie essentiële overheidsfuncties [2](#page=2): 1. **De wetgevende functie**: Het formuleren van rechtsregels in duidelijke wetteksten, inclusief de bijbehorende sancties [2](#page=2). 2. **De rechterlijke functie**: Het interpreteren en toepassen van de wet op concrete situaties, zoals bij inbreuken op de wet of het oplossen van conflicten tussen burgers [2](#page=2). 3. **De uitvoerende functie**: Het besturen van de overheidsadministratie [2](#page=2). Om machtsconcentratie en het daaruit voortvloeiende machtsmisbruik te voorkomen, zoals dit in het ancien régime het geval was, wordt bepleit dat deze drie functies worden uitgeoefend door onafhankelijke instanties. Traditioneel wordt gedacht aan een verkozen parlement voor de wetgevende macht, onafhankelijke en onafzetbare rechters voor de rechterlijke macht, en de Koning voor de uitvoerende macht [2](#page=2). ### 3.2 De toepassing van de trias politica in België Hoewel de Belgische Grondwet is beïnvloed door de leer van de trias politica, is de scheiding der machten hier niet strikt doorgevoerd [2](#page=2). * **De wetgevende macht**: De wetgever is niet uitsluitend bevoegd voor het formuleren van algemene rechtsregels betreffende de persoonlijke rechten van burgers. In principe heeft de wetgever een volheid van bevoegdheid en kan hij bij wet ook uitvoerende en administratieve zaken regelen [2](#page=2). * **Interactie tussen machten**: * De Koning en de regering spelen een rol in het wetgevend proces door hun initiatiefrecht om wetsontwerpen in te dienen. De Koning bekrachtigt en maakt wetten bekend [2](#page=2). * De Koning en de regering beïnvloeden ook de samenstelling van de rechterlijke macht door hun bevoegdheid om rechters te benoemen [2](#page=2). * **Politieke evolutie en de uitholling van de scheiding der machten**: * De regering, oorspronkelijk gezien als de persoonlijke medewerkers van de Koning, evolueerde tot de afspiegeling van de politieke meerderheid in het parlement. De samenstelling van de uitvoerende macht is daardoor de facto afhankelijk van de politieke partijen die een parlementaire meerderheid vormen [2](#page=2). * Tegelijkertijd is de regering, dankzij de parlementaire meerderheid, de belangrijkste motor van de wetgevende activiteit geworden. De meeste en belangrijkste wetten komen voort uit wetsontwerpen die zijn voorbereid en uitgewerkt op de ministeriële kabinetten. Parlementsleden van de meerderheid durven wetontwerpen soms niet af te keuren uit vrees de regering in diskrediet te brengen [2](#page=2). * De rol van het parlement is hierdoor steeds meer beperkt tot het goedkeuren van wetsontwerpen, het aanbrengen van beperkte correcties via amendementen, en het uitoefenen van controle op de regering via parlementaire vragen en interpellaties [3](#page=3). ### 3.3 Eenheidsstaat en de weg naar federalisering De negentiende-eeuwse politieke filosofie, met name op het Europese continent, legde de nadruk op gecentraliseerd gezag als reactie op de ingewikkelde feodale structuren. In België, waar het particularisme sterk geworteld was, werd een compromis gesloten door naast een sterk centraal gezag ook ruime autonomie te verlenen aan gemeentelijke instellingen, terwijl de bevoegdheden van de provincies beperkt bleven [3](#page=3). * **Verfransing en de Vlaamse en Waalse roep om autonomie**: * Gedurende de negentiende eeuw voerde het Belgische gezag een verfransende politiek, omdat de culturele en politieke elite overwegend Franstalig was [3](#page=3). * De Vlaamse beweging eiste aanvankelijk een vernederlandsing van het openbare leven in Vlaanderen, en later ook eigen politieke instellingen voor Vlaanderen. Deze eis voor regionalisering vond later ook weerklank in Wallonië en Brussel [3](#page=3). * **De omvorming tot een federale staat**: * Dit proces leidde tot de geleidelijke omvorming van de Belgische eenheidsstaat tot een complexe, federale staatsstructuur [3](#page=3). * **Grondwetsherzieningen en staatshervormingen**: * De grondwetsherziening van 1970 richtte cultuur- en gewestraden op [3](#page=3). * De grondwetsherziening en bijzondere wetten van 1980 breidden de bevoegdheden van de cultuurraden (nadien gemeenschapsraden) uit en installeerden de gewestraden [3](#page=3). * De grondwetsherzieningen van 1988 en 1989 breidden de bevoegdheden van gemeenschaps- en gewestraden aanzienlijk uit en regelden de instellingen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest [3](#page=3). * Bij de grondwetsherziening van 1993 werd expliciet vastgelegd dat België een federale staat is. De bevoegdheden van gemeenschappen en gewesten werden verder uitgebreid, de Senaat hervormd, en de leden van de gemeenschaps- en gewestraden werden afzonderlijk verkozen [3](#page=3). * De bevoegdheid van de federale overheid is sindsdien sterk afgeslankt, en de regionale raden worden nu parlementen genoemd. België is uitgegroeid tot een volwaardige federale staat [3](#page=3). * **Recente staatshervormingen**: * De roep om meer Vlaamse autonomie is na de staatshervorming van de jaren negentig niet verstomd [3](#page=3). * De zesde staatshervorming gebeurde in twee fases: in 2012 werd onder meer het kiesarrondissement Brussel-Halle-Vilvoorde gesplitst, en in 2014 werd de federale legislatuur op vijf jaar gebracht (was vier jaar), en de Senaat hervormd [3](#page=3). --- # Van eenheidsstaat naar federale staat: regionalisering in België Dit deel beschrijft de transformatie van de Belgische eenheidsstaat naar een federale staat, met de oprichting en uitbreiding van bevoegdheden van gemeenschaps- en gewestinstellingen. ### 4.1 Historische context en de overgang naar federalisme De negentiende-eeuwse politieke filosofie benadrukte de noodzaak van een gecentraliseerd gezag, als reactie op de complexe feodale structuren. In België, waar particularisme sterk aanwezig was, werd een compromis gesloten door naast een sterk centraal gezag ook een ruime autonomie aan gemeentelijke instellingen te verlenen, terwijl de bevoegdheden van provincies beperkt bleven [3](#page=3). #### 4.1.1 De verfransingspolitiek en de Vlaamse roep om autonomie Gedurende de negentiende eeuw voerde het Belgische gezag, mede door de Franstalige meerderheid binnen de politieke en culturele elite, een verfransingspolitiek door in de administratie, het gerecht, het parlement en het onderwijs. De Vlaamse beweging reageerde hierop door eerst te eisen dat het publieke leven in Vlaanderen vernederlandst werd. Later, met name na de Eerste Wereldoorlog, groeide de eis voor eigen politieke instellingen voor Vlaanderen [3](#page=3). #### 4.1.2 De evolutie naar een federale staat De roep om regionalisering vond later ook weerklank in Wallonië en Brussel, wat leidde tot een geleidelijke omvorming van de Belgische eenheidsstaat tot een complexe federale staatsstructuur [3](#page=3). * **Grondwetsherziening van 1970:** Oprichting van cultuur- en gewestraden [3](#page=3). * **Grondwetsherziening en bijzondere wetten van 1980:** Uitbreiding van de bevoegdheden van de cultuurnaden (nu gemeenschapsraden) en installatie van de gewestraden [3](#page=3). * **Grondwetsherziening van 1988-1989:** Aanzienlijke uitbreiding van de bevoegdheden van de gemeenschaps- en gewestraden en regeling van de instellingen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest [3](#page=3). * **Grondwetsherziening van 1993:** Expliciete opname in de Grondwet dat België een federale staat is. Verder uitgebreide bevoegdheden van gemeenschappen en gewesten, hervorming van de Senaat en afzonderlijke verkiezing van de leden van de gemeenschaps- en gewestraden. De bevoegdheid van de federale overheid werd hierdoor sterk afgeslankt, en de regionale raden worden nu parlementen genoemd [3](#page=3). #### 4.1.3 Verdere staatshervormingen De staatshervorming in de jaren negentig deed de roep om meer Vlaamse autonomie niet verstommen. De zesde staatshervorming, die in twee fasen plaatsvond [3](#page=3): * **2012:** Splitsing van het kiesarrondissement Brussel-Halle-Vilvoorde [3](#page=3). * **2014:** Verlenging van de federale legislatuur naar vijf jaar (voorheen vier), hervorming van de Senaat (geen rechtstreeks verkozen senatoren meer, enkel gecoöpteerde) en verdere overdracht van bevoegdheden van het federale niveau naar de deelstaten [4](#page=4). > **Tip:** De geleidelijke overdracht van bevoegdheden van de federale overheid naar de gemeenschappen en gewesten is een cruciaal kenmerk van de Belgische federalisering. Let goed op de opeenvolgende grondwetsherzieningen en de specifieke wijzigingen in bevoegdheden. ### 4.2 De monarchie in een federale staat België is een monarchie met de Koning als staatshoofd. De rol van de Koning als staatshoofd is het verzekeren en handhaven van de eenheid tussen alle Belgen en het waarborgen van het voortbestaan van het koninkrijk [4](#page=4). #### 4.2.1 De constitutionele rol van de Koning De Koning is lid van de federale wetgevende macht (samen met de Kamer en de Senaat) en staat aan het hoofd van de federale uitvoerende macht (de federale regering) [4](#page=4). #### 4.2.2 Beperkte politieke macht van de Koning Ondanks zijn constitutionele rol, heeft de Koning weinig tot geen echte politieke macht. Dit is het gevolg van twee principes [4](#page=4): * **Ministeriële verantwoordelijkheid:** Sinds 1830 moeten alle politieke handelingen van de Koning gedekt worden door minstens één minister, die de verantwoordelijkheid hiervoor op zich neemt. De Koning is politiek onbekwaam (niet zelfstandig handelend) en politiek onverantwoordelijk (de minister draagt de volledige verantwoordelijkheid) [4](#page=4). * **Evolutie van het overheidsgebeuren:** Sinds 1830 is de rol van het parlement verzwakt ten opzichte van de uitvoerende macht, en het belang van de Koning ten opzichte van zijn ministers is sterk afgenomen [4](#page=4). #### 4.2.3 De rol van de Koning in de deelstaten In de deelstaten heeft de Koning geen politieke rol. De enige juridische link tussen de deelstaten en de Koning is dat de minister-president van elke deelregering de eed aflegt in handen van de Koning [4](#page=4). #### 4.2.4 Symbolische en representatieve functie Ondanks zijn beperkte politieke betekenis, behoudt de Koning een belangrijke symbolische en representatieve functie. Hij blijft het symbool van nationale eenheid en instandhouding, en fungeert als een discrete bemiddelaar in het politieke veld [4](#page=4). --- # De rol en symboliek van de monarchie in België België is een monarchie waarbij de Koning fungeert als staatshoofd, met een constitutionele rol die voornamelijk symbolisch en representatief van aard is, ondanks zijn formele positie binnen de wetgevende en uitvoerende macht [4](#page=4). ### 5.1 Constitutionele rol van de Koning Bij de onafhankelijkheid van België in 1830 werd gekozen voor een constitutionele monarchie, met Leopold van Saksen Coburg als de eerste Koning der Belgen in 1831 [4](#page=4). #### 5.1.1 Staatshoofd en eenheid De grondwettelijke rol van de Koning is primair gericht op het waarborgen en handhaven van de eenheid onder alle Belgen, wat essentieel is voor het voortbestaan van het koninkrijk [4](#page=4). #### 5.1.2 Lid van de wetgevende en uitvoerende macht Formeel is de Koning een lid van de federale wetgevende macht, samen met de Kamer en de Senaat, en staat hij aan het hoofd van de federale uitvoerende macht, de federale regering [4](#page=4). ### 5.2 Beperkte politieke macht Ondanks zijn formele posities, beschikt de Koning over weinig tot geen reële politieke macht. Dit is het gevolg van twee belangrijke factoren: de ministeriële verantwoordelijkheid en een geleidelijke evolutie van het politieke landschap [4](#page=4). #### 5.2.1 Ministeriële verantwoordelijkheid Sinds 1830 is het principe van ministeriële verantwoordelijkheid ingevoerd. Dit betekent dat alle politieke handelingen van de Koning gedekt moeten worden door minstens één minister, die de volledige politieke verantwoordelijkheid draagt [4](#page=4). * **Politiek onbekwaam:** De Koning alleen is politiek onbekwaam; elke akte van hem vereist medeondertekening door een of meerdere ministers [4](#page=4). * **Politiek onverantwoordelijk:** De minister die een akte medeondertekent, draagt de volledige politieke verantwoordelijkheid, waardoor de Koning in principe geen persoonlijke inbreng heeft in het politieke leven [4](#page=4). #### 5.2.2 Evolutie van het overheidsgebeuren en federalisering Verschillende ontwikkelingen hebben de politieke invloed van de Koning verder doen afnemen: * **Verzwakking van het parlement:** Sinds 1830 is de rol van het parlement verzwakt ten opzichte van de uitvoerende macht [4](#page=4). * **Afname belang Koning:** Het belang van de Koning ten opzichte van zijn ministers is sterk afgenomen [4](#page=4). * **Federalisering:** De overdracht van bevoegdheden naar de deelstaten heeft ertoe geleid dat de Koning in de deelstaten geen enkele politieke rol meer speelt. De enige constitutionele band tussen de deelstaten en de Koning is de eedaflegging van de minister-presidenten van elke deelregering in handen van de Koning [4](#page=4). ### 5.3 Symbolische en representatieve functie Ondanks zijn beperkte politieke rol, bekleedt de Koning een belangrijke symbolische en representatieve functie [4](#page=4). * **Symbool van eenheid:** De Koning is het symbool van de eenheid en instandhouding van de natie [4](#page=4). * **Bemiddelaar:** Hij fungeert als bemiddelaar in het politieke veld, een rol die voorzichtigheid en discretie vereist [4](#page=4). * **Vertegenwoordiger van de natie:** De Koning vertegenwoordigt de natie (de bevolking, niet de staat) zowel nationaal als internationaal, wat ook een politiek/diplomatiek aspect inhoudt [5](#page=5). ### 5.4 Onschendbaarheid en financiële middelen Om zijn neutrale functie vrij van druk te kunnen uitoefenen, geniet de Koning van een absolute onschendbaarheid [5](#page=5). #### 5.4.1 Koninklijke onschendbaarheid * **Absoluut:** In tegenstelling tot parlementsleden of ministers, is de koninklijke onschendbaarheid absoluut [5](#page=5). * **Juridisch en politiek:** Ze geldt zowel op juridisch vlak (burgerrechtelijk, strafrechtelijk, etc.) als op politiek gebied. De Koning kan tijdens zijn ambtsperiode niet voor een rechtbank gedaagd of veroordeeld worden [5](#page=5). #### 5.4.2 Financiële autonomie Om zijn functie onafhankelijk te kunnen uitoefenen, moet de Koning over voldoende financiële middelen beschikken [5](#page=5). * **Civiele lijst:** Bij aanvang van zijn ambtsperiode wordt bij wet bepaald welk jaarlijks bedrag de Koning ontvangt (de civiele lijst), dat sinds 1963 gekoppeld is aan de index [5](#page=5). * **Beheer:** De koninklijke domeinen (kroongoederen), het privévermogen van de Koning en de civiele lijst worden beheerd door de administrateur van de civiele lijst [5](#page=5). * **Verantwoordelijkheid beheerder:** Hoewel de Koning zelf onschendbaar is, kunnen gerechtelijke procedures gericht worden tegen de administrateur van de civiele lijst, die eventueel door een rechtbank veroordeeld kan worden tot betaling van schulden van de Koning [5](#page=5). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Rechtsstaat | Een staatsinrichting waarbij overheidsactiviteiten gebonden zijn aan de wet en de rechten van burgers worden gerespecteerd en beschermd door onafhankelijke rechtscolleges. | | Democratie | Een bestuursvorm waarbij de macht bij het volk ligt en burgers deelnemen aan het staatsbestuur, meestal via het kiesrecht, om hun rechten en belangen te beschermen en te dienen. | | Scheiding der machten | Het principe van de trias politica, waarbij de staatsfuncties (wetgevend, rechterlijk, uitvoerend) gescheiden worden uitgeoefend door onafhankelijke instanties om machtsconcentratie en misbruik te voorkomen. | | Eenheidsstaat | Een staatsvorm waarbij het gezag centraal is georganiseerd en er geen constitutioneel erkende deelgebieden zijn met eigen wetgevende bevoegdheden. | | Federalisering | Het proces waarbij een eenheidsstaat wordt omgevormd tot een federale staat, met de overdracht van bevoegdheden van het centrale niveau naar deelstaten of regio's die eigen bestuursstructuren hebben. | | Algemeen stemrecht | Het recht van alle volwassen burgers, ongeacht hun sociale status of geslacht, om te stemmen bij verkiezingen, wat een cruciaal element is voor een democratische vertegenwoordiging. | | Ministeriële verantwoordelijkheid | Het principe waarbij ministers politiek verantwoordelijk zijn voor de handelingen van de vorst of staatshoofd, en ervoor zorgen dat de vorst politiek onbekwaam en onverantwoordelijk is. | | Onschendbaarheid | Een juridische bescherming die ervoor zorgt dat een persoon, zoals de Koning, niet vervolgd of veroordeeld kan worden door een rechtbank gedurende zijn ambtstermijn. | | Civiele lijst | Een wettelijk vastgesteld jaarlijks bedrag dat de Koning ontvangt om zijn functie uit te oefenen en de kosten verbonden aan het koningschap te dekken, vaak gekoppeld aan de index. | | Grondwettelijk Hof | Een rechterlijk orgaan dat toeziet op de grondwettelijkheid van wetgeving en overheidsbeslissingen, met name ter bescherming van fundamentele rechten en het gelijkheidsbeginsel. |

# Electoral behavior and systems This topic examines the fundamental aspects of democratic elections, including their functions, voter eligibility, the classification and impact of electoral systems, and the diverse factors that influence an individual's voting behavior. ## 1. Electoral behavior and systems ### 1.1 Functions of democratic elections Democratic elections serve several crucial functions within a political system: * **Representation:** They provide a mechanism for citizens to elect representatives who will voice their interests and concerns in government. * **Legitimation:** Elections grant legitimacy to the government by demonstrating popular consent and mandate. * **Accountability:** They allow voters to hold elected officials accountable for their performance and to remove them from office if dissatisfied. * **Policy Direction:** Elections can influence the policy direction of a government, as parties and candidates campaign on specific platforms. * **Political Socialization:** The electoral process contributes to the political socialization of citizens, educating them about the political system and their role within it. ### 1.2 Voter eligibility and participation Voter eligibility determines who is legally allowed to cast a ballot. While democratic societies generally advocate for universal suffrage, specific criteria such as age, citizenship, and residency requirements are typically in place. Factors influencing actual voter turnout are complex and can include: * **Demographics:** Age, education level, income, and race can correlate with different participation rates. * **Political Efficacy:** The belief that one's vote can make a difference. * **Civic Duty:** A sense of obligation to participate in the democratic process. * **Ease of Voting:** Factors like registration processes, polling place accessibility, and early voting options. * **Mobilization Efforts:** Campaigns and organizations encouraging people to vote. * **Election Competitiveness:** More competitive elections may spur higher turnout. ### 1.3 Classification of electoral systems Electoral systems are the rules that govern how votes are cast and translated into seats in a legislature. They can be broadly classified based on how they allocate seats and what type of representation they provide. Key classifications include: * **Plurality/Majoritarian Systems:** * **First-Past-the-Post (FPTP):** The candidate with the most votes in a district wins, even if they do not secure an absolute majority. > **Tip:** This system often leads to two-party dominance and can disadvantage smaller parties. * **Two-Round System:** Requires a candidate to win an absolute majority in the first round; if not, a second round is held between the top two candidates. * **Alternative Vote:** Voters rank candidates; if no candidate achieves a majority, the candidate with the fewest votes is eliminated, and their votes are redistributed based on the next preference until a candidate wins a majority. * **Proportional Representation (PR) Systems:** * **List PR:** Voters choose a party list, and seats are allocated to parties in proportion to their national or regional vote share. > **Example:** If a party wins 30 percent of the vote in a district, they will receive approximately 30 percent of the seats in that district. * **Single Transferable Vote (STV):** A form of PR in multi-member districts where voters rank candidates. Seats are won by candidates who reach a quota, and surplus votes are transferred. * **Mixed Systems:** Combine elements of both plurality/majoritarian and proportional representation systems. ### 1.4 Factors influencing voting behavior Understanding why people vote the way they do involves examining various theoretical frameworks: #### 1.4.1 Structural theories These theories emphasize the role of enduring social structures and group affiliations in shaping voting decisions. * **Sociological Theory (Group Membership):** * Voting choices and party loyalty are heavily influenced by an individual's membership in various social groups (e.g., class, religion, ethnicity, occupation). * Parties are often seen as representing the interests of specific societal groups. * However, traditional group-based voting patterns can shift over time due to societal changes and evolving party alignments. #### 1.4.2 Attitudinal and emotional factors This perspective highlights the impact of individual attitudes, opinions, values, and emotions on voting behavior. * **Attitudes, Opinions, and Values:** A voter's personal beliefs and judgments about political issues, candidates, and parties are significant determinants of their choice. * **Emotions:** Feelings such as anger, fear, hope, or enthusiasm can strongly influence how individuals cast their ballots. #### 1.4.3 Rational-choice theories These theories posit that voters make decisions based on a calculated assessment of their own interests and the potential outcomes of their vote. * **Rational Calculation of Self-Interest:** Voters are assumed to make choices that maximize their personal benefit, based on the available information. * **Strategic Voting:** This occurs when a voter casts their ballot not for their most preferred candidate, but for a less preferred candidate who has a better chance of winning, in order to prevent a less desirable outcome. * **Issue Voting:** Voters choose candidates or parties based on their stances on specific policy issues that are important to the voter. #### 1.4.4 Short-term factors These are factors that can influence voting decisions in a particular election cycle, often irrespective of long-term loyalties or attitudes. * **Role of Candidates:** The personal qualities, charisma, media presence, and perceived competence of individual candidates can significantly impact voter choice. * **Role of Campaign:** The effectiveness of party campaigns, including their visibility, communication strategies, and mobilization efforts, can sway voters. * **Economic Factors:** The state of the economy, such as periods of growth or recession, often plays a critical role in how people vote. * **Contingent Events:** Unforeseen or random events, whether domestic or international, can have a considerable impact on the electoral landscape and voter sentiment. --- # Parliamentary organization and functions Parliaments are central political assemblies, typically elected by the populace, that play a crucial role in the governance of a state by exercising legislative power and fulfilling various other functions. ### 2.1 Parliamentary organization Parliaments can be organized in two primary structures: unicameral or bicameral. #### 2.1.1 Unicameralism A unicameral parliament consists of a single legislative chamber. #### 2.1.2 Bicameralism A bicameral parliament comprises two legislative chambers. This system exists in various forms: * **Strong bicameralism:** Both chambers possess roughly equal power. Examples include Argentina, Brazil, Italy, Mexico, and the United States. * **Weak bicameralism:** One chamber is constitutionally and politically subordinate to the other. Examples include Belgium, the Netherlands, the United Kingdom, Austria, and Spain. > **Tip:** The choice between unicameralism and bicameralism often reflects historical development, political compromise, and desired checks and balances within the governmental system. #### 2.1.3 Factions and committees Within parliaments, two important organizational structures facilitate their work: * **Factions (or parliamentary groups):** These are organized groupings of members of parliament (MPs) belonging to the same political party. In many European countries, MPs are subject to strict party discipline, meaning their voting behavior often aligns with the party's stance. * **Parliamentary committees:** These are thematic bodies established to prepare legislation, scrutinize the executive branch, and investigate matters of public interest. They allow for in-depth examination of specific policy areas. ### 2.2 Functions of parliaments Parliaments fulfill four key functions within a political system: #### 2.2.1 Representation Parliaments act as representatives of the people, the nation, or the electorate. MPs are expected to advocate for the interests of their constituents, which may include local communities, socio-economic groups, or specific age demographics. Ideally, parliament should serve as a "reflection" of the society it governs. However, parliaments are often not fully representative, with overrepresentation of men, the upper-middle class, middle-aged individuals, ethnic majorities, and career politicians. * **Gerrymandering:** This practice involves redrawing electoral district boundaries for strategic political advantage. While it can theoretically be used to ensure minority representation, it is frequently employed to disadvantage political minorities. #### 2.2.2 Legislative function This is the core function of a parliament, involving the initiation, amendment, rejection, and voting on legislation. While parliament holds this power, the government also frequently initiates legislation. The legislative process, as exemplified in a unicameral system like Belgium's, typically involves: 1. **Introduction and committee stage:** Bills are introduced, discussed, amended, and voted upon within parliamentary committees. 2. **Plenary session stage:** The bill is then presented for debate, amendment, and a final vote in the full parliamentary assembly. 3. **Ratification and promulgation:** The Head of State (e.g., the King in Belgium) ratifies and promulgates the law. 4. **Publication:** The law is officially announced in the State Gazette. #### 2.2.3 Deliberative function Parliament serves as a public forum for discussing the governance of the country. It is a space where diverse viewpoints are aired, arguments are debated, and solutions to public problems are sought in the general interest. Opposition parties can utilize tactics, such as filibustering, to delay or prevent votes on certain proposals. #### 2.2.4 Control function Parliaments exercise oversight over the executive branch (the government). This control is achieved through various institutional mechanisms, including: * **Written and oral questions:** MPs can formally question government ministers. * **Motions of no confidence:** In parliamentary systems, parliament can vote to remove the government from office. * **Impeachment:** In presidential systems, this process can be used to remove the president for serious misconduct. * **Inquiry powers:** Parliaments can establish investigative committees to examine specific issues or government actions. ### 2.3 Relationship between parliament and government The relationship between the parliament and the government varies significantly across different political systems. Three main models are recognized: #### 2.3.1 Parliamentary systems In parliamentary systems, the government is not directly elected by the people but is chosen by and from within the parliament. Ministers are accountable to parliament and depend on its confidence. Parliament can dismiss the government through a motion of no confidence (often a constructive vote of no confidence, requiring a successor to be named). This model is often associated with the "Westminster style." #### 2.3.2 Presidential systems In presidential systems, the president is directly elected by the citizens and derives their authority from this mandate. The legislature (Congress) cannot dismiss the president, except in exceptional circumstances like impeachment for legal transgressions or misconduct. The president does not need to account for their actions to the legislature. The United States is a prominent example, characterized by strong "checks and balances." #### 2.3.3 Semi-presidential systems These systems combine elements of both parliamentary and presidential models. For instance, in the French model, the president is directly elected and operates with significant autonomy from the parliament. The president can dissolve parliament and call for new elections. A Prime Minister heads the government and must maintain the confidence of the parliament. A potential challenge in these systems is "cohabitation," where the president and the Prime Minister belong to different political parties. ### 2.4 Government formation The process of forming a government differs based on the political system: * **Presidential systems:** The directly elected president appoints the ministers. * **Parliamentary systems:** Parliament plays a decisive role in government formation. * **Two-party systems:** Typically result in a single-party government. * **Multi-party systems:** Usually lead to coalition governments formed by two or more parties. > **Tip:** The formation of governments, especially coalition governments, often involves complex negotiations aimed at achieving a parliamentary majority, usually defined as securing at least 50% plus one of the seats in parliament. #### 2.4.1 Coalition government formation strategies Various strategies guide the formation of coalition governments, often seeking to achieve a majority with minimal compromise: * **Minimal winning:** Forming a coalition with just enough parties to secure a majority, without superfluous partners. * **Minimal number:** Opting for a coalition with the smallest possible number of participating parties. * **Minimal weight:** Aiming for a coalition with the smallest possible majority margin. * **Minimal distance:** Selecting coalition partners with the closest ideological alignment. #### 2.4.2 Types of governments Beyond minimal winning coalitions, other government types exist: * **Minority government:** A coalition government that lacks a majority of seats in parliament. * **Oversized coalition:** A coalition that is larger than a minimal winning coalition, including additional parties beyond what is strictly necessary for a majority. * **Grand coalition:** A coalition encompassing nearly all (or the largest) political parties. ### 2.5 Head of State and government The form and function of the Head of State and the government are distinct: #### 2.5.1 Head of State The Head of State can be a constitutional monarch (e.g., Belgium, Netherlands) or a constitutional president (e.g., Germany, Italy). This role typically holds formal authority and symbolic importance, performing ceremonial duties rather than direct political decision-making. In some cases, like in Belgium's federal government formation, the Head of State can play a political role. #### 2.5.2 Government The government is headed by a **Regeringsleider** (Head of Government), who is the chief spokesperson and primary holder of executive power. This position can be a Prime Minister (e.g., Belgium, Netherlands), a Chancellor (e.g., Germany), or an executive president (e.g., USA). * In presidential systems, the Head of State and Head of Government are the same person. * In parliamentary systems, these roles are separate. * In single-party governments, the Prime Minister typically leads their own party. In coalition governments, the Prime Minister may not be the leader of the largest party. The federal government in Belgium, for instance, comprises ministers and state secretaries. The number of ministers is equally divided between linguistic groups. The Prime Minister is neither the Head of State nor the party leader. Government decisions are made either by individual ministers within their own competencies or collegially by the entire government. The **Ministerraad** (Council of Ministers) is the meeting of all ministers, while the **Kernkabinet** (Core Cabinet) involves discussions among the Prime Minister and Vice-Premiers. #### 2.5.3 Functions of the government The government's primary functions include: * **Governing and administering:** The government directs the state's affairs. * **Policy implementation:** The government oversees, manages, and bears ultimate responsibility for implementing policies. * **Coordination:** It coordinates the activities of various state institutions. * **Crisis powers:** The government may exercise special powers during times of crisis. ### 2.6 Conclusion The principle of the separation of powers dictates that state authority should be divided among three relatively autonomous branches: legislative, executive, and judicial. While this separation varies in strictness across countries, it is never absolute. Parliaments can be unicameral or bicameral, each structure presenting distinct advantages and disadvantages. Factions and committees are vital sub-organizations within parliaments. The four fundamental functions of parliaments are representation, legislation, deliberation, and control. In presidential systems, parliament and government are independently elected, whereas in parliamentary systems, the government is chosen by and from parliament, requiring its confidence. Coalitions are common in multi-party systems, often aiming for a minimal parliamentary majority, though minority and oversized coalitions also occur. The executive power is primarily vested in the government (or its leader), while the Head of State typically holds a ceremonial role. --- # Separation of powers and government formation This section delves into the fundamental concept of the separation of powers and its practical implications for the formation and functioning of governments across various political systems. ### 3.1 The separation of powers The principle of the separation of powers, famously articulated by Montesquieu in *De l'esprit des lois* (1748), posits that political power should be divided among distinct institutions to prevent its concentration, abuse, and the rise of absolutism. This division typically involves three branches: the legislative, the executive, and the judiciary. The core idea is that these powers should operate autonomously to ensure a balance of authority. #### 3.1.1 Trias politica and its limitations The concept of the trias politica suggests that political power is exercised by three separate institutions: the government (executive), the parliament (legislative), and the courts (judiciary). However, this separation is rarely absolute or watertight in practice. The interdependence between these branches can lead to inefficiencies, and the degree of separation between the legislative and executive powers varies significantly across different countries. ### 3.2 Parliamentary organization Parliaments are political assemblies primarily vested with legislative power. They are usually elected by the populace following an election. #### 3.2.1 Unicameralism versus bicameralism Parliaments can be structured in two main ways: * **Unicameralism:** The parliament consists of a single chamber. * **Bicameralism:** The parliament comprises two chambers. * **Strong bicameralism:** Both chambers possess roughly equal power. Examples include Argentina, Brazil, Italy, Mexico, and the USA. * **Weak bicameralism:** One chamber is constitutionally and politically subordinate to the other. Examples include Belgium, the Netherlands, the United Kingdom, Austria, and Spain. #### 3.2.2 Internal organization of parliaments Within parliaments, several organizational structures are crucial: * **Factions (or parliamentary groups):** These are organized groups of Members of Parliament (MPs) representing specific political parties. In most European countries, MPs are bound by strict party discipline. * **Parliamentary committees:** These are thematic organizations that prepare legislation, oversee the executive branch, and investigate matters of public interest. ### 3.3 Functions of parliaments Parliaments fulfill several vital functions within a political system: #### 3.3.1 Representation Parliaments represent the people, the nation, and the electorate. MPs are expected to advocate for the interests of their constituents, whether they represent local communities, socio-economic groups, or specific age demographics. However, parliaments are often not truly "representative" in a demographic sense, with certain groups like men, the upper-middle class, middle-aged individuals, ethnic majorities, and career politicians being overrepresented. Gerrymandering, the redrawing of electoral districts for strategic advantage, can influence representation, sometimes to the benefit of minorities but often to their detriment. #### 3.3.2 Legislative function This involves the initiation, amendment, rejection, and voting on legislation. While parliaments are the primary legislative bodies, governments also initiate legislation. **Legislative Procedure (Example: Monocameral system in Belgium):** 1. **Introduction and committee treatment:** Legislation is introduced, discussed, amended, and voted upon in committee. 2. **Plenary session treatment:** The legislation is then presented in the full parliamentary session for further discussion, amendment, and voting. 3. **Ratification and promulgation:** The King (and relevant minister) ratifies and promulgates the law. 4. **Publication:** The law is officially published in the Belgian State Gazette. #### 3.3.3 Deliberative function The parliament serves as a forum for open and public discussion on the governance of the country. It is a space for debating issues, seeking sound arguments, and finding solutions for problems of general concern. Opposition parties may employ delaying tactics, such as a filibuster, to prevent a vote on a particular proposal. #### 3.3.4 Control function Parliaments exercise oversight over the executive branch (the government). This is achieved through institutional mechanisms like written and oral questions. Parliaments can also remove a government through a motion of no confidence (in parliamentary systems) or impeachment (in presidential systems). Furthermore, parliaments have the power to establish investigative committees to examine specific issues. ### 3.4 The relationship between parliament and government The relationship between the legislative and executive branches varies significantly across different political systems: #### 3.4.1 Parliamentary systems In parliamentary systems (often termed "Westminster style"), the government is not directly elected but is chosen by and from within the parliament. Ministers are accountable to parliament, and the government depends on its confidence. Parliament can dismiss the government through a motion of no confidence, which can be constructive, meaning a new government must be proposed simultaneously. The diagram shows voters electing the parliament, which then forms the government. #### 3.4.2 Presidential systems In presidential systems (exemplified by the USA), the president is directly elected by the citizens and derives authority from this mandate. The president and the legislature (Congress) operate with strong checks and balances. Congress cannot remove the president except in cases of illegal conduct or misconduct, which can lead to impeachment. The president does not need to account for their actions to parliament. The diagram illustrates voters directly electing both the president and the Congress, with a system of checks and balances between them. #### 3.4.3 Semi-presidential systems These systems blend elements of both parliamentary and presidential models. In the French model, the president is directly elected and has significant autonomy from parliament. The president can dissolve parliament and call for new elections. The prime minister heads the government and must maintain the confidence of parliament. A potential for "cohabitation" arises when the president and the prime minister belong to different political parties. The diagram shows voters electing both the president and the parliament, with the president appointing a prime minister who is accountable to parliament. ### 3.5 Government formation The process of forming a government differs based on the political system. #### 3.5.1 Formation in presidential versus parliamentary systems * **Presidential system:** The president, directly elected, appoints the ministers. * **Parliamentary system:** The parliament plays a decisive role in forming a new government. #### 3.5.2 Coalition dynamics In multi-party systems, government formation often involves coalitions of two or more parties. The aim is typically to form a majority government, meaning one that commands at least 50% plus one of the seats in parliament. #### 3.5.3 Types of coalitions Several strategies guide coalition formation: * **Minimal winning coalition:** A majority coalition formed without unnecessary partners. * **Minimal number coalition:** A majority coalition with the smallest possible number of partners. * **Minimal weight coalition:** A majority coalition with the smallest possible majority margin. * **Minimal distance coalition:** A majority coalition with the smallest ideological distance between partners. #### 3.5.4 Other government types * **Minority government:** A (coalition) government that does not hold a majority of seats in parliament. * **Oversized coalition:** A coalition government that is larger than a minimal coalition, including "surplus" partners. * **Grand coalition:** A coalition that includes almost all (the largest) parties. ### 3.6 Head of state and head of government The roles and forms of the head of state and head of government are distinct and depend on the system of government. #### 3.6.1 The head of state The head of state can be a constitutional monarch (e.g., Belgium, Netherlands) or a constitutional president (e.g., Germany, Italy). This position holds formal authority with symbolic importance. The head of state primarily performs ceremonial duties and lacks direct political decision-making power, although they can play a political role in government formation, particularly in countries like Belgium. #### 3.6.2 The government leader The head of government is the leader and spokesperson of the government, wielding the most significant executive power. This role can be a Prime Minister (e.g., Belgium, Netherlands), a Chancellor (e.g., Germany), or an executive President (e.g., USA). In presidential systems, the head of state and head of government are the same person, whereas in parliamentary systems, they are distinct. In single-party governments, the prime minister often leads their own party, which is not always the case in coalition governments. #### 3.6.3 The government in Belgium The federal government in Belgium consists of ministers and state secretaries. The number of ministers is typically equally divided between the Dutch-speaking and French-speaking communities. The Prime Minister is not the head of state nor the party leader. Decisions are made either within the minister's own competencies or collegially by the entire government. The Council of Ministers comprises all ministers, while the core cabinet involves discussions between the prime minister and vice-prime ministers. #### 3.6.4 Functions of the government The government's primary functions include: * **Governing and administering:** The government is responsible for the day-to-day running of the country. * **Policy implementation:** The government oversees, manages, and bears ultimate responsibility for the execution of policies. * **Coordination:** It coordinates the activities of various state institutions. * **Emergency powers:** Governments may assume special powers during times of crisis. ### 3.7 Conclusion The separation of powers principle advocates for dividing state power into legislative, executive, and judicial branches that operate with a degree of autonomy. The strictness of this separation varies globally, and it is never fully absolute. Parliaments can be unicameral or bicameral, each with its advantages and disadvantages, and are organized internally through factions and committees. Key parliamentary functions include representation, legislation, deliberation, and control. In presidential systems, the executive and legislature are elected independently, whereas in parliamentary systems, the government is dependent on parliamentary confidence. Coalition governments are common, often aiming for minimal winning configurations, though minority and oversized coalitions also occur. The head of state typically has a ceremonial role, while the head of government leads the executive branch, with the specific structure and powers varying across presidential, parliamentary, and semi-presidential systems. --- ## Common mistakes to avoid - Review all topics thoroughly before exams - Pay attention to formulas and key definitions - Practice with examples provided in each section - Don't memorize without understanding the underlying concepts

| Term | Definition | |------|------------| | Democratic elections | A process where citizens vote to choose their representatives, typically involving universal suffrage and the formation of a government accountable to the electorate. | | Electoral systems | The rules that govern how votes are cast, counted, and translated into seats in a legislature, influencing party representation and government formation. | | Voting behavior | The study of the factors that influence an individual's decision on how to vote, encompassing psychological, social, economic, and political considerations. | | Sociological theories of voting | Explanations of voting behavior that emphasize the influence of social group membership, such as class, religion, or ethnicity, on party choice and loyalty. | | Rational-choice theories | Theories that posit voters make decisions based on a rational calculation of their own self-interest, weighing the perceived benefits and costs of each candidate or party. | | Strategic voting | A voting behavior where an individual votes for a candidate or party they do not prefer, in order to prevent a less desirable outcome or to help a preferred candidate win. | | Issue voting | A voting behavior where individuals cast their ballots based on a candidate's or party's stance on specific policy issues that are important to the voter. | | Separation of powers | A governmental principle, most famously articulated by Montesquieu, that divides state authority into three branches: legislative, executive, and judicial, to prevent the concentration of power and potential abuse. | | Trias politica | The doctrine of the separation of powers, dividing governmental authority among three distinct institutions: the legislature (parliament), the executive (government), and the judiciary (courts). | | Bicameralism | A legislative system consisting of two chambers or houses, often designed to provide checks and balances within the legislative process. | | Unicameralism | A legislative system consisting of a single chamber or house. | | Parliamentary committees | Specialized sub-groups within a parliament, often organized by thematic areas, responsible for preparing legislation, scrutinizing the executive, and investigating public policy issues. | | Representation (parliamentary) | The function of a parliament to act as a voice for the people, the nation, or specific constituencies, with members of parliament advocating for the interests of their constituents. | | Legislative function | The primary role of a parliament to create, amend, reject, and vote on laws, thereby shaping the legal framework of the state. | | Deliberative function | The role of parliament as a forum for open and public discussion of the country's governance, seeking sound arguments and solutions for issues of general public interest. | | Control function | The oversight role of parliament over the executive branch, employing mechanisms such as questioning ministers, motions of no confidence, and investigative powers. | | Motion of no confidence | A parliamentary procedure by which the legislature can express its lack of confidence in the government, potentially leading to its resignation or dismissal. | | Impeachment | A formal process by which a legislative body can bring charges against a public official, including the head of state, for misconduct or violation of laws. | | Parliamentary system | A system of government in which the executive branch derives its democratic legitimacy from and is held accountable to the legislature; the executive and legislative branches are thus interconnected. | | Presidential system | A system of government where the head of government is also the head of state and leads an executive branch that is separate from the legislative branch, with a system of checks and balances. | | Semi-presidential system | A hybrid system of government that blends features of both parliamentary and presidential systems, typically with a directly elected president and a prime minister responsible to the legislature. | | Coalition government | A government formed by an alliance of two or more political parties, typically in a multi-party system, to achieve a parliamentary majority. | | Majority government | A government formed by a political party or coalition that holds more than half of the seats in the legislature, ensuring legislative support. | | Minority government | A government that is formed by a party or coalition that does not hold a majority of seats in the legislature and therefore relies on the tacit support of other parties to govern. | | Head of state | The ceremonial leader of a country, who may be a monarch or a president, and whose role is largely symbolic and protocol-oriented, though they may have specific constitutional duties. | | Head of government | The chief executive officer of a government, responsible for leading the cabinet and overseeing the day-to-day administration of the state, often referred to as a prime minister or chancellor. | | Minister council | A meeting of all ministers in a government, where collective decisions are made on matters falling under collegial responsibilities. |