HOW Syllabus - 1

# Introductie tot filosofie en levensvormen Dit gedeelte introduceert het concept van levensvormen en hoe deze worden gevormd door interactie met onszelf, anderen en de wereld, waarbij filosofie wordt voorgesteld als een zelfbewuste, discursieve reflectie op deze levensvormen [3](#page=3) [4](#page=4). ### 1.1 Levensvormen: het vormgeven van zelf en wereld Leven wordt in essentie begrepen als vormgeven. Dit principe geldt voor alle organismen, van amoeben die hun celgrenzen hervormen om externe elementen te integreren, tot mieren die omgevingen structureren met geursporen voor collectieve efficiëntie. De mens, beschreven als een "nog niet vastgelegd dier" door Nietzsche, is bij uitstek gedoemd tot het continu opnieuw vormgeven van zichzelf en zijn wereld. Vanwege een relatieve armoede aan instincten, compenseert de mens dit door te leren en te communiceren via taal, wat intergenerationele kennisoverdracht mogelijk maakt [3](#page=3). Door middel van handelen en spreken vormen we zowel onze identiteit als onze omgeving. Vanaf de wieg ontwikkelen we basale relaties tot onszelf, tot anderen en tot de wereld. De focus van onze aandacht speelt hierbij een cruciale rol, en taal stuurt deze aandacht continu aan, zoals blijkt uit de aansporingen van zorgdragers aan kinderen [3](#page=3). Op een collectief niveau functioneert onze gedeelde taal, met haar kerntermen en beeldspraak, als een mechanisme om antwoorden te geven op de vraag "Waarom doen we dit?". Het biedt een impliciet archief van mogelijke antwoorden op hoe we ons leven organiseren, welke relaties centraal staan, welke zaken relevant zijn, en welke angsten we willen beheersen [3](#page=3). Schematisch kunnen drie basisrelaties worden onderscheiden die de dimensies van elke menselijke levensvorm vormen: * **De relatie van een individu tot zichzelf**: Dit betreft hoe we ons verhouden tot ons eigen handelen en denken, via intenties, verlangens en opvattingen, en welke houding we daarbij aannemen. Het gaat hierbij om de vraag hoe we opvattingen herkennen als "onze" en hoe we eraan gehecht zijn [3](#page=3). * **De relatie van een zelf tot anderen**: Dit betreft hoe anderen zich manifesteren in onze interactie met hen [4](#page=4). * **De relatie van een zelf tot de wereld**: Dit betreft hoe we de realiteit waarnemen waarop ons handelen gericht is, en hoe de coherentie van deze externe realiteit het succes of falen van ons handelen bepaalt [4](#page=4). Deze dimensies creëren een ruimte waarbinnen een gedeelde manier van leven zich kan ontplooien, door deze relaties praktisch in te vullen. Deze ruimte bepaalt wat denkbaar is en welke handelingen als zinvol worden ervaren [4](#page=4). De concrete structuur van een levensvorm is vaak impliciet, maar wordt zichtbaar gemaakt door momenten zoals opvoeding en via culturele artefacten zoals literatuur, theater en beeldende kunst. Deze artefacten bieden symbolische uitdrukkingen van karakteristieke aspecten van een levensvorm en nodigen ons uit om onze aandacht te richten op hoe we onze aandacht richten. Historisch gezien werden deze rollen vaak vervuld door mythes en rituele praktijken [4](#page=4). ### 1.2 Filosofie als reflectie op levensvormen Filosofie kan worden begrepen als een zelfbewuste, discursieve reflectie op de structuur van onze levensvormen. Door middel van abstractie wordt een formeel aspect van ons bestaan zichtbaar gemaakt, wat leidt tot een afstand van onszelf. Deze afstand maakt het mogelijk de vraag te stellen of en hoe we ons leven anders kunnen of willen vormgeven [4](#page=4). Filosofie als historische praktijk kenmerkt zich door: * **Vormen van conceptuele articulatie**: Het introduceren van nieuwe concepten om structurele aspecten van basisrelaties zichtbaar te maken, wat leidt tot een betere "articulatie" in denken en spreken, en de reorganisatie van het impliciete taalarchief [4](#page=4). * **Vormen van argumentatie**: Het zichtbaar maken van structurele aspecten gaat gepaard met redeneren, het onderzoeken van samenhang en het afwegen van implicaties [4](#page=4). * **Vormen van archivering & transmissie**: Filosofie is een dialoog met eerdere reflecties, waarbij concepten en argumentatievormen worden doorgegeven, betwist, uitgebreid of vergeten [5](#page=5). De cursus volgt de geschiedenis van deze vormen van filosofisch denken [5](#page=5). #### 1.2.1 Geschiedenis van de filosofie Het benaderen van filosofie als een historische praktijk toont de diversiteit aan invullingen van filosofisch denken, afhankelijk van de samenlevingsvorm en de plaats die aan reflectief denken wordt gegeven. Filosofen hebben zich op diverse plaatsen bevonden, van vorstelijke hoven tot kloosters, en er zijn ook specifieke plaatsen afgebakend voor filosofisch onderzoek, zoals in het antieke Griekenland (waar de term "filosofie" vandaan komt) en moderne universiteiten [5](#page=5). De intellectuele afbakening van filosofie als een domein met eigen problemen, conceptuele articulatie en argumentatievormen is doorheen de geschiedenis in beweging gebleven. Dit beïnvloedt hoe eerdere vormen van filosofische reflectie levend worden gehouden voor verdere interactie. Het beschikbaar houden van teksten is hierbij cruciaal, zowel praktisch (bv. vroeger zonder boekdrukkunst) als in het hedendaagse tijdperk van informatie-overload. De keuzes die gemaakt worden om bepaalde ideeën te bewaren, getuigen van een visie op wat waardevol is [5](#page=5). De geschiedenis van de filosofie wordt voorgesteld als een verhaal van diversiteit in denken en dialoog, met een globale dimensie. Dit staat in contrast met 19e en 20e-eeuwse verhalen die vaak superioriteitsclaims van Europa op de rest van de wereld onderbouwden, of rationeel denken tegenover mythisch en religieus denken plaatsten. De hier vertelde geschiedenis volgt het menselijke denken in zijn pogingen zichzelf te begrijpen en vrijheid te vinden binnen en door het denken [5](#page=5) [6](#page=6). --- # Oude wijsheidstradities in Mesopotamië Het oude Mesopotamië kende complexe wijsheidstradities waarin rituelen en mythen een cruciale rol speelden bij het legitimeren van heerschappij en het vormgeven van de samenleving, en die tevens reflecteerden op de uitdagingen van menselijke eindigheid [8](#page=8). ### 2.1 Historische en culturele context van Mesopotamië #### 2.1.1 De vruchtbare halvemaan en de opkomst van stedelijke centra Het gebied van de "vruchtbare halvemaan" in het Nabije Oosten, gevormd door de Tigris en Eufraat, was de wieg van de eerste agrarische revoluties en stedelijke centra vanaf het vijfde en vierde millennium v.o.t. Een surplusproductie maakte complexe samenlevingen met arbeidsverdeling mogelijk, waarbij paleis en tempel de surplusproductie indeerden als belastingen voor infrastructuur, rechtspraak, leger en eredienst. Deze stadstaten werden geleidelijk geünificeerd onder verschillende rijken, met een dominante rol voor Babylonië en Assyrië in Mesopotamië [8](#page=8). #### 2.1.2 Ontwikkeling van schrift en administratie De centrale organisatie van de samenleving stimuleerde de ontwikkeling van schrift en wiskunde. Schriftcultuur reikte verder dan directe noden, zoals de documentatie van astronomische observaties die tot complexe ideeën leidde. Verhalen en mythen konden worden vastgelegd en over generaties heen worden doorgegeven. Geletterdheid diende ook om sociale verschillen te markeren en in stand te houden, zichtbaar in cultuurtalen zoals het Soemerisch in Babylonië dat als geleerde schrifttaal bleef bestaan nadat het als gesproken taal verdwenen was [8](#page=8). ### 2.2 Rituele praktijken als fundament van heerschappij #### 2.2.1 Religieuze legitimatie van heerschappij De heerschappij van Mesopotamische vorsten steunde op een religieuze basis. De eenheid van een stadstaat werd gesymboliseerd door een lokale god, en de heerschappij werd voorgesteld als een goddelijk gemandateerde opdracht. Religieuze rituelen legitimeerden de macht, waarbij geproduceerde rijkdom werd ingeruild voor sociale orde die een goddelijke orde weerspiegelde. De tempel fungeerde als bemiddelingsplaats tussen samenleving en godenwereld, waar de positie van de heerser bekrachtigd werd [9](#page=9). #### 2.2.2 Het Babylonische nieuwjaarsfestival en de Enûma Eliš Een prominent voorbeeld is het Babylonische nieuwjaarsfestival, dat rond de lente-equinox plaatsvond. De kern van dit festival was de recitatie van de oorsprongsmythe *Enûma Eliš*, waarin de overwinning van chaos op de goden en de instelling van de natuurlijke orde door oppergod Marduk wordt beschreven. Deze mythe had zowel een symbolische betekenis, gekoppeld aan de astronomische regelmaat van de equinox cruciaal voor een agrarische samenleving, als een expliciet politieke betekenis door Marduks kroning en de stichting van Babylon. Parallel hieraan werd de Babylonische vorst ritueel herbevestigd in zijn rol als vertegenwoordiger van de hemelse vorst op aarde [9](#page=9). #### 2.2.3 De diepere betekenis van rituelen Rituele praktijken gaan verder dan bijgeloof; ze voorzien in een behoefte aan collectieve vormgeving en het richten van aandacht op belangrijke levensaspecten, wat leidt tot gedeelde emotionele ervaringen. Rituelen bieden een manier om de verhoudingen van een individu tot zichzelf, tot anderen en tot de wereld te stileren, vaak door deze te relateren aan een "hogere realiteit". Mesopotamiërs gebruikten spreken over het goddelijke om de ondoorzichtigheid en de externe krachten in de wereld te duiden. Mythes werden begrepen als interpretaties die betekenis gaven aan het onbepaalde, en verschillende goden werden gekoppeld aan diverse aspecten van deze ervaring [10](#page=10) [9](#page=9). > **Tip:** Beschouw Mesopotamische mythes niet als naïeve theorieën, maar als een taal om betekenis te geven aan complexe ervaringen en als onderdeel van een interpretatief kader. #### 2.2.4 Geloof en religio in Mesopotamië De vraag of Babyloniërs "in hun goden geloofden" is mogelijk minder relevant dan de vraag hoe ze "mét hun goden dachten". De focus op het al dan niet werkelijke bestaan van goden werd primair belangrijk met de opkomst van monotheïstische religies. De Latijnse term "religio" benadrukt het correct uitvoeren van rituelen en erediensten, wat in Mesopotamië centraal stond. De eisen van de rituele praktijk waren dwingend en vormden de gemeenschap, meer dan een gedeeld dogma [10](#page=10) [11](#page=11). ### 2.3 Idealen van wijsheid #### 2.3.1 Perspectief op Mesopotamische beschaving Het bestuderen van een langdurige beschaving als de Mesopotamische vereist voorzichtigheid om een statisch beeld te vermijden. Veranderingen en menselijke creativiteit waren constant aanwezig, zoals blijkt uit de aanpassing van de *Enûma Eliš* aan veranderende politieke omstandigheden. Het concept "wijsheid" kent veel variaties en toont de centrale bekommernissen en aspiraties van een samenleving. Kennis van wijsheid in Mesopotamië is voornamelijk gebaseerd op teksten van een bevoorrechte, geletterde klasse die intellectueel werk verrichtte ten dienste van machthebbers [11](#page=11). #### 2.3.2 Wijsheid en menselijke eindigheid Mesopotamische wijsheidsteksten, variërend van gezegden tot fabels, delen een respect voor de goddelijke orde en sociale hiërarchie. Menselijke wijsheid bestond erin om vanuit deze basishouding tot een goed leven te komen. De hoogste wijsheid vond oorsprong bij de goden, die de vorsten instrueerden hoe het samenleven te organiseren, zoals gedocumenteerd in de Code van Hammurabi [12](#page=12). Het *Gilgamesj-epos* verhaalt hoe de vorst wijsheid verkreeg door kennis van de zondvloed en de juiste riten om de samenleving vorm te geven na de catastrofe. Tegelijkertijd leerde Gilgamesj vrede te hebben met de menselijke eindigheid, een thema dat terugkeert in teksten die de schijnbare onrechtvaardigheid van het leven behandelen. De mens moet accepteren dat zijn perspectief beperkt is en dat er onbekende redenen zijn voor miserie, ondanks de inspanningen voor een goed leven. Dit thema van de zondvloed en de aanvaarding van lijden zou later terugkeren in het Bijbelse verhaal van Job [12](#page=12). #### 2.3.3 De rol van geleerden als bemiddelaars Vanaf het einde van het tweede millennium v.o.t. eisten geleerden steeds meer de rol op van bemiddelaars tussen mens en goden. Wijsheid bleef goddelijk, maar de toegang daartoe werd steeds meer gekoppeld aan specifieke vormen van geleerdheid en geheime kennis. Geleerden beschikten over interpretatieve technieken (magische spreuken, lectuur van omens) om de menselijke onmacht te helen en fungeerden als adviseurs voor vorsten. Zij bezaten de macht van taal om te articuleren wat van tel was in veranderende omstandigheden [12](#page=12) [13](#page=13). ### 2.4 Historische echo's Mesopotamische thema's komen terug in latere samenlevingen en tijdperken, deels door directe beïnvloeding (zoals Bijbelse echo's en de relatie tussen *Enûma Eliš* en Genesis), maar ook fundamenteel door terugkerende patronen in het vormgeven van het leven en het stellen van vragen over lijden. Dit leidde tot diverse manieren om levensvormen richting te geven en tot reflectief denken, waarbij idealen van wijsheid uiteenlopende invullingen konden krijgen [13](#page=13). --- # Griekse filosofie: de Ionische en Italiaanse scholen Deze sectie verkent de vroege Griekse natuurfilosofie, beginnend bij de Ionische denkers en hun zoektocht naar een oerprincipe, en de Italiaanse school met hun focus op logica en de aard van zijn. ### 3.1 Historische en culturele context De periode na de ineenstorting van de Myceense beschaving rond 1200 v.o.t. kenmerkte zich door een terugval naar clan-structuren, gevolgd door een heropleving van handel en de opkomst van complexere stadstaten vanaf de achtste eeuw v.o.t. Door het wegvallen van traditionele autoriteiten moesten deze stadstaten nieuwe politieke structuren ontwikkelen, waarbij de macht verdeeld werd en de focus verschoof naar de functie in plaats van de persoon. De Griekse stadstaten waren maritiem georiënteerd en stichtten kolonies, wat leidde tot contacten met diverse culturen. Ondanks regionale verschillen ontstond een pan-Helleense identiteit, zichtbaar in de Olympische Spelen en het heiligdom van Delphi, waar spreuken als "ken jezelf" centraal stonden. Homerus en Hesiodus speelden een belangrijke rol als culturele leermeesters, hun werken reflecteerden de spanningen in de Griekse cultuur rond autoriteit en samenleven [14](#page=14) [15](#page=15). ### 3.2 De geboorte van de natuurfilosofie: de Ioniërs #### 3.2.1 Het concept van het archē De Ionische school, ontstaan in Milete, markeerde een nieuw begin in het denken door de nadruk te leggen op de natuurlijke wereld. Denkers als Thales (624 - 545 v.o.t.), die mogelijk kennis had opgedaan in Egypte en Babylonië, postuleerden een *archē*, een oerprincipe dat ten grondslag ligt aan de natuur. Thales identificeerde dit met water, terwijl Anaximander het "onbepaalde" zag en Anaximenes lucht. Deze hypothesen waren het resultaat van een stap van abstractie, een poging om de relatie tot de wereld vanuit een nieuw perspectief te bekijken. De keuze voor een *archē* had tot doel de fundamentele orde in de natuur te verklaren, een alternatief voor de mythische kosmogonien zoals die van Hesiodus [16](#page=16) [17](#page=17). > **Tip:** Het is belangrijk om te onthouden dat de *archē* van de Ionische denkers niet letterlijk het alledaagse water, lucht of 'het onbepaalde' was, maar een abstract concept dat als fundamenteel principe diende [16](#page=16). #### 3.2.2 De natuur als geordend geheel (kosmos) De Griekse term *kosmos* benadrukte dat het universum een geordend en mooi geheel is. In tegenstelling tot Hesiodus, wiens orde voortkwam uit transcendente goddelijke relaties, zochten de Ioniërs naar principes die immanent waren aan de natuur zelf (*phúsis*). Het *archē* werd gezien als materieel en onderdeel van het systeem, resulterend in een natuurlijke orde door evenwicht tussen de dingen. Deze opvatting bood een nieuwe legitimatie voor de maatschappelijke orde, die niet langer afhankelijk was van een centrale vorst, maar van een dynamisch evenwicht, vergelijkbaar met de natuurlijke orde [17](#page=17). > **Tip:** De overgang van een theogonie naar een kosmogonîe door de Ioniërs betekende een verschuiving van een externe, goddelijke orde naar een interne, natuurlijke orde [17](#page=17). #### 3.2.3 Het concept van de logos Heraclitus van Efese (ca. 540 - 480 v.o.t.) legde de nadruk op vuur als het basisprincipe, symbool voor oppositie en voortdurende verandering: "alles wordt geboren door strijd". Hij onderzocht hoe de orde in de natuur, de *logos*, zich kon manifesteren in ons spreken. De *logos* kon zowel verwijzen naar taal als naar een objectieve orde. Heraclitus gebruikte paradoxale aforismen, zoals "het is niet mogelijk om tweemaal in dezelfde rivier te stappen", om de voortdurende spanning tussen eenheid en veelheid, en de noodzaak van een transformatie van het denken te illustreren. Zijn "duistere" reputatie kwam voort uit deze paradoxale formuleringen en zijn kritische houding ten opzichte van voorgangers en tijdgenoten [18](#page=18). > **Example:** Heraclitus' uitspraak dat "oorlog de vader van alle dingen is" benadrukt de rol van conflict en spanning als drijvende kracht achter verandering en creatie [18](#page=18). ### 3.3 Filosofie in Italië: logica en het zijn #### 3.3.1 Parmenides en de weg van de waarheid versus de weg van de mening In Elea, een stad gesticht door Ionische Grieken in zuidelijk Italië, ontwikkelde Parmenides (geboren ca. 515 v.o.t.) een onderscheid tussen twee paden van onderzoek: de weg van de waarheid en de weg van de mening (*doxa*). Hij introduceerde het cruciale onderscheid tussen noodzakelijk zijn (dat wat niet niet kan zijn) en contingent zijn (dat wat ook niet had kunnen zijn). Parmenides argumenteerde dat wat noodzakelijk is, een perfecte, onveranderlijke eenheid vormt. De weg van de waarheid richt zich hierop, terwijl de weg van de mening het contingente, veranderlijke zijn probeert te vatten. Hij zag de Ioniërs als volgelingen van de weg van de mening, wiens plausibele hypothesen niet tot inzicht in het goddelijke konden leiden. Aristoteles zou dit onderscheid later identificeren als het verschil tussen natuurfilosofie en ontologie [19](#page=19) [20](#page=20). > **Tip:** Parmenides' nadruk op het pure denken als middel om tot de waarheid te komen, een radicale stap voorbij de zintuiglijke wereld, vormde een belangrijke invloed op latere filosofie [20](#page=20). #### 3.3.2 De paradoxen van verandering: Zeno van Elea Zeno van Elea (geboren ca. 490 v.o.t.), een leerling van Parmenides, illustreerde de kracht van logische consistentie door middel van paradoxen. Zijn beroemdste paradox, die van Achilles en de schildpad, toont aan dat onze alledaagse ideeën over beweging en veelheid inconsistente implicaties hebben. Het argument suggereert dat Achilles de schildpad nooit kan inhalen, omdat hij telkens eerst de plek moet bereiken waar de schildpad zich eerder bevond, die ondertussen weer is opgeschoven. Deze paradoxen dagen het begrip van verandering uit en hebben filosofen door de eeuwen heen geïntrigeerd [20](#page=20). > **Example:** De paradox van Achilles en de schildpad benadrukt de moeilijkheid om de overgang van een oneindige reeks discrete stappen naar een continue beweging rationeel te verklaren [20](#page=20). #### 3.3.3 Goddelijke inspiratie en hervorming van het leven Parmenides presenteerde zijn inzichten in een leerdicht dat begint met een beschrijving van goddelijke inspiratie via een mythische reis naar een godin. Hij zag het gehoorzamen aan de logische eis als een vorm van goddelijke inspiratie, een erkenning van krachten die onze menselijke wil te boven gaan. Empedocles (geboren bij aanvang van de 5e eeuw v.o.t.) introduceerde de vier basiselementen (vuur, lucht, water, aarde) en de krachten liefde en strijd als de drijvende principes van de kosmos. Hij stelde dat inzicht in de kosmos een sleutel was tot radicale levenshervorming, inclusief het idee van reïncarnatie. Empedocles presenteerde zichzelf als een onsterfelijke god, wat zijn opvatting van directe incarnatie van goddelijke inspiratie onderstreept [19](#page=19) [21](#page=21). ### 3.4 Een filosofische sekte: de pythagoreërs #### 3.4.1 Hervormd leven en collectieve praktijk De pythagoreërs, actief in Zuidelijk Italië vanaf de decennia voor Empedocles' geboorte, legden de nadruk op reïncarnatie en een hervorming van het leven, vaak via strikte leefregels en een gepast dieet. Pythagoras (6e eeuw v.o.t.) wordt gezien als een charismatische leider die zijn discipelen leerde hoe een strenge morele discipline toe te passen. Traditonele levensvormen werden als ontoereikend beschouwd voor een vroom leven; alle aspecten van het leven konden gestileerd worden ter zorg voor de ziel [21](#page=21) [22](#page=22). #### 3.4.2 De verering van wiskunde Het meest kenmerkende aan de pythagoreïsche visie was de centrale rol van wiskundige verhoudingen in hun kosmologie. Hoewel de stelling van Pythagoras al bekend was, zag hij deze en soortgelijke verhoudingen als onderwerp van religieuze verering. De ontdekking van wiskundige proporties in harmonische muzikale intervallen versterkte dit ontzag, mede door de associatie van muziek met religieuze rituelen en de Muzen. Prominente pythagoreërs probeerden de kosmos te ontcijferen via wiskundige proporties, wat leidde tot een unieke combinatie van getallenmystiek en wiskundige doorbraken [22](#page=22). > **Example:** De pythagoreïsche opvatting dat getallen de sleutel tot de wereld vormen, was een voorbode van latere wetenschappelijke ontwikkelingen, hoewel het in hun tijd sterk vermengd was met mystiek [22](#page=22). --- # Filosofie in het klassieke Athene: Sofisten, Socrates en Plato Dit hoofdstuk verkent de opkomst van filosofisch denken in Athene, met bijzondere aandacht voor de rol van de sofisten, Socrates' zoektocht naar morele waarheid, en Plato's theorie van vormen. ### 4.1 De sofisten en de strijd om wijsheid De vijfde eeuw v.o.t. markeerde een periode van groot zelfvertrouwen voor Athene, dat zich na de overwinning op de Perzen positioneerde als het centrum van beschaving en vrijheid. De democratische bestuursvorm, ondanks spanningen na de Peloponnesische oorlog, stimuleerde een cultuur van publiek debat. In deze context verscheen het fenomeen van de sofisten, professionele reizende onderwijzers die praktische expertise en welsprekendheid aanboden voor een succesvol leven. Ze stelden de relevantie van abstracte kennis in vraag, wat leidde tot een intellectuele strijd over de aard en het doel van wijsheid [23](#page=23) [24](#page=24). #### 4.1.1 De strijd om de wijsheid De sofisten werden bekritiseerd door latere filosofen zoals Plato en Aristoteles, die hen beschuldigden van het geven van schijnargumenten om gelijk te krijgen, in plaats van om de waarheid te vinden. De stelling van Protagoras dat de mens "de maat is" van alle dingen werd geïnterpreteerd als een radicale vorm van relativisme. Plato introduceerde de term "filosofie" (liefde voor wijsheid) in oppositie tot de sofisten, en definieerde filosofie als een professioneel niet-betaalde activiteit die gericht was op authentieke waarheidsvinding. De ontwikkeling van wiskundig bewijs in deze periode, dat de noodzakelijkheid van stellingen expliciet maakte, beïnvloedde ook het filosofische zelfbegrip door de nadruk op expliciet argumentatieve praktijken [24](#page=24) [25](#page=25). #### 4.1.2 Het statuut van de wet De sofisten maakten de vraag naar het statuut van de wet, als resultaat van menselijk debat in plaats van goddelijk mandaat, tot een centraal discussiepunt. De discussie werd gevoerd onder de noemer van de relatie tussen *nómos* (wet) en *phúsis* (natuur), met vier basisopties [26](#page=26): * **Naturalistische optie:** Wetten zijn mensenwerk, maar streven naar een norm gebaseerd op wat goed is in de natuur [26](#page=26). * **"Cynische" optie:** Menselijke wetten zijn louter conventioneel; men moet zich laten leiden door de natuur [27](#page=27). * **Constructivistische optie:** Wetten zijn artificieel, maar waardevol omdat ze ons onttrekken aan het destabiliserende natuurlijke bestaan [27](#page=27). * **Instrumentalistische optie:** Wetten zijn louter instrumenten van de machtigen om hun wil op te leggen [27](#page=27). Plato en Aristoteles zouden de naturalistische optie omarmen [27](#page=27). #### 4.1.3 Debatteren — tot welke prijs? De ongekende cultuur van publiek debat in Athene ging gepaard met bezorgdheid over destabiliserende effecten, wat culmineerde in de doodstraf van Socrates en de verbanning van Protagoras en Anaxagoras [28](#page=28). ### 4.2 Socrates en de kracht van het morele Socrates (ca. 470-399 v.o.t.) schreef zelf geen teksten, maar is bekend via de dialogen van zijn leerling Plato. Socrates daagde zijn gesprekspartners uit tot morele discussies, waarbij hij consistent de positie van de onwetende innam, om zo hun schijnzekerheden kritisch te ondergraven en tot een *aporie* (impasse) te komen [28](#page=28). #### 4.2.1 Socratische gesprekken Het erkennen van het niet-weten was voor Socrates geen intellectueel spel, maar een scharnier voor morele transformatie. Het ongemak van de *aporie* leidde tot het besef dat morele opvattingen vatbaar zijn voor rationele reflectie en dat er normen zijn die richting geven aan ons spreken en handelen. Socrates' beroemde uitspraak "een leven zonder zelfonderzoek is niet levenswaardig" benadrukt de intrinsieke waarde van morele waarheidsvinding boven de angst voor de dood [29](#page=29). #### 4.2.2 Een morele topografie Socrates' werk kan worden begrepen als een oproep tot verkenning van de "topografie van het morele domein". We zijn altijd gebonden aan de normativiteit van het goede, maar moeten ons morele kompas nog leren gebruiken door kennis te vergaren over wat het goede is. Immoraliteit wordt gezien als een gevolg van een vergissing over wat het goede is. Socrates' visie is intellectualistisch, maar vereist ook de bewuste keuze om het ethische leven te cultiveren. Het doel is om de relatie tot het zelf transparant te maken, in lijn met de spreuk "ken jezelf" [30](#page=30) [31](#page=31). #### 4.2.3 Welke plaats voor de filosofie? Socrates' activiteit, die het conventionele in vraag stelde en eindigde in een impasse, riep maatschappelijk onbehagen op. Plato zag de noodzaak om na de *aporie* een rationeel alternatief te bieden en ontwikkelde hiertoe het theoretisch ideaal van de filosofie [31](#page=31). ### 4.3 Plato en het theoretische ideaal van de filosofie Plato (ca. 425-347 v.o.t.) bouwde voort op Socrates' inspiratie door een cruciale oppositie te schetsen tussen de sofisten en de filosoof. Hij introduceerde het begrip "theorie" (aanschouwing) als een sleutel tot de transformatie van de relatie tot het zelf en de wereld [31](#page=31). #### 4.3.1 De Academie In 387 v.o.t. stichtte Plato de Academie, een school die meer was dan formeel onderwijs; het was een gemeenschap voor de praktijk van filosofische hervorming. Het ideaal van theoretische aanschouwing vereiste een onttrekking aan de maatschappij, maar de hervormde filosoof diende uiteindelijk terug te keren om het politieke leven te leiden. Plato deed inspiratie op bij de Pythagoreërs en hun nadruk op wiskunde, wat hij verbond met de praktijk van wiskundige bewijsvoering [32](#page=32). #### 4.3.2 Het wiskundige ideaal Het wiskundige bewijs bood Plato een model voor hoe overeenstemming kon worden bereikt door redenen af te wegen, en hoe noodzakelijke waarheden in het denken te vatten zijn. Dit suggereerde dat de *aporie* een beginpunt kon zijn voor het juiste denken, dat voorbij alledaagse opvattingen ging [32](#page=32) [33](#page=33). #### 4.3.3 De vormen en de ideeënwereld Plato stelde dat er "vormen" (of "ideeën") bestaan die de essentie van concepten uitmaken en de norm vormen voor rationeel spreken. Deze vormen zijn niet tastbaar en bestaan in een "ideeënwereld" die enkel met zuiver denken toegankelijk is. De empirische wereld, gekend via de zintuigen, is het domein van contingentie, waarin we slechts plausibele meningen kunnen hebben. De filosoof tracht de essenties van de vormen uit te drukken door definities en axioma's, vergelijkbaar met wiskundig onderzoek [33](#page=33) [34](#page=34). #### 4.3.4 De ziel Plato, beïnvloed door de Pythagoreërs, beschouwde de mens als een rationele en onsterfelijke ziel gevangen in een materieel lichaam. Filosofie werd zo een oefening in het sterven, door de identificatie met de ziel en het beteugelen van lichamelijke driften. Rationele controle leidt tot harmonie en geluk [34](#page=34) [35](#page=35). #### 4.3.5 De filosoof-koning Plato's theorie van de Rechtvaardigheid, gebaseerd op de ideële vorm van Rechtvaardigheid, impliceert dat wetgevers filosofen zouden moeten zijn. In *De Staat* schetst hij een ideale staat met een klasse van filosofen-koningen die vanuit theoretisch inzicht het bestuur op zich nemen. De allegorie van de grot illustreert de reis van de filosoof uit de schaduwwereld van de zintuigen naar de verlichting van de ideeënwereld, met de plicht om deze kennis te delen [35](#page=35). --- # Oosterse filosofieën: India, China en de opkomst van levenskunsten Dit gedeelte verkent de filosofische tradities uit India en China, en de Hellenistische scholen, met een focus op hun ideeën over levenskunst en gemoedsrust. ### 5.1 Indiase filosofieën: Veda's, Karma, Upanishaden, Boeddhisme en Jaïnisme De Indiase filosofische tradities, diep geworteld in de cultuur van het Indische subcontinent, ontwikkelden zich door de eeuwen heen en vormden fundamentele concepten die de manier van leven en denken beïnvloedden. #### 5.1.1 Veda's en de Kosmische Orde * **De Veda's:** Een verzameling teksten, waarvan de oudste teruggaan tot circa 1500 v.o.t., die centraal stonden in complexe rituele praktijken. Ze werden mondeling overgeleverd en beschouwd als een geïnspireerde uitdrukking van een fundamentele waarheid, niet als een menselijke creatie. De Veda's bevatten rituele hymnes, voorschriften voor rituelen, en interpretaties die deze riten in een kosmische orde plaatsten [44](#page=44). * **Rituele praktijken:** Deze praktijken gaven vorm aan de relatie van de mens tot de wereld en de goden, en legitimeerden tevens de machtsuitoefening van heersers. Spectaculaire offerrituelen, met vuur als centraal element, waren prominent. De "brahmanen" waren de meesters van deze riten en instonden voor de studie en transmissie van de Veda's [44](#page=44). #### 5.1.2 Karma en Reïncarnatie: Individuele Verantwoordelijkheid * **Karma:** Het idee dat de morele kwaliteit van handelingen resulteert in positief of negatief karma bij de persoon die de handelingen stelt. Karma vormt disposities voor herhaald gedrag, wat leidt tot de vorming van een moreel karakter, en bepaalt mede het volgende leven. De situatie in het huidige leven is dus mede bepaald door het vorige leven. Dit concept werd ontwikkeld in een periode van toenemende urbanisering en individualisering [45](#page=45). * **Reïncarnatie en Lijden:** De onvermijdelijke cyclus van wedergeboortes werd gebruikt om het leven te begrijpen als een vorm van lijden, voortkomend uit existentiële spanningen en de onzekerheid over hoe juist te leven. In tegenstelling tot andere tradities, werd het antwoord op dit lijden gezocht in een transformatie van het leven om bevrijding te bereiken [45](#page=45). #### 5.1.3 Upanishaden: Het Diepere Zelf en Brahman * **Nieuwe Interpretatielaag:** Vanaf het midden van het eerste millennium v.o.t. voegden de Upanishaden een nieuwe interpretatielaag toe aan de Veda's, gericht op karma en verlossing. Er kwam een grotere nadruk te liggen op de spirituele dimensie van rituelen, die meer individueel van aard werden [46](#page=46). * **Het Diepere Zelf (Atman):** Een centraal thema is het onderscheid tussen het belichaamde individu en een dieperliggend zelf dat niet geïdentificeerd mag worden met concrete bewustzijnstoestanden. Dit diepere zelf is een zuiver subject van ervaringen, een fundamentele openheid naar de wereld, en is eeuwig en onveranderlijk [46](#page=46). * **Brahman:** Het kosmische principe waarmee het zelf geïdentificeerd werd, bekend als brahman. De Upanishaden stelden dat het diepste zelf een manifestatie was van de fundamentele orde van de werkelijkheid [46](#page=46). * **Verlossing:** Gezocht in de eenwording met het essentiële zelf om los te komen van karmische handelingen. De Upanishaden lieten echter veel ruimte voor uiteenlopende interpretaties [46](#page=46). #### 5.1.4 Bhagavad-Gita: Handelen als Toewijding * **Epische Rol:** De Bhagavad-Gita, deel van de Mahabharatha, speelde een rol als cultureel oriëntatiepunt en toonde de complexiteit van het morele leven [47](#page=47). * **Distanct Handelen:** De strijder Arjuna wordt geconfronteerd met een moreel dilemma. Krishna, een incarnatie van Visnu, leidt hem naar de oplossing: handelen vanuit afstandelijkheid ten opzichte van de resultaten. De sleutel ligt in de houding van waaruit gehandeld wordt [47](#page=47). * **Toewijding aan God:** Arjuna moet zijn aandacht richten op Visnu in plaats van op zijn eigen doelen, waardoor zijn handelingen een vorm van toewijding aan de god worden. Handelen wordt zo gestileerd als een vorm van ritueel handelen, gericht op het intensifiëren van de aandacht voor wat werkelijk van tel is [47](#page=47). #### 5.1.5 Jaïnisme: Het Niet-Handelende Zelf en Geweldloosheid * **Radicaal Ascetisme:** Het Jaïnisme zocht verlossing in een poging om handelen zoveel mogelijk stil te leggen. Monniken leidden een leven van armoede, gericht op het elimineren van karma [48](#page=48). * **Geweldloosheid (Ahimsa):** Strikte leefregels schreven volledige geweldloosheid voor, waarbij alle levende wezens ontzien moesten worden. Dit leidde tot een afwijzing van de vedische traditie met dierenoffers en een vegetarisch dieet [48](#page=48). * **Materiële Karma:** Karma werd gezien als een materiële kracht die zich in de overkoepelende kosmologie plaatste, met een strikt onderscheid tussen de immateriële ziel en de materiële wereld. Het ontdoen van karmische sporen was de weg om te ontsnappen aan de cyclus van wedergeboortes [48](#page=48). * **Ascetische Bewegingen:** Deze bewegingen toonden hoe moreel leiderschap buiten de klasse van de brahmanen gevonden kon worden, met lekengemeenschappen die de monniken ondersteunden [48](#page=48). #### 5.1.6 Boeddhisme: De Bevrijding van het Zelf en Nirvana * **De Boeddha (Siddharta Gautama):** Traditioneel gezien als de stichter van het Boeddhisme, leefde hij waarschijnlijk in de vijfde eeuw v.o.t.. Hij verliet zijn prinselijke leven om verlichting te zoeken en onderwees vervolgens zijn inzichten [49](#page=49). * **De Middenweg:** De gezochte verlossing lag in een middenweg tussen het gewone leven en extreem ascetisme [49](#page=49). * **Verlangen als Oorzaak van Lijden:** De Boeddha zag verlangen als de oorsprong van alle lijden, voortkomend uit het niet hebben van wat men wil of het vrezen te verliezen wat men heeft [49](#page=49). * **Nirvana:** Het volledig doven van verlangen, wat leidt tot een toestand van "nirvana". Dit wordt bereikt door op te houden zich te identificeren met een zelf, omdat verlangens voortkomen uit het idee van een onveranderlijk zelf [49](#page=49). * **Bevrijding van het Identificerende Zelf:** Verlichting is een bevrijding van het identificerende zelf, wat vraagt om een radicale transformatie en langdurig leerproces met meditatieve praktijken [49](#page=49). * **Keizer Ashoka:** De kleinzoon van Chandragupta verspreidde edicten met morele principes en promootte een boeddhistische levenswijze met nadruk op tolerantie [50](#page=50). ### 5.2 Chinese Filosofieën: I Tjing, Confucianisme, Mohisme en Daoïsme De Chinese filosofische tradities ontwikkelden zich parallel aan de Indiase, met een sterke focus op sociale orde, moraal en de juiste weg in het leven. #### 5.2.1 I Tjing: Het Boek van de Veranderingen * **Hexagrammen en Voorspelling:** De I Tjing gebruikt hexagrammen, opgebouwd uit gebroken en hele lijnstukken, om toestanden van de wereld uit te drukken en voorspellingen te doen [52](#page=52). * **Verhouding tot de Wereld:** De praktijk bood een manier om de verhouding van de mens tot een wereld vol onzekerheden te stileren, twijfel een plaats te geven en de intentie tot handelen te bekrachtigen [52](#page=52). * **Kosmologische Visie:** De manipulaties van de lijnstukken weerspiegelden voortdurende veranderingen in de natuurlijke werkelijkheid volgens de complementaire tegenstellingen van **yin** (passief) en **yang** (actief). Deze ritmes bepaalden de wisselwerking van vijf elementen en vormden de kosmos tot een organisch geheel [52](#page=52). #### 5.2.2 Confucianisme: Ritueel Handelen en Deugdzaamheid * **Kongzi (Confucius):** Leefde waarschijnlijk in de 6e-5e eeuw v.o.t. en benadrukte diep respect voor tradities en familiebanden. De familie is de essentiële kern van alle morele structuren [53](#page=53). * **Deugdethiek:** De juiste weg wordt gebaand door het hebben van de juiste gevoelens bij gepast gedrag. Ethiek is in de eerste plaats een kwestie van het handelen van een deugdzaam persoon, verworven door morele opvoeding [53](#page=53) [54](#page=54). * **Dao (De Weg):** Politieke heerschappij moet vertrekken vanuit deugden in plaats van dwang [54](#page=54). * **Mengzi en Xunzi:** * **Mengzi:** Benadrukte dat de mens van nature goed is, met spontane ethische reacties en "spruiten" van een volwaardig moreel karakter [55](#page=55). * **Xunzi:** Stelde dat de mens geneigd is zijn eigen belang na te jagen en dat het samenleven mogelijk werd door de uitvinding van rituelen en standaarden van gerechtigheid. Opvoeding moest de menselijke natuur "forceren" [55](#page=55). #### 5.2.3 Mohisme: Universele Standaard en Inclusieve Zorg * **Mozi:** Daagde de confucianistische leer uit, zag uitgebreide rituelen als verspilling, en bekritiseerde de "ethiek van de partijdigheid" [56](#page=56). * **Universele Standaard:** Noodzaak voor een universele standaard in morele praktijk, gezocht in de effecten van handelingen (consequentialisme) in plaats van het karakter van de handelende persoon. Relevante gevolgen waren sociale orde en algemene welvaart [56](#page=56). * **Inclusieve Zorg:** Het idee dat vanuit ethisch oogpunt iedereen evenveel zorg zou moeten tonen voor andermans leven en familie als voor het eigen leven en familie [56](#page=56). * **Hemelse Standaard:** De Hemel toonde de orde, garandeerde welvaart en was het hoogste voorbeeld van een onpersoonlijk standpunt dat op inclusieve wijze om iedereen geeft [57](#page=57). #### 5.2.4 Daoïsme: Niet-Handelen en de Natuurlijke Weg * **Laozi en de Daodejing:** De dao is een creatieve kracht die niet in woorden uit te drukken valt. Pogingen om het leven doelbewust te veranderen door reflectie vervreemden mensen van de dao [58](#page=58). * **Niet-handelen (Wu Wei):** Een vorm van in de wereld begeven die niet geleid wordt door verlangens naar artificiële doelen. Het is een moeiteloze manier van handelen die niet vanuit het zelf vertrekt, maar vanuit aandacht voor de mogelijkheden in de situatie [58](#page=58). * **Mystiek van het Alledaagse:** Een nadruk op het feit dat het essentiële inzicht niet in woorden uit te drukken valt, en een samenvallen met de handelingen, zonder onderscheid tussen de handeling en de handelende [58](#page=58). * **Politieke Agenda:** De staat moest zich niet bezighouden met morele opvoeding, wat als oorzaak van problemen werd gezien. Dit werd vergeleken met de "cynische optie" van het zich volledig laten leiden door de natuur [59](#page=59). * **Zhuangzi:** Vroeg vraagtekens bij de dogmatische houding van confucianisten en mohisten en schetste een alternatieve manier om in het leven te staan, waarbij gespecialiseerde patronen van handelingen meesterschap garanderen en moeiteloos worden ("niet-handelen") [59](#page=59). ### 5.3 Hellenistische Scholen: Levenskunsten en Gemoedsrust De Hellenistische periode, na de dood van Alexander de Grote, zag de opkomst van filosofische scholen die zich richtten op het bereiken van gemoedsrust (ataraxia). #### 5.3.1 Dogmatische Scholen en de Zoektocht naar Gemoedsrust * **Ideaal van Gemoedsrust:** Het bereiken van gemoedsrust werd het onderscheidende kenmerk van echte wijsheid. Dit vertoont gelijkenissen met het boeddhisme, hoewel directe invloed niet eenduidig is [62](#page=62). * **Theoria als Weg:** Zowel epicureërs als stoïcijnen meenden dat rationeel inzicht in de natuur van mens en wereld kon bevrijden. Fysica was een noodzakelijk onderdeel van de zoektocht naar het goede leven [62](#page=62). * **Materialistische Ontologie:** Zowel epicureërs als stoïcijnen deelden een expliciet materialistische ontologie, zonder plaats voor immateriële principes [62](#page=62). * **Dogmatisch Onderwijs:** De centrale leerstellingen werden onderwezen in functie van een manier van leven, waarbij argumentatie centraal stond en studenten konden bijdragen aan verdere doctrinaire verfijning [62](#page=62). #### 5.3.2 Epicurisme: Genot en de Angst voor de Dood * **Ware Genot:** Het ware genot is het pure genot van te bestaan, zonder honger, dorst of kou. Dit eenvoudige genot moet herkend en gewaardeerd worden [63](#page=63). * **Atomistische Fysica:** Steunend op Democritus, stelde Epicurus dat objecten uit atomen bestaan en dat verandering een herschikking is. Dit bevrijdde van angst voor de goden en de dood [63](#page=63). * **Angst voor de Dood:** De dood is niets anders dan een herschikking van atomen die leidt tot ontbinding van de persoon, en kan ons dus niet raken: "wanneer wij er zijn, is de dood er niet; wanneer de dood er is, zijn wij er niet" [63](#page=63). * **De Goden:** Zijn het toonbeeld van absolute gemoedsrust en geluk, omdat ze niet interveniëren in de wereld en volmaakt tevreden zijn met louter bestaan [63](#page=63). * **De Tuin:** De school van Epicurus, waar leden samenkwamen in een sfeer van vriendschap, zich onttrekkend aan het politieke leven dat een bron van onrust was [64](#page=64). * **Rechtvaardigheid:** Niets anders dan het wederzijds respecteren van de natuurlijke grenzen die nodig zijn om elkaar niet te schaden [64](#page=64). #### 5.3.3 Stoïcisme: Deugdzaamheid en Onverschilligheid * **Zeno van Citium:** Stichter van de school, die onrust zag als gevolg van het najagen van genot en eigenbelang [64](#page=64). * **Wil tot het Goede:** Het enige dat volledig in onze macht ligt en ons kan beschermen tegen frustratie is de wil om al dan niet het goede te doen. Streven naar morele voortreffelijkheid is de basiservaring [65](#page=65). * **Onverschilligheid (Apatheia):** In lijn met Socrates, de bereidheid om onverschillig te staan tegenover externe zaken die buiten onze macht liggen, zoals genot, rijkdom of aanzien. Een werkelijke wijze blijft gelukkig, zelfs onder marteling [65](#page=65). * **Kosmische Rede:** De wereld wordt geregeerd door een doelmatige voorzienigheid, een rationele kracht die alles op strikt noodzakelijke wijze op elkaar betrekt. De menselijke rede deelt in deze kosmische rationaliteit; we zijn een "microkosmos" [65](#page=65). * **Gepaste Handelingen:** Ondanks onverschilligheid, zijn er "gepaste handelingen" die voortkomen uit onze positie in de wereld (bijvoorbeeld als vader, burger) [66](#page=66). * **Kosmos als Polis:** De kosmos wordt begrepen als een politieke staat, wat leidt tot het idee van een universele wet die de natuurwet uitdrukt. Alle mensen zijn burgers van deze universele staat, wat leidt tot kosmopolitisme [66](#page=66) [67](#page=67). #### 5.3.4 Scepticisme en Cynisme: Weg van Theorie * **Radicale Invraagstelling:** Deze stromingen zagen de radicale Socratische invraagstelling van schijn-weten als cruciaal voor wijsheid. De ontwikkeling van theorie werd gezien als een belemmering voor ethiek [67](#page=67). * **Scepticisme (Pyrrho van Ellis):** De fundamentele oorzaak van onrust is het verkeerd vasthangen aan opvattingen. Oordelen moeten opgeschort worden omdat onze zintuigen enkel toegang geven tot verschijningen, niet tot hoe dingen werkelijk zijn [67](#page=67) [68](#page=68). * **Academische Scepticisme:** Exploreerde noties van plausibiliteit en "waarschijnlijkheid", en maakte onderscheid tussen opvattingen die meer of minder plausibel waren [68](#page=68). * **Cynisme:** Afkeer van sociale conventies en verplichtingen, en een leven in overeenstemming met de natuur. Discipline en wilskracht waren nodig om afstand te nemen van luxegoederen en sociale bevestiging [69](#page=69). * **Diogenes de Cynicus:** Bekend om zijn "hondse" levenswijze en provocatieve houding, die zich richtte op het ontzien van sociale schaamte [69](#page=69). --- # Religieuze en morele concepten: Jeruzalem Dit hoofdstuk verkent de concepten van zonde en genade binnen de Joodse en Christelijke tradities, met specifieke aandacht voor Jezus van Nazareth als een filosofische figuur en de historische context van het vroege Christendom. ### 6.1 Jezus van Nazareth als filosofische figuur Het wordt niet vaak gedaan, maar Jezus van Nazareth kan gezien worden als een filosofische figuur, vergelijkbaar met Socrates, de Boeddha en Kongzu. Deze figuren zijn primair bekend via de geschriften van hun leerlingen, die aspecten van hun leven en leringen vastlegden, vaak in verschillende versies die later canoniek werden. Allen worden gekenmerkt als charismatische individuen die ideeën formuleerden voor een moreel leven en dit zelf demonstreerden. In de Griekse cultuur was het gangbaar om filosofen als "goddelijke mannen" te presenteren, zoals bij Pythagoras en Empedocles, en zelfs Epicurus werd door zijn volgelingen als heiland en verlosser gezien. Filosofische scholen werden in die tijd primair gezien als methoden om een levenswijze te onderwijzen, wat de scheidslijn met religie kleiner maakt [71](#page=71). #### 6.1.1 Gelijkenissen en verschillen met Griekse filosofen Jezus vertoont overeenkomsten met de Cynici door zijn a-theoretische houding en focus op exemplarisch gedrag, waarbij hij heersende sociale conventies in vraag stelde en opriep tot een leven in armoede. Zijn radicale prediking, zoals het bevel om vijanden lief te hebben en goed te zijn voor haters, en het beeld van de gekruisigde God die de zwakken als sterk presenteert, toont een omkering van waarden. Echter, Jezus' joodse achtergrond gaf zijn boodschap een andere dimensie dan die van hellenistische filosofen. Hoewel hij kenmerken van een Griekse filosoof bezat, was hij in de eerste plaats een profeet binnen de Bijbelse traditie [71](#page=71). ### 6.2 Historische context van het vroege Christendom #### 6.2.1 Judea onder Romeins bewind Kort na Jezus' geboorte werd het koninkrijk Judea, reeds een vazalstaat, formeel een provincie van het Romeinse Keizerrijk. De Joodse identiteit was gebaseerd op de verhalen, profetieën en gebruiken in de Tenach (het Oude Testament), die de brede religieuze ideeën uit het Nabije Oosten weerspiegelden, maar steeds met een grotere nadruk op de exclusieve relatie van de enige God met zijn uitverkoren volk [72](#page=72). #### 6.2.2 De verwachting van de Messias In de eeuwen voor Jezus circuleerden profetieën over de komst van de Messias ("gezalfde" in het Grieks "christos"). Deze Messias zou niet alleen vrede en voorspoed brengen, maar ook de wereld voorbereiden op het einde der tijden, waarin alle volkeren de God van Israël als de enige ware God zouden erkennen. De Messias kon zowel als politieke leider als spirituele hervormer worden gezien, een ambiguïteit die later in het christendom bleef bestaan. Jezus' prediking had onvergelijkbaar grotere gevolgen dan die van andere messianistische figuren [72](#page=72). #### 6.2.3 Religie, moraliteit en de goddelijke wet In tegenstelling tot de scheiding van religie en moraliteit in veel oudere culturen, bracht de Joodse Bijbel het idee dat ethiek gefundeerd moest worden in de goddelijke wet. Dit gaf de heilige schrift een uniek statuut als geopenbaarde waarheid over hoe te leven. Jezus' oproep tot levenshervorming had daardoor een andere achtergrond dan bij hellenistische sekten; de relatie van een individu tot zichzelf moest in dienst staan van de juiste verhouding tot God, ter voorbereiding op het einde der tijden [72](#page=72). #### 6.2.4 De universele boodschap van Paulus Hoewel Jezus' optreden in een Joodse context plaatst, werd zijn boodschap door volgelingen, met name de apostel Paulus, bewust uit die lokale context gehaald. Paulus betoogde dat de boodschap van Christus een universele dimensie had. Het goddelijke verdrag, vernieuwd door de verlosser, zou een wet zijn zonder onderscheid van afkomst. Het volgen van specifiek Joodse gebruiken was niet langer noodzakelijk, en dankzij Jezus konden alle mensen deel uitmaken van het uitverkoren volk door het doopsel [72](#page=72) [73](#page=73). ### 6.3 Menselijke zonde en goddelijke genade als conceptuele innovaties #### 6.3.1 Nadruk op naastenliefde en imperfectie Jezus' prediking legde op ongekende wijze de nadruk op naastenliefde als de centrale waarde van het "christelijke" leven. Deze waarde moest voortkomen uit een besef van onze eigen imperfectie; iedereen die in zijn hart durft te kijken, moet erkennen zondig te zijn. Dit idee van menselijke zondigheid is een van de belangrijkste conceptuele innovaties van het christendom, hoewel het ook in het Joodse denken werd voorbereid [73](#page=73). > **Tip:** Het idee van zondigheid kan voor moderne oren duister klinken, maar het bood een krachtige taal om over de relatie van het individu tot zichzelf, tot anderen en tot de wereld te spreken. #### 6.3.2 Contrast met hellenistisch perfectionisme Voor een groot deel van de klassieke Griekse en hellenistische denken was de mens in potentie perfect, en de hervorming van het leven richtte zich op perfectionering. Vanuit christelijk oogpunt was dit een miskenning van de menselijke conditie; de mens is fundamenteel eindig en beperkt [73](#page=73). #### 6.3.3 Verlossing door geloof en genade De nadruk op imperfectie betekende voor vroege christenen niet het einde van hoop, maar juist dat verlossing uit zondigheid mogelijk was door geloof. Paulus benadrukte de bemiddeling tussen de menselijke toestand en het goddelijke door de menswording van God in Jezus Christus. Door geloof kunnen mensen streven naar eenwording met Jezus en delen in zijn lijden en heropstanding [73](#page=73). #### 6.3.4 Zekerheid van leven na de dood en goddelijke rechtspraak De zekerheid van een leven na de dood bood een krachtige manier om morele normen te bekrachtigen, aangezien men niet kon ontsnappen aan de gevolgen van daden. In tegenstelling tot de Socratische traditie, waar deugd en ondeugd hun eigen beloning en straf waren, zagen christenen dit als naïef. Er lag bij het laatste oordeel in het hiernamaals een onwrikbaar mechanisme van goddelijk uitgedeelde bestraffing en beloning. Dit concept van karma in de Indische wereld bood een vergelijkbare taal voor persoonlijke verantwoordelijkheid, maar met een fundamenteel andere "grammatica" en logica [73](#page=73). > **Example:** Het idee van karma in de Indische wereld en het concept van goddelijke rechtspraak in het christendom dienen beide als kaders voor persoonlijke verantwoordelijkheid, maar hun onderliggende logica verschilt fundamenteel. #### 6.3.5 Bescheidenheid van de rede en afhankelijkheid van God Het contrast met het hellenistische perfectionisme uitte zich in een bescheidenheid over de vermogens van de rede. Geloof werd gezien als een a-rationele houding, geworteld buiten de rede. Hoewel Pyrrhonisten ook de reikwijdte van de rede beperkten door opschorting van oordelen, legden christenen de nadruk op de relatie tot God [74](#page=74). #### 6.3.6 Leven als goddelijke gift en de rol van genade In het besef van onze eindigheid erkennen we onze afhankelijkheid van iets dat ons te boven gaat, een fundamenteel ander gegeven dat een stabiel ankerpunt biedt. Als geschapen wezens ontvangen we het leven als een goddelijke gift en blijven we afhankelijk van goddelijke genade. Hoewel we kunnen streven naar verlossing, kunnen we deze uiteindelijk enkel als geschenk ontvangen. Ons menselijk perspectief kan geen definitieve uitspraken doen over ons vermogen tot moreel voortreffelijk leven of inzicht in de kosmos; dit ligt niet in onze handen [74](#page=74). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Levensvorm | De manier waarop een individu of gemeenschap vormgeeft aan zichzelf en de wereld, beïnvloed door relaties tot zichzelf, anderen en de omgeving. | | Filosofie | De historische bepaalde praktijk van zelfbewuste, discursieve reflectie op de structuur van levensvormen, gekenmerkt door conceptuele articulatie, argumentatie en archivering. | | Kosmos | Een Griekse term die verwijst naar een geordend en harmonisch geheel van het universum, beschouwd als een natuurlijk systeem in dynamisch evenwicht. | | Archē | Het Griekse concept voor het oerprincipe of de fundamentele substantie die ten grondslag ligt aan de natuurlijke wereld, zoals voorgesteld door de vroege Ionische filosofen. | | Logos | Een Griekse term die zowel kan verwijzen naar het gesproken woord als naar de orde die in de dingen zelf wordt aangetroffen; de rede of het principe dat de werkelijkheid ordent. | | Doxa | De Griekse term voor mening of geloof, in tegenstelling tot de weg van de waarheid, en wordt geassocieerd met het contingente en veranderlijke zijn. | | Kosmogonie | Een verhaal of theorie over de oorsprong en ontwikkeling van de kosmos, vaak gebaseerd op mythische of natuurlijke principes. | | Theôria | Een Griekse term die “aanschouwing” of “contemplatie” betekent en centraal staat in Plato's filosofie als een manier om tot ware kennis te komen door de ideële vormen te aanschouwen. | | Empirisch | Gebaseerd op waarneming en ervaring, in tegenstelling tot theoretische of deductieve kennis. | | Ontologie | De tak van de metafysica die zich bezighoudt met de aard van het zijn, het bestaan en de fundamentele categorieën van werkelijkheid. | | Materie | Het fysieke bestanddeel van dingen, dat door vorm wordt gemodelleerd om de essentie van een object te realiseren. | | Vorm | De essentie of structuur van een ding, die de materie vormgeeft en zijn aard bepaalt. In de aristotelische fysica is de vorm een actieve kracht die zelfverwezenlijking stuurt. | | Actualisering | Het proces waarbij een potentie of mogelijkheid wordt gerealiseerd, bijvoorbeeld wanneer een eikel uitgroeit tot een boom. | | Potentie | De mogelijkheid of het vermogen van iets om te worden of te veranderen; de inherente aanleg tot zelfverwezenlijking. | | Eerste filosofie (Metafysica) | Aristoteles' studie van het zijn voor zover het zijn is, gericht op de meest fundamentele principes van de werkelijkheid en de “onbewogen beweger”. | | Deugd | Een karaktertrek of vaardigheid die leidt tot een geslaagd en gelukkig leven, door middel van het rationeel sturen van verlangens en handelingen. | | Kosmopolitisme | Het idee dat alle mensen burgers zijn van dezelfde universele staat, gebaseerd op hun gedeelde rationele aard en de universele wet van de natuur. | | Karma | Een concept uit de Indische filosofie dat verwijst naar de morele kwaliteit van handelingen die positieve of negatieve sporen achterlaten, en die iemands toekomstige leven beïnvloeden. | | Reïncarnatie | Het idee dat de ziel na de dood opnieuw geboren wordt in een ander lichaam, een cyclus die beïnvloed wordt door karma. | | Upanishaden | Een verzameling filosofische teksten uit het oude India die een interpretatielaag toevoegen aan de Veda's en zich richten op de aard van het zelf (Atman) en de ultieme werkelijkheid (Brahman). | | Brahman | Het ultieme, onveranderlijke principe van de werkelijkheid in de Upanishaden, waarmee het diepste zelf (Atman) geïdentificeerd wordt. | | Nirvana | Een boeddhistisch concept dat verwijst naar een staat van verlichting en bevrijding van lijden, bereikt door het doven van verlangens en het stoppen met identificatie met een zelf. | | Dao | Een centraal concept in het Chinese Daoïsme, dat verwijst naar de creatieve, ongrijpbare kracht die ten grondslag ligt aan de natuur en het leven; de ‘weg’. | | Yin en Yang | Twee complementaire en tegenovergestelde krachten in de Chinese filosofie die de dualiteit en dynamische balans van het universum vertegenwoordigen. | | Confucianisme | Een Chinese filosofische traditie die de nadruk legt op ethiek, sociale harmonie, respect voor tradities, familiebanden en rituele vormen. | | Mohisme | Een Chinese filosofische school die pleitte voor universele zorg, utilitarisme en een strikt rationele benadering van ethiek en politiek. | | Hellenisme | De periode in de geschiedenis van het Middellandse Zeegebied en West-Azië na de dood van Alexander de Grote, gekenmerkt door de verspreiding van de Griekse cultuur en taal. | | Dogmatisch | Verwijzend naar filosofische scholen die gebonden zijn aan centrale leerstellingen, zoals het Epicurisme en het Stoïcisme. | | Gemoedsrust (Ataraxia/Aponia) | Een staat van innerlijke vrede en onverstoorbaarheid, nagestreefd door verschillende hellenistische filosofische scholen. | | Materialistische ontologie | Een filosofische visie die stelt dat alleen materie en fysieke processen bestaan, zonder plaats voor immateriële principes. | | Scepticisme | Een filosofische stroming die twijfel zaait over de mogelijkheid van zekere kennis en pleit voor het opschorten van oordelen (epoche). | | Cynisme | Een hellenistische filosofische school die een “hondse” levenswijze promootte, gekenmerkt door het afwijzen van sociale conventies en het nastreven van autonomie door middel van discipline en wilskracht. | | Zonde | Het idee van menselijke imperfectie, beperktheid en het zich afkeren van het goddelijke, een centraal concept in het Christendom. | | Genade | De goddelijke gunst of hulp die nodig is voor verlossing en een moreel voortreffelijk leven, een centraal concept in het Christendom. |