Comparative Religion

# Definition and function of religion This section explores the fundamental definition and societal functions of religion, focusing on its role in social cohesion and the projection of collective values, particularly through the lens of Émile Durkheim's sociological perspective. ## 1. Definition and function of religion Religion can be broadly defined as a system of beliefs and practices intrinsically linked to the supernatural. This encompasses a range of elements, including beliefs in deities or spirits, the performance of rituals, and the use of symbolism. Crucially, religion is not an isolated phenomenon but is deeply interwoven with the social organization of communities. ### 1.1 Émile Durkheim's functionalist perspective Émile Durkheim, a foundational figure in sociology, offered a functionalist approach to understanding religion, arguing that it plays a vital role in reinforcing social cohesion and legitimizing established social institutions. #### 1.1.1 The sacred as a projection of society According to Durkheim, the concept of gods and spirits in religious systems can be understood as a projection of society itself. The powers attributed to these supernatural beings mirror the collective powers and forces of the society in which they are worshipped. Religious symbolism, in this view, serves to imbue fundamental social institutions with a sense of the sacred, thereby reinforcing their authority and importance. > **Tip:** Durkheim's key insight is that religion, rather than solely worshipping external deities, is fundamentally a mechanism through which societies worship and reaffirm themselves. #### 1.1.2 Religion as a source of social cohesion A central tenet of Durkheim's theory is that religious practices and beliefs foster a sense of collective belonging and shared identity among members of a society. Shared rituals and common symbols create a powerful emotional bond, strengthening the social solidarity that is essential for the functioning and stability of any community. > **Exam Key:** "Religion does not worship gods, but society itself." --- # Magic and its relationship to religion Magic serves as a tool for managing uncertainty and anxiety, with various theoretical approaches attempting to define its characteristics and its relationship with religion and science. ### 2.1 Defining magic Magic can be defined as an attempt to control events through supernatural means. It is characterized by the belief that it does not fail, and it requires the correct formula and ritual. > **Tip:** Understanding the perceived infallibility of magic is crucial to grasping its psychological function. #### 2.1.1 Characteristics of magic * Believed to be inherently infallible. * Requires precise ritualistic actions and specific formulas. ### 2.2 Theoretical approaches to magic #### 2.2.1 Bronisław Malinowski's functional and psychological approach Malinowski viewed magic as a tool primarily employed to manage situations marked by uncertainty, where empirical knowledge and control are lacking. It functions as a psychological mechanism to reduce anxiety, fear, and insecurity. > **Example:** In the Trobriand Islands, sailing, a potentially perilous activity, would involve magical practices to mitigate the inherent risks and the associated anxiety. > **Tip:** Malinowski's key insight is that magic is a "tool for managing anxiety." #### 2.2.2 James Frazer's evolutionary model Frazer proposed an evolutionary sequence where magic precedes religion, which in turn precedes science. In this model, magic represents an early attempt to directly control nature, while religion relies on supernatural beings. > **Note:** Frazer's evolutionary perspective is now largely considered ethnocentric. #### 2.2.3 Magic as "natural philosophy" The thinking of groups like the Azande, as studied by Evans-Pritchard, demonstrates that their understanding of magic is not irrational but rather a form of "natural philosophy." Magic is used to explain misfortune without necessarily negating natural causality. A distinction is made between witchcraft (an innate power) and sorcery (learned practices). > **Tip:** The Azande example challenges simplistic notions of "primitive" thinking. ### 2.3 The function and perception of magic #### 2.3.1 Explaining misfortune Magic often serves to explain unfortunate events. When magical practices fail, the blame is typically attributed to the magician, an incorrect ritual, or counter-magic, rather than the inherent failure of magic itself. This selective memory reinforces the belief in magic's efficacy. #### 2.3.2 Magic and illness In some cultures, like the Fore people of New Guinea, diseases are explained through magical beliefs. For instance, the illness kuru was locally attributed to magic, while scientifically it was understood to be caused by prions transmitted through ritualistic cannibalism, highlighting the symbolic and ritualistic dimensions of cultural practices. #### 2.3.3 The role of altered states of consciousness (ASCs) Altered states of consciousness, often experienced during rituals and shamanism, are frequently associated with magic and religious experiences. These states are perceived as a form of contact with the supernatural. #### 2.3.4 Shamanism and social structures Ioan M. Lewis explored shamanism as a form of religion, particularly prevalent in peripheral cults. He argued that shamanism can function as a religion of the oppressed and as a reaction against rigid social structures. Mary Douglas, however, posits that such practices are linked to social fluidity and a lack of structure rather than direct oppression. ### 2.4 Elements of ritual Rituals, central to both magic and religion, typically involve: * Accuracy in performance. * Repetition. * Symbolism. * The significant role of language, particularly in spells. --- # Magic, causality, and cultural interpretations This section explores the rational and philosophical underpinnings of magic within different cultural contexts, particularly focusing on how it explains misfortune without contradicting physical causality. ### 3.1 Evans-Pritchard's analysis of Azande magic Evans-Pritchard's ethnographic work among the Azande challenges the notion that their thought systems are inherently "primitive" or irrational. He argues that Azande thinking is logical and that their belief in magic represents a form of "natural philosophy." #### 3.1.1 Magic as an explanation for misfortune * Magic, for the Azande, serves as a mechanism to explain why misfortune occurs, especially in situations where physical causes are not immediately apparent or sufficient. * Crucially, it does not negate the existence or understanding of physical causality. Instead, it operates as a secondary layer of explanation. #### 3.1.2 Witchcraft versus sorcery Evans-Pritchard distinguishes between two primary forms of magical practice among the Azande: * **Witchcraft:** This is understood as an inherent, inherited power or disposition. It is something individuals possess naturally. * **Sorcery:** This refers to magical practices that are learned and acquired through specific knowledge and techniques. It is an active skill rather than an innate quality. #### 3.1.3 Magic as 'natural philosophy' > **Tip:** Evans-Pritchard's key insight is that Azande magic functions like a coherent, albeit culturally specific, system of knowledge that seeks to understand the world's complexities, particularly concerning events that cause suffering or disruption. ### 3.2 Cultural interpretations of illness: The Fore and kuru The study of the Fore people of New Guinea and their experience with the disease kuru provides a striking example of contrasting local and scientific explanations for illness. #### 3.2.1 Local explanations for kuru * The Fore people attributed the cause of kuru to magic. This local interpretation reflects their cultural framework for understanding inexplicable or devastating illnesses. #### 3.2.2 Scientific explanations for kuru * Scientific investigation revealed that kuru is caused by prions. * The transmission of these prions was linked to a funerary practice: ritualistic cannibalism. #### 3.2.3 The role of cannibalism * The practice of cannibalism among the Fore had significant ritualistic and symbolic meaning within their culture. This highlights how deeply ingrained cultural practices can intersect with the transmission of disease, creating a complex interplay between belief systems and biological realities. > **Example:** The kuru example demonstrates how a scientifically identifiable disease can be explained through magical beliefs within a specific cultural context. The scientific explanation (prions) does not invalidate the cultural explanation (magic) as the *meaningful* cause of suffering for the Fore. ### 3.3 Why magic "works" within cultural frameworks The perceived efficacy of magic is often attributed to several factors that reinforce belief and create a self-sustaining system: * **Unrealistic expectations are avoided:** Practitioners do not typically request impossible outcomes. The scope of magical intervention is usually within perceived plausible limits. * **Failure is explained away:** If a magical act fails, the blame is not placed on the inherent ineffectiveness of magic itself. Instead, the failure is attributed to: * The practitioner (e.g., a mistake by the magician). * The ritual itself (e.g., an incorrect formula or procedure). * The presence of counter-magic or the intervention of opposing magical forces. * **Selective memory:** Individuals tend to remember instances where magic appeared to "work" and forget or downplay instances of failure, reinforcing the belief in its efficacy. This cognitive bias is crucial for maintaining the system of magical belief. --- # The perceived effectiveness and mechanisms of magic Magic is perceived to 'work' due to a combination of factors, including the realistic nature of its goals, established mechanisms for explaining failures, the presence of counter-magic, and the role of selective memory. ### 4.1 Why magic is perceived to work The perceived effectiveness of magic is not attributed to its inherent success in altering physical reality, but rather to psychological and social mechanisms that maintain the belief in its efficacy. This perspective suggests that magic "works" because its practitioners and believers have developed sophisticated ways to interpret outcomes and preserve their faith, even in the face of apparent failure. #### 4.1.1 Realistic expectations A key reason for magic's perceived effectiveness is that its practitioners and believers often do not demand the impossible. The goals set for magical interventions are typically framed within a context that is considered achievable, or at least plausible, within the belief system. This means that magic is not expected to violate fundamental laws of nature or perform miracles that are clearly beyond human or supernatural capabilities as understood within that framework. Instead, it is often applied to situations where outcomes are uncertain, but not inherently predetermined to be impossible. > **Tip:** This principle highlights the importance of the cognitive framing of magical goals. By setting realistic expectations, the likelihood of experiencing outcomes that align with the magical intent, even if coincidental, is increased. #### 4.1.2 Mechanisms for explaining failure When magical interventions do not yield the desired results, a well-established set of explanations is readily available to preserve the belief in magic itself, rather than discrediting it entirely. These mechanisms allow individuals to attribute the lack of success to specific, localized reasons, thereby protecting the general principle of magic's efficacy. ##### 4.1.2.1 Blaming the practitioner or ritual One common mechanism involves attributing failure to the performer of the magic or the execution of the ritual. This could include: * **The practitioner's skill or intent:** The belief might be that the magician was not sufficiently skilled, lacked the necessary purity of intent, or was perhaps negligent in their practice. * **Errors in the ritual:** The specific incantations, gestures, or materials used in the ritual might have been performed incorrectly, with a flawed formula, or an inappropriate timing. * **Insufficient power or knowledge:** The practitioner may not have possessed enough magical power, or the specific knowledge required for that particular intervention. ##### 4.1.2.2 Counter-magic Another crucial mechanism for explaining perceived failures is the concept of counter-magic. This suggests that the magical intervention was thwarted by opposing magical forces. In this view, the failure is not a sign that magic is ineffective, but rather that another, more potent, or better-positioned magical force was at play. This can involve: * **Protection spells:** The target may have been protected by their own magical defenses. * **Rival practitioners:** Another magician or sorcerer may have actively worked against the intended outcome. * **Divine or spiritual intervention:** The failure could be attributed to the will of deities or spirits who opposed the magical act. #### 4.1.3 Selective memory Selective memory plays a significant role in reinforcing the perception of magic's effectiveness. Individuals are more likely to remember and recall instances where magic appeared to succeed, while instances of failure or lack of effect may be forgotten or minimized. This cognitive bias leads to an overestimation of successful magical outcomes and an underestimation of unsuccessful ones, creating a skewed perception of reality. > **Example:** A person might recall vividly the time a charm seemed to help them find a lost item, but forget the numerous other times they performed similar rituals without any noticeable effect. ### 4.2 Magic as a natural philosophy The perspective of magic as a form of "natural philosophy" suggests that it represents a rational attempt to understand and control the world, albeit through a different epistemological framework than modern science. This viewpoint, particularly associated with the work of Evans-Pritchard regarding the Azande people, argues that magical thinking is not necessarily irrational or primitive, but rather a coherent system for explaining events, particularly misfortunes. * **Explaining misfortune:** Magic is seen as a tool for explaining why bad things happen, especially when naturalistic explanations are insufficient or unavailable. It provides a framework for understanding suffering, illness, and accidents. * **Not negating natural causality:** Importantly, the belief in magic does not necessarily deny the existence of natural causes. Instead, it often operates alongside or as a layer above natural causality, offering an explanation for *why* a natural event occurred in a specific way or at a particular time. For instance, a disease might be understood through natural biological processes, but its onset in a specific individual could be attributed to witchcraft. This understanding contrasts with earlier evolutionary models that placed magic in a simplistic developmental stage before religion and science. Instead, it recognizes magic as a complex system of thought and practice integral to the worldview of its adherents. #### 4.2.1 Distinguishing types of magic (Azande example) Within some societies, different forms of magical practice are distinguished, often with differing mechanisms and explanations for their efficacy. In the case of the Azande, a key distinction is made between: * **Witchcraft:** This is typically understood as an innate, inherited power or disposition. It is often considered unconscious or subconscious, and its effects can be unintentional. * **Sorcery (or Manggánia):** This refers to magic that is learned and intentionally practiced. It involves the use of spells, rituals, and sometimes material substances to achieve a desired outcome. This distinction highlights that the perceived mechanisms of magic can vary depending on its specific form and how it is enacted. --- # Altered states of consciousness, shamanism, and ritual Altered states of consciousness are often experienced within rituals and shamanism, serving as a pathway to engage with the supernatural. ### 5.1 Altered states of consciousness (ASCs) Altered states of consciousness are defined as mental states that deviate from the ordinary or "normal" state of awareness. These states are frequently encountered in the context of religious practices such as rituals and shamanism. They are commonly understood as a means through which individuals can achieve contact with the supernatural or experience profound religious phenomena. > **Tip:** ASCs are not necessarily pathological; they are often culturally sanctioned and integral to many religious traditions. ### 5.2 Shamanism and its interpretations Shamanism, in the context of religious studies, has been subject to various analytical frameworks. #### 5.2.1 Ioan M. Lewis's perspective Ioan M. Lewis proposed a functional interpretation of shamanism, categorizing it as a form of "peripheral cult" in contrast to more centralized forms of worship. He viewed shamanism as fundamentally a "religion of the oppressed." According to Lewis, shamanistic practices often emerge as a response to rigid or oppressive social structures, offering a means of expression or even protest for marginalized groups. #### 5.2.2 Mary Douglas's counter-argument Mary Douglas offered a different perspective, challenging Lewis's emphasis on oppression as the primary driver of shamanism. While acknowledging the connection between altered states (such as possession and mediumship) and social fluidity, Douglas argued that these phenomena are more indicative of a *lack* of social structure rather than direct oppression. Her work, particularly "Purity and Danger," explores how societal order and boundaries influence perceptions of risk and anomaly, suggesting that the breakdown of clear social categories can manifest in altered states of consciousness and associated practices. > **Tip:** Understanding the differing views of Lewis and Douglas highlights the complex interplay between social structure, power dynamics, and religious experience. ### 5.3 The elements of ritual Ritual is a fundamental component of many religious practices, including those involving altered states of consciousness and shamanism. The effectiveness and meaning of rituals are often attributed to several key elements: * **Accuracy:** Rituals require precise execution. Adherence to correct procedures and forms is crucial for their intended outcome. * **Repetition:** Rituals are frequently repeated. This repetition reinforces their significance, aids in memorization, and can contribute to the induction of altered states through sustained focus and practice. * **Symbolism:** Rituals are replete with symbolic actions, objects, and gestures that carry deeper meanings within a particular cultural or religious context. * **The significance of language:** Spoken words, incantations, prayers, and chants (spells) play a vital role in ritual. The correct use of language is believed to have power and is essential for invoking supernatural forces or achieving desired effects. > **Example:** In a shamanic healing ritual, the accurate and repeated chanting of specific verses, combined with symbolic gestures and the use of sacred objects, is believed to facilitate the shaman's journey to the spirit world to address the cause of the illness. --- ## Common mistakes to avoid - Review all topics thoroughly before exams - Pay attention to formulas and key definitions - Practice with examples provided in each section - Don't memorize without understanding the underlying concepts

| Term | Definition | |------|------------| | Religion | A system of beliefs and practices concerning the supernatural, encompassing deities or spirits, rituals, and symbolism, which is closely linked to social organization. | | Supernatural | Of or relating to phenomena or beings that are beyond the natural world and its laws, often involving deities, spirits, or magical forces. | | Social Cohesion | The degree to which members of a group or society feel united and connected, working together towards common goals, often facilitated by shared beliefs and practices. | | Functionalist Approach | A theoretical perspective that views society as a complex system whose parts work together to promote solidarity and stability, focusing on the role each social institution plays in maintaining the overall society. | | Social Institutions | Established and enduring patterns of social relationships, norms, and values that organize societal life, such as family, education, government, and religion. | | Magic | An attempt to control events through supernatural means, characterized by the belief that it does not fail and requires correct formulas and rituals to achieve its intended effects. | | Uncertainty | A state of having little or no knowledge of something; doubt about the future or about the outcome of an event, often prompting the use of magic. | | Anxiety | A feeling of worry, nervousness, or unease about something with an uncertain outcome; magic is seen as a tool to reduce such psychological distress. | | Evolutionary Approach | A perspective that views social or cultural phenomena as developing through a series of stages, such as the progression from magic to religion to science. | | Ethnocentric | Characterized by or based on the attitude that one's own group is better than all others; a perspective that views other cultures through the lens of one's own. | | Rational Thought | Thinking that is based on reason and logic, rather than emotion or instinct, applied to understanding and explaining the world. | | Natural Causality | The principle that events in the natural world occur as a result of preceding causes that operate according to natural laws, without recourse to supernatural intervention. | | Witchcraft | In the context of the Azande, an innate, often unconscious, ability or power believed to cause harm or misfortune. | | Sorcery | In the context of the Azande, the practice of using learned spells or incantations to cause harm or misfortune, distinct from innate witchcraft. | | Prions | Misfolded proteins that can cause normal proteins in the brain to fold incorrectly, leading to neurodegenerative diseases like kuru. | | Cannibalism | The practice of humans eating the flesh of other human beings, which in some cultures can hold ritualistic or symbolic significance. | | Selective Memory | The tendency to remember information that fits with existing beliefs or preferences, while forgetting or downplaying information that contradicts them. | | Altered States of Consciousness (ASCs) | Mental states that differ from the ordinary waking state, often induced by practices like meditation, chanting, or the use of psychoactive substances, and commonly experienced in religious or shamanic contexts. | | Shamanism | A religious practice characterized by a practitioner (shaman) who is believed to act as an intermediary between the visible world and the spirit world, often through ASCs. | | Ritual | A sequence of activities involving gestures, words, actions, or objects, performed according to a set sequence and often imbued with symbolic meaning, typically in a religious or ceremonial context. | | Oppressed | Subjected to harsh and authoritarian treatment, often lacking rights or autonomy, a state that Ioan M. Lewis suggests can lead to shamanistic religious practices as a form of expression. | | Social Fluidity | The degree to which individuals or groups can move between different social positions or statuses within a society; high fluidity can be associated with phenomena like spirit possession. | | Rite of Passage | A ceremony or event marking an important stage in someone's life, such as birth, puberty, marriage, or death. |

# Het concept religie en de religieuze ervaring Dit onderwerp onderzoekt de essentie van religie, beginnend bij de etymologische oorsprong, en de horizontale en verticale dimensies die het concept vormgeven, met specifieke aandacht voor de religieuze ervaring vanuit een 'bovenmaanse' perspectief, diverse houdingen ten opzichte van het religieuze, en de impact van secularisatie. ### 1.1 De betekenis en oorsprong van religie Het concept religie wordt niet gelijkgesteld aan een godsdienst, maar vormt de prelude en het fundament daarvan. De etymologische oorsprong van het woord 'religie' is meerledig [7](#page=7): * **Re-ligare**: Verbinden, 'herbinden' of vastbinden (Lactantius) [7](#page=7). * **Re-legere**: Herlezen, hernemen in gedachten of mediteren (Cicero) [7](#page=7). * **Re-illigere**: Opnieuw kiezen, steeds opnieuw kiezen voor God (Augustinus) [7](#page=7). Vanuit deze oorsprongen worden twee dimensies van religie onderscheiden: #### 1.1.1 De horizontale dimensie Deze dimensie richt zich op het ondermaanse, de natuur, de fysica en de zintuiglijke werkelijkheid. Het omvat de menselijke betrokkenheid op de wereld ('Dasein') en de intersubjectieve relatie met anderen, die essentieel is voor overleving en basisvertrouwen. Niet in relatie treden wordt gezien als levensvatbaar [7](#page=7). #### 1.1.2 De verticale dimensie Deze dimensie verwijst naar het 'bovenmaanse', de bovennatuur, het metafysische, het overstijgende en transcendente. Het betreft de menselijke mogelijkheid om zich te verbinden met wat hem of haar overstijgt, zich open te stellen voor wat niet te bevatten of te begrijpen is, en zo toegang te krijgen tot een andere dimensie van de werkelijkheid [7](#page=7) [8](#page=8). ### 1.2 Religieuze ervaring vanuit de ‘bovenmaanse’ dimensie De 'bovenmaanse' dimensie benadrukt het verbinden met het overstijgende en het ervaren van het heilige. Deze ervaring kan omschreven worden als adembenemend, een piek-ervaring, of een ervaring die van buiten de mens komt [8](#page=8). **Definitie van William James:** > Religie is het geheel van gevoelens, belevingen, bewustzijnstoestanden en daarbij horende handelingen van een subject in zoverre dat subject overtuigd is in relatie te staan tot een aanwezige transcendente [8](#page=8). #### 1.2.1 De impact van secularisatie De 20e eeuw kende een aanzienlijke breuk in de relatie tussen mens en religie, gekenmerkt door een versnelde secularisatie na de Tweede Wereldoorlog. Dit proces, dat zich ook in de 21e eeuw voortzet, houdt in dat verschillende sectoren van de cultuur onttrokken worden aan de sfeer van het heilige, wat leidt tot een 'onttovering' van de wereld. Het 'hemels baldakijn' als overkoepelend gegeven valt uiteen in losse fragmenten. Deze maatschappelijke onttovering kan leiden tot een 'verschraling van de werkelijkheid' [8](#page=8) [9](#page=9). > **Tip:** Religieus zijn betekent niet per se godsdienstig zijn. Religie vormt het fundament waarop een levensbeschouwing wordt gebouwd [7](#page=7). #### 1.2.2 Kenmerken van de religieuze ervaring De religieuze ervaring is een ervaring van 'aanwezigheid'. Deze aanwezigheid overvalt de mens, is extern en uniek, en haalt de mens uit zijn opgebouwde zekerheden. Rudolf Otto beschrijft deze ervaring als een huiveringwekkende ervaring van het mysterie ('mysterium tremendum') en tegelijk een gelukzaligmakende ervaring ('mysterium fascinans'). Dit is de **contrastharmonie**, een simultaan afstoten en aantrekken, een dualiteit die een eenheid vormt. Het heilige zelf valt nooit samen met wat zich openbaart; de ervaring is een echo, geen rechtstreekse ervaring [10](#page=10) [11](#page=11). #### 1.2.3 Diversiteit in religieuze ervaringen en de hedendaagse wildgroei De seculiere context leidt tot een privatisering van religie, wat versnippering en een wildgroei aan religies en bewegingen teweegbrengt als een reactie op de gevolgen van secularisatie. Deze bewegingen, zoals New-Age en sektarische groeperingen, bieden pasklare antwoorden en 'reddingsboeien' aan hen die zich verloren voelen. De terugkeer is vaak naar het 'Numen' (het religieuze instinct) en niet naar de dogmatische godsdienst [9](#page=9). **Algemene vormen van deze wildgroei:** * **Natuurmystiek**: Nadruk op verrukking over de schepping, met oosterse invloeden en een hergeboorte van pantheïsme waarbij zin in de natuur wordt gevonden [9](#page=9). * **Kunstmystiek**: Kunstbeleving als alternatief voor de beleving van het 'Absolute', waarbij kunst het sacrale vervangt en de existentiële leegte vult [9](#page=9). * **Cultus van het ik**: Een naoorlogs fenomeen gericht op het individu en de intensieve zelfbeleving, waarbij het 'ik' als centrum fungeert en het lichaam en de innerlijkheid centraal staan [10](#page=10). ### 1.3 Houdingen tegenover het religieuze Tegenover het zich openbarende 'gans andere' (het 'Numen') kunnen drie houdingen worden aangenomen, die leiden tot verschillende religiebelevingen [11](#page=11): 1. **Taboe**: Het religieuze wordt gezien als krachtig, dreigend en vreeswekkend. De mens schermt zich af, wat leidt tot rituelen, bezweringen en speciale gedragingen. Dit is een verenging van de ervaring tot het vreeswekkende aspect ('mysterium tremendum') [11](#page=11). 2. **Magisch**: Het heilige wordt ervaren als iets magisch dat staat voor kracht, welzijn en geluk. De reflex is gericht op bezit van deze bron van geluk en macht, of participatie eraan. De nadruk ligt enkel op het gelukzaligmakende en hoe dit te manipuleren [11](#page=11). 3. **Gij-relatie**: Het heilige wordt ervaren als een aanspreekbare aanwezigheid ('Gij'). Dit leidt tot een gearticuleerde invulling van het ervarene en de overgang van religie naar godsdienst, waarbij het heilige gepersonaliseerd wordt. Deze houding is heilzaam voor de mens en geeft vorm aan de contrastharmonie [11](#page=11). > **Tip:** De Gij-relatie, waarbij het heilige als een aanspreekbare aanwezigheid wordt ervaren, is heilzaam voor de mens, in tegenstelling tot de houdingen van taboe of het magische, die ziekmakend kunnen zijn [11](#page=11). ### 1.4 Geprivilegieerde plaatsen van religieuze ervaring Religieuze ervaringen zijn niet gebonden aan specifieke plaatsen of voorwaarden; het heilige is soeverein in de keuze van zijn openbaring. Plaatsen waar het heilige zich manifesteert, worden 'loci' van openbaring. Wat er op die plaatsen wordt ervaren, kan achteraf slechts indirect en via mythische taal, metaforen en analogieën worden benaderd, vanwege de 'onuitspreekbaarheid' van de ervaring [12](#page=12). **Definitie van Gabriël Marcel:** > Een religieuze ervaring is een ervaring van iets hoger, iets dieper, een andere dimensie. Vandaar gebruikt men de uitdrukking ‘diepte-ervaring’ als synoniem van ‘religieuze ervaring’. Het gaat om de ervaring van iets méér (dan het zintuiglijk waarneembare) of de ervaring van transcendentie, het allesoverstijgende, waarin mensen zich verbonden voelen met een ‘groter geheel’. Men ervaart iets absoluuts, iets sacraal. Het overvalt een mens. Het gaat niet om zelfcreatie of autosuggestie. Men heeft het gevoel te staan voor een mysterie of geheim. Maar anders dan een ‘probleem’, is een ‘mysterie’ niet zomaar menselijk oplosbaar [12](#page=12). #### 1.4.1 Het 'Numen' als onbenoembare werkelijkheid Rudolf Otto noemt het onuitdrukbare het 'Numen': een bovennatuurlijke werkelijkheid die nog onbenoemd is en geen precieze voorstelling heeft. Dit geldt ook voor God, die naamloos is, wiens wezen alles te boven gaat en boven alle begrippen staat. Kennis van God bestaat in het weten wat Hij niet is, en geloven is het vatten van wat het verstand te boven gaat. God is 'incommensurabel', de Gans Andere, die toch contact zoekt in een asymmetrische verbondsrelatie [13](#page=13). #### 1.4.2 Symbolen, mythen en de 'eros' in religieuze ervaringen Aan de ontmoetingsplaatsen van het heilige worden begrippen als teken, symbool en mythe gekoppeld om het onzegbare bespreekbaar te maken [13](#page=13): * **Teken**: Verwijst naar iets anders dan zichzelf, is zintuiglijk en staat voor een geestelijke afwezigheid [13](#page=13). * **Symbool**: Geeft gestalte aan een aanwezige transcendente werkelijkheid waarin het transcendente geïncarneerd wordt en betekenis draagt. De mens staat ook symbool voor wat hij wezenlijk is [13](#page=13). * **Mythe**: De pre-wetenschappelijke poging om uitdrukking te geven aan het incommensurabele. Mythen zijn verhalen over de heiligheid van dingen, vaak ontstaansverhalen met archetypische beelden, geboren uit een zijnservaring [14](#page=14). De 'eros' in klassieke zin, als de beleving van de scheppende oerkracht, speelt een rol in de veruitwendiging van religieuze beleving. Dit omvat ook de antivalentie met de dood, waarbij terugkeer naar de bron van het leven centraal staat [14](#page=14). #### 1.4.3 Gestalten in mythisch denken Verschillende gestalten hebben een sterke verbinding met mythisch denken: * **De vader**: Archetype dat staat voor de bron, voortbrenger, beschermer en wetgever. Vadermoord leidt tot chaos [15](#page=15). * **De moeder**: Symboliseert het moederschap, de voedster en toevlucht. Matricide is een ernstige zaak, gelijk aan zelfdoding [15](#page=15). * **Het kind**: Staat symbool voor het wezen dat mysterieus opduikt; het vleesgeworden mysterie en de ontmoetingsplaats met het levenwekkende heilige. Infanticide is het doden van het heilige [15](#page=15). Deze gestalten krijgen ook een kosmische dimensie: de vader staat voor de hemel, de aarde voor de moeder. Hun verbinding brengt geordend leven voort, zoals de seizoenen. De kalender is een sacralisatie van de tijd [15](#page=15) [16](#page=16). ### 1.5 Visies op religie: functioneel versus substantieel Het definiëren van religie is complex en leidt tot verschillende benaderingen: #### 1.5.1 Functionele benadering Deze benadering richt zich op wat religie doet: het nut en de betekenis ervan voor het leven van mensen. Religie helpt aanhangers de problemen van het leven aan te kunnen. Alain de Botton pleit voor het terughalen van religieuze thema's als gemeenschap, feest, vernieuwing en rituelen in het seculiere leven. Voorbeelden zijn [16](#page=16): * Sociale cohesie (Emile Durkheim) [16](#page=16). * Integratie (Auguste Comte) [16](#page=16). #### 1.5.2 Substantiële benadering Deze benadering richt zich op wat religie is: het inhoudelijke van de religie of godsdienst, gefundeerd in iets (of iemand) dat boven de menselijke werkelijkheid uitgaat. Dit hangt samen met ervaringen van het 'transcendente' of het 'heilige'. De inhouden vinden echter ook hun weg naar de praktijk van het leven. Een voorbeeld is [17](#page=17): * Geloof in spirituele zijnden (Edward Burnett Tylor) [17](#page=17). --- # Zingeving: Wat maakt het leven de moeite waard? Het concept zingeving draait om het stellen en realiseren van doelen die het leven de moeite waard maken, en is nauw verbonden met waarden, doelen, mens- en wereldbeelden [44](#page=44). ### 2.1 Concrete en abstracte doelen Doelen kunnen onderverdeeld worden in concrete en abstracte doelen [44](#page=44). #### 2.1.1 Concrete doelen Concrete doelen zijn specifiek en nauwkeurig omschreven, waardoor ze makkelijker te vatten zijn [44](#page=44). * **Voorbeelden van concrete doelen:** * Economische doelen (bijvoorbeeld winst maken) [44](#page=44). * Ecologische doelen (bijvoorbeeld een positief effect op het klimaat verwezenlijken) [44](#page=44). * Biologische doelen (bijvoorbeeld een gezond leven leiden) [44](#page=44). * Ludieke doelen (bijvoorbeeld plezier maken op vakantie) [44](#page=44). * Wetenschappelijke doelen (bijvoorbeeld een oplossing vinden voor een probleem) [44](#page=44). * Materiële doelen (bijvoorbeeld een eigen huis bezitten) [44](#page=44). #### 2.1.2 Abstracte doelen Abstracte doelen zijn vager en moeilijker te omschrijven en te realiseren. Ze zijn 'work in progress' en minder zichtbaar, wat sommigen ervan kan weerhouden ze te stellen [44](#page=44). * **Voorbeelden van abstracte doelen:** * Ethische doelen (bijvoorbeeld een goed mens worden) [44](#page=44). * Sociale doelen (bijvoorbeeld iets betekenen voor de medemens) [44](#page=44). * Filosofische doelen (bijvoorbeeld inzicht krijgen in het menselijk wezen) [44](#page=44). * Levensbeschouwelijke doelen (bijvoorbeeld aandacht besteden aan het innerlijke) [44](#page=44). * Religieuze doelen (bijvoorbeeld het transcendente een plaats geven in het leven) [44](#page=44). #### 2.1.3 Overlap tussen concrete en abstracte doelen Concrete en abstracte doelen kunnen elkaar overlappen en aan elkaar gekoppeld worden [44](#page=44). * **Voorbeeld:** Een islamiet die het transcendente een plaats geeft door de vijf pijlers van de islam te onderhouden [44](#page=44). * **Voorbeeld:** Een niet-gelovige die kansarmen wil helpen en zich afvraagt waarom [44](#page=44). * **Voorbeeld:** Afval sorteren met het doel volgende generaties een kwaliteitsvolle toekomst te geven [44](#page=44). ### 2.2 Nuttigheid versus zinvolheid Er wordt een onderscheid gemaakt tussen nuttigheid en zinvolheid, hoewel deze niet altijd gescheiden kunnen worden. Concrete doelen worden vaker geassocieerd met nuttigheid, terwijl abstracte doelen meer met zinvolheid verbonden zijn. Activiteiten die misschien niet nuttig zijn, kunnen door de betrokkene als zinvol worden ervaren [45](#page=45). > **Tip:** Als we alleen nog maar nuttige dingen zouden doen, zouden we veel missen [45](#page=45). * **Voorbeeld:** De discussie rondom iemand die monnik wil worden; het nut van deze keuze kan betwist worden, maar de zinvolheid voor de persoon zelf staat centraal [45](#page=45). ### 2.3 Waarom de zinvraag stellen? Hoewel de zinvraag geen sluitend antwoord kent, zijn er argumenten om er toch bij stil te staan [45](#page=45). * **Argumenten om de zinvraag te stellen:** * De mens wil meer zijn dan een leven geleid door omstandigheden, vaak omschreven als een sleur. Er is een verlangen naar meer inhoud, betekenis en zin [45](#page=45). * De zinvraag manifesteert zich wanneer onzin zich aandient, bijvoorbeeld door menselijk lijden of de confrontatie met de dood. De zinvraag kan niet ontweken worden [45](#page=45). * Zingeving kan houvast bieden; het idee dat het leven betekenisloos is, is moeilijk te accepteren. Dit stimuleert het geven van eigen zin aan het bestaan en het zoeken naar het waardevolle [45](#page=45). ### 2.4 Zin is richtinggevend De koppeling tussen waarden, doelen en zinvolheid is belangrijk omdat deze het leven 'richting' geven. De keuzes die gemaakt worden op basis van gekozen doelen sturen het leven in een bepaalde richting [46](#page=46). * **Verband met levensbeschouwing:** Aan de doelen die iemand kiest en de keuzes die hij maakt, kan worden afgeleid welk mensbeeld, wereldbeeld en eventueel godsbeeld die persoon aanhangt. Dit brengt ons op het domein van de levensbeschouwing [46](#page=46). --- # Levensbeschouwing: definitie en componenten Dit onderdeel definieert levensbeschouwing als een samenhangend geheel van ideeën, ervaringen en waarden, en behandelt de kerncomponenten mensbeeld, wereldbeeld en godsbeeld. ### 3.1 Een definitie van levensbeschouwing Een levensbeschouwing kan worden omschreven als een samenhangend geheel van ideeën, ervaringen, waarden en beelden dat een persoon ontwikkelt over zichzelf, over het samenleven met anderen en over de wereld. Het drukt uit wat uiteindelijk waarde en zin geeft in het leven. Een levensbeschouwing is geen statisch bezit, maar een verhaal dat zich ontvouwt in interactie met anderen, zowel nabije als historische en culturele figuren. Het woord 'levensbeschouwing' kan ook worden vervangen door uitdrukkingen als 'een samenhangend verhaal over het leven', 'een bewuste manier van in het leven staan', of 'een authentieke grondhouding in het leven'. Een levensbeschouwing stuurt gedrag en keuzes in het dagelijks leven [47](#page=47). Een levensbeschouwing kan religieus gekleurd zijn, wat betekent dat iets wat het gewone of zichtbare overstijgt, een belangrijke rol speelt in de betekenisgeving. Dit transcendente element, zoals het heilige, het oneindige, het goede of God, symboliseert ultieme waarde of zin en vraagt om een existentieel antwoord. Religieuze tradities zoals het christendom of de islam, maar ook seculiere tradities zoals het vrijzinnig humanisme, kunnen een sterke invloed hebben op de ontwikkeling van een persoonlijke levensbeschouwing [47](#page=47). Levensbeschouwing reikt de mens een totaalbeeld aan en spreekt zowel het verstand, de emoties als de intuïtie aan. Het probeert antwoorden te bieden op fundamentele levensvragen [47](#page=47). Het 'beschouwen' van het leven impliceert contemplatie, het nemen van afstand, aandachtig stilstaan bij ervaringen en je afvragen wat ze betekenen. Dit proces omvat ook de vraag naar belangrijke waarden die nagestreefd willen worden. Echte levensbeschouwelijke vorming wordt beschouwd als religieuze vorming in de oorspronkelijke betekenis van het woord: aandachtig leven en opnieuw verbonden raken (re-ligare). Het schept ruimte voor de ervaring van het geheimvolle en bevordert een houding van ontvankelijkheid, openheid, verwondering, eerbied en respect [48](#page=48) [49](#page=49). Levensbeschouwing is onlosmakelijk verbonden met het mensbeeld, wereldbeeld en godsbeeld. Deze drie componenten vormen de fundamentele basis van iemands levensbeschouwing [49](#page=49). > **Tip:** Beschouw levensbeschouwing als een lens waardoor je de wereld en het leven bekijkt. Deze lens is gevormd door je diepste overtuigingen en waarden. > **Voorbeeld:** De keuze voor duurzaamheid is een uiting van iemands wereldbeeld en de waarden die daaraan ten grondslag liggen [52](#page=52). ### 3.2 Componenten van een levensbeschouwing #### 3.2.1 Mensbeeld Een mensbeeld is het geheel van opvattingen die iemand heeft over het mens-zijn, goed en kwaad, gedrag, de betekenis van leven en dood. Het vormt de basis van wat voor een persoon de essentie van mens-zijn is. Een mensbeeld is dynamisch en evolueert met ervaringen. Hoe men naar de mens kijkt, heeft consequenties voor hoe men met anderen omgaat, bijvoorbeeld in een onderwijssetting [50](#page=50). Verschillende voorbeelden van mensbeelden zijn: * **Materialistisch mensbeeld:** De mens wordt gereduceerd tot materie of lichaam. Bekende voorbeelden zijn Richard Dawkins, die de mens ziet als een middel voor DNA-voortplanting, en Dick Swaab, die stelt dat de mens een samenspel van chemicaliën is [50](#page=50). * **Behavioristisch mensbeeld:** De mens is een organisme dat reageert op prikkels [50](#page=50). * **Spiritueel mensbeeld:** Zoals in het Boeddhisme, waar de non-identiteit van het individu centraal staat. Het 'ik' wordt gezien als tijdelijk, en de bedoeling is bevrijding van verlangens en eenwording met het al [50](#page=50). * **Pessimistische mensbeelden:** Stellen dat mensen egocentrisch, onbetrouwbaar en vals zijn, zoals impliciet in de uitspraak "l’enfer c’est les autres" van J.-P. Sartre [51](#page=51). * **Positieve mensbeelden:** Geloof in het goede in de mens en mild oordelen [51](#page=51). * **Christelijk mensbeeld:** Ziet de mens als persoon met onvervreemdbare rechten en vraagt om extra zorg voor de kwetsbaren [51](#page=51). * **Islamitisch mensbeeld:** Stelt dat de mens de vertegenwoordiger van Allah is op aarde en dient te zorgen voor de schepping, vanuit vrije wil en een natuurlijke aanleg tot het goede [51](#page=51). Mensbeelden zijn geen vrijblijvende filosofische bespiegelingen, maar hebben concrete gevolgen en kleuren de manier waarop men de wereld, medemensen en situaties bekijkt en erop reageert [51](#page=51). #### 3.2.2 Wereldbeeld Een wereldbeeld is het algemene idee dat mensen hebben over de wereld, inclusief het eigen bestaan en de samenhang van de werkelijkheid, al dan niet binnen religieuze overtuigingen. Het wordt gevormd door zintuiglijke ervaringen, opvoeding, opleiding, sociale contacten, belezenheid en intelligentie. Het wereldbeeld gaat vooraf aan de waarneming en geeft er een duiding aan, waardoor het sterk verwant is aan religie, levensbeschouwing en moraal [52](#page=52). Er zijn drie aspecten te onderscheiden bij een wereldbeeld: 1. **Subjectieve waarneming:** Hoe de wereld wordt waargenomen, beïnvloed door persoonlijke achtergrond en perspectief. Bijvoorbeeld, een appel kan door een botanist, kunstenaar, groenteboer of kind verschillend worden bekeken [52](#page=52). 2. **Persoonlijke visie op de wereld:** Hoe men de wereld tegemoet treedt met een 'persoonlijke bril', waarbij selectief wordt waargenomen wat de eigen interesses of angsten bevestigt (tunnelvisie) [52](#page=52). 3. **Hoe de wereld zou moeten zijn:** Het beeld van de gewenste wereld en de acties om dit te realiseren [52](#page=52). Een wereldbeeld omvat uiteenlopende domeinen zoals ethiek, politiek, economie, theologie, psychologie, recht, wetenschap, filosofie en kunst. Mensen sluiten zich vaak aan bij bestaande wereldbeelden, soms zonder kritische reflectie [53](#page=53). > **Voorbeeld:** De missie van Vives, gericht op het vormen van professionals die een meerwaarde betekenen in een geglobaliseerde wereld, met aandacht voor duurzaamheid en respect voor mens en omgeving, is een uiting van hun wereldbeeld [52](#page=52). #### 3.2.3 Godsbeeld Een godsbeeld drukt uit hoe mensen of groepen God zien of voorstellen, en waarin zij al dan niet geloven. In een pluralistische wereld bestaan er veel verschillende godsbeelden. Het eigen godsbeeld onderzoeken is belangrijk, omdat het concrete impact heeft op levenskeuzes en kan leiden tot het afschuiven van verantwoordelijkheid of het creëren van karikaturen [53](#page=53) [54](#page=54). Verschillende invalshoeken met betrekking tot godsbeelden: * **Agnosticisme:** De opvatting dat er geen overtuigende wetenschappelijke bewijzen zijn voor het bestaan of niet-bestaan van een godheid, waardoor definitieve uitspraken onmogelijk zijn [54](#page=54). * **Niet-theïstische levensbeschouwingen (atheïsme):** Gaan ervan uit dat er geen god is en verklaren het leven 'binnenwerelds' [54](#page=54). * **Theïstische levensbeschouwingen:** Gaan uit van geloof in een god of goden [54](#page=54). * **Monotheïsme:** Geloof in één god [55](#page=55). * **Polytheïsme:** Geloof in meerdere goden [55](#page=55). * **Pantheïsme:** Ziet een eenheid tussen god(en) en de aarde; god is immanent aanwezig in de natuur [55](#page=55). * **Deïsme:** Beschouwt God als de transcendente oorzaak van de natuurwetten, die na de schepping niet meer ingrijpt (God als 'horlogemaker'). Dit was populair tijdens de Verlichting [55](#page=55). * **Ietsisme:** Een geloof in een onbepaalde metafysische kracht of 'iets meer' tussen hemel en aarde, zonder een welbepaalde religie aan te hangen [55](#page=55). Godsbeelden kunnen **antropomorf** (met menselijke kenmerken) en **cultuurgebonden** zijn. Filosofen als Xenophanes en L. Feuerbach hebben bekritiseerd dat mensen goden naar hun eigen beeld voorstellen. De 'juistheid' van een godsvoorstelling is onmogelijk te verifiëren, maar een voorstelling kan wel 'goed' zijn indien de betekenis ervan gedeeld wordt en men zich bewust is van het antropomorfe en cultuurgebonden karakter [56](#page=56) [57](#page=57). **Transcendentie** is een filosofisch begrip dat 'datgene wat de mens overstijgt' betekent. Het houdt ook een ethische verplichting in om de Ander altijd als De Ander te zien en volledig te respecteren. Dit geloof in het mens-overstijgende wordt verwoord in de Talmoed: "Wie één leven redt, redt de hele wereld". De mens kan ook zijn eigen biologische impulsen overstijgen om ethisch te handelen [57](#page=57) [58](#page=58). De Gans Andere, God, wordt gezien als de totale alteriteit, die boven elke menselijke voorstelling en cultuur staat. Spreken over God krijgt hierdoor vaak een abstract karakter, waarbij het eerder gaat om wat God niet is [58](#page=58). --- # René Girards mimetische theorie en de oorsprong van cultuur René Girards mimetische theorie verklaart de oorsprong van menselijke cultuur, rituelen en maatschappelijke instellingen door te focussen op imitatie, het zondebokmechanisme en hominisatie [18](#page=18). ### 4.1 Mimesis Mimesis, afgeleid van het Griekse woord voor nabootsing, verwijst naar alle vormen van menselijk imiterend gedrag. Girard onderscheidt met name de **toeëigeningsmimesis**, die hij beschouwt als de basis van menselijke cultuur en het mens-zijn zelf. Dit is het instinctieve nabootsen van het grijpen of verlangen naar iets, simpelweg omdat een ander het begeert [18](#page=18). #### 4.1.1 Het mimetische driehoeksverlangen Girard's kernhypothese van mimesis is gebaseerd op het **driehoeksverlangen**: * **Subject:** Degene die imiteert. * **Model:** Degene die geïmiteerd wordt. * **Object:** Het voorwerp van verlangen. Het subject imiteert het model en verlangt naar het object dat het model begeert of bezit. Dit leidt ertoe dat het object meer waarde krijgt, en zowel subject als model rivalen worden. Uiteindelijk kunnen subjecten zo gefocust raken op hun rivaal dat ze het object zelf uit het oog verliezen [19](#page=19). > **Tip:** Het voorbeeld van kinderen die ruzie maken om een identieke bal, hoewel er genoeg ballen zijn, illustreert perfect de toeëigeningsmimesis: ze willen niet *een* bal, maar *die specifieke* bal die een ander kind ook wil [18](#page=18). De toeëigeningsmimesis is niet alleen bij kinderen significant, maar speelt ook bij volwassenen een grotere rol dan vaak wordt gedacht. Het blijft een fundamentele drijfveer achter menselijke conflicten en geweld. Bij primitieve culturen is dit mimetische geweld nog duidelijker zichtbaar en leidt het tot de ontwikkeling van de menselijke cultuur [19](#page=19). ### 4.2 Het zondebokmechanisme en de hominisatie Girard's theorie over de oorsprong van cultuur is gebaseerd op de eenheid die hij ontdekt in primitieve riten en mythen wereldwijd. Hij stelt dat de mens evolueerde van primaten, waarbij een toename van het hersenvolume cruciaal was. Meer hersenen betekenden een grotere leer- en imitatiesnelheid, maar ook een toename van toeëigeningsmimesis en dus rivaliteit en geweld [20](#page=20). #### 4.2.1 De mimetische crisis Naarmate hersenvolume en mimesis toenamen, verdwenen de instinctieve gedragsregels en remmingen. Dit leidde tot steeds heviger en frequentere gevechten, waarbij de hiërarchie van de groep instortte. Girard noemt dit een **mimetische crisis**, een staat van uitputtingsslag veroorzaakt door chronisch herhalend mimetisch geweld, wat tot uitsterven kan leiden [21](#page=21). #### 4.2.2 De oermoord en de geboorte van de zondebok In geval van een mimetische crisis bij Homo Erectus, kon het gebeuren dat per toeval een primaat door een ander uit de groep werd gedood. De andere primaten staakten het gevecht en vormden een kring rond de dode, een onbekend gegeven. Door herhaling van dit patroon (wanorde/agressie/geweld/gevechten - dode - kring rond de dode) leerden de primaten dat het vermoorden van een individu de agressie en de mimetische crisis kon stoppen [21](#page=21) [22](#page=22). Dit leidde tot het ontstaan van de **zondebok**: tijdens een mimetische crisis richtte de groep zich, via **mimetische polarisatie**, op een willekeurig individu dat werd vermoord. De dood van deze zondebok bracht rust en orde terug, en het geweld stopte. Het bloed van één persoon werd vergoten ten voordele van de gemeenschap. Volgens Girard markeert deze moord het begin van de Homo Sapiens [22](#page=22). De zondebok belichaamt de mimetische crisis, is de schuldige, maar brengt ook rust en vrede. Hij is zowel het geweld als de nieuwe vrede, een paradoxaal gegeven. De zondebok wordt ook gezien als een wezen dat bovennatuurlijke macht over goed en kwaad bezit, en moet zowel gevreesd als vereerd worden [22](#page=22) [23](#page=23). > **Tip:** De dynamiek van de zondebok, waarbij een individu wordt uitgestoten om het geweld binnen de groep te kanaliseren, is een cruciaal concept om de oorsprong van menselijke samenlevingen te begrijpen. Met de zondebok ontstond het eerste betekenisgevende fenomeen dat fysische werkelijkheid oversteeg: het metafysische, het sacrale en de primitieve godheid. Rituelen en culturele uitingen zoals kannibalisme kunnen in dit licht worden geïnterpreteerd. Het **graf**, ontstaan om de zondebok definitief te verwijderen, wordt gezien als een van de allereerste cultuurverschijnselen en een plaats van menselijke verering. Het **sacrale** omvat alles en alle betekenissen vloeien voort uit het goddelijke, gecreëerd door het zondebokmechanisme [23](#page=23). Het zondebokmechanisme is een structuur die de mens deed ontstaan en functioneel blijft tot op de dag van vandaag, door geweld af te reageren en agressie te kanaliseren. Echter, deze cultuur is gebaseerd op een moord en een leugen, omdat de zondebok ten onrechte voor al het kwaad verantwoordelijk wordt gesteld [24](#page=24). #### 4.2.3 Het ontstaan van de menselijke cultuur ##### 4.2.3.1 Het ritueel De primitieve mens leerde niet alleen een zondebok aan te duiden bij een mimetische crisis, maar ook om deze crisis te anticiperen en te simuleren. Door middel van een **gesimuleerde oermoord**, een **mensenoffer**, kon de verwachte vrede verkregen worden. De fasen van dit ritueel zijn [24](#page=24): 1. **Geweldfase:** Begint met een schijngevecht dat iedereen meezuigt. 2. **Collectieve moord:** De groep keert zich tegen één individu, die wordt vermoord en verscheurd. Iedereen krijgt een deel om van de 'goedaardige' aspecten te genieten. 3. **Vrede:** De vrede in de groep is hersteld [25](#page=25). Het rituele karakter van deze moord wordt gekenmerkt door het totale miskennen van de schuld van het slachtoffer, zelfs door de zondebok zelf, binnen het sacrale betekenisveld. De godheid eist offers en beloont met vrede. Dit leidt tot een diversificatie van rituelen, waarbij verschillende aspecten van de zondebok worden benadrukt, wat de rijke diversiteit aan rituelen wereldwijd verklaart [25](#page=25) [26](#page=26). ##### 4.2.3.2 Het taboe Tegelijk met het ritueel ontstond het **taboe**, gebaseerd op de associatie tussen handelingen die tot geweld kunnen leiden en het geweld zelf, zonder dat de primitieve mens het verband begreep [26](#page=26). * **Incesttaboe:** Voorkomt geweld rond de strijd om 'wijfjes' (vrouwen) binnen de groep [27](#page=27). * **Voedseltaboes:** Verplichten tot delen van voedsel om mimetisch geweld te voorkomen en creëren een giftcultuur [27](#page=27). * **Bloedtaboes:** Associatie van bloed met geweld en vrede, wat leidt tot rituelen rond menstruatie [27](#page=27). * **Tweelingtaboes:** Het doden van één tweeling om het gevaar van twee identieke rivalen te voorkomen [28](#page=28). * **Spiegeltaboe:** Verbiedt zichzelf in spiegels of water te bekijken om de creatie van een gelijke/rivaal te vermijden [28](#page=28). * **Naam van de godheid uitspreken:** Zonder het verband te begrijpen, associeert men het uitspreken van de naam met het oproepen van de godheid en dus geweld [28](#page=28). * **Wijzen naar iemand:** Wordt gezien als het oproepen van het goddelijke en potentieel geweld [28](#page=28). Tijdens rituelen, zoals carnaval, mogen taboes overtreden worden om de mimetische crisis na te bootsen [28](#page=28). ##### 4.2.3.3 De culturele instellingen Culturele instellingen en maatschappelijke structuren vloeien voort uit de oermoord [29](#page=29). * **De koning:** De zondebok, die ritueel wordt voorbereid om op de godheid te lijken, verkrijgt steeds meer sacraal prestige en wordt vereerd als een levende god. Dit leidt tot de figuur van de koning, priester of tovenaar, die de hoogste sacrale macht bezit en de nieuwe culturele instelling vormt. Hij is de vertegenwoordiger van de godheid op aarde en waakt over de taboes en wetten [30](#page=30). * **De domesticatie van dieren:** Dieren werden als zondebokken gebruikt, ritueel aangekleed als mensen, om in plaats van mensen geofferd te worden. Het dierenoffer ligt in het verlengde van het mensenoffer [30](#page=30) [31](#page=31). * **Het inwijdingsritueel:** Kinderen worden geïnitieerd in de sacrale cultuur en betekenissen die niet langer door directe ervaring, maar door overlevering worden aangeleerd. De priester-tovenaar leert de kinderen de sacrale associaties die nodig zijn om de orde te handhaven [31](#page=31). #### 4.2.4 De ‘moderne’ rituelen Veel hedendaagse rituelen, zoals Sinterklaas, vinden hun oorsprong in primitieve offerrituelen. Het zondebokmechanisme blijft functioneel, door geweld te reguleren, kanaliseren en de maatschappij te structureren [32](#page=32). ### 4.3 Het verlangen, het moderne individu en de logica van de economie #### 4.3.1 Het verlangen In primitieve culturen beheerste het sacrale de mens volledig. Door de eeuwen heen werden maatschappelijke structuren complexer, wat leidde tot desacralisatie en de opkomst van politiek. Na de middeleeuwen brak de opkomst van het **moderne verlangen** en het **moderne individu** aan, wat leidde tot het verdwijnen van sacraliteit en de substitutie ervan door de economie [33](#page=33). Het **moderne verlangen** ontstaat wanneer de toeëigeningsmimesis haar gang kan gaan door het wegvallen van sacrale voorschriften en taboes. Het is een "gecultiveerde toeëigeningsmimesis". Het object van verlangen wordt niet langer geassocieerd met het sacrale en wordt bereikbaar. Dit creëert een **double bind**, een situatie van aantrekking en afstoting, waarbij het prestige van het model stijgt en het subject een gevoel van minderwaardigheid ervaart. Het verlangen overschrijdt de metafysische drempel en kan een eigen leven leiden, onbewust voor het subject [34](#page=34) [35](#page=35) [36](#page=36). #### 4.3.2 Evolutieve groei van het verlangen Naarmate taboes verzwakken, kan de fascinatie voor het model sterker worden, wat leidt tot het cultiveren van toeëigeningsmimesis en dus verlangen. De economie speelt hierin een cruciale rol door de massaproductie en beschikbaarheid van consumptiegoederen, waardoor potentiële mimetische conflicten worden afgewend. Het verlangen naar objecten krijgt een metafysische waarde ontleend aan het prestige van het model. De voldoening van het bezit is echter van korte duur, omdat het model verdwijnt en de waarde van het object vermindert, waardoor het verlangen opnieuw begint [34](#page=34) [39](#page=39) [40](#page=40). #### 4.3.3 Het ik Het **ik** wordt opgebouwd uit verlangens die gemodelleerd zijn naar anderen, maar het ik 'vergeet' dit en denkt dat zijn verlangens origineel zijn. Dit leidt tot een paradoxale liefde-haat-verhouding met het model. Het moderne ego streeft ernaar zichzelf voortdurend als model te stellen en zo erkenning te ontvangen. De cultuur van het publieke imago, de 'look'-maatschappij, benadrukt het uiterlijk vertoon en de schijn van autonomie [36](#page=36) [37](#page=37) [41](#page=41). #### 4.3.4 De mythe van het ik In de moderne wereld staat het 'ik' centraal, in plaats van de sacrale godheid. De mens streeft naar erkenning door anderen en creëert voortdurend onderscheidingen om als model te fungeren. Dit leidt tot een dwang van het verschil en paradoxaal genoeg tot een eenheidscultuur, waarin mensen gelijk worden aan elkaar, maar streven naar uniciteit [37](#page=37) [41](#page=41) [42](#page=42). #### 4.3.5 De economische orde De economie fungeert als een nieuwe maatschappelijke structuur die het sterk gegroeide mimetische verlangen kanaliseert. Het **consumptiegoed**, dat in veelvoud aanwezig is, voorkomt directe conflicten om objecten. Geld, als uitdrukking van de metafysische waarde van objecten, wordt de bliksemafleider die potentieel geweld opvangt en zorgt voor een stabiele maatschappelijke structuur. Wanneer de economie faalt, vervalt de samenleving terug op primitievere structuren zoals het zondebokmechanisme [38](#page=38) [39](#page=39) [43](#page=43). --- # Ethiek, kwaad, vergeving en verzoening Dit deel verkent de ethische dimensies van goed en kwaad, verschillende ethische theorieën en de concepten vergeving, verzoening en hun religieuze betekenis. ### 5.1 Ethiek en levensbeschouwing Ethiek is de normatieve studie die nagaat wat het meest wenselijke handelen is, verwijzend naar 'het goede' als criterium. Ethos daarentegen is beschrijvend en verwijst naar gangbare morele praktijken en gewoonten in een samenleving [78](#page=78). #### 5.1.1 De verschillende vormen van ethiek * **Toegepaste ethiek:** De studie van concrete casussen om het juiste handelingsalternatief in een specifieke situatie te bepalen [78](#page=78). * **Fundamentele ethiek:** Reflectie op de theorieën die bepalen wat het goede is, en op de waarden en normen die hieraan ten grondslag liggen [79](#page=79). * **Meta-ethiek:** Vragen naar de betekenis en rechtvaardiging van morele begrippen en oordelen, zoals de mogelijkheid van objectieve morele oordelen en de betekenis van 'goed' en 'kwaad' [79](#page=79). #### 5.1.2 Levensbeschouwing en ethiek Hoewel er vaak consensus is over goed en kwaad in de samenleving, is ethiek niet louter technische rationaliteit. Ethiek steunt op een mens- en wereldbeeld. Verschillende levensbeschouwingen leiden tot specifieke morele visies en waarden, wat kan leiden tot verschillen in ethische keuzes. Levensbeschouwing bepaalt niet alleen de motivatie en betekenis van handelen, maar ook de concrete uitingen daarvan [80](#page=80) [81](#page=81) [82](#page=82). * **Invloed op motivatie en betekenis:** Levensbeschouwing bepaalt *waarom* men het ethisch goede wil doen en geeft het handelen betekenis [81](#page=81). * **Invloed op uiterlijk zichtbare handelen:** Levensbeschouwing beïnvloedt de interpretatie van feiten en het gewicht dat aan bepaalde waarden wordt toegekend [82](#page=82). #### 5.1.3 Christendom en ethiek Christelijke ethiek ligt in het Westen vaak niet in het uiterlijke handelen, maar in de betekenis die eraan wordt verleend, namelijk de navolging van Christus en het Rijk Gods. Dit vereist een integratie van geloven, denken en doen. De Bijbel speelt een rol, maar de interpretatie ervan verschilt per stroming [83](#page=83) [84](#page=84) [85](#page=85). * **Rol van de Bijbel:** Kan gezien worden als een verzameling voorschriften, idealen, of als vormend voor het karakter [85](#page=85) [86](#page=86). * **Kerkelijk leergezag:** In de katholieke kerk legt de hiërarchie de geloofsleer vast, inclusief morele uitspraken [87](#page=87) [88](#page=88). ### 5.2 Enkele ethische theorieën Ethische theorieën bieden kaders voor morele beslissingen, waarbij verschillende theorieën de nadruk leggen op verschillende dimensies van handelen: de persoon, de intentie, de handeling zelf, of de gevolgen [89](#page=89). #### 5.2.1 De handeling zelf centraal: plichtsethiek (deontologie) Deontologie stelt de handeling zelf centraal, los van context, intentie of gevolgen. Handelingen zijn ethisch juist als ze voldoen aan algemene morele regels [90](#page=90). * **Immanuel Kant:** Grondslag in de menselijke rede, nadruk op autonomie en universaliseerbaarheid van principes. Het doen van de plicht omwille van de plicht is essentieel [90](#page=90). * **Natuurwetsdenken:** Deontologische regels afgeleid uit de biologische natuur van de mens [91](#page=91). * **Menselijke waardigheid:** Nadruk op rechten, waarbij de plicht bestaat deze rechten te respecteren [91](#page=91). * **Kritiek:** Kan leiden tot conflicten tussen regels en negeert vaak context en gevolgen [91](#page=91) [92](#page=92). #### 5.2.2 Ethische responsiviteit – Emmanuel Levinas Levinas' filosofie is gewijd aan ethiek, die hij beschouwt als de basis van alle filosofie. Hij stelt dat de mens van nature egocentrisch is ('le Même'). De confrontatie met de 'Ander' (de medemens) is cruciaal [92](#page=92) [93](#page=93). * **De 'Ander':** De medemens overstijgt ons ('transcendent') en vraagt om respect. Dit leidt tot verantwoordelijkheid in de tweede persoon [94](#page=94). * **Gelaat ('Visage'):** De Ander kijkt ons aan en vraagt om respect [95](#page=95). * **Plaatsvervanging ('la substitution'):** Men wordt zich bewust van het lijden van de Ander en ervaart diens pijn als de eigen pijn [96](#page=96). * **Ontsnappen aan verantwoordelijkheid:** Mensen proberen te ontsnappen aan de verantwoordelijkheid voor de Ander, maar dit is onmogelijk. De verantwoordelijkheid is asymmetrisch en uniek [97](#page=97) [98](#page=98). * **De Ander als 'spoor':** De Ander wijst naar God . * **Kritiek op vergeving:** Levinas is kritisch op de almacht van vergeving, omdat dit de verantwoordelijkheid ondermijnt [99](#page=99). #### 5.2.3 De gevolgen centraal: consequentialisme en utilitarisme Morele kwaliteit wordt afgemeten aan de gevolgen van een handeling. Het doel heiligt de middelen . * **Utilitarisme:** Streeft naar het grootste nut voor het grootste aantal, berekend via een 'utilitaristische calculus' . * **Sterkte:** Mogelijkheid om in complexe situaties beslissingen te nemen die alle gevolgen in rekening brengen . * **Beperkingen:** Moeilijkheden bij het waarderen van immateriële zaken, de onzekerheid over langetermijneffecten, en de argumenten van de 'dure smaak' of 'tevreden slaaf' . #### 5.2.4 De handelende persoon centraal: deugdethiek De focus ligt op de persoon die de handeling uitvoert en diens deugdzame karakter. De centrale vraag is "Wie moet ik worden?" . * **Rol van gemeenschap:** Morele betekenissen zijn ingebed in een gemeenschap . * **Intentie:** Belangrijker dan in deontologie of consequentialisme, maar niet het enige criterium (niet louter intentionalisme) . * **Kardinale deugden:** Moed, rechtvaardigheid, matigheid en wijsheid (prudentia) . * **Sterkte:** Erkent de complexiteit van situaties en de context . * **Last:** Vereist continue persoonlijke ontwikkeling en idealen die zelden perfect bereikt worden. #### 5.2.5 De menselijke relaties centraal: zorgethiek Ontstaan vanuit het idee dat vrouwen op een andere manier moreel redeneren ('care-reasoning') dan mannen ('justice-reasoning') . * **Mensbeeld:** De mens is geen eiland, maar fundamenteel in relatie tot anderen . * **Focus:** Concrete situatie, persoonlijke betrokkenheid, en het meenemen van alle betrokkenen in de oordeelsvorming . * **Rol in de gezondheidszorg:** Wint terrein door nadruk op relaties en context . * **Beperking:** Minder duidelijk voor mensen die verder van ons af staan. #### 5.2.6 De menselijke persoon centraal: personalisme Het criterium voor ethisch handelen is de menselijke persoon met zijn absolute waardigheid . * **Holistisch mensbeeld:** Persoon is uniek, zelfbewust, belichaamd, deel van de natuur en in relatie tot anderen . * **Dynamisch:** Geen statisch, maar een dynamisch mensbeeld dat historiciteit erkent . * **Spiritueel:** Betrokkenheid op het geheel van de wereld en een relatie tot God. * **Louis Janssens:** Ontwikkelde een integraal personalistische huwelijks- en seksualiteitsethiek, met nadruk op de relationele aspecten . ### 5.3 Voorbij de ethiek: kwaad, vergeving en verzoening Dit deel onderzoekt de redenen waarom mensen het kwade doen, zelfs als het onderscheid tussen goed en kwaad duidelijk is. Het behandelt ook vergeving en verzoening, met name vanuit een christelijk perspectief . #### 5.3.1 Reflecties over het kwaad Didier Pollefeyt onderscheidt drie paradigma's: diabolisering, banalisering en ethisering, en ontwikkelt een eigen visie met fragmentatie en zelfbedrog . * **Diabolisering:** Ziet de dader als intrinsiek slecht ('sadist'), wat leidt tot veroordeling en mogelijk wraak. Dit sluit vergeving uit . * **Banalisering:** Verklaart het kwaad door de 'banaliteit van het kwaad' (Hannah Arendt), waarbij mensen deel worden van een systeem en hun verantwoordelijkheid ontlopen. Dit ontneemt de dader schuld en maakt vergeving onmogelijk . * **Ethisering:** Ziet het kwade als een alternatieve visie op het goede, waarbij de dader overtuigd is bij te dragen aan het goede. Dit leidt tot relativisme en lost de ethiek op . * **Fragmentatie en zelfbedrog:** Erkent de mogelijkheid van elke mens om kwaad te doen, zonder persoonlijke verantwoordelijkheid los te laten. Fragmentatie creëert een barrière tussen het leed en de persoonlijke sfeer. Zelfbedrog ondersteunt dit, door ethische argumenten te gebruiken om het kwaad te rechtvaardigen. Deze visie erkent de grijstinten tussen goed en kwaad en opent de mogelijkheid tot vergeving . #### 5.3.2 Vergeving Vergeving wordt vaak gezien als een christelijke deugd, maar is complex en niet altijd mogelijk of wenselijk . * **Vergeving is geen plicht:** Het kan niet worden afgedwongen, zelfs niet met spijtbetuigingen . * **Focus op de schuld, niet de misdaad:** Vergeving heft de misdaad niet op, maar heft de last van de schuld weg . * **Voorwaarden:** Vergeving kan geschonken worden aan een dader die verantwoordelijkheid heeft opgenomen en schade heeft hersteld . * **Religieuze dimensie:** Vergeving kan als genade van God worden ervaren en verbindt mensen met elkaar en met God. De vergeving door Jezus Christus is centraal in het christendom . * **Vergeving vs. Vergeten:** Vergeving impliceert geen vergeten. Juist omdat we niet kunnen vergeten, is vergeving nodig om de last van het verleden te verlichten . #### 5.3.3 Verzoening Verzoening veronderstelt, in tegenstelling tot vergeving, het herstel van de relatie tussen dader en slachtoffer . * **Vernieuwing van relatie:** De oude relatie kan niet worden hervat alsof er niets gebeurd is, maar moet hernieuwd worden, getekend door de kwetsuur . * **Niet verplicht:** Verzoening hoeft niet te volgen op vergeving. De ernst van sommige kwetsuren maakt verzoening onmogelijk of onwenselijk . * **Dubbele bekering:** Verzoeningsprocessen vergen bekering van zowel dader als slachtoffer (weg van zelfrechtvaardiging en victimisme) . --- # Abrahamitische religies: Jodendom en Islam Dit document onderzoekt de kernaspecten van het Jodendom en de Islam, waarbij de focus ligt op hun stromingen, kalenders, feesten, tradities, erediensten, gezinsleven en hun onderlinge relatie met andere religies. ## 6. Abrahamitische religies: Jodendom en Islam ### 6.1 Het jodendom #### 6.1.1 Stromingen Het jodendom wordt gekenmerkt door een rijke diversiteit aan stromingen, die voortkomen uit historische, culturele en theologische ontwikkelingen. Traditioneel werd het jodendom gezien als een combinatie van religie, volk en natie, waarbij de gemeenschap van 'klal yisrael' centraal stond en hoopte op de komst van de Messias. Moderne tijden hebben geleid tot een scheiding van deze aspecten, hoewel ultraorthodoxe joden streven naar het behoud van alle drie. De Joodse identiteit wordt traditioneel bepaald door de moeder, maar sommige moderne stromingen erkennen ook een Joodse vader . Verschillende historische groeperingen, zoals de Farizeeën, Sadduceeën en Essenen, bestonden vóór de val van Jeruzalem in 70 na Christus. Na deze gebeurtenis ontstond het rabbijnse jodendom, gebaseerd op de Farizeeën, wat de basis vormt voor het hedendaagse jodendom . De Samaritanen vormen een aparte groepering die zich beroept op de Thora en zichzelf beschouwt als de ware joden, met een eigen hogepriester en het verwerpen van andere Bijbelboeken dan de Thora . Regionale verschillen hebben geleid tot de Asjkenazische (Noord-Europa) en Sefardische (Zuid-Europa, Noord-Afrika, Midden-Oosten) gemeenschappen, elk met hun eigen taal (Jiddisj voor Asjkenaziërs), liturgische en muzikale tradities . Het chassidisme, opgericht door Israël ben Eliëzer, benadrukt spiritualiteit en verbondenheid met God, geïnspireerd door de Kabbala. Het keerde zich af van een te strikte juridische interpretatie van de Thora. Ondanks zware verliezen tijdens de Shoa, is het chassidisme door een hoog geboortecijfer en bekeringen de snelst groeiende stroming geworden. De 'Mitnagdiem' kwamen voort als reactie hierop, met meer nadruk op de studie van de Thora . Het reformjodendom (liberaal jodendom) ontstond eind 18e eeuw met als doel het jodendom aan te passen aan de moderne tijd, met nadruk op ethische principes en gendergelijkheid. In Nederland en de Verenigde Staten was deze beweging invloedrijk, minder in België . Een reactie hierop was de neo-orthodoxe beweging, die tradities wilde handhaven zonder isolatie van de moderne samenleving, door zowel joodse als niet-joodse vakken te integreren. Deze stroming beschouwt liberale joden niet als ‘echte’ joden . Moderne stromingen, zoals Humanistic Judaism, ontkennen het bestaan van God, terwijl 'Messiasbelijdende joden' Jezus als de Messias zien en door andere joden als christenen worden beschouwd . #### 6.1.2 De joodse kalender en feesten De joodse jaartelling begint bij de schepping van de wereld (3761 v.Chr.). De kalender is maangebonden, met maanden van 29 of 30 dagen. Het Nieuwjaar valt op de eerste dag van de zevende maand (Tisjri). Om synchronisatie met het zonnejaar te behouden, wordt periodiek een dertiende maand ingevoegd . Feesten kenmerken zich door synagogale vieringen en werkonderbreking, en zijn meestal vreugdevol, behalve rouwdagen . * **Sabbat:** Gebaseerd op het scheppingsverhaal, begint op vrijdagavond en eindigt bij zonsondergang op zaterdag. Kenmerkt zich door rust, synagogediensten en feestelijke maaltijden thuis. Activiteiten zoals het aansteken van vuur of het gebruik van elektrische apparaten zijn verboden. Een 'eroev' is een gebied waarbinnen op Sabbat goederen vervoerd mogen worden . * **Pesachfeest (Pasen):** Vieren de bevrijding uit Egypte, met nadruk op het eten van matses (ongezuurde broden) en de Seder-maaltijd. Het bittere kruid herinnert aan de slavernij. De Haggada vertelt het paasverhaal, en eindigt met de wens "Volgend jaar in Jeruzalem!" . * **Rosj Hasjana (Nieuwjaarsfeest):** Herinnert aan de schepping en Gods koningschap. Het is een tijd van inkeer en boetedoening, waarbij de sjofar (ramshoorn) geblazen wordt . * **Jom Kippur (Grote Verzoendag):** De plechtigste dag, een 25-urige vastendag gericht op zondebelijdenis en herstel van relaties. De vooravond wordt gedomineerd door het 'Kol Nidrei' . * **Soekkot (Loofhuttenfeest):** Oorspronkelijk een oogstfeest, waarbij men zeven dagen in loofhutten verblijft om de uittocht uit Egypte te herdenken. Het feest eindigt met een dag gewijd aan de Thora . * **Chanoeka (Inwijdingsfeest):** Een lichtfeest ter herinnering aan de herinwijding van de tempel. Acht dagen lang wordt een lichtje aangestoken op een negenarmige kandelaar . * **Poerim (Lotenfeest):** Herdenkt de redding uit handen van Haman. Een vreugdevol feest met verkleedpartijen, toneelstukjes en het lezen van het boek Ester. Het symboliseert de omgekeerde wereld . #### 6.1.3 De traditieliteratuur De Hebreeuwse Bijbel wordt aangeduid met de term 'Tenach', bestaande uit de Thora (Wet), Nebi'im (Profeten) en Ketoebim (Geschriften). De volgorde en de inhoud verschillen van het christelijke Oude Testament . De joden gebruiken de Hebreeuwse tekst, met toevoeging van leestekens voor de uitspraak. Aramese vertalingen, 'Targoemim', werden gebruikt voor onderwijs aan vrouwen en kinderen, maar worden nu voornamelijk voor studie gebruikt . De Thora is het fundament van de joodse godsdienst. Tefellin (gebedsriemen) en mezuzah (kokertje aan de deurpost) bevatten teksten uit de Thora om denken, voelen en handelen te leiden . Naast de Bijbeltekst zijn er belangrijke commentaren die de Thora aanvullen en verduidelijken. Deze worden beschouwd als onderricht van God, voortkomend uit de mondelinge Thora die naast de schriftelijke Thora op de Sinaïberg werd ontvangen . * **Halacha:** Wetgevende teksten en aanvullingen. * **Haggada:** Verhalende aanvullingen. * **Misjna:** De oudste verzameling halacha. * **Talmoed:** Twee commentaren op de Misjna: de Palestijnse/Jeruzalemse Talmoed (ca. 350 n.Chr.) en de Babylonische Talmoed (500-1000 n.Chr.) . * **Midrasj:** Een creatieve commentaarmanier, die soms vreemd overkomt . #### 6.1.4 De joodse eredienst Sinds de verwoesting van de Tempel in 70 n.Chr. zijn er geen dierenoffers meer; gebeden hebben deze vervangen . **Symbolen:** * **Davidster (Mageen David):** Oud symbool, niet strikt religieus, maar een symbool van het joodse volk en de staat Israël . * **Menora:** Zevenarmige kandelaar die de weg moet wijzen. Voor Chanoeka wordt een negenarmige kandelaar gebruikt . * **Kippa (Keppeltje):** Verplicht voor mannen als teken van eerbied voor God. Orthodoxe vrouwen bedekken hun hoofd met een pruik na het scheren van hun haar . **Rol van personen:** * **Rabbijn:** Een geleerde in de Talmoedische letteren, geen priester. Vult functies als wetgeleerde, rechter, leraar, raadgever en zielzorger aan. Vrouwen kunnen tegenwoordig ook rabbijn worden . * **Dajan:** Een rabbijn gespecialiseerd in rechtspraak en voedselinspectie (kosjer) . * **Kohen (Priester):** Was belangrijk bij offers, nu alleen voor de priesterzegen op feestdagen . * **Leviet:** Stammen af van Levi, helpen de Kohen en roepen als eerste voor uit de Thora . **Gebeden:** * Gebeden vinden plaats op tijdstippen van de vroegere offers: ochtend, middag en avond. Het ochtendgebed is het belangrijkst . * **Sjema:** "Hoor Israël, de Eeuwige is onze God, de Eeuwige is Eén" . * **Amida/Sjemone esree:** 'Achttiengebed' (nu negentien lofzeggingen), drie keer per dag, behalve op Sabbat en feestdagen . * **Kaddisj:** Lofzang in het Aramees, o.a. tijdens rouw . **Synagoge ('Sjoel'):** * Joods gebedshuis, meestal helder verlicht. * **Aron Hakodesj:** Heilige ark met Thorarollen, gericht op Jeruzalem . * **Bima:** Verhoging waar de lezenaar staat voor Thoralezing . * In traditionele synagogen zitten mannen en vrouwen gescheiden. Er heerst een ontspannen sfeer, waar 'kinderen hun vader komen opzoeken'. Er is altijd een onafgewerkt stuk om aan te geven dat menselijk werk nooit volmaakt is . #### 6.1.5 Het joodse gezinsleven De vader is het hoofd van het gezin; de vrouw is ondergeschikt maar wordt verzorgd en gerespecteerd. Ze heeft enkele rituele verplichtingen (kaarsen aansteken, ritueel bad na menstruatie) en is vrijgesteld van gebeden op vaste uren . * **Naamgeving:** Jongetjes worden besneden op de achtste dag na geboorte en krijgen dan hun naam. Meisjes krijgen hun naam tijdens de eredienst . * **Eerstgeborene:** Voor een eerstgeboren zoon (indien geen Kohen of Leviet) moet een losgeld betaald worden aan de Kohen . * **Bar Mitswa:** Vanaf 13 jaar wordt een jongen beschouwd als volwassen lid van de gemeenschap. Hij leest voor uit de Thora en Profeten in de synagoge . * **Bat Mitswa:** Vrouwelijke equivalent, minder gewichtig bij orthodoxe joden . * **Huwelijk:** Partners moeten beiden joods zijn. Het ritueel vindt plaats onder een 'Choepa' (baldakijn). De bruidegom geeft een ring als symbool van onderhoud en trouw. Een gebroken glas herinnert aan de verwoesting van de Tempel. Reformjoden erkennen ook gemengde en soms homohuwelijken . * **Overlijden:** Orthodoxe joden wijzen crematie af. Lijkwassing en begrafenis vinden plaats in eenvoudige kisten. Rouwperiodes variëren (zeven dagen intensief, daarna rouwbezoeken). Een gedenksteen markeert het graf . * **Naleven van de dood:** Er bestaan uiteenlopende opvattingen over het hiernamaals, met geloof in opstanding of reïncarnatie . * **Spijswetten (Kosjer):** Beperkingen op voedsel, zoals verbod op bloed, varkensvlees, en scheiding van vlees- en zuivelproducten. Moslims mogen kosjer vlees eten, joden niet het vlees van dieren volgens moslimregels geslacht . ### 6.2 De Islam #### 6.2.1 Mohammed Mohammed werd omstreeks 570 n.Chr. geboren in Mekka. Hij was een handelaar die trouwde met een welgestelde weduwe. Zijn leven wordt gekenmerkt door handelsreizen, huwelijken en politiek succes, resulterend in de verovering van Mekka en de eenwording van het Arabisch schiereiland . De sociale onvrede in Mekka, veroorzaakt door toenemende ongelijkheid, vormde een voedingsbodem voor zijn boodschap. Mohammeds openbaring bracht een vernieuwd monotheïsme en de idee van een oordeel in een andere wereld, ter correctie van onrechtvaardige praktijken . Mohammed zag zichzelf als een boodschapper die eerdere goddelijke openbaringen, zoals die aan Mozes en Jezus, herstelde en vervolledigde. Hij erkende vele profeten, waaronder Abraham, Mozes en Jezus . Zijn roeping werd bewust rond zijn veertigste levensjaar. De historische opbouw van de Koran maakt het moeilijk de precieze chronologie van zijn visioenen te bepalen . De 'hidjra' (emigratie) in 622 naar Medina markeerde een keerpunt, waarna de islamitische tijdrekening begon. In Medina ontstonden echter conflicten met de aanwezige joden. Mohammed stierf in 632, na de acceptatie van de islam door zowel steden als woestijnstammen. De traditionele pelgrimage naar de Kaäba werd opgenomen in de islam, die volgens de Koran door Abraham werd gesticht . Mohammed wordt beschouwd als een menselijke profeet, een spreekbuis van God. Hoewel hij fouten kon maken, wordt de incarnatie van God in een mens verworpen. Jezus' wonderen worden erkend, maar als daden van God, niet als bewijs van zijn goddelijkheid . #### 6.2.2 De Koran De Koran is voor moslims het wezenlijke goddelijke boek, bestaande uit 114 soera's (hoofdstukken) en aya's (verzen). Het bevat de letterlijke woorden van God, ingegeven aan Mohammed door de engel Gabriël ('Djibriel'). De Koran wordt beschouwd als de Arabische versie van een 'moederboek' uit de hemel, eerder geopenbaard aan Mozes en Jezus, maar door hun volgelingen vervalst . De Koran is fundamenteel onvertaalbaar; God spreekt Arabisch. Het uit het hoofd leren van de tekst wordt als zeer nastrevenswaardig beschouwd. Interpretaties worden afgewezen ten faveure van de letterlijke tekst . Mohammeds wonderen worden later, in tegenstelling tot zijn eigen opvattingen, uitgebreid erkend. Hij wordt gezien als 'de volmaakte mens', hoewel elke vergelijking met God een grens overschrijdt . #### 6.2.3 Soennieten en Sjiieten; staat, recht en cultus Na Mohammeds dood verspreidde de islam zich snel. De belangrijkste splitsing binnen de islam ontstond door de vraag naar opvolging: de Soennieten en de Sjiieten. * **Soennieten:** Geloven in vier rechtmatig gekozen kaliefen na Mohammeds dood. * **Sjiieten:** Geloven dat alleen Ali, de schoonzoon van Mohammed, rechtmatig de opvolging toekwam. Sjiieten leven in oppositie met de macht en kijken op naar de 'imam', die een directe band met de familie van Mohammed had. De twaalfde imam zou verborgen leven en terugkeren als de 'mahdi' [136-137](#page=136-137). De islam is een wetsgodsdienst (sharia) die alle levensdomeinen regelt. Er is geen scheiding tussen wereldlijke en religieuze orde. De wetgeving kent vijf categorieën: verboden (haram), afgeraden, toegestaan (halal), aanbevolen en verplicht. Een principe als 'nood breekt wet' is erkend . De opvolgingskwestie leidde tot een utopie van een ideale wereld bij de Sjiieten, met een gevoel van lijden, terwijl de Soennieten, die de opvolging als correct zagen, het oog voor de donkere kanten van het leven soms verloren . * **Ulama/Molla's/Ayatollahs:** Godsdienstgeleerden die de Koran en traditie (soenna) interpreteren en omzetten in concrete wetten . * **Hadith:** Verzameling van uitspraken en handelingen van Mohammed en zijn volgelingen, gebruikt om lacunes in de Koran te dichten . * **Soenna:** De traditie van de profeet . Nieuwe wetten worden bepaald door consensus en analogie. De nadruk op de sharia verklaart waarom de islam in veel moslimlanden staatsgodsdienst is . De hoofddoekkwestie heeft symbolische waarde en vertegenwoordigt de wens de sharia weer volledig tot gelding te brengen. Verschillende sluiers bestaan, zoals de hidjab, chador en burka . De omgang tussen seksen kenmerkt zich door terughoudendheid; handdrukken tussen mannen en vrouwen worden vaak vermeden uit respect. Trouwen en kinderen krijgen is de sociale norm. Huwelijken kunnen gearrangeerd zijn, waarbij het akkoord van beide partijen vereist is. De maagdelijkheid van de bruid is belangrijk . Het geweten wordt niet als autonome instantie gezien; moslims handelen naar de wil van God. 'Islam' betekent onderwerping aan Gods wil. 'Allah' is Arabisch voor 'de God', met 99 namen die eigenschappen uitdrukken. Bekeren tot een andere religie is vrijwel onmogelijk en kon vroeger met de dood bestraft worden . #### 6.2.4 De vijf zuilen en (andere) rituelen De islam kent vijf fundamentele eisen, de 'vijf zuilen': 1. **Dagelijks gebed (Salaat/Salat):** Vijfmaal per dag, op een reine plek, in de richting van Mekka. Vereist rituele reiniging. Het vrijdaggebed vindt plaats in de moskee met een preek . 2. **Vasten (Saum):** Gedurende de maand ramadan, van zonsopgang tot zonsondergang, onthouding van eten, drinken, roken en seks. Afgesloten met het Suikerfeest (Ramadanfeest) . 3. **Pelgrimstocht naar Mekka (Hadj):** Eenmaal in het leven te volbrengen. Kenmerkt zich door speciale rituelen, inclusief zevenmaal om de Kaäba lopen en verblijf op Arafat. Afgesloten met het offerfeest . 4. **Armenbelasting (Zakaat/Zakat):** Een verplicht percentage van het vermogen wordt afgestaan aan armen en behoeftigen . 5. **Belijdenisformule (Sjahada):** "Ik betuig dat er geen God is buiten de God en dat Mohammed de afgezant Gods is." Dit is de bekeringsformule . Rituelen bij geboorte omvatten het fluisteren van de geloofsbelijdenis en besnijdenis voor jongens (en soms meisjes). Het huwelijk is een belangrijk overgangsritueel. Na overlijden volgt een rouwperiode van veertig dagen, met begrafenis binnen 24 uur. Crematie is niet toegestaan. Er wordt geloofd in een tussenwereld en een oordeel . #### 6.2.5 Godsbeeld, mensbeeld en samenleving God is transcendent, maar ook immanent als Schepper en zorgzame Vader. De gedachte van incarnatie is onaanvaardbaar. De namen 'Allah' (de God) en 'ar-Rahman' (de barmhartige) drukken deze dubbelheid uit. Moslims zien zichzelf als 'slaven van God', maar met vertrouwen en dankbaarheid . Islamitische mystiek (soefisme) benadrukt de liefde van mens tot God en van God tot mens, leidend tot een 'opgaan in God' . God bepaalt elke gebeurtenis, wat niet leidt tot fatalisme, maar tot het geloof dat mensen een zekere vrijheid bezitten om hun lot te bepalen. De mens is een eenheid van lichaam en ziel, beide worden samen opgewekt na de dood . Rijkdom wordt niet als ideaal gezien, maar wel als wenselijk en mag genoten worden. Rente vragen of geven is verboden (riba) . De moslim wordt gezien als lid van de islamitische gemeenschap (oemma), niet als individu. Ras speelt geen rol; de islam is egalitair. Slavernij is nooit bestreden en vrouwen zijn wettelijk benadeeld, hoewel de positie van de vrouw historisch verbeterd is . Gelijke behandeling van mannen en vrouwen is een strijdpunt, hoewel de Koran mannen meer rechten en plichten toekent. De feitelijke positie van vrouwen is vaak zwakker dan voorgeschreven. De besnijdenis van meisjes vindt plaats in enkele landen, maar is niet verplicht. Besnijdenis van jongens is algemeen. Abortus is in de meeste rechtsscholen aanvaardbaar, zeker bij risico voor de moeder. Kinderloosheid wordt als een ramp gezien . Over homoseksualiteit bestaan verschillende opvattingen; de meerderheid beschouwt seksuele daden als zondig, maar de aantrekking niet. Het laten groeien van snor en baard wordt aanbevolen voor mannen . #### 6.2.6 De islam en de andere godsdiensten Moslims beschouwen zichzelf als de volgelingen van de enige ware religie. Christenen en joden worden 'ongelovigen' genoemd omdat ze niet willen toegeven aan de waarheid van de islam . Jezus wordt erkend als een menselijke profeet die de komst van Mohammed aankondigde. Zijn wonderen waren door Allah gegeven. Hij is niet werkelijk gedood of gekruisigd, maar door God in de hemel verheven. De maagdelijke geboorte en de titel 'woord van God' worden geaccepteerd, maar niet in de christelijke zin . De 'jihad' (heilige strijd) kan gericht zijn tegen niet-moslims, met als doel de uitbreiding van de islamitische heerschappij. Juridische interpretaties zien jihad echter ook als 'zich inspannen op de weg naar God', wat kan slaan op innerlijke strijd of ascese [149-150](#page=149-150). De associatie van islam met geweld wordt deels toegeschreven aan kolonialisme en media-overdrijvingen . Christenen en joden werden binnen het islamitische gebied getolereerd met zekere autonomie, maar ook met discriminatie en sociale druk tot bekering . Dialoog met de islam is complex vanwege het gebrek aan centraal gezag, de gevoeligheid voor kwetsende uitspraken, en de argwaan tegenover historisch-kritische lezingen van de islamitische teksten . Het salafisme streeft naar terugkeer naar de bronnen van de islam, wat niet per se gewelddadigheid impliceert, hoewel sommige salafisten gewelddadig zijn. De islam is in principe gericht op vrede, zoals het woord 'islam' verwant is aan 'salaam' (vrede) . --- # Interreligieuze dialoog en de rol van religie in de samenleving Interreligieuze dialoog en de rol van religie in de samenleving beschrijft de ontwikkeling van de interreligieuze dialoog binnen de katholieke kerk, met speciale aandacht voor Nostra Aetate en de hedendaagse pauselijke benadering, evenals de uitdagingen en vormen van dialoog tussen verschillende religies en levensbeschouwingen. ## 7. Interreligieuze dialoog en de rol van religie in de samenleving ### 7.1 De ontwikkeling van interreligieuze dialoog na Vaticanum II De Rooms-Katholieke Kerk begon pas na het Tweede Vaticaans Concilie (Vaticanum II, 1962-1965) met interreligieuze dialoog. Eerder was er slechts beperkt contact met andere christelijke kerken, met name de Oosterse en Anglicaanse kerken, en nauwelijks met protestanten. Het document **Nostra Aetate** van Vaticanum II markeerde een keerpunt door bredere en uitgebreidere aandacht te besteden aan andere religies en onderscheid te maken in de relatie tot het christendom . #### 7.1.1 Nostra Aetate *Nostra Aetate*, de "Verklaring over de houding van de Kerk tegenover niet-christelijke godsdiensten", werd plechtig aanvaard op 28 oktober 1965. Oorspronkelijk bedoeld als een hoofdstuk over het jodendom binnen het decreet over de oecumene, ontwikkelde het zich tot een zelfstandige verklaring die ook andere religies omvatte. De centrale stelling is dat de Katholieke Kerk "niets afwijst van wat er aan waar en heilig is in deze godsdiensten" . #### 7.1.2 Kernpunten van Nostra Aetate * **Waardering voor andere religies:** De Kerk beschouwt gedrags- en leefregels, voorschriften en leerstellingen van andere religies met oprechte eerbied, omdat deze niet zelden "een straal weerspiegelen van die Waarheid welke alle mensen verlicht" . * **Verkondiging van Christus:** Ondanks deze waardering blijft de Kerk Christus verkondigen als degene "in wie de mensen de volheid van het godsdienstig leven vinden en in wie God alles met zich heeft verzoend" . * **Waardering voor de islam:** Moslims worden gewaardeerd omdat zij "de ene God aanbidden, de levende en uit zichzelf bestaande, de barmhartige en almachtige, de Schepper van hemel en aarde die gesproken heeft tot de mensen". Verwijzingen naar Abraham, Jezus als profeet, Maria, het Laatste Oordeel, en het hooghouden van het zedelijk leven worden genoemd . * **Betekenis van het jodendom:** Het jodendom wordt als bijzonder dierbaar beschouwd vanwege de aartsvaders, en de Kerk wordt gevoed vanuit de "wortel van de goede olijfboom [Israël]". Dit wordt onderbouwd met Romeinen 11:28-29, waarbij Gods roeping "onberouwelijk" is. Dit nieuwe perspectief verving eerdere supersessionistische interpretaties die zich baseerden op Hebreeën 8:13 of 10:9 . * **Joodse reactie:** Joden waardeerden de openheid, maar misten erkenning van de Shoah en de erkenning van de staat Israël, wat tot onbegrip leidde . * **Uitdaging na Vaticanum II:** Na *Nostra Aetate* bleef de uitdaging om de nieuwe aanzetten uit te werken en een balans te vinden tussen de universele aanspraken van de Kerk en de waardering voor niet-christelijke religies . #### 7.1.3 Institutionele en praktische ontwikkelingen na Nostra Aetate * **Institutioneel:** In 1964 werd het Secretariaat voor de Niet-christenen opgericht, dat in 1988 de Pauselijke Raad voor de Interreligieuze Dialoog werd. De dialoog met het jodendom valt onder een aparte commissie, wat de bijzondere aard van deze relatie onderstreept . * **Theologische positie van het jodendom:** Johannes Paulus II benadrukte dat het jodendom "intrinsiek is aan onze eigen godsdienst" en dat joden "onze veel beminde broeders, in zekere zin onze oudere broeders zijn". Dit leidde tot de theologische grondslag voor het niet meer doen van jodenzending . * **Paulus VI en de start van dialoog:** Paus Paulus VI toonde ambitie voor interreligieuze dialoog en liet zich inspireren door Franse intellectuelen. Zijn encycliek *Ecclesiam Suam* legde de basis voor dialoog, eerst gericht op christenen buiten Rome, daarna op andere religies. Hij introduceerde het concept van vier concentrische cirkels om de progressieve aard van de dialoog te illustreren . * **Paradoxale spanning:** Ondanks erkenning van religieuze diversiteit bleef Paulus VI overtuigd van de evangelisatieplicht, wat leidde tot een paradoxale spanning tussen dialoog en missionering . * **Voorzichtige start en hindernissen:** De start van *Nostra Aetate* was timide door gebrek aan ervaring, angst voor syncretisme en de conservatieve vleugel binnen de Kerk. Hoewel er initiatieven waren, bleef de dialoog op institutioneel niveau voorzichtig . * **De 'Geest van Assisi':** De Wereldgebedsdag voor de Vrede in Assisi in 1986, georganiseerd door Johannes Paulus II, markeerde een nieuw begin voor interreligieuze dialoog. Religies werden hier gezien als bondgenoten voor vrede, wat een signaal was dat niet-christelijke werelden ook bondgenoten konden zijn . * **Schuldbelijdenissen:** De Kerk deed openbare schuldbelijdenissen voor het leed aangedaan aan joden, etnische groeperingen en volkeren . #### 7.1.4 Interreligieuze dialoog in de 21e eeuw * **Dominus Iesus:** Dit document wilde een reactie geven op te vergaand pluralisme en de balans herstellen, maar de interpretatie ervan blijft discussiepunt, wat de weerbarstigheid van interreligieuze dialoog aantoont . * **Groeiende betekenis van islam en Abrahamitische dialoog:** Naast Aziatische religies winnen dialoog met de islam en de Abrahamitische trialoog aan belang . * **De Regensburg-affaire:** Een rede van paus Benedictus XVI over geloof, rede en geweld in relatie tot de islam veroorzaakte een politieke rel, wat de gevoeligheid van het onderwerp onderstreepte . #### 7.1.5 Paus Franciscus, de eigenzinnige bruggenbouwer * **Shift naar het Zuiden:** Paus Franciscus, de eerste paus uit de "Global South" (Argentinië), markeerde een duidelijke verschuiving in het centrum van de Kerk . * **Praktisch-pragmatische benadering:** Zijn stijl is eigenzinnig en direct, met een sterke focus op de kwetsbaren en sociale onrechtvaardigheid . * **"Building walls, not bridges":** Franciscus bekritiseerde het bouwen van muren en benadrukte het belang van bruggen bouwen . * **"Magellaan-perspectief":** Hij moedigde aan om vanuit de periferie naar de wereld te kijken om een beter en holistisch beeld te krijgen . * **Document over Menselijke Broederschap:** Zijn historische ontmoeting met grootimam Ahmed al-Tayeb in Abu Dhabi en de ondertekening van het Document over de Menselijke Broederschap zijn hoogtepunten van zijn inzet voor dialoog en vrede . * **Einde van Westerse dominantie:** Franciscus erkent het einde van de Westerse dominantie en de groeiende multipolaire wereld, met een verschuiving van het zwaartepunt van Europa naar het Zuiden . * **Encycliek *Fratelli Tutti*:** Dit document pleit voor een universele cultuur van broederschap en open ontmoeting in dialoog, waarbij de menselijke familie centraal staat. Het benadrukt liefde als antidotum tegen onverschilligheid en de noodzaak van een politiek van broederlijkheid . * **Hoofdstukken van *Fratelli Tutti*:** Beschrijven de toestand van de wereld, de barmhartige Samaritaan, de visie op liefde en sociale vriendschap, politieke filosofie, sociale en culturele waarden, verzoening en vredesopbouw, en de rol van religie bij het opbouwen van broederschap . * **Cultuur van ontmoeting:** Franciscus roept op tot een universele cultuur van broederschap en open ontmoeting in dialoog, die angst overwint en de natuurlijke roeping tot broederlijkheid bevordert . #### 7.1.6 Paus Leo XIV en interreligieuze dialoog Paus Leo XIV zet de weg van Franciscus voort door te benadrukken dat het tijd is voor dialoog en bruggen bouwen, verwijzend naar *Fratelli Tutti* en het Document over Menselijke Broederschap. Hij pleit voor de betrokkenheid van iedereen in "onze gemeenschappelijke weg in een geest van menselijke broederschap". Hij benadrukt het belang van de theologische dialoog, met name tussen christenen en joden, en spreekt dankbaarheid uit voor bijdragen aan vrede vanuit andere tradities . ### 7.2 Op zoek naar dialoog Dialoog wordt algemeen gedefinieerd als communicatie tussen mensen, onderscheiden van debat door een houding van openheid zonder de absolute behoefte om gelijk te hebben . #### 7.2.1 Kenmerken van dialoog * **Openheid en luisteren:** Vereist openheid, minimale vooroordelen en stereotypering, en ruimte om te luisteren naar de concrete ander zonder het eigen zelf te verliezen . * **Wederkerigheid en identiteit:** De luisteraar behoudt eigenheid en identiteit, wat resulteert in bewust spreken en luisteren vanuit geïnteresseerde wederkerigheid . * **Antigif bij conflicten:** In interreligieuze dialoog zoekt men naar vredesmogelijkheden in conflictsituaties tussen groepen met verschillende religieuze achtergronden . * **Ethiek en ontvankelijkheid:** De dialoog vereist rekening houden met ieders eigenheid in een binaire relatie van openheid voor verschil en andersheid, en ontvankelijkheid voor ontmoeting. Het is een gezamenlijke zoektocht naar waarheid en authenticiteit . * **Interlevensbeschouwelijke dialoog:** Dialoog strekt zich uit tot het interlevensbeschouwelijke vlak, met als doel universele vrede en medemenselijkheid . #### 7.2.2 Hermeneutische knooppunten van interreligieuze dialoog * **Keuze voor vrede:** Essentieel in conflictsituaties om escalatie tegen te gaan en streven naar socio-politieke harmonie . * **Delen van sociale en ethische bronnen:** Wetenschap en technologie zijn niet alles; religieuze visies spelen een rol in thema's als natuurbehoud en ongelijke verdeling van rijkdommen . * **Gemeenschappelijke basis: mens-zijn:** Het delen van het menselijke mysterie, de heiligheid van het leven, en de schepping naar Gods beeld vormen een basis. Dit gaat consumentisme en ontmenselijking tegen . * **Doorbreken van culturele barrières:** Wederkerige kennisopname, elkaar begrijpen voorbij kennis, en evalueren van eigen identiteit vanuit het perspectief van de ander . * **Zelfevaluatie en monoloog:** De ander helpt reflecteren en aan zelfonderzoek te doen. Deliberaties met geloofsgenoten kunnen dialoog mogelijk maken . * **Gemeenschappelijk zelfonderzoek:** Weerstaan aan stereotypen, leren van elkaars fouten, en omgaan met imperfecties en hedendaagse uitdagingen (bv. religie vs. wetenschap) . * **Authentieke tolerantie:** Bereidheid tot "agree to disagree", erkennen van verschillen als mogelijkheden, en het opbouwen van vertrouwen . * **Intrareligieuze dialoog:** Vormt de basis voor het aannemen van correcties en realistische alternatieven, en creëert een wisselwerking tussen gemeenschappen . #### 7.2.3 Op weg naar een dialogale theologie van de godsdiensten Dit vereist recht doen aan verschil zonder eigen identiteit te verliezen, in het spanningsveld tussen openheid en identiteit . * **Traditie versus interreligieuze dialoog:** Eigen traditie is de basis en het thuis. Secularisatie maakt dit complexer, maar een gezamenlijk draagvlak is nodig voor reflectie . * **Engagement en plicht als identiteit:** Geloof is overtuiging die grenzen overstijgt, niet enkel conventie . * **Nederigheid als criterium:** Wil om de ander te leren kennen, zich te laten verrijken, en erkennen van eigen beperkingen en grenzen . * **Hermeneutische openheid:** Andersheid begrijpen, zich laten aanspreken door de ander, en niet vanuit eigen vooroordelen percipiëren . * **Verrijking als beloning:** Steviger in eigen identiteit staan, blinde vlekken ontdekken, en morele/spirituele waarden in andere religies waarderen . * **Inzicht komen in en via dialoog:** Loskomen van een superieur normatief perspectief, waarheid ook in andere tradities vinden, en morele vruchten integreren . #### 7.2.4 IRD ‘van binnen’ en ‘van buiten’ * **Het ‘buitenperspectief’:** Een globaal overzicht vanaf de zijlijn, cruciaal na 9/11 om wantrouwen te counteren en rechts-populistische visies tegen te gaan . * **Het ‘binnenperspectief’:** Zoekt vanuit eigen traditie naar dialooggeoriënteerde redenen om gemeenschappelijke belangen te behartigen, zowel politiek als symbolisch. Bevordert cohesie, gemeenschapszin en openheid . #### 7.2.5 Vormen van interreligieuze dialoog Verschillende modellen interpreteren religieuze pluraliteit en de mogelijkheid voor niet-christenen om tot heil te komen . * **Het exclusieve model:** Benadrukt de noodzaak van geloof in Jezus Christus voor redding. Ziet weinig aanknopingspunten met andere religies en weinig oog voor het zelfverstaan van de ander . * **Het inclusieve model:** Ziet Gods universele heilswil en de reddende kracht van Jezus voor iedereen. Bemiddeling van het heilsmysterie gebeurt op verschillende manieren. Zwakte is dat de ander te veel vanuit de eigen identiteit wordt gezien . * **Het pluralistische model:** Alle religies worden gezien als interpretaties van de ene ultieme goddelijke realiteit. Zwakte is dat conflicterende waarheidsuitspraken worden geneutraliseerd en religies gereduceerd tot verschijningen van hetzelfde . * **Het cultureel-linguïstisch model:** Legt de nadruk op het traditie-eigen karakter en de radicale verschillen. Overeenkomsten zijn oppervlakkig. Klemtoon ligt op het verwerven van de eigen terminologie vanuit het binnenperspectief . * **Het hermeneutisch model:** Vertrekt vanuit kwetsbaarheid als theologische categorie. De ander ontsluit andersheid via hermeneutische openheid en zoekt naar raakvlakken uit de eigen leefwereld. Het vertalen kenmerkt zich door "treurarbeid" en aanvaarding van het niet volledig thuis kunnen zijn in de taal/cultuur/religie van de ander . #### 7.2.6 Mogelijke hindernissen om IRD om te zetten in de praktijk * **Te hoge verwachtingen:** Te hoge eisen aan de andere partij kunnen leiden tot kritiek wanneer deze niet meegaat . * **Politieke onwil:** Gebrek aan politieke ondersteuning of zelfs sluiting van gebedshuizen. Religieuze en politieke dialoog zijn vaak verbonden . * **Secularisatie:** Leidt vaak tot terugtrekken op zichzelf. Open moskee-dagen kunnen integratie bevorderen . * **Focus op Abrahamitische godsdiensten:** Bij het zoeken naar gemeenschappelijke grond blijft men soms steken binnen de Abrahamitische religies, wat andere uitsluit . * **Gemeenschappelijke belangen en vooroordelen:** Halsstarrige vooroordelen en afwijzingen blijven aanwezig; blijvend elkaar ontmoeten is essentieel . #### 7.2.7 Bouwstenen van IRD in jodendom en islam * **Jodendom (Ephraïm Meir):** Interreligieuze theologie moet uitgaan van religieuze praktijk en de erkenning dat de ander ook bezig is met zijn of haar religie. Inspiratie uit Buber, Levinas en Heschel voor het beschouwen van de ander als volwaardig mens, rekening houdend met alteriteit, en een nederige erkenning van de soteriologische functie van religie . * **Islam (Aydin & Ayoub):** Mekkaanse verzen erkennen religieus pluralisme. De Koran ontkent exclusieve verbonden; redding komt door goed te doen, geloof in God en het hiernamaals. Pluralistische koranische visie baseert zich op goddelijk geopenbaarde Schrift, absolute eenheid van God, geloof in God en het Oordeel, en rechtvaardig leven. De islam erkent diversiteit en roept op tot respect en dialoog met christenen en joden, en ziet een kern van waarheid in hun monotheïsme . --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Religie | Het geheel van gevoelens, belevingen, bewustzijnstoestanden en daarbij horende handelingen van een subject in zoverre dat subject overtuigd is in relatie te staan tot een aanwezige transcendente. Religie kan ook worden begrepen als het proces van het herlezen of opnieuw verbinden met iets dat het menselijke overstijgt. | | Zingeving | Het proces van het geven van betekenis aan het leven, vaak door het stellen van doelen en het realiseren van waarden. Het gaat om de vraag wat het leven de moeite waard maakt, zowel op concreet als op abstract niveau. | | Levensbeschouwing | Een samenhangend geheel van ideeën, ervaringen, waarden en beelden dat een persoon ontwikkelt over zichzelf, het samenleven met anderen en de wereld. Het geeft richting aan iemands leven en keuzes. | | Mimesis | Het Griekse woord voor nabootsing, dat elke vorm van menselijk nabootsend handelen aanduidt. René Girard stelt dat mimesis, met name de toeëigeningsmimesis (het nabootsen van verlangen naar iets), aan de basis ligt van menselijke cultuur, geweld en conflicten. | | Zondebokmechanisme | Een sociaal mechanisme waarbij een individu of groep wordt aangewezen als oorzaak van problemen of geweld binnen een gemeenschap, vaak leidend tot uitstoting of vernietiging. Dit mechanisme zou volgens René Girard een rol hebben gespeeld in het ontstaan van menselijke cultuur en religie. | | Hominisatie | Het proces van menswording, waarbij evolutionaire veranderingen leidden tot de ontwikkeling van de menselijke soort, Homo Sapiens. Dit proces is door René Girard verbonden met de toename van hersenvolume en de daaruit voortvloeiende toename van mimetisch gedrag en geweld. | | Ritueel | Een gestructureerde reeks handelingen, vaak met symbolische betekenis, die volgens een vast patroon worden uitgevoerd. In de context van Girard kan ritueel gezien worden als een gesimuleerde of georganiseerde vorm van het zondebokmechanisme om geweld te reguleren. | | Taboe | Een sociaal of religieus verbod op bepaalde handelingen, voorwerpen of personen, vaak voortkomend uit angst voor het heilige of uit associatie met geweld en wanorde. Taboes spelen een rol in het handhaven van maatschappelijke orde en het voorkomen van mimetische crises. | | Ethiek | De studie die zich bezighoudt met het moreel juiste handelen, met 'het goede' als criterium. Ethiek is normatief en kan worden onderverdeeld in toegepaste ethiek, fundamentele ethiek en meta-ethiek. | | Deugdethiek | Een ethische stroming die de nadruk legt op het karakter van de persoon en de ontwikkeling van deugden als leidraad voor moreel handelen. De centrale vraag is 'Wie moet ik worden?'. | | Zorgethiek | Een ethische benadering die menselijke relaties en de zorg voor anderen centraal stelt. Het mensbeeld is hierin gebaseerd op de fundamentele verbondenheid van de mens met zijn medemensen. | | Dialoog | Een communicatie tussen mensen, gekenmerkt door openheid, wederzijds respect en de bereidheid om te luisteren naar de ander zonder per se het gelijk te willen halen. In interreligieuze dialoog zoekt men naar vredesmogelijkheden en gemeenschappelijke grond tussen verschillende religieuze en levensbeschouwelijke tradities. | | Hermeneutiek | De kunst en wetenschap van het interpreteren van teksten en verschijnselen. Hermeneutische openheid in dialoog betekent het vermogen om de andersheid van de ander te begrijpen en zich te laten aanspreken door zijn of haar perspectief. | | Secularisatie | Het proces waarbij maatschappelijke domeinen, zoals onderwijs en politiek, zich losmaken van de invloed van religie en de Kerk. Dit leidt tot een verwereldlijking van de samenleving en een meer private invulling van geloof en zingeving. | | Antropomorfisme | Het toeschrijven van menselijke eigenschappen, motivaties en emoties aan niet-menselijke entiteiten, zoals dieren, goden of objecten. Bij godsbeelden kan dit leiden tot voorstellingen van God met menselijke lichamen en emoties. | | Transcendentie | Datgene wat de menselijke ervaring en het menselijke begripsvermogen overstijgt. In religieuze context verwijst het vaak naar God of het goddelijke als een werkelijkheid die buiten de aardse wereld staat. | | Fitrah | In de islam een aangeboren vermogen bij iedere mens om God te leren kennen en in Hem te geloven via de rede. Dit vermogen uit zich in goede daden. |

Deze studiehandleiding behandelt de essentie van levensbeschouwing en religie, met een diepgaande blik op de vijf grote wereldgodsdiensten en aanverwante levensbeschouwingen. # Overzicht levensbeschouwing en religie Deze handleiding biedt een uitgebreid overzicht van diverse religieuze tradities, hun geschiedenis, belangrijke symbolen, rituelen en onderwijsmodellen, evenals de rol van mindfulness en levensbeschouwelijk leren. ## Levensbeschouwing en de grote wereldgodsdiensten De studie van levensbeschouwing omvat zowel religie als seculiere zienswijzen. Belangrijke religies zoals het jodendom, christendom, islam, hindoeïsme en boeddhisme behandelen zowel de fundamentele vragen over het bestaan als de ethische richtlijnen voor een betekenisvol leven. ### Jodendom #### Ontstaan en geloofsovertuigingen - Het jodendom vindt haar oorsprong in de verhalen van Abraham, Isaak en Jacob, die als de aartsvaders worden beschouwd. - Mozes speelt een centrale rol: hij bevrijdde de joden uit Egypte en ontving de Thora, met 613 voorschriften (waaronder 248 geboden en 365 verboden). **Tip:** Let op het verschil tussen orthodoxe en liberale joden; orthodoxe joden houden strikt de Thora na, terwijl liberale joden ook rekening houden met rabbijnse literatuur zoals de Talmoed. #### Heilige teksten en symbolen - Belangrijke teksten: Tenach en de rabbijnse literatuur (bijv. Talmoed). - Sjema israel: een kernbewijs van het monotheïsme dat de eenheid van God ($\mathrm{JHWH}$) benadrukt. - Symbolen zoals de Davidster, menora, chanoekakandelaar, mezoeza, sjofar en kippa versterken de identiteit van de joodse gemeenschap. #### Feestdagen en levensrituelen - Belangrijke feestdagen: Sabat, Pesach (Paasfeest), Sjavoeot, Rosj Hasjana, Jom Kipoer, Soekot, Chanoeka, Poerim. - Riten zoals besnijdenis (bar mitswa voor jongens, bat mitswa voor meisjes) markeren de religieuze volwassenheid en de band met de gemeenschap. - Huwelijks- en begrafenisrituelen waarin symbolische handelingen (zoals het breken van een glas bij een huwelijk) een diepere religieuze betekenis hebben. ### Christendom #### Ontstaan en ontwikkeling - Het christendom is ontstaan rond Jezus van Nazareth, waarvan de volgelingen geloven dat hij de messias en de belichaming van Gods droom is. - De leer is vastgelegd in het Nieuwe Testament, terwijl het Oude Testament (Tenach) als basis voor veel concepten dient. - Verdelingen binnen het christendom zoals de katholieke, orthodoxe en protestantse kerken weerspiegelen zowel historische als culturele verschillen. #### Kerkstructuur en rituelen - Voorgangers variëren: de katholieke kerk kent de paus en bisschoppen, de orthodoxe kerk heeft patriarchen, en in het protestantisme kunnen zowel mannen als vrouwen als predikanten optreden. - Sacramenten spelen een centrale rol, waarbij katholieken zeven sacramenten hebben en protestanten vaak alleen doopsel en eucharistie vieren. - Christelijke symbolen zoals het kruis, de paas- en ichtustekens dienen als herkenningspunten van het geloof. **Voorbeeld:** Bij een katholieke bruiloft symboliseert de baldakijn het nieuwe huis van het paar en benadrukt het de heilige verbintenis tussen de partners. ### Islam #### Ontstaan en geloofsovertuigingen - Islam ontstond in de 7de eeuw, toen Mohammed de openbaringen van Allah via de engel Gabriël ontving. - Centraal staat het strikte monotheïsme: er is geen god behalve Allah, en Mohammed is diens profeet. - Het geloof benadrukt dat Allah de schepper is en dat het leven een aaneenschakeling is van beproevingen waarvan deugd en daden uiteindelijk toegang tot het paradijs bepalen. - Het begrip jihad kan verwijzen naar zowel persoonlijke innerlijke strijd als een uiterlijke strijd om volgens de wil van Allah te leven. #### Heilige teksten en de vijf zuilen - Heilige geschriften: de Koran en de Hadith (verzamelingen overleveringen van de profeet). - Vijf zuilen van de islam: 1. Sjahadah (geloofsbelijdenis) 2. Salaat (ritueel gebed, vijf keer per dag) 3. Zakat (aalmoes geven, 2.5 procent van het bezit) 4. Ramadan (vastenmaand) 5. Hadj (bedevaart naar Mekka) **Tip:** Bestudeer hoe elke zuil niet alleen een religieus ritueel is, maar ook sociale en persoonlijke discipline bevordert. #### Symbolen, voorgangers en feestdagen - Islamitische symbolen: de maansikkel met de vijfpuntige ster, gebedssnoer (met 99 kralen) en de naam van Allah in kalligrafie. - Voorgangers: imam en moefiti spelen belangrijke rollen in gebedsdiensten en het geven van religieus advies. - Belangrijke feestdagen: vrijdag (heilige dag voor gebeden in de moskee), het offerfeest (herdenking van de offerbereidheid van Abraham) en het suikerfeest (einde van de Ramadan). ### Hindoeïsme #### Kernconcepten en heilige geschriften - Hindoeïsme is de dominante religie in India, waarin het Brahman als universele oerstof wordt gezien. - Het atman (de ziel) is een vonk van Brahman en ondergaat een cyclus van wedergeboorte (samsara). - Heilige geschriften omvatten de Veda’s (vier hoofd-veda’s) en andere teksten. #### Sociale structuur en symboliek - Het kastensysteem reguleert het leven van de hindoes en bepaalt de sociale positie van individuen. - Belangrijke symbolen zijn het Ohm-teken en de swastika, die voorspoed en stabiliteit vertegenwoordigen. - Feestdagen zoals Holi (het lentefeest) en Divali (het feest van de duizend lichtjes) benadrukken vernieuwing en overwinning van het goede op het kwade. ### Boeddhisme #### Leringen en praktijk - Boeddhisme is gebaseerd op de leringen van Boeddha (Siddharta Goutama) en benadrukt dat alle leven lijden met zich meebrengt. - De Vier Edele Waarheden en het Achtvoudige Pad bieden richtlijnen voor het beëindigen van pijn en het bereiken van verlichting. #### Symbolen en rituelen - Het Dharma-wiel (met acht spaken) symboliseert het Achtvoudige Pad en de voortdurende beweging van de leer. - Gebedsplaatsen variëren van tempels tot kloosters, waar monniken mediteren, bidden en rituelen uitvoeren met onder andere wierook. - De stoepa en gebedswimpels zijn kenmerkend voor boeddhistische architectuur en symboliek. **Voorbeeld:** Het meditatieve reciteren van mantra’s helpt zowel volwassenen als kinderen bij het vinden van innerlijke rust en concentratie. ### Humanisme - Humanisme benadrukt dat de mens zelf de maat van alle dingen is en roept op tot persoonlijke verantwoordelijkheid en kritisch nadenken. - Er is geen beroep op een bovennatuurlijk wezen; in plaats daarvan staat de menselijke rede en waardigheid centraal. - De symbolen van het humanisme, zoals de blije man en de fakkel, verbeelden het streven naar verlichting door kennis en verbondenheid. ## Mindfulness en meditatie in de religie ### Meditatie voor kinderen - Meditatieoefeningen, zoals beschreven in het boek “Stilzitten als een kikker”, helpen kinderen om gefocust te blijven en met hun emoties om te gaan. - Technieken omvatten een starthouding (met een symbolische pop zoals een kikker), het oefenen van mindfulness via proeven, ruiken, kijken en voelen, en het leren luisteren naar hun eigen ademhaling. - Veiligheid en een rustige, afleidingsvrije omgeving zijn cruciaal voor een succesvolle meditatie-ervaring. **Tip:** Gebruik vereenvoudigde verhalen en visuele hulpmiddelen zoals wolkjes of tekeningen om de ademhaling te symboliseren. ## Katholieke dialoogschool en onderwijs in levensbeschouwing ### Modellen van katholiek onderwijs - De katholieke dialoogschool is ontworpen om de rijke katholieke traditie te combineren met openheid richting andere levensbeschouwingen. - Vier modellen worden onderscheiden: 1. Model 1: Monoloogschool – Traditioneel en sterk identiteitsgebonden, met maximale christelijke identiteit en minimale solidariteit. 2. Model 2: Kleurloze school – Seculier en neutraal, met minimale christelijke identiteit en solidariteit. 3. Model 3: Kleurrijke school – Pluralistisch en sociaal betrokken, met minimale christelijke identiteit maar maximale solidariteit. 4. Model 4: Dialoogschool – Een tijdsgebonden, confessionele school die in dialoog treedt met andere tradities, met zowel maximale christelijke identiteit als solidariteit. - Het identiteitsvierkant (verticale as voor geloofsidentiteit en horizontale as voor openheid) helpt bij de evaluatie van de visie van de school. ### Integratie in het dagelijkse onderwijs - Levensbeschouwelijk leren gaat niet alleen over kennisoverdracht, maar ook over het ontwikkelen van een persoonlijke en betekenisvolle relatie tot levensvragen. - In het klaslokaal worden verhalen, rituelen, symbolen en dialoog ingezet om zowel de cognitieve als de emotionele ontwikkeling te stimuleren. - Er wordt aandacht besteed aan het stellen van verschillende soorten vragen: verhelderende, ervaringsgerichte, betekenis- en verwerkingsvragen, zodat leerlingen op diverse niveaus betrokken raken bij het onderwerp. **Voorbeeld:** Een leraar kan vragen: "Wat betekent het voor jou om stil te zitten en adem te halen?" om kinderen te helpen hun ervaringen te verwoorden en te reflecteren op hun innerlijke wereld. ## In search of meaning en levensbeschouwelijke groei ### Verhalen, rituelen en symbolen - Het concept "in search of meaning" benadrukt dat levensverhalen, rituelen en symbolen helpen bij het initiëren van persoonlijke betekenisgeving. - Deze elementen geven richting aan het leven en laten zien hoe oude verhalen en tradities doorwerken in het hedendaagse bestaan. ### Groeifasen en morele ontwikkeling - Levensbeschouwelijke groei verloopt in verschillende fases: van pre-moreel tot postconventioneel, waarbij ervaringen, ervaringen en reflectie leiden tot een dieper begrip van waarden en normen. - De ontwikkeling van hoofd, hart en handen (de drie H’s) staat centraal in het creatieve en reflectieve proces van levensbeschouwing. ## Communicatie en vragen in de religieuze context ### Effectieve communicatie - Voor een goede geloofscommunicatie zijn waarachtigheid, respect en zowel verbale als non-verbale signalen essentieel. - Het opzetten van speciale zones in de klas, zoals een godsdiensthoek, verkleedhoek en stille hoek, kan de betrokkenheid en het begrip van de leerlingen vergroten. ### Soorten vragen en didactische tips - Er wordt onderscheid gemaakt tussen: - Verhelderingsvragen (specifiek en concreet, gericht op feiten en informatie) - Ervaringsvragen (gericht op persoonlijke identificatie en beleving) - Betekenisvragen (abstract en op zoek naar interpretatie en betekenis) - Levensbeschouwelijke vragen (algemeen en reflectief, die meerdere invalshoeken belichten) - Leraren worden aangemoedigd om vragen als uitnodiging tot dieper nadenken te formuleren, waarbij ze rekening houden met de context van de school en de belevingswereld van de leerlingen. **Tip:** Oefen met het formuleren van open vragen en stimuleer leerlingen om hun gedachten en gevoelens te delen, zodat de dialoog op natuurlijke wijze ontstaat. # Algemene fouten te vermijden - Niet voldoende aandacht besteden aan de onderlinge verbanden tussen rituelen, symbolen en levensvragen. - Over het hoofd zien dat diverse modellen van religieus onderwijs elk eigen voor- en nadelen hebben. - Te rigide lesgeven zonder ruimte voor dialoog en persoonlijke interpretatie. - Enkel kennisoverdracht nastreven in plaats van het stimuleren van reflectie en ervaringsgericht leren. - Het negeren van de specifieke ontwikkelingsfase van de leerlingen bij het formuleren van levensbeschouwelijke vragen. Met deze uitgebreide studiehandleiding kun je de kernbegrippen en de onderlinge verhoudingen van de grote religies en levensbeschouwingen optimaal bestuderen en toepassen tijdens examens en in de praktijk.

# Glossarium | Term | Definitie | |---------------------------------|-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------| | Levensbeschouwing | De zoektocht naar de betekenis van het leven en de reflectie op ethische, existentiële en spirituele vragen. | | Christendom | Een religie gebaseerd op de leer en het leven van Jezus van Nazareth, vastgelegd in de Bijbel (Oude en Nieuwe Testament). | | Jodendom | Een monotheïstische religie met als kern de Thora, Tenach en rabbijnse literatuur (zoals de Talmoed), waarin Abraham, Isaak en Jacob als aartsvaders worden gezien. | | Islam | Een monotheïstische godsdienst ontstaan in de 7de eeuw, gebaseerd op de openbaringen aan Mohammed, met de Koran als heilig boek en de Hadith als aanvullende overleveringen. | | Hindoeïsme | Een veelzijdige religie uit India, gekenmerkt door een veelvoud aan goden, een geloof in reïncarnatie (samsara) en het kastenstelsel, met de Veda’s als oudste heilige geschriften. | | Boeddhisme | Een levensfilosofie en religie gebaseerd op de leringen van Siddharta Goutama (Boeddha), met de Vier Edele Waarheden en het Achtvoudige Pad als kerninstructies voor het beëindigen van lijden. | | Humanisme | Een levensbeschouwelijke stroming die de mens en diens eigen verantwoordelijkheid centraal stelt, zonder een beroep te doen op een bovennatuurlijk wezen. | | Thora | Het heilige boek van het jodendom dat 613 voorschriften bevat, waaronder 248 geboden en 365 verboden. | | Talmoed | Rabbijnse literatuur die de interpretatie en uitleg van de Thora en andere heilige teksten omvat. | | Sjema israel | De joodse geloofsbelijdenis die de eenheid van God – meestal aangeduid met Jahweh ($\mathrm{JHWH}$) – bevestigt, een fundamentele pijler van het jodendom. | | Tenach | De verzameling van joodse heilige boeken (vergelijkbaar met het Oude Testament), waarin de geschiedenis, poëzie en profetieën zijn vastgelegd. | | Chanoeka | Een joods feest dat de herinwijding van de tempel herdenkt, gevierd met een kandelaar (menora) met 8 armen, plus een hulplicht. | | Bar mitswa / Bat mitswa | Rituelen in het jodendom waarmee jongens (op hun 13de verjaardag) en meisjes (meestal op hun 12de verjaardag) hun religieuze volwassenheid bereiken. | | Koran | Het heilige boek van de islam, bestaande uit soera’s (hoofdstukken) die de openbaringen aan Mohammed documenteren. | | Hadith | Een verzameling overleveringen van uitspraken en daden van de profeet Mohammed, die als leidraad dienen voor de moslimlevenswijze. | | Sharia | De islamitische wet, gebaseerd op de Koran en de Hadith, die regels geeft voor zowel de persoonlijke als sociale levenssfeer van een moslim. | | Jihad | De inspanning of strijd van een moslim om volgens de wil van Allah te leven; dit kan zowel een innerlijke (spirituele) als uiterlijke (fysieke) strijd omvatten. | | Zakat | Het geven van aalmoezen (2.5 procent van het bezit) aan de armen, één van de vijf zuilen van de islam. | | Salaat | Het verplichte, rituele gebed in de islam, dat vijf keer per dag wordt verricht met een specifieke reinigingsprocedure en oriëntatie naar Mekka. | | Ramadan | De vastenmaand in de islam waarin moslims van zonsopgang tot zonsondergang afzien van eten en drinken, als een daad van devotie en zelfdiscipline. | | Oecumene | Een beweging binnen het christendom die gericht is op samenwerking en dialoog tussen verschillende kerkgemeenschappen, ondanks historische verschillen. | | Sacramenten | Heilige rituelen in het christendom, zoals doopsel, eucharistie, vormsel, en andere, die de gelovige verbinden met het goddelijke. | | Katholieke dialoogschool | Een onderwijsconcept waarin de katholieke traditie gecombineerd wordt met openheid en dialoog richting andere religies en levensbeschouwingen, met aandacht voor inclusiviteit en solidariteit. | | Meditatie | Een praktische oefening gericht op het focussen van de geest en het vinden van innerlijke rust, vaak toegepast in zowel religieuze als seculiere contexten. | | Mindfulness | Een staat van bewuste aandacht in het hier en nu, vaak bereikt door meditatie, die kan helpen bij het reguleren van emoties, verbreden van aandacht en vergroten van zelfbewustzijn. | | Kastensysteem | Een sociaal systeem in het hindoeïsme waarbij mensen vanaf de geboorte tot een bepaalde sociale klasse behoren en aan specifieke gedragsregels verplicht zijn. | | Dharma-wiel | Een boeddhistisch symbool dat de kernprincipes van de leer van Boeddha en het Achtvoudige Pad in acht spaken visualiseert. | | Stoepa | Een halfronde of koepelvormige structuur in het boeddhisme die zowel als bedevaartsoord als meditatieplek dient. | | Gebedswimpels | Decoratieve elementen die in de buurt van boeddhistische stoepa’s worden opgehangen en symbool staan voor de verspreiding van vrede, compassie en wijsheid. |

# De islam en de vijf zuilen Dit onderdeel behandelt de kernovertuigingen van de islam, inclusief het geloof in Allah en Mohammed als zijn profeet, en de vijf centrale leefregels die de geloofspraktijk structureren. ## 1. Geloofsovertuiging en profeten ### 1.1 Kernprincipes van het islamitische geloof De islam is een monotheïstische religie die zich richt op het geloof in één God, genaamd Allah. Moslims geloven dat Allah de schepper is van het universum en dat Hij de mensheid heeft geschapen met als doel het goede na te streven. ### 1.2 Mohammed als profeet Mohammed wordt binnen de islam beschouwd als de laatste profeet van Allah. Hij bracht de boodschap van Allah aan de mensheid. Na zijn dood in Medina ontstond er een discussie over zijn opvolging, wat leidde tot verschillende stromingen binnen de islam. ### 1.3 Grote stromingen binnen de islam Er zijn twee hoofdgroepen binnen de islam: * **Sjiieten:** Geloven dat de opvolger van de profeet uit zijn familie moet komen. * **Soennieten:** Geloven dat de opvolger een leider moet zijn die gekozen is uit de beste volgelingen van Mohammed. ## 2. De vijf zuilen van de islam De vijf zuilen vormen de fundamentele leefregels en praktijken binnen de islam. Deze zuilen zijn essentieel voor de geloofsuitoefening van iedere moslim. ### 2.1 De geloofsbelijdenis (Shahada) De eerste zuil is de geloofsbelijdenis: "Er is geen god dan God, en Mohammed is zijn profeet." Dit is de kern van het islamitische geloof en wordt uitgesproken om de toewijding aan Allah en zijn profeet te bevestigen. ### 2.2 Het rituele gebed (Salat) Moslims verrichten vijfmaal daags op vastgestelde tijden het rituele gebed, genaamd Salat. Dit gebed is een directe verbinding met Allah en een moment van reflectie en devotie. ### 2.3 Aalmoes (Zakat) De derde zuil is de Zakat, een verplichte aalmoes waarbij moslims een deel van hun spaargeld of bezittingen aan de armen en behoeftigen besteden. Dit principe van naastenliefde en sociale rechtvaardigheid is cruciaal binnen de islam. ### 2.4 Vasten tijdens de Ramadan (Sawm) Tijdens de maand Ramadan vasten moslims van zonsopgang tot zonsondergang. Dit betekent dat zij gedurende deze periode niet eten, drinken, roken of seksuele betrekkingen hebben. Het vasten dient ter zelfdiscipline, het versterken van het geloof en het tonen van medeleven met de minderbedeelden. ### 2.5 Bedevaart naar Mekka (Hadji) Elke moslim die daartoe in staat is (zowel fysiek als financieel), dient minstens één keer in zijn leven de bedevaart naar Mekka te maken, de Hadji. Dit is een belangrijke pelgrimage die de eenheid van de moslimgemeenschap symboliseert. ## 3. Symbolische betekenis in de islam De islam kent diverse symbolen die diepere betekenissen vertegenwoordigen: * **De halve maan en ster:** Hoewel vaak geassocieerd met de islam, is dit geen officieel religieus symbool met een specifieke betekenis in de Koran. De ster kan symbool staan voor het verstand van de mens en de halve maan voor het verbond tussen God en de mens. * **De cirkel:** Vertegenwoordigt eenheid en verbondenheid, zowel binnen de mensheid als met het goddelijke. Het staat voor het samenbrengen van mensen en de verbinding tussen alles. * **Het groene kleur:** In de context van de islam wordt groen vaak geassocieerd met het paradijs en vruchtbaarheid. > **Tip:** Het is belangrijk om onderscheid te maken tussen gangbare culturele associaties en officiële religieuze doctrines. De vijf zuilen vormen de absolute kern van de islamitische geloofspraktijk. --- # Levensbeschouwingen en hun symboliek Hier volgt een gedetailleerde samenvatting over levensbeschouwingen en hun symboliek, bedoeld als studiemateriaal voor examens. ## 2. Levensbeschouwingen en hun symboliek Dit gedeelte verkent diverse levensbeschouwingen, waaronder het jodendom, boeddhisme, christendom en humanisme, met aandacht voor hun kernsymbolen en belangrijke geschriften. ### 2.1 Jodendom Het jodendom is een confessionele levensbeschouwing die teruggaat tot Abraham, ongeveer tweeduizend jaar voor Christus. De kern van het jodendom wordt gevormd door de Thora, die 613 voorschriften bevat. #### 2.1.1 Geloofsovertuiging en symbolen * **Centrale boodschap:** Geloof in één God, JHWH (Jahweh), wat staat voor "Hij die overal zal zijn". * **Symbolen:** * **Zes-puntige ster (Davidster):** Verwijst naar de zes scheppingsdagen en de aanwezigheid van God. * **Menora:** Een negenarmige kandelaar die wordt gebruikt om het Chanoekafeest te vieren en die aspecten van het leven en licht, en de schepping van zeven dagen door God symboliseert. * **Kippa:** Een hoofddeksel gedragen door joodse mannen als teken van eerbied voor God. * **Tefillien:** Kleine doosjes met bijbelteksten die mannen tijdens het ochtendgebed op hun hand en voorhoofd binden, als teken van verbondenheid met God. * **Talliet:** Een gebedskleed dat joodse mannen dragen tijdens het ochtendgebed op feestdagen. * **Mezoeza:** Een klein kokertje met een perkamentrol dat aan de deurpost wordt bevestigd en gelovigen oproept Gods woorden te gedenken. #### 2.1.2 Rituelen en feesten * **Sjabbat:** De wekelijkse rustdag op de zevende dag, ter herdenking van Gods rust na de schepping. * **Joodse feesten:** * **Rosj Hasjana:** Nieuwjaarsdag, met bijzondere gebeden om vergeving. * **Jom Kipoer:** Grote Verzoendag, een dag van vasten en intense gebeden om vergeving. * **Soekot (Loofhuttenfeest):** Ter herdenking van de woestijntocht van Egypte naar het beloofde land, toen Israëlieten in tijdelijke hutten leefden. * **Pesach (Paasfeest):** Een zeven dagen durend feest dat het eerste lentemaal herdenkt en de uittocht uit Egypte viert. * **Sedermaaltijd:** Een bijzondere maaltijd die bij Pesach wordt gehouden, met specifieke rituelen en gerechten. ### 2.2 Boeddhisme Het boeddhisme ontstond rond 500 voor Christus met Siddharta Gautama (de Boeddha). Het is een niet-confessionele levensbeschouwing die zich richt op het bereiken van verlichting en het beëindigen van lijden. #### 2.2.1 Geloofsovertuiging en stromingen * **De Vier Edele Waarheden:** 1. Al het leven wordt gekenmerkt door lijden. 2. Lijden kent oorzaken, met name verlangen naar materiële zaken. 3. Er is een einde aan het lijden mogelijk door werkelijkheid te zien zoals ze is. 4. Er is een weg om het lijden te overstappen: het achtvoudige pad. * **Het achtvoudige pad:** Een leidraad om het lijden te verlaten, bestaande uit acht principes. * **Stromingen:** * **Theravada:** Benadrukt individuele verlossing. * **Mahayana:** Benadrukt dat iedereen geholpen kan worden door anderen op weg naar verlichting. * **Kernconcepten:** * **Lijden:** Wordt ervaren door verlies, verdriet en de vergankelijkheid van bezittingen. * **Karma:** De invloed van iemands handelen op de toekomst (zowel positief als negatief). * **Nirwana:** Een staat van spiritueel geluk zonder negatieve emoties en angsten. #### 2.2.2 Symbolen en geschriften * **Symbolen:** * **Bodhiboom:** Symboliseert de verlichting die Siddharta Gautama onder deze boom bereikte. * **Wiel van Dharma (Dharmachakra):** Symboliseert de beweging van de leer van de Boeddha. * **Acht spaken:** Verwijzen naar het achtvoudige pad. * **Geschriften:** * **Pali Canon:** Een verzameling verhalen en geschriften over het leven van de Boeddha, onderverdeeld in drie delen: toespraken, monnikendiscipline en filosofische tradities. ### 2.3 Christendom Het christendom ontstond rond het begin van onze jaartelling met Jezus van Nazareth. Het is een monotheïstische religie met verschillende stromingen. #### 2.3.1 Geloofsovertuiging en stromingen * **Geloofsovertuiging:** Geloof in één God die zich openbaart in drie personen: de Vader, de Zoon (Jezus Christus) en de Heilige Geest (de drie-eenheid). * **Stromingen:** * **Rooms-Katholicisme:** Erkent de paus als leider. * **Orthodoxie:** Ontstond na een schisma binnen het vroege christendom. * **Protestantisme:** Ontstond in de 16e eeuw als protest tegen misstanden binnen de Rooms-Katholieke Kerk. * **Anglicanisme:** Ontstond door een breuk tussen Engeland en Rome, onder leiding van koning Hendrik VIII. #### 2.3.2 Symbolen en rituelen * **Symbolen:** * **Kruis:** Verwijst naar de kruisiging van Jezus en de verrezen Christus. * **Christusmonogram (Chi-Rho):** Een combinatie van de eerste twee Griekse letters van het woord "Christus" (X en P), waarbij X staat voor koning en P voor Christus. * **Vis (Ichthus):** Oude Griekse letters die samen het woord vormen voor "vis" en dienden als geheim symbool voor vroege christenen. * **Rituelen:** * **Zondag:** Wordt beschouwd als rustdag, waarop christenen samenkomen in de kerk. ### 2.4 Humanisme Het humanisme is een niet-confessionele levensbeschouwing die de mens centraal stelt. Het ontstond tijdens de Renaissance en de Verlichting en benadrukt autonomie, verantwoordelijkheid en menselijke waardigheid. #### 2.4.1 Geloofsovertuiging en principes * **Mens centraal:** De mens heeft een autonome en verantwoordelijke positie; beslist zelf. * **Belangrijke geschriften:** * De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (VUDH). * Het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. * **Organisaties:** Humanistisch Verbond, met lokale afdelingen en een coördinator, voorzitter en consulenten. * **Termen:** * **Vrijzinnig:** Staat voor een open en ondogmatische levenshouding. * **Huizen van de mens:** Plekken voor begeleiding bij levensvragen, afscheid en steun. #### 2.4.2 Symbolen en rituelen * **Symbolen:** * **De man van Vitruvius (Leonardo da Vinci):** Symboliseert de mens in zijn ideale proporties, centraal in het universum. * **Cirkel:** Staat voor verbondenheid, solidariteit en de verbinding tussen alles. * **Handen vasthouden:** Vertegenwoordigt verbondenheid en solidariteit tussen mensen. * **Licht:** Symboliseert het verstand en inzicht van mensen. * **Rituelen:** * **Lentefeest:** Een ritueel dat de overgang markeert van de kleuterschool naar de lagere school. * **Vrijzinnige jeugd:** Een ritueel voor de overgang van het lager naar het middelbaar onderwijs. --- > **Tip:** Leg de nadruk op de kernprincipes en de belangrijkste symbolen van elke levensbeschouwing. Visualiseer de symbolen en koppel ze direct aan hun betekenis. > **Tip:** Begrijp het onderscheid tussen confessionele (geloofsgebonden) en niet-confessionele (niet-geloofsgebonden) levensbeschouwingen. > **Tip:** Oefen met het uitleggen van de kernconcepten, zoals de Vier Edele Waarheden in het boeddhisme of de drie-eenheid in het christendom, in je eigen woorden. --- # Historische en filosofische stromingen Dit onderwerp verkent de historische context van diverse geloofsovertuigingen en filosofische bewegingen, met een focus op hun impact op de menselijke gedachte. ### 3.1 Inleiding tot historische en filosofische stromingen Door de geschiedenis heen hebben verschillende culturen en perioden geleid tot de ontwikkeling van diverse geloofsovertuigingen en filosofische stromingen die de menselijke gedachte diepgaand hebben beïnvloed. Deze stromingen, zoals de Renaissance en de Verlichting, markeren belangrijke keerpunten in hoe de mens zichzelf en de wereld om zich heen begreep. ### 3.2 Geloofsovertuigingen Verschillende grote monotheïstische en polytheïstische geloofsovertuigingen hebben de menselijke cultuur gevormd. #### 3.2.1 Jodendom Het Jodendom is een van de oudste monotheïstische religies, gesticht door Abraham rond 2000 v.Chr. Het gelooft in één God, JHWH, wat staat voor 'Hij die zal zijn'. De centrale geschriften zijn de Thora, die 613 voorschriften bevat, en de Tenach. * **Kernconcepten:** * Eén God: JHWH. * Belangrijke profeten zoals Abraham en Mozes. * De Thora als leidraad. * De 6-puntige ster (Magen David) en de 6 scheppingsdagen symboliseren de aanwezigheid van God. * **Rituelen en symbolen:** * De Kippa: Een hoofddeksel als teken van eerbied. * Tefillien: Gebedsriemen gedragen tijdens het ochtendgebed op feestdagen. * Talliet: Een gebedskleed. * Sabbat: De zevende dag van de week, gewijd aan rust en eredienst. * Feesten: Rosj Hasjana (nieuwjaarsdag), Jom Kipoer (Grote Verzoendag), Soekot (Loofhuttenfeest), Pesach (Paasfeest). * De Menora: Een negenarmige kandelaar, gebruikt tijdens het Chanoekafeest, die de schepping in 7 dagen en de aanwezigheid van God symboliseert. #### 3.2.2 Islam De Islam, gesticht door de profeet Mohammed in de 7e eeuw n.Chr., is een monotheïstische religie die gelooft in één God, Allah, en Mohammed als Zijn profeet. De boodschap van Allah werd in Medina verder verkondigd. Na de dood van Mohammed ontstond er discussie over zijn opvolging, wat leidde tot de vorming van twee grote groepen: * **Sjiieten:** Geloven dat de opvolger uit de familie van Mohammed moet komen. * **Soennieten:** Geloven dat de beste gelovige de leider moet zijn, een leider die de leer van Mohammed volgt. * **Kernconcepten:** * Geloofsbelijdenis: Er is geen god dan Allah, en Mohammed is Zijn profeet. * De vijf zuilen: Vijf fundamentele leefregels. * **De vijf zuilen:** 1. **Geloofsbelijdenis:** De erkenning van Allah en Mohammed. 2. **Ritueel gebed (Salaat):** Vijf keer per dag op vastgestelde tijden. 3. **Zakaat (Almosen):** Een deel van het spaargeld besteden aan de armen. 4. **Vasten (Ramadan):** Gedurende één maand niet eten van zonsopgang tot zonsondergang. 5. **Bedevaart (Hadji):** Iedere moslim die het zich kan veroorloven, gaat minstens één keer in zijn leven naar Mekka. #### 3.2.3 Christendom Het Christendom ontstond rond het begin van onze jaartelling, met Jezus van Nazareth als centrale figuur. Het gelooft in één God, die zich manifesteert in een drie-eenheid: Vader, Zoon en Heilige Geest. * **Verschillende stromingen:** * **Rooms-Katholiek:** Erkent de paus als leider. * **Orthodox:** Ontstond na een schisma met de Rooms-Katholieke Kerk in 395 n.Chr. * **Protestantisme:** Ontstond in de 16e eeuw als protest tegen wantoestanden binnen de Rooms-Katholieke Kerk. * **Anglicanisme:** Ontstond in Engeland onder Hendrik VIII door een breuk met de Rooms-Katholieke Kerk. * **Kernconcepten:** * Geloof in Jezus Christus als Zoon van God en Verlosser. * De leer van de drie-eenheid. * **Symbolen:** * Het kruis: Verwijst naar de kruisiging van Jezus. * Het Chi-Rho teken (X P): Een vroeg-christelijk symbool. * Het Christusmonogram (Christusteken of 'labora'): Combinatie van de Griekse letters chi en rho. * **Rituelen:** * Zondag als rustdag en kerkgang. * Geloofsbelijdenis: Jezus Christus, Zoon van God, Verlosser. #### 3.2.4 Boeddhisme Het Boeddhisme werd gesticht door Siddharta Gautama rond 500 v.Chr. Het richt zich op het bereiken van verlichting en het beëindigen van lijden. * **Kernconcepten:** * **De vier edele waarheden:** 1. Alle leven wordt gekenmerkt door lijden. 2. Lijden kent oorzaken, met name verlangen naar materiële zaken. 3. Er is een weg om het lijden te beëindigen door de werkelijkheid te zien zoals ze is. 4. Het achtvoudige pad is de weg om het lijden te verlaten. * **Nirwana:** Een staat van spiritueel geluk zonder negatieve emoties en angsten. * **Karma:** Handelen heeft een positieve of negatieve invloed op het toekomstige leven. * **Stromingen:** * **Theravada:** Nadruk op de bereikbaarheid van verlichting door de mens zelf. * **Mahayana:** Benadrukt dat iedereen door anderen geholpen kan worden op weg naar verlichting. * **De drie juwelen:** 1. De Boeddha als inspiratie. 2. Het volgen van het achtvoudige pad. 3. Samen doen vanuit gemeenschapszin. * **Het achtvoudige pad:** Omvat principes zoals juiste kijk, juiste intentie, juiste spraak, juiste handeling, etc. * **Geschriften:** De Pali Canon, bestaande uit toespraken van de Boeddha, de discipline van monniken en filosofische tradities. ### 3.3 Filosofische stromingen Naast religieuze overtuigingen hebben filosofische stromingen de menselijke gedachte vormgegeven, met een focus op de rede, de mens en moraliteit. #### 3.3.1 De Renaissance De Renaissance (ongeveer 14e-16e eeuw) markeerde een wedergeboorte van de klassieke kunst en wetenschap, met een hernieuwde focus op de mens. * **Kernconcept:** De mens staat centraal. * **Symbool:** De Vitruviaanse Man, die de perfectie van de menselijke proporties en de centrale plaats van de mens in het universum uitbeeldt. #### 3.3.2 De Verlichting De Verlichting (ongeveer 17e-18e eeuw) benadrukte de kracht van het verstand en rationeel denken als middel om maatschappelijke vooruitgang te boeken. * **Kernconcepten:** * Het licht staat symbool voor het menselijk verstand. * Nadruk op autonomie en verantwoordelijkheid van het individu. * **Belangrijke geschriften:** De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. * **Levensbeschouwing:** Niet-confessioneel, waarbij de mens zelf beslissingen neemt. #### 3.3.3 Humanisme Humanisme is een niet-confessionele levensbeschouwing die de mens centraal stelt en zich richt op de autonomie en verantwoordelijkheid van het individu. * **Kernconcepten:** * De mens heeft een autonome en verantwoordelijke plek in de wereld. * De mens staat centraal. * **Praktische toepassing:** * Het Lentefeest: Een ritueel ter markering van de overgang van kleuterschool naar lagere school. * Vrijzinnige Jeugd: Richt zich op de overgang van lager naar middelbaar onderwijs. * Huizen van de Mens: Instellingen die begeleiding bieden bij diverse levensfasen. * Vrijzinnig-humanistisch consulenten en voorgangers. * **Organisatie:** Het Humanistisch Verbond, met lokale afdelingen en coördinatoren. > **Tip:** Het is belangrijk om de context van deze stromingen te begrijpen – de tijdgeest, de belangrijkste denkers en de maatschappelijke veranderingen die hun opkomst mogelijk maakten. > **Voorbeeld:** De focus op het individu tijdens de Renaissance en Verlichting was een directe reactie op de meer collectivistische en hiërarchische structuren van de middeleeuwen. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Allah | De Arabische term voor God, de schepper van het universum en alles wat erin is, zoals die centraal staat in de islam. | | Mohammed | De profeet in de islam, door moslims beschouwd als de laatste boodschapper van Allah, die de Koran ontving en de islam verspreidde. | | Medina | Een stad in Saoedi-Arabië waar Mohammed na zijn emigratie (hijra) naartoe ging en waar de islam zich verder kon ontwikkelen en vestigen. | | Soennieten | Een van de twee grote stromingen binnen de islam, die de traditie (soenna) van de profeet Mohammed en de consensus van de gemeenschap volgt bij de interpretatie van religieuze wetten. | | Sjiieten | De andere grote stroming binnen de islam, die gelooft dat de opvolging van Mohammed via zijn familie moest verlopen, beginnend bij Ali. | | Geloofsovertuiging | Een stelsel van ideeën en principes die iemand aanhangt betreffende het bestaan van het goddelijke, de aard van de werkelijkheid en de zin van het leven. | | Geloofsbelijdenis | De verklaring van het geloof, in de islam bekend als de sjahada, die luidt: "Er is geen god dan Allah, en Mohammed is zijn boodschapper." | | Rituelen (gebed/salaat) | De verplichte godsdienstoefening binnen de islam die vijfmaal daags op vaste tijden wordt verricht, gekenmerkt door specifieke houdingen en recitaties. | | Aalmoezen (zakaat) | Een verplichte liefdadigheidsbijdrage binnen de islam, waarbij een deel van het vermogen wordt afgestaan aan de armen en behoeftigen, als een vorm van zuivering van het bezit. | | Vasten (Ramadan) | De spirituele praktijk gedurende de maand Ramadan, waarbij moslims van zonsopgang tot zonsondergang onthouden van eten, drinken en andere fysieke behoeften. | | Bedevaart (Hadji) | De pelgrimstocht naar Mekka die elke moslim die daartoe in staat is, minstens één keer in zijn leven dient te volbrengen. | | Jodendom | Een monotheïstische religie die zijn oorsprong vindt bij Abraham, met de Thora als heilig geschrift en de nadruk op de naleving van Gods wetten. | | Abraham | Een centrale figuur in het jodendom, christendom en de islam, beschouwd als de aartsvader van de Israëlieten en de eerste die een verbond sloot met God. | | Thora | De eerste vijf boeken van de Hebreeuwse Bijbel, die de wetten en de geschiedenis van het oude Israël beschrijven, en die centraal staan in het jodendom. | | Menora | Een zevenarmige kandelaar, een belangrijk symbool in het jodendom, dat verwijst naar de schepping en de aanwezigheid van God. | | Davidster | Een zespuntige ster (ook wel hexagram genoemd), gevormd door twee gelijkzijdige driehoeken, die het jodendom symboliseert en vaak wordt geassocieerd met het koninkrijk Israël. | | Boeddhisme | Een levensbeschouwing en religie die is ontstaan in India met Siddharta Gautama (de Boeddha) als stichter, gericht op het bereiken van verlichting en het beëindigen van lijden. | | Siddharta Gautama (Boeddha) | De stichter van het boeddhisme, die na lange ascetische praktijken verlichting bereikte en de leer van de Vier Edele Waarheden en het Achtvoudige Pad onderwees. | | Verlichting | In het boeddhisme de staat van ultiem bewustzijn en bevrijding van lijden, die wordt bereikt door wijsheid, ethisch gedrag en meditatieve discipline. | | Bodhiboom | De boom waaronder Siddharta Gautama de verlichting bereikte, en die symbool staat voor de mogelijkheid van het mensdom om verlichting te bereiken. | | Mahayana | Een van de twee grote stromingen binnen het boeddhisme, die de nadruk legt op het principe dat iedereen kan worden geholpen op weg naar verlichting, inclusief het concept van bodhisattva's. | | Theravada | Een van de twee grote stromingen binnen het boeddhisme, die zich richt op de oorspronkelijke leer van de Boeddha en het individuele pad naar verlichting. | | Nirwana | De ultieme staat van bevrijding van lijden en wedergeboorte in het boeddhisme, gekenmerkt door innerlijke vrede, vreugde en het ontbreken van negatieve emoties. | | Karma | Het principe van oorzaak en gevolg in het boeddhisme en hindoeïsme, waarbij daden in dit leven invloed hebben op toekomstige levens en ervaringen. | | Pali Canon | De belangrijkste verzameling geschriften in het Theravada-boeddhisme, die de leer van de Boeddha bevatten, waaronder toespraken, disciplinevoorschriften en filosofische teksten. | | Christendom | Een monotheïstische religie gebaseerd op het leven en de leringen van Jezus van Nazareth, die wordt beschouwd als de Zoon van God en de Verlosser. | | Jezus van Nazareth | De centrale figuur van het christendom, door christenen vereerd als de Zoon van God, Messias en Verlosser, wiens leven en dood de basis vormen voor de christelijke leer. | | Drie-eenheid | Het centrale dogma van het christendom, dat inhoudt dat God bestaat in drie Personen: de Vader, de Zoon (Jezus Christus) en de Heilige Geest, die één God zijn. | | Kruis | Een cruciaal symbool in het christendom, dat verwijst naar de kruisiging van Jezus en het offer dat hij bracht voor de verlossing van de mensheid. | | Humanisme | Een niet-confessionele levensbeschouwing die de mens, zijn waardigheid, autonomie en verantwoordelijkheid centraal stelt, met nadruk op rede, ethiek en gemeenschap. | | Verlichting (historisch) | Een intellectuele en culturele beweging in de 18e eeuw die de nadruk legde op rede, wetenschap, individualisme en menselijke vooruitgang, en die grote invloed had op politieke en sociale veranderingen. | | Renaissance | Een periode in de Europese geschiedenis (ongeveer 14e-16e eeuw) die gekenmerkt werd door een heropleving van de klassieke kunst, literatuur en filosofie, en een verschuiving naar een meer mensgerichte kijk op de wereld. | | Universele Verklaring van de Rechten van de Mens | Een baanbrekend document van de Verenigde Naties, aangenomen in 1948, dat fundamentele mensenrechten vastlegt die universeel van toepassing zijn op alle mensen. | | Europees Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens | Een internationaal verdrag dat is opgesteld door de Raad van Europa om burgerlijke en politieke rechten in Europa te beschermen. | | Symbolen | Tekens of beelden die een diepere betekenis vertegenwoordigen, vaak gebruikt in religieuze en culturele contexten om ideeën, concepten of entiteiten uit te drukken. |

# De aard en uitvoering van het offerritueel in Griekenland en Rome Dit onderwerp verkent de definitie, typologie, selectie, en de preliminaries en uitvoering van offerrituelen in de Griekse en Romeinse beschavingen. ### 1.1 Wat is een offer in Griekenland en Rome? Een offer kan gedefinieerd worden als een ritueel, uitgevoerd door een menselijke gemeenschap (zoals de stad, een vereniging, of een familie), vertegenwoordigd door een hiërarchisch hooggeplaatste persoon (magistraat, keizer, priester, of huisvader). Dit ritueel is gericht tot bovennatuurlijke entiteiten, typisch de goden in de hemel of helden die met de onderwereld geassocieerd worden. Dit onderscheidt het van bijvoorbeeld rituele executies, waarbij de dood van een levend wezen geen offergave aan hogere wezens inhoudt [1](#page=1). Tijdens een offer fungeert het aangeboden object als intermediair voor de communicatie tussen mensen en goden. Meestal is dit object een voedingsmiddel, van plantaardige of dierlijke oorsprong, wat de notie van het feestelijk voeden van de godheid benadrukt. Een offer kan worden gezien als een prestigieus goddelijk banket, vaak gevolgd door een menselijke maaltijd, met uitzondering van de volledige verbranding van de offerdieren ()holocausten [1](#page=1). Er wordt onderscheid gemaakt tussen animale en inanimate offers [2](#page=2): * **Animale offers:** Bestaan uit levende dieren [2](#page=2). * **Inanimate offers:** Omvatten zowel plantaardige producten als producten afkomstig van dieren en speciaal voor de goden bereide gerechten [2](#page=2). Animale offers worden als waardevoller beschouwd dan inanimate offers [2](#page=2). Het is belangrijk het verschil tussen animale en menselijke offers te erkennen. Hoewel beide levende wezens betreffen die worden gedood, missen menselijke offers doorgaans de dimensie van een goddelijk maal. De schaarse overgeleverde informatie over menselijke offers suggereert niet dat de goden menselijk vlees waardeerden, waardoor het idee van een goddelijk feestmaal ontbreekt [2](#page=2). De relatie tussen het ritueel en het doel ervan is cruciaal voor het begrip van Griekse en Romeinse offers. Offers worden bij diverse gelegenheden gebracht: jaarlijkse festivals ter ere van een godheid, na het begaan van een vergrijp tegen de goden, of als dank voor ontvangen zegeningen zoals gezondheid, een veilige terugkeer, of een geboorte. De motivaties kunnen uiteenlopen van eerbetoon tot verontschuldiging of dankbaarheid. Via het voedselaanbod kunnen zo verschillende boodschappen worden overgebracht, gespecificeerd door gebaren, ingrediënten en de begeleidende gebeden [2](#page=2). ### 1.2 Hoe wordt er geofferd? Elk offer in de Griekse en Romeinse wereld kende eigen regels, geworteld in traditie. Een algemene procedure kan echter worden geschetst als een gemeenschappelijke basis [2](#page=2). #### 1.2.1 Selectie van slachtoffers De slachtoffers zijn doorgaans gedomesticeerde dieren zoals runderen, schapen en varkens. De keuze van het dier hangt af van de gelegenheid en de godheid waaraan geofferd wordt. Belangrijke selectiecriteria zijn de kleur van de vacht, het geslacht en de leeftijd van het dier [2](#page=2). * **Kleur en geslacht:** In de Romeinse cultuur, meer dan in de Griekse, correleren de kleur en het geslacht van de slachtoffers symbolisch met de ontvangers. Lichte vachten werden aangeboden aan de goden van boven, terwijl donkere slachtoffers bestemd waren voor de goden van de infernale wereld. Rode dieren waren voor de vuurgod Vulcanus. Mannelijke dieren werden aan goden geofferd en vrouwelijke aan godinnen [2](#page=2). * **Fysieke kenmerken en geschiktheid:** Vóór het offer werden de slachtoffers waarschijnlijk gecontroleerd op geschiktheid. Een afbeelding uit het Vaticaan toont een man die de geslachtsorganen van een rund betast om de geschiktheid van het dier te controleren, mogelijk om te bepalen of het dier intact of gecastreerd was. Sommige goden, zoals Neptunus en Apollo, gaven de voorkeur aan stieren, terwijl Jupiter een gecastreerde os eiste. Oude teksten benadrukken dat slachtoffers vrij moesten zijn van fysieke gebreken en aan bepaalde esthetische criteria moesten voldoen. De Romeinse auteur Plinius de Oudere vermeldde bijvoorbeeld dat alleen ossen met een staart tot aan de hakken goden behaagden en dat een hinkend dier hen niet kon verzoenen. Zulke dieren werden soms in speciale kuddes gehouden, soms op terreinen die bij tempels hoorden [2](#page=2) [3](#page=3). #### 1.2.2 Preliminaire rituelen Het offerritueel werd ingeleid door een plechtige processie die de slachtoffers naar het altaar bracht. De processie en de ceremonie werden begeleid door fluitmuziek [3](#page=3). * **Griekse preliminaries:** De offeraar wast zijn handen alvorens het ritueel begint. De priester loopt rond het altaar om de heilige ruimte af te bakenen. Daarna spreekt hij een gebed uit en besprenkelt hij het altaar, de aanwezigen en het slachtoffer met water en gerstekorrels; de hoofdbeweging van het dier werd als toestemming geïnterpreteerd [3](#page=3). * **Romeinse preliminaries (Praefatio):** De Romeinse rituelen kennen een fase genaamd de "praefatio". Hierbij worden wijn en wierook op een draagbaar vuur geplaatst. Dit ritueel dient om de communicatie met het goddelijke te openen. Wierook en wijn, beschouwd als goddelijke elementen, trekken de aandacht van de goden en nodigen hen uit. Het draagbare vuur, met zijn tijdelijke karakter, symboliseert de vluchtigheid van het menselijk leven en vertegenwoordigt de aarde en de mensen die het offer brengen. Net als in Griekenland wordt er op het dier wijn en *mola salsa* (een mengsel van spelt en zout) gegoten. Wijn symboliseert de goddelijke ontvanger, terwijl *mola salsa*, bereid door de Vestaalse maagden, het Romeinse volk representeert. De Griekse auteur Dionysius van Halicarnassus verklaart de identiteitsdrager van dit graan, waarbij spelt voor de Romeinen dezelfde culturele betekenis heeft als gerst voor de Grieken, die het de oudste graansoort beschouwen en hun offers ermee beginnen. Dit benadrukt dat elk volk zijn meest traditionele ingrediënt gebruikt om zijn identiteit in het offerritueel uit te drukken [3](#page=3). * **Immolatio:** Deze fase van het schenken van libaties op het slachtoffer wordt in het Latijn *immolatio* genoemd, wat "heiliging" betekent en niet zozeer "slachting". Het ritueel eindigt met het symbolisch doden van het dier door een mes plat over de rug te strijken, waarmee de overdracht van het domein van de mens naar dat van de goden wordt gemarkeerd. In de Griekse traditie wordt dit gesymboliseerd door het afknippen van enkele haren van de kop van het dier en deze in het brandende altaar te werpen [3](#page=3). #### 1.2.3 De eigenlijke offerhandeling Na de voorbereidende rituelen volgt de daadwerkelijke slachting [4](#page=4). * **Griekse slachting:** De *mageiros* (degene die het dier slacht en versnijdt) slaat het dier eerst met een bijl of ontkoppelt het, waarna het op het altaar wordt gestroopt [4](#page=4). * **Romeinse slachting:** In openbare Romeinse offers doen *victimarii* of *popae* hetzelfde [4](#page=4). * **Rituele kreet (Ololygē):** Een kenmerkend Grieks element dat niet in Rome wordt aangetroffen, is de rituele kreet (*ololygē*) die door vrouwen wordt geslaakt bij het villen van het dier op het altaar. Deze kreet, waarvan de precieze rituele betekenis onbekend is, drukt de emotie uit die de goddelijke aanwezigheid bij de mens oproept [4](#page=4). * **Divinatie:** Een belangrijk onderdeel van de meeste animale offers is de observatie van de interne organen (hepatoscopie in het Grieks, *extispicium* in het Latijn). De staat van deze organen, met name de lever, onthult de acceptatie of afwijzing van het offer door de godheid. Offers konden ook complexere goddelijke boodschappen bevatten, zoals bij oorlogen of in gevaarlijke situaties waar antwoorden werden gezocht. Een passage uit Seneca's *Oedipus* beschrijft poëtisch een divinatie-offer dat diende om de moordenaar van Laios te identificeren, wiens daad een pestilentie veroorzaakte [4](#page=4). #### 1.2.4 Offergave en verdeling van het vlees * **Griekse offergave:** In Griekenland werden de beenderen van de dijen, soms de dijen zelf, bedekt met vet en omhuld met buikvlies, op het altaar verbrand. Het Griekse werkwoord *thuein*, waar het woord *thusia* (offer) van is afgeleid, verwijst naar de rookontwikkeling van deze verbranding. Het aangeboden offer, veranderd in rook, bereikt zo definitief de goddelijke wereld [4](#page=4). * **Romeinse offergave:** De Romeinen boden niet de beenderen, maar bepaalde interne organen aan (*exta*), beschouwd als zetel van het leven (lever, long, hart, gal, buikvlies). Deze *exta* werden gekookt en op smaak gebracht met *mola salsa* en wijn alvorens op het altaar geplaatst te worden, wat suggereert dat er "geciviliseerde" gerechten aan de goden werden geboden [4](#page=4). * **Consumptie van ingewanden:** Een verschil tussen Griekse en Romeinse offers is de consumptie van de ingewanden (*splanchna*) door de Grieken. Dit vlees, aan spiezen geregen en geroosterd, werd door de aanwezigen ter plekke gegeten, wat een gedeelde maaltijd symboliseerde tussen goden (via de rook van de garing) en mensen. Dit gebruik ontbrak bij Romeinse offers die volgens het "Romeinse rite" werden uitgevoerd. Vanaf het einde van de 3e eeuw v.Chr. maakten de Romeinen onderscheid tussen offers volgens hun eigen gewoonte en offeringen volgens Griekse wijze, waarbij van de laatste veel details onbekend zijn. In het geval van de Griekse rite van Hercules bij de Ara Maxima, deelden de Romeinen, geïnspireerd door de Grieken, waarschijnlijk wel de ingewanden met de goden [4](#page=4). * **Gemeenschappelijke maaltijd:** Het resterende vlees kon ter plekke worden gegeten tijdens een gemeenschappelijke maaltijd, meegenomen, of, vooral in Rome, worden verkocht. Het samen eten van het vlees van een door de gemeenschap gedood dier versterkte de sociale cohesie [4](#page=4). > **Tip:** Let op de symbolische betekenis van ingrediënten zoals wijn, wierook en *mola salsa*, en de specifieke onderdelen van de offerdieren die aan de goden werden aangeboden in beide culturen. #### 1.2.5 Voorbeelden van offers * **Grieks offer (Odyssee):** Een gedetailleerde beschrijving van een oud Grieks offer, waarbij de voorbereidingen, de rituele handelingen zoals het besprenkelen met water en gerstekorrels, de slachting, het verbranden van de dijen bedekt met vet en het roosteren van het overige vlees voor een gemeenschappelijke maaltijd, wordt beschreven. De deelname van diverse ambachtslieden en de plechtige aanbidding van de godin Athena zijn kenmerkend [5](#page=5). * **Romeins offer (Cato):** Een beschrijving van een archaïsch Romeins privé-offer voor een goede oogst aan Ceres. Dit ritueel omvat gebeden tot Janus en Jupiter, de offergave van een *strues* (galette) en een *fertum* (koek), en de eigenlijke slachting van een zeug (*truie précidanée*). De *strues* en *fertum* worden opnieuw aangeboden na de slachting, en er volgt een libatie met wijn aan Janus en Jupiter. Tot slot worden de ingewanden en wijn aan Ceres geschonken. De vermelding van de *strues* en *fertum* benadrukt het belang van deze specifieke gebakken offergaven in het Romeinse ritueel [5](#page=5). > **Voorbeeld:** De *mola salsa* in Romeinse offers symboliseert het Romeinse volk, vergelijkbaar met hoe gerst in Griekse offers de oudste en meest traditionele graansoort vertegenwoordigt, wat de nadruk legt op de identitaire dimensie van het offer. --- # De interpretatie van geweld en schuldgevoel bij offerpraktijken Dit onderwerp verkent de complexiteit van geweld en schuldgevoel binnen offerrituelen, met een focus op zowel oude percepties als moderne interpretaties, en analyseert mythen en artistieke representaties om de aanwezigheid van wijdverbreid schuldgevoel met betrekking tot dierlijke offers te onderzoeken [6](#page=6). ### 2.1 De reflectie op de geweldpleging in offerrituelen De analyse van offerpraktijken in het oude Griekenland, met name door Walter Burkert, beschrijft het offer als een fundamentele daad van geweld, waarbij de 'Homo Religiosus' zichzelf identificeert als 'Homo Necans' (de dodende mens). Dit geweld wordt getransformeerd naar plezier binnen de gemeenschap door een gezamenlijke maaltijd, een ritueel dat als schokkend werd ervaren. De notie van schuldgevoel die voortvloeit uit deze dodelijke daad, mogelijk voortkomend uit de evolutie van jagersinstincten ten opzichte van dieren, is onderwerp van discussie onder moderne onderzoekers. Stella Georgoudi stelt de vraag of het verhullen van geweld, schuldgevoel en de wens tot onschuldverklaring van de moord op het offerdier representatief waren voor de Griekse cultische feiten [6](#page=6) [7](#page=7). ### 2.2 Mythen over geweld en schuldgevoel bij offers #### 2.2.1 Latere en Griekse mythen In de Latijnse literatuur, zoals bij Ovidius en Servius, worden dieren geofferd omdat ze zich schuldig hebben gemaakt aan heiligschennis door voedsel voor de goden te eten. Een Grieks voorbeeld hiervan is de oorsprongsmite van de Bouphonies-feestdag, waarbij een os wordt gedood omdat hij goddelijk voedsel heeft gegeten, waarna het mes zelf wordt aangeklaagd. Deze mythen presenteren het gedomesticeerde dier als schuldig en het offer als een verdiende straf. Echter, deze verhalen worden door moderne onderzoekers niet meer beschouwd als neutraal of representatief voor de algemene Griekse en Romeinse samenlevingen, maar eerder als uitingen van filosofische stromingen die zich tegen traditionele offers verzetten [6](#page=6) [7](#page=7). > **Tip:** Het is cruciaal om mythen te contextualiseren binnen hun filosofische en intellectuele achtergrond, en niet te generaliseren naar de gehele samenleving. #### 2.2.2 De interpretatie van mythische schuldgevoelens Moderne studies hebben de nadruk op geweld en schuldgevoel in deze mythen mogelijk overdreven. Jean-Louis Durand analyseerde de Bouphonies-passages en concludeerde dat de kern van de kritiek niet zozeer lag bij het doden van een levend wezen, maar bij het feit dat dit niet door een individu alleen, maar door een gemeenschap binnen een gestructureerd ritueel moest gebeuren. Het orakel van Delphi adviseerde bijvoorbeeld om de daad ritueel te herhalen en het karkas te consumeren zonder scrupules [7](#page=7). John Scheid stelt voor dat de Romeinse mythen niet zozeer gaan over schuldgevoel met betrekking tot geweld, maar over de absolute macht die mensen over dieren uitoefenen. De geringe heiligschennis van de dieren is slechts een voorwendsel om te tonen dat mensen inferieure wezens kunnen doden zonder een proces. Deze mythen lijken dus geen wijdverbreid schuldgevoel met betrekking tot het doden van dieren in de Griekse en Romeinse samenlevingen te bevestigen [7](#page=7). ### 2.3 De verhulling van geweld in artistieke representaties #### 2.3.1 Griekse afbeeldingen en het taboe op geweld De algemene opvatting was dat Griekse afbeeldingen van offers zelden het moment van de dierenoping tonen, wat werd geïnterpreteerd als een bewuste verhulling van geweld. Dit zou voortkomen uit een taboe op het dodingsmoment. Teksten die suggereren dat het mes verborgen werd gehouden tot het moment van gebruik, werden gezien als bewijs hiervan [8](#page=8). Recenter onderzoek, met name door Stella Georgoudi, heeft deze interpretatie van "verhulling" genuanceerd. Zij stelt dat de meeste teksten slechts melden dat het mes zich in de mand bevond, niet dat het actief werd verstopt. De suggestie van verhulling zou een moderne generalisatie zijn [8](#page=8). #### 2.3.2 Nieuwe inzichten in Griekse afbeeldingen Georgoudi wijst erop dat er wel degelijk Griekse vazen zijn die slachtingen tonen. Bovendien werden bij eerdere analyses voornamelijk vazen in overweging genomen, en werden bas-reliëfs met afbeeldingen van dodingsinstrumenten of -momenten genegeerd. Deze representaties suggereren dat de verhulling van geweld geen vaststaand dogma was [8](#page=8). Folkert van Straten concludeert dat Griekse offerafbeeldingen zich meer richten op de rituelen vóór de dood. De fasen na de dood trokken minder de aandacht van kunstenaars. Wat centraal leek te staan in de beeldvorming van offers was het idee van het dier als een geschenk aan de godheid. De focus lag op de momenten waarop dit geschenk het duidelijkst naar voren kwam: het begin, wanneer het intacte dier te bewonderen is, en het einde, wanneer delen van het dier op het altaar worden verbrand [8](#page=8). #### 2.3.3 Romeinse afbeeldingen en sociale hiërarchie In Romeinse afbeeldingen van traditionele offers zijn scènes van stervende dieren ook zeldzaam. Een verklaring, voorgesteld door John Scheid, is dat de daad van het doden, uitgevoerd door een publieke bediende, niet als een hoogtepunt van het offer werd beschouwd en daarom geen prominente plaats kreeg in representaties. In plaats daarvan werden vaak de momenten vóór het slachten afgebeeld, waarop de offeraar de opdracht geeft aan een slaaf [8](#page=8) [9](#page=9). Deze scènes benadrukken de sociale hiërarchie: goden ontvangen het geschenk, de vrije man (magistraat of keizer) toont zijn macht over zowel het dier als de slaaf, de slaaf gehoorzaamt de vrije man, en het dier onderwerpt zich aan goddelijke wil via menselijke handen. Het ontbreken van expliciete geweldrepresentaties in Romeinse offers zou dus niet te wijten zijn aan een bewuste verhulling, maar aan de wens van de opdrachtgevers om hun sociale status te benadrukken [9](#page=9). Dit wordt gecontrasteerd met Mithraïsche tauroctonie-afbeeldingen, waarin de god Mithra zelf de stier doodt en het moment van de slag en bloedvergieten centraal staat. Dit komt omdat in dit ritueel de dood van de stier een stichtingsmoment is dat de oorsprong van voedsel inluidt, waardoor het slachten een cruciaal actiemoment is en dus wordt afgebeeld [9](#page=9). ### 2.4 Conclusies over geweld en schuldgevoel De analyse van mythen en afbeeldingen bevestigt niet het idee van een algemeen verspreid schuldgevoel bij de oudheid ten aanzien van dierenoffers. Oude reflecties hierover vonden voornamelijk plaats in filosofische kringen van tegenstanders van het offeren [9](#page=9). Varro beschrijft bijvoorbeeld een volledig positieve visie op het varken als voedsel, waarbij de naam van het dier zelfs wordt afgeleid van het woord voor offeren ('thuein'). Hij stelt dat varkens door de natuur gegeven zijn om te feesten, en hun leven dient enkel om hun vlees te bewaren [10](#page=10). #### 2.4.1 Vergelijking met mensenoffers Een vergelijking met Griekse representaties van mensenoffers toont aan dat hier wel degelijk het moment van de dood wordt afgebeeld, zoals bij de jonge Polyxena wier nek door een zwaard wordt doorboord. In deze gevallen is de dierenoping het hoogtepunt van de actie, en de relatie tussen de offeraar en het slachtoffer staat centraal. Romeinse teksten veroordelen menselijke offers als barbaars en van buitenlandse oorsprong, zoals het levend begraven van koppels Galliërs en Grieken in het Forum Boarium [10](#page=10). In het geval van mensenoffers is de impliciete geweldpleging evident en is schuldgevoel ten aanzien van de slachtoffers een feit, ook al wordt het ritueel gepresenteerd als onvermijdelijk voor het welzijn van de gemeenschap [10](#page=10). #### 2.4.2 Het onderscheid tussen kosmische orde en kosmische wanorde De conclusie is dat geweld niet algemeen werd gevoeld wanneer een offer diende om de hiërarchie van de wezens in het universum te tonen. Daarentegen manifesteert het idee van geweld zich in mensenoffers omdat deze het offer niet representeren als een organisatie van de kosmos, maar als zijn wanorde. Mensen worden als slachtoffers gedegradeerd tot de positie van dieren, gedood zonder enig vergrijp. Wanneer de slachtoffers vrije wezens zijn en deel uitmaken van de samenleving waarvoor ze worden opgeofferd, bereikt de gruwel zijn hoogtepunt [10](#page=10). --- # De rol van de tempel en rituele machinaties in het oude Egypte Dit onderwerp onderzoekt hoe de tempel in het oude Egypte functioneert als een ruimte voor goddelijke aanwezigheid en hoe rituele processen en tussenpersonen worden gebruikt om communicatie tussen mensen en goden tot stand te brengen [12](#page=12). ### 3.1 De tempel als ruimte van goddelijke aanwezigheid De Egyptische tempel wordt beschouwd als de primaire locatie voor het aangaan van een relatie met de godheid. Het is ontworpen als een efficiënte machine, waarin de godheid, "geïncarneerd" in zijn cultusbeeld, verblijft. Architectonisch is de tempel een afgezonderde ruimte, geïsoleerd van de omringende wereld [12](#page=12). > **Tip:** Hoewel de Egyptische mythologie goden soms als almachtig en ontoegankelijk kan doen lijken, onthult de studie van het Egyptische ritueel een genuanceerder beeld van de communicatie met het goddelijke [12](#page=12). ### 3.2 Rituele machinaties voor communicatie met goden Communicatie tussen mensen en goden in het oude Egypte vond plaats via tussenpersonen en relais, die een zorgvuldig opgebouwde relatie mogelijk maakten. Deze relationele benadering omvatte specifieke ruimtes en rituele modaliteiten [12](#page=12). > **Tip:** Het begrijpen van de "machinerie" van het ritueel is essentieel om de manier waarop de oude Egyptenaren contact zochten met hun goden te doorgronden [12](#page=12). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Offer | Een ritueel dat door een menselijke gemeenschap, vertegenwoordigd door een leider, wordt uitgevoerd voor bovennatuurlijke bestemmingen, normaal gesproken goden of helden. Dit ritueel omvat doorgaans een offerande, vaak in de vorm van voedsel, om de godheid te voeden en als middel voor communicatie. | | Animaat offer | Een offerande bestaande uit levende wezens, voornamelijk dieren, die tijdens het ritueel worden gedood. Deze worden als waardevoller beschouwd dan inanimante offers. | | Inanimant offer | Een offerande bestaande uit niet-levende objecten, zoals plantaardige producten of bereide voedselwaren. Deze worden als minder waardevol beschouwd dan animaate offers. | | Holocaust | Een type offer waarbij het gehele offerdier wordt verbrand op het altaar, in tegenstelling tot offers waarbij delen van het dier worden gegeten. | | Praefatio | Een Latijnse term die verwijst naar de preliminaries van een Romeins offerritueel, inclusief het gebruik van wijn en wierook op een draagbaar vuur om de communicatie met het goddelijke te openen. | | Immolatio | Een Latijnse term die "consecratie" betekent, niet "slachting". Het verwijst naar het rituele proces waarbij een slachtoffer wordt overgedragen van het menselijke domein naar dat van de goden, vaak voltooid door een symbolische handeling met een mes. | | Hepatoscopie (Extispicium) | Een vorm van waarzeggerij die gepaard gaat met de observatie van de interne organen van een slachtoffer, met name de lever, om de acceptatie of afwijzing van het offer door de godheid te achterhalen. | | Thusia | De meest wijdverbreide klassieke Griekse term voor een dierlijk offer, afgeleid van het werkwoord "thuein" dat verwijst naar de rookontwikkeling van het verbrande offer op het altaar, wat de toegang van de offerande tot de goddelijke wereld symboliseert. | | Exsta | In Romeinse offers verwijst dit naar bepaalde interne organen van het dier (lever, longen, hart, galblaas en buikvlies) die als zetel van het leven werden beschouwd en aan de goden werden geofferd. | | Splanchna | De ingewanden van een dier. In Griekse offers werden deze gerookt en gegeten door de deelnemers, wat een gedeelde consumptie tussen goden en mensen symboliseerde. | | Tauroctonie | De scène van de slachting van een stier, vooral prominent in Mithraïstische kunst, waar het een fundamentele daad van schepping en oorsprong voor allerlei voedsel symboliseert. | | Homo Necans | Latijn voor "doden mens". Walter Burkert gebruikt deze term om de mens te beschrijven die zich bewust wordt van zijn eigen identiteit door de daad van het offer, wat een fundamentele ervaring van het "sacrale" impliceert. | | Verzoening | Het proces van het pacificeren of verzoenen met een godheid, vaak bereikt door middel van een offer, excuses of dankbetuigingen in reactie op goddelijke gunsten of misstappen. | | Hiërarchie van wezens | De kosmische ordening die de relatieve posities van goden, mensen en dieren binnen het universum bepaalt. Offers werden soms gebruikt om deze hiërarchie te bevestigen. | | Tempel (Egyptisch) | Een architectonisch geïsoleerde ruimte die functioneert als de primaire locatie voor het vestigen van een relatie met de godheid. Het is ontworpen als een machine waarin de god in zijn cultusbeeld woont. | | Cultusbeeld | De fysieke representatie van een godheid binnen een tempel, waarin de god wordt geacht "geïncarneerd" te zijn en waar de rituele interacties plaatsvinden. |