Clinical Psychology

# Historische ontwikkeling van psychodiagnostiek De historische ontwikkeling van psychodiagnostiek toont een lange evolutie van vroege, vaak intuïtieve methoden naar meer gestandaardiseerde en wetenschappelijke benaderingen in het beoordelen van psychologische kenmerken [11](#page=11). ### 1.1 De eerste sporen De beginselen van psychodiagnostiek zijn zeer oud en terug te vinden in verschillende oude beschavingen [11](#page=11). #### 1.1.1 Oude China In het oude China werd psychodiagnostiek reeds gebruikt voor staatexamens, waarbij kandidaten proeven moesten afleggen om ambtenaar te worden. Deze examens werden geleidelijk aan uitdagender, wat functioneerde als een vroege vorm van selectie en rekrutering voor bepaalde functies [11](#page=11). #### 1.1.2 Grieken en Romeinen Bij de Grieken en Romeinen werden in het leger proeven gebruikt om te bepalen wie deel mocht uitmaken van het leger. Hippocrates, een grondlegger van de westerse geneeskunde, stelde dat ziekten, inclusief psychische stoornissen, natuurlijke oorzaken konden hebben, in tegenstelling tot de toenmalige gedachte dat deze door goden werden veroorzaakt. Hij benadrukte de observatie van mensen, het stellen van diagnoses en het voorstellen van therapieën, en zag een verband tussen lichamelijke en psychische toestand. Hippocrates beschreef ook de theorie van de vier lichaamssappen (bloed, slijm, gele gal) en stelde dat onevenwicht daarin tot ziekte leidde. Hij legde de basis voor classificatiesystemen voor ziekten [11](#page=11). #### 1.1.3 Arabische wereld In de Arabische wereld werd hersenontleding uitgevoerd om te analyseren hoe bepaalde hersendelen verantwoordelijk waren voor specifieke vaardigheden, wat de basis legde voor breinlokalisatie en de neuropsychologie. Deze periode wordt gezien als de tijd van 'echte dokters' die het aanbod van behandelingen uitbreidden en de psychiatrie ontwikkelden [11](#page=11). ### 1.2 De vroege voorlopers De periode van vroege voorlopers kenmerkt zich door pogingen om psychologische eigenschappen te koppelen aan fysieke kenmerken. #### 1.2.1 Fysiognomie Fysiognomie is de leer die stelt dat intellectuele of karaktereigenschappen kunnen worden afgeleid uit iemands fysieke voorkomen, met name de vorm en expressie van het gezicht. Deze leer dateert al van Aristoteles (ongeveer 300 v.C.) en bleef populair tot in de 19e eeuw, met sterke aanhangers als Gall en Spurzheim [12](#page=12). #### 1.2.2 Frenologie Frenologie, ook wel schedelleer genoemd, vloeide voort uit de kritiek op fysiognomie. Het is de leer die ervan uitgaat dat verschillende psychologische vermogens gelokaliseerd zijn in specifieke hersengebieden. Franz Joseph Gall wordt beschouwd als de grondlegger van de cranioscopie (schedelonderzoek), en Johan Spurzheim ontwikkelde dit verder tot de frenologie. Gall was van mening dat de vorm van de hersenen kon worden bestudeerd om de locatie van functies te bepalen via een neuropsychologische weg, en trok conclusies over iemands vaardigheden en eigenschappen door middel van schedelbetasting. Spurzheim bouwde voort op deze ideeën van breinlokalisatie [12](#page=12). ### 1.3 Een aarzelende start De moderne psychiatrie begon de impact van cognitieve capaciteiten en psychopathologie te erkennen, wat de psychodiagnostiek beïnvloedde. #### 1.3.1 Moderne psychiatrie Philippe Pinel stelde dat psychische stoornissen natuurlijke oorzaken hadden en legde de grondslag voor een begeleidende aanpak met gespreksvoering en therapieën. Hij was de eerste wetenschapper die beweerde dat krankzinnigheid een ziekte was en geen bezetenheid. Jean-Etienne Esquirol, een leerling van Pinel, maakte verdere classificaties. Edouard Séguin ontwikkelde testen, met name gericht op kinderen met een verstandelijke beperking, en wordt gezien als de eerste grondlegger voor hedendaagse intelligentietesten [13](#page=13). #### 1.3.2 Experimentele psychologie De experimentele psychologie, met Wilhelm Wundt als belangrijke figuur, onderzocht de samenhang tussen meetbare prikkels en menselijke functies. Wundt legde de nadruk op de exacte beschrijving van experimentele condities, strikte controle van onafhankelijke variabelen en nauwkeurige verwerking van uitkomsten. Hij legde de eerste grondvesten voor het principe van standaardisatie in testonderzoek en werkte hypothesetoetsend. Nadelen van deze benadering waren dat deze niet betrokken was bij alle cognitieve functies, de psychologie niet volledig kon omvatten en verschillen als meetfouten beschouwde, wat remmend werkte voor de psychologie die zich voornamelijk bezighield met individuele verschillen [13](#page=13). ### 1.4 De eerste echte intelligentietest De ontwikkeling van de eerste echte intelligentietests markeerde een belangrijke stap in de psychodiagnostiek. #### 1.4.1 Intelligentie, een Europese uitvinding Alfred Binet en Théodore Simon worden beschouwd als de grondleggers van de Binet-Simon-test. Deze test werd ontwikkeld met het oog op selectie voor gespecialiseerd onderwijs, met opdrachten van oplopende moeilijkheidsgraad om de verstandelijke leeftijd te bepalen. Ze toonden een samenhang aan tussen testresultaten en schoolprestaties [15](#page=15). #### 1.4.2 Amerikaanse heroriëntering Henry Goddard en Lewis Terman namen het voortouw in de Amerikaanse ontwikkeling en werkten de Stanford-Binet-test uit, die diende als een universele standaard. Zij richtten zich meer op de kwantificering van IQ en de ontwikkeling van non-verbale IQ-testen, die nodig waren om IQ vast te leggen van migranten. Positieve bijdragen van deze periode waren de eerste echte IQ-test, een universelere toepassing, het gebruik van normen, de eerste representatieve Amerikaanse steekproef en accuratere vergelijkingen [15](#page=15). ### 1.5 De verdere evolutie Na de vroege intelligentietests volgde een periode van verdere ontwikkeling, met name op het gebied van collectieve tests en theoretische modellen van intelligentie. #### 1.5.1 Van individuele naar collectieve tests Tijdens de Eerste Wereldoorlog leidde de noodzaak tot snelle selectie van rekruten tot de ontwikkeling van de Army-tests, met de Army Alpha (voor Engelstaligen) en Army Beta (voor niet-Engelstaligen). Dit waren de eerste vormen van groepstesten die in grotere groepen konden worden afgenomen om tijd te besparen. Na de oorlog analyseerde Carl Brigham de resultaten, wat impact had op het migratiebeleid omdat groepen migranten lager scoorden op deze testen [16](#page=16). #### 1.5.2 Positieve bijdragen: correlaties, factoranalyse en modellen van intelligentie Belangrijke positieve bijdragen aan de psychodiagnostiek waren de ontwikkeling van correlaties, factoranalyse en het CHC-model [16](#page=16). ##### 1.5.2.1 Correlaties Karl Pearson (1857-1936) was de grondlegger van het concept correlaties. Correlaties meten in welke mate twee verschillende testen, die mogelijk iets verschillend meten, dezelfde eigenschap meten. Dit kon vervolgens worden onderzocht met factoranalyses [16](#page=16). ##### 1.5.2.2 Factoranalyse Charles Spearman ontdekte dat er een gemeenschappelijke eigenschap (factor g) bestond, die stond voor algemene intelligentie, waaronder verschillende deelvaardigheden (s-factoren) vallen. De factor g werd ook de algemene intelligentie genoemd en wordt nog steeds gebruikt. S-factoren zijn de verschillende deelvaardigheden onder factor g, zoals rekenen, woordjes onthouden en coördineren [17](#page=17). ##### 1.5.2.3 Uitbreiding van intelligentiemodellen Raymond Cattell en John Horn bouwden voort op het werk van Spearman door de s-factoren concreter uit te werken. Zij introduceerden vloeiende intelligentie ($G_f$, de mogelijkheid om nieuwe problemen op te lossen zonder voorkennis) en gekristalliseerde intelligentie ($G_c$, verworven kennis en vaardigheden). Horn voegde hier nog meer basisfactoren aan toe, zoals kortetermijngeheugen (KTG), langetermijngeheugen (LTG), visuele verwerking en auditieve verwerking. John Carroll bracht het geheel samen en onderscheidde naast de g-factor en brede cognitieve vaardigheden ook nauwe cognitieve vaardigheden [17](#page=17). #### 1.5.3 Brede cognitieve vaardigheden Het CHC-model (Cattell-Horn-Carroll) identificeert een reeks brede cognitieve vaardigheden: * $G_f$: Vloeiende intelligentie, de mogelijkheid om nieuwe problemen op te lossen zonder voorkennis [18](#page=18). * $G_c$: Gekristalliseerde intelligentie, het geheel aan verworven kennis en vaardigheden [18](#page=18). * $G_q$: Quantitative Knowledge, verworven kennis gerelateerd aan kwantitatieve informatie en numerieke symbolen [18](#page=18). * $G_{rw}$: Reading/Writing Ability, verworven kennis die de basis vormt voor lezen, schrijven en het uiten van gedachten [18](#page=18). * $G_{sm}$: Short-Term Memory (KTG), de vaardigheid om informatie voor korte tijd vast te houden en te gebruiken [18](#page=18). * $G_v$: Visual Processing, vaardigheid om visuele patronen te genereren, waarnemen, analyseren en ermee te denken [18](#page=18). * $G_a$: Auditory Processing, vaardigheid om auditieve stimuli te begrijpen, analyseren en synthetiseren [18](#page=18). * $G_{ltr}$: Long-Term Storage and Retrieval (LTG), vaardigheid om informatie in het langetermijngeheugen te bewaren en terug te halen [18](#page=18). * $G_s$: Processing Speed, vaardigheid om cognitieve taken vloeiend en automatisch uit te voeren [18](#page=18). * $G_t$: Decision/Reaction Time or Speed, vaardigheid om snel te reageren of te beslissen [18](#page=18). > **Tip:** De evolutie van psychodiagnostiek toont een verschuiving van subjectieve observaties naar empirisch onderbouwde, gestandaardiseerde metingen. Het begrijpen van deze historische context helpt bij het waarderen van de huidige methoden. > > **Tip:** Let op de verschillen in focus tussen de Binet-Simon test (hoe komt men tot het resultaat?) en de Stanford-Binet test (is het resultaat juist of fout?). Dit illustreert een belangrijke methodologische verschuiving. --- # Methoden voor het meten van gedrag in psychodiagnostiek Psychodiagnostiek omvat een reeks beoordelingsprocedures die psychologische eigenschappen meetbaar maken, waarbij de focus ligt op psychometrisch onderbouwde meetresultaten om zowel prestaties als gedragswijzen te evalueren [20](#page=20). ### 2.1 Definitie en Doel van een Psychologische Test Een psychologische test wordt gedefinieerd als een **psychometrisch onderbouwde beoordelingsprocedure** die iets zegt over het kunnen (prestaties) en het zijn (gedragswijze) van mensen. Deze metingen worden gebruikt om interindividuele (verschillen tussen personen) en intra-individuele (verschillen binnen dezelfde persoon) verschillen te onderzoeken [20](#page=20). Toepassingsmogelijkheden omvatten: * **Beoordelen van individuen:** Identificeren van sterktes en zwaktes, maken van voorspellingen, helpen bij keuzemogelijkheden, uitvoeren van vergelijkend en longitudinaal onderzoek, beschrijven en verklaren van gedrag, en uitvoeren van probleemanalyse [20](#page=20). * **Beoordelen van groepen:** Uitvoeren van vergelijkend onderzoek, vergelijken van individuen met een groep, en stellen van diagnoses [20](#page=20). * **Beoordelen van situaties en methoden:** Trekken van conclusies inzake variërende experimentele variabelen [20](#page=20). ### 2.2 Het Meetbaar Maken van Psychologische Eigenschappen Het kernaspect van psychodiagnostiek is het meetbaar maken van abstracte, hypothetische constructen, die we koppelen aan trekken of toestanden [21](#page=21). * **Prestaties:** Verwijzen naar het 'kunnen' van een persoon en worden gemeten met tests zoals IQ-tests, ADHD-ADD-testen, ASS-testen, of testen die de invloed van depressie op prestaties meten [21](#page=21). * **Gedragswijze:** Verwijst naar het 'zijn' van een persoon, oftewel persoonlijkheid. Voorbeelden zijn persoonlijkheidstesten, karaktertesten en motivatietesten. Het is cruciaal dat dit soort testen beoordelen en niet veroordelen [21](#page=21). **Trekken vs. Toestanden:** * **Trekken:** Stabiele, onveranderlijke psychologische eigenschappen zoals persoonlijkheid of karakter [21](#page=21). * **Toestanden:** Instabiele psychologische eigenschappen die kunnen veranderen, zoals emoties of motivatie [21](#page=21). ### 2.3 Psychometrisch Onderbouwde Meetresultaten Voor een geldige psychologische meting is een gedegen theoretische en psychometrische onderbouwing essentieel. Een meetinstrument moet voldoen aan vijf psychometrische kwaliteiten [22](#page=22): 1. **Betrouwbaarheid:** De standvastigheid van de meting. Een betrouwbare test levert op verschillende momenten vergelijkbare resultaten op voor dezelfde persoon en eigenschap [22](#page=22). > **Tip:** Denk aan het herhaaldelijk meten van het IQ van een partner; consistente resultaten duiden op betrouwbaarheid [22](#page=22). 2. **Validiteit:** De mate waarin de test meet wat ze beoogt te meten. Een willekeurige online IQ-test moet ook daadwerkelijk IQ meten om valide te zijn [22](#page=22). 3. **Standaardisatie:** Het afnemen van de test onder vergelijkbare omstandigheden (context, procedure) om externe invloeden te minimaliseren [22](#page=22). > **Voorbeeld:** Een IQ-test afnemen in een stille omgeving versus een lawaaierige omgeving [22](#page=22). 4. **Objectieve scoring:** Een eenduidige interpretatie van de resultaten, waarbij verschillende interpretaties of fouten worden vermeden door duidelijke richtlijnen in de handleiding [22](#page=22). 5. **Normering:** Het beschikken over een referentiegroep om de bekomen resultaten mee te vergelijken. Deze groep moet representatief en voldoende groot zijn voor geldige uitspraken [22](#page=22). > **Voorbeeld:** Het IQ van een 16-jarige Vlaamse leerling vergelijken met andere 16-jarige Vlaamse leerlingen [22](#page=22). ### 2.4 Andere Kenmerken van Meetinstrumenten Naast de kernkwaliteiten zijn er nog andere belangrijke kenmerken: 1. **Reikwijdte:** * **Domein:** Het geheel van psychologische eigenschappen die met een test worden gemeten [23](#page=23). * **Diversiteit:** De soorten mensen die met de test gemeten kunnen worden [23](#page=23). 2. **Aanvaardbaarheid:** De mate van acceptatie van de test door de gebruiker. Een voldoende indruksvaliditeit is hierbij belangrijk, wat betekent dat de test duidelijk weergeeft wat ze moet meten [23](#page=23). 3. **Onpartijdigheid:** Het voorkomen van systematisch verschillende antwoorden van bepaalde groepen door vertekeningen (bias). Aandachtspunten zijn de test zelf, de testleider, taal en cultuur. Culturele geladenheid van een test is een belangrijk aandachtspunt [23](#page=23). > **Tip:** Om bias te voorkomen, rekening houden met de testsituatie, taal en cultuur [23](#page=23). 4. **Praktische aspecten:** * **Kosten:** Tests kunnen duur zijn, maar bieden veel informatie [23](#page=23). * **Baten:** Tests leveren op korte termijn enorme hoeveelheden informatie op die met klassieke gesprekken of observatie moeilijk of niet te verkrijgen zijn [23](#page=23). * **Objectiviteit:** De onderzoeker heeft geen invloed op de resultaten, wat samenhangt met standaardisatie [23](#page=23). * **Efficiëntie:** Tests lokken specifiek gedrag uit en zijn daardoor tijdbesparend [23](#page=23). ### 2.5 Domeinen van Psychologische Testen Psychologische testen kunnen worden onderverdeeld op basis van wat ze meten: * **Prestatieniveautests:** Meten wat mensen *kunnen*. Het is essentieel dat de onderzochte persoon hierbij zo goed mogelijk presteert [24](#page=24). * **Testen voor gedragswijze:** Meten hoe mensen *zijn* of zich gedragen. Hierbij is het belangrijk dat de onderzochte eerlijk antwoordt en zich niet anders voordoet dan hij/zij werkelijk is [24](#page=24). #### 2.5.1 Prestatieniveau Testen Deze testen meten het kunnen en worden verder onderverdeeld in: 1. **Enkelvoudige algemene niveautests:** Maken een globale schatting van intelligentie of mentale groei [25](#page=25). * **Individuele ontwikkelingstests:** Gericht op mentale groei over de jaren (bv. WISC-test) [25](#page=25). * **Individuele intelligentietests voor volwassenen:** Meten intelligentieniveau op volwassen leeftijd (bv. WAIS-test) [25](#page=25). * **Collectieve algemene intelligentietests:** Kunnen tegelijk bij een groep worden afgenomen (bv. Raven Progressive Matrices) [25](#page=25). 2. **Veelvoudige algemene niveautests:** Meten zowel het algemene intelligentieniveau als specifieke deelaspecten van intelligentie (cognitieve vaardigheden) [25](#page=25). * **Testbatterijen voor intelligentiefactoren:** Elke subtest meet een zuivere deelvaardigheid van de algemene intelligentie (bv. CHC-model) [25](#page=25). * **Testbatterijen voor geschiktheden:** Meten specifieke maatschappelijke of schoolgebonden taken (bv. GATB) [25](#page=25). 3. **Specifieke niveautests:** Meten zeer specifieke aspecten van intelligentie, geschiktheden, etc. [26](#page=26). * Testen voor specifieke intelligentiefactoren. * Testen voor specifieke geschiktheden. * Testen voor specifieke niet-intelligentiefactoren. 4. **Vorderingentests:** Meten in hoeverre het doel van een training of opleiding is bereikt of verbeterd, zowel qua kennis als vaardigheden (bv. leerlingvolgsysteem-toetsen) [26](#page=26). #### 2.5.2 Testen voor Gedragswijze Het meten van gedragswijze is complexer dan het meten van prestaties en kent uitdagingen zoals zwakkere veralgemeenbaarheid, afwezigheid van objectieve externe criteria en beperkte stabiliteit [27](#page=27). Onderscheid wordt gemaakt tussen: 1. **Observatietesten:** Informatie wordt verkregen van een externe beoordelaar die gedragsaspecten registreert. De informatie is indirect en gevoelig voor subjectiviteit [27](#page=27). * Varianten: Individu of groep observeren, (on)gestructureerd observeren, (niet-)participerend observeren [27](#page=27). 2. **Somato-fysiologische metingen:** Meten lichamelijke kenmerken of processen om psychologische kenmerken af te leiden. Dit omvat technieken zoals biochemisch onderzoek, EEG, hersenscanners, EKG, oogbewegingsmetingen en elektrodermale verschijnselen. Het verklaart de verbanden tussen lichamelijke kenmerken en psychologische kenmerken [27](#page=27). 3. **Zelfbeoordelingen:** De cliënt vult zelf een vragenlijst in. Aandachtspunten zijn onvoldoende zelfkennis, onbegrip, verkeerde interpretatie en de mogelijkheid dat de cliënt zich anders voordoet [28](#page=28). * **Interessetesten:** Meten de interesses van een persoon [28](#page=28). * **Waarden- en attitudetests:** Meten wat iemand belangrijk vindt of wat de persoon vindt van bepaalde verschijnselen [28](#page=28). * **Persoonlijkheidsvragenlijsten:** Meten aspecten van iemands persoonlijkheid, vaak gebruikt bij selectieprocedures [28](#page=28). * **Psychopathologievragenlijsten:** Opsporen van mogelijke psychopathologieën [28](#page=28). 4. **Projectieve technieken:** De onderzochte denkt dat hij een prestatie moet leveren, maar de focus ligt op hoe de cliënt reageert in plaats van de inhoud. De resultaten weerspiegelen de innerlijke persoonlijkheid en vereisen een kritische benadering wegens de subjectiviteit [29](#page=29). * **Perceptietests:** Cliënt beschrijft wat hij ziet in weinigzeggend materiaal [29](#page=29). * **Interpretatietests:** Cliënt beschrijft wat hij ziet in gestructureerder materiaal [29](#page=29). * **Expressietests:** Cliënt maakt een tekening naar voorstelling, waarbij de manier van uitvoeren centraal staat [29](#page=29). * **Constructietests:** Cliënt bouwt iets met aangeboden materiaal [29](#page=29). * **Associatietests:** Onderzoeken de techniek van vrije associatie [29](#page=29). * **Keuzetests:** Cliënt moet een keuze maken tussen bepaalde opties [29](#page=29). --- # Antwoordschalen in psychologische testen Antwoordschalen vormen de brug tussen abstracte, niet-direct waarneembare psychologische constructen en hun concrete, meetbare uitingen in gedrag of prestaties [30](#page=30). ### 3.1 Het proces van operationalisering van psychologische constructen Het vastleggen van abstracte hypothetische constructen vereist een proces dat bestaat uit drie stappen [30](#page=30): * **Stap 1: Van waarneembaar gedrag naar psychologische eigenschap.** Hierbij wordt vanuit kwalitatieve variabelen (nominaal meetniveau) nagedacht over hoe gedrag of prestaties gekoppeld kunnen worden aan een psychologische eigenschap, en op welke manier deze uitingen gewenst zijn [30](#page=30). * **Stap 2: Objectief vastleggen van waarneembaar gedrag.** Kwalitatieve variabelen worden omgezet naar kwantitatieve variabelen, resulterend in een ordinaal, interval of ratio meetniveau [30](#page=30). * **Prestaties** worden vaak vastgelegd via **dichotome items**, waarbij er een duidelijk juist of fout antwoord is [30](#page=30). * **Gedrag** wordt doorgaans vastgelegd via **polytome items**, met verschillende antwoordmogelijkheden in gradaties [30](#page=30). * **Stap 3: Interpreteren van waarneembaar gedrag.** Kwantitatieve ruwe scores worden omgezet naar kwantitatieve gestandaardiseerde scores (afgeleide scores of standaardscores), gebaseerd op verschillende vergelijkingsschalen [30](#page=30). ### 3.2 Soorten antwoordschalen Bij de keuze van een antwoordschaal spelen twee basisaspecten een rol: of de schaal **kwantitatief of kwalitatief** van aard is, en welk **meetniveau** eraan verbonden is [31](#page=31). #### 3.2.1 Open antwoordschalen Open antwoordschalen kenmerken zich door een kwalitatief karakter, meestal op nominaal meetniveau, waarbij beschrijvende antwoorden in woorden worden verzameld [31](#page=31). * **Voordelen:** * Bieden veel informatie door inzicht te geven in gedachtegangen, de manier waarop cliënten gedachten op papier zetten en hun taalvaardigheid [31](#page=31). * **Nadelen:** * Tijdsintensief, zowel voor de respondent als voor de verwerking [31](#page=31). * Grotere kans op irrelevante antwoorden door mogelijke misinterpretatie van de vraag [31](#page=31). #### 3.2.2 Gesloten antwoordschalen Gesloten antwoordschalen kenmerken zich door een kwantitatief karakter en omvatten verschillende meetniveaus (ordinaal, interval, ratio) [32](#page=32). ##### 3.2.2.1 Meerkeuzevragen Dit zijn vragen met doorgaans drie of vier antwoordmogelijkheden, waarvan één juist is. Ze worden voornamelijk gebruikt in prestatieniveautesten en hebben een nominaal meetniveau. Om gokken te vermijden, kan gebruik gemaakt worden van de GIS-correctie [32](#page=32). ##### 3.2.2.2 Checklist Een checklist is een lijst met gegevens waarbij de respondent alles dient aan te kruisen dat van toepassing is. Deze zijn bruikbaar binnen prestatieniveautesten (dichotome items), voornamelijk voor gedragswijze, en hebben een nominaal meetniveau [32](#page=32). ##### 3.2.2.3 Beoordelingsschaal Een beoordelingsschaal bestaat uit een reeks uitspraken rond een bepaald thema, waarbij de respondent de meest toepasselijke uitspraak aanduidt. Ze zijn bruikbaar binnen prestatieniveautesten en voornamelijk toegepast in testen voor gedragswijze (polytome items). Ze kenmerken zich door een ordinaal meetniveau [32](#page=32). ##### 3.2.2.4 Likertschaal Een Likertschaal bestaat uit een reeks beweringen over een bepaald thema, waarbij elke bewering dezelfde antwoordmogelijkheden heeft en de respondent er één per bewering aanduidt [32](#page=32). * **Verschil met beoordelingsschalen:** Verschillen zitten in het gebruiksdoel binnen testsoorten en de opbouw van de antwoordalternatieven [32](#page=32). * Likertschalen worden voornamelijk toegepast in testen voor gedragswijze (polytome items). Ze kenmerken zich door een ordinaal of interval meetniveau, afhankelijk van de omstandigheden: * Individuele Likertschaal: ordinaal meetniveau [32](#page=32). * Meerdere Likertschalen: interval meetniveau [32](#page=32). * Om gevoeligheid voor onzorgvuldige en/of sociaal wenselijke antwoorden op te vangen, worden **reversed items** gebruikt [32](#page=32). ##### 3.2.2.5 Semantische differentiaalschaal Deze schaal presenteert twee uiterste begrippen die tegengesteld zijn, waartussen de respondent zich kan positioneren. Ze worden voornamelijk toegepast in testen voor gedragswijze (polytome items) en kenmerken zich door een ordinaal meetniveau. Schaalpunten kunnen gelabeld of ongelabeld zijn [33](#page=33). * **Verschil met beoordelings- en Likertschalen:** Verschillen zitten in het gebruiksdoel, de opbouw van antwoordalternatieven en de labeling van deze alternatieven [33](#page=33). ##### 3.2.2.6 Grafische responsschaal Bij een grafische responsschaal worden antwoorden gekoppeld aan prenten, waardoor de antwoorden gevisualiseerd worden. Dit is handig voor kinderen of mensen met een mentale beperking. Ze worden voornamelijk toegepast in testen voor gedragswijze (polytome items) en kenmerken zich door een ordinaal meetniveau [33](#page=33). * **Verschil met beoordelings-, Likert- en semantische differentiaalschalen:** Verschillen zitten in het gebruiksdoel, de opbouw van antwoordalternatieven en het visuele aspect van de antwoordalternatieven [33](#page=33). ##### 3.2.2.7 Gedwongen keuzevragen Hierbij moet de respondent kiezen tussen een aantal mogelijkheden, dewelke het beste bij hem past wordt aangeduid. Er is geen goed of fout antwoord. Ze worden voornamelijk toegepast in testen voor gedragswijze (polytome items) en kenmerken zich door een nominaal meetniveau. Een uniek aspect is de aanwezigheid van evenwaardige antwoordalternatieven [33](#page=33). --- # Het interpreteren van testresultaten in psychodiagnostiek Het interpreteren van testresultaten in psychodiagnostiek omvat het omzetten van kwantitatieve ruwe scores naar gestandaardiseerde scores, zodat de prestatie van een cliënt kan worden vergeleken met een relevante normgroep of een vastgesteld criterium [34](#page=34). ### 4.1 Vergelijkingsschalen Er zijn drie hoofdcategorieën van vergelijkingsschalen die worden gebruikt om testresultaten te interpreteren: #### 4.1.1 Normgerelateerde vergelijkingsschalen Bij normgerelateerde vergelijking wordt de cliënt vergeleken met een algemene of specifieke normgroep. Belangrijke overwegingen voor de normgroep zijn [34](#page=34): * **Grootte:** De steekproef moet voldoende groot zijn [34](#page=34). * **Geldigheidsduur:** Er moet rekening gehouden worden met het Flynn-effect, wat de trend beschrijft van stijgende IQ-scores over tijd [34](#page=34). * **Lokale normen:** In specifieke situaties kunnen lokale normen relevanter zijn dan algemene normen [34](#page=34). > **Tip:** Een kritisch aandachtspunt bij normgerelateerde vergelijkingen is de relativiteit van de gekozen normgroep [34](#page=34). #### 4.1.2 Criteriumgerelateerde vergelijkingsschalen Bij criteriumgerelateerde vergelijking wordt de cliënt vergeleken met een vooraf vastgelegd doel of criterium, ook wel de 'absolute norm' genoemd. Dit vereist [34](#page=34): * Duidelijkheid over de te bereiken doelen of criteria [34](#page=34). * Inzicht in welke prestaties of gedragingen de meting moet baseren [34](#page=34). #### 4.1.3 Persoonsgerelateerde vergelijkingsschalen Bij persoonsgerelateerde vergelijking wordt de cliënt vergeleken met zijn of haar eigen eerder behaalde testresultaten (ipsatieve vergelijking) [34](#page=34). ### 4.2 Interpretatiewijzen van testresultaten Naast de vergelijkingsschalen zijn er verschillende andere interpretatiewijzen van testresultaten die centraal staan bij het interpreteren van waarneembaar gedrag [35](#page=35): #### 4.2.1 Beschrijving van de ruwe scores van de normgroep Dit omvat het analyseren van de frequentieverdeling van de ruwe scores van de normgroep [35](#page=35). * **Frequentieverdeling:** Toont hoe vaak bepaalde waarnemingen of scores voorkomen en vormt de basis voor verdere berekeningen [35](#page=35). * **Absolute frequenties:** Het daadwerkelijke aantal keren dat een score voorkomt [35](#page=35). * **Relatieve frequenties:** De frequentie van een score uitgedrukt als een percentage van het totaal [35](#page=35). * **Grafische voorstelling:** Frequentieverdelingen kunnen op diverse manieren grafisch worden weergegeven [35](#page=35). #### 4.2.2 Berekenen van de centrale tendentie Dit geeft aan welke waarneming het meest voorkomt in de steekproef, waardoor onderscheid gemaakt kan worden tussen veelvoorkomende en uitzonderlijke waarnemingen. De keuze van de centrale tendentiemaat hangt af van het meetniveau van de data [35](#page=35): * **Modus:** De meest voorkomende score, geschikt voor nominaal meetniveau [35](#page=35). * **Mediaan:** De middelste score wanneer de data geordend is, geschikt voor ordinaal meetniveau [35](#page=35). * **Rekenkundig gemiddelde:** Het gemiddelde van alle scores, geschikt voor minstens interval meetniveau [35](#page=35). > **Tip:** Centrale tendenties worden gebruikt als samenvattingsmaat om in één getal aan te geven welke score het overgrote deel van de populatie vertegenwoordigt, en fungeren als vergelijkingsmiddel [35](#page=35). #### 4.2.3 Iemands positie berekenen binnen de groep Dit toont waar een cliënt zich bevindt ten opzichte van de steekproef of normgroep. Centrale tendenties helpen bij het inschatten van deze positie. Percentielen maken de positiebepaling preciezer [36](#page=36). * **Cumulatieve frequenties:** Het aantal waarnemingen tot en met een bepaalde score [35](#page=35). * **Percentielen:** De score waaronder een bepaald percentage van de data valt [36](#page=36). Er zijn verschillende varianten van percentielen (fractielen) om posities te bepalen: * **Percentielen:** Opgedeeld in delen van 1% (1 tot 100) [36](#page=36). * **Decielen:** Opgedeeld in delen van 10% (1 tot 10) [36](#page=36). * **Kwartielen:** Opgedeeld in delen van 25% (1 tot 4) [36](#page=36). * **Klasse indeling:** Opgedeeld in delen van 10 tot 40% (1 tot 5) [36](#page=36). > **Tip:** Het is belangrijk te weten dat deze verschillende varianten gebruikt worden om iemands positie in de groep te bepalen [36](#page=36). Voordelen van percentielen omvatten hun gemakkelijke begrijpelijkheid en interpretatie, de precieze positionering die ze bieden, differentiatie in de extremen, en de verdeling in segmenten [36](#page=36). #### 4.2.4 Berekenen van de spreiding Spreiding toont in hoeverre individuele scores afwijken van andere scores of van het gemiddelde. Gangbare spreidingsmaten zijn [36](#page=36): * **Variatiebreedte:** Het verschil tussen de hoogste en laagste score [36](#page=36). * **Variantie:** Een maat voor de spreiding van scores rondom het gemiddelde, gebaseerd op de frequentieverdeling [36](#page=36). * **Standaardafwijking (standaarddeviatie):** De gemiddelde afwijking van de scores ten opzichte van het gemiddelde [36](#page=36). ### 4.3 Standaardscores Standaardscores geven aan waar een cliënt zich binnen de gehele groep kan situeren. De basis hiervoor zijn Z-scores [37](#page=37): * **Gemiddelde:** 0 [37](#page=37). * **Standaardafwijking:** 1 [37](#page=37). * **Schaal:** Een neutrale schaal [37](#page=37). De formule voor de Z-score is: $$Z = \frac{X - \mu}{\sigma}$$ [37](#page=37). Waar: * $X$ staat voor de ruwe score [37](#page=37). * $\mu$ staat voor het gemiddelde van de populatie [37](#page=37). * $\sigma$ staat voor de standaardafwijking van de populatie [37](#page=37). Er zijn diverse andere standaardscores, waaronder: * T-scores [37](#page=37). * C-scores [37](#page=37). * Stanines [37](#page=37). * Deviatie-IQ scores [37](#page=37). * (Wechsler-)schaalscores [37](#page=37). --- # Item-responstheorie en klassieke testtheorie Dit onderdeel vergelijkt de Klassieke Testtheorie (KTT) met de Item-ResponsTheorie (IRT), waarbij de focus ligt op hoe deze theorieën de constructie, analyse en toepassing van psychologische testen benaderen, met een specifieke nadruk op het begrijpen van itemkenmerken en respondentenprofielen. ### 5.1 De klassieke testtheorie (KTT) De Klassieke Testtheorie (KTT) is een theorie die helpt bij het begrijpen en verbeteren van psychologische testen, met name door de betrouwbaarheid van een test te bepalen en inzicht te geven in de opbouw van testresultaten [51](#page=51). #### 5.1.1 Kernprincipes van de KTT De KTT gaat ervan uit dat een testscore is opgebouwd uit de ware score van een individu en een optelling van meetfouten, die zowel systematisch als toevallig kunnen zijn. De theorie richt zich op hoe deze meetfouten invloed hebben op het testresultaat en op die manier de betrouwbaarheid van een test beïnvloeden [51](#page=51). #### 5.1.2 Beperkingen van de KTT De KTT kent diverse beperkingen in vergelijking met modernere theorieën [51](#page=51): * **Aanname over psychologische eigenschappen:** De KTT gaat ervan uit dat elke schaal slechts één psychologische eigenschap meet en dat alle items binnen een schaal dezelfde eigenschap meten, zonder dit expliciet aan te tonen [51](#page=51). * **Item-equivalentie:** De KTT beschouwt alle testitems als evenwaardig, terwijl in werkelijkheid sommige items meer gewicht in de schaal leggen dan andere [51](#page=51). * **Standaardmeetfout:** De KTT neemt aan dat de standaardmeetfout voor iedereen gelijk is, wat in de praktijk vaak onrealistisch is [51](#page=51). * **Steekproefafhankelijkheid:** De berekening van betrouwbaarheid en de normering in de KTT zijn steekproefafhankelijk, wat betekent dat de resultaten sterk afhankelijk zijn van de specifieke groep respondenten. Dit vereist vaak het hernieuwen van normen, omdat deze maar voor beperkte tijd houdbaar zijn [51](#page=51). > **Tip:** De steekproefafhankelijkheid van de KTT kan deels worden opgelost door een voldoende grote en representatieve steekproef te gebruiken voor de berekening van betrouwbaarheid [51](#page=51). ### 5.2 Item-responsTheorie (IRT) Item-ResponsTheorie (IRT) is een verzameling theorieën en modellen die zich richt op iemands specifieke antwoorden op testitems om de score op de gemeten eigenschap te bepalen. In tegenstelling tot de KTT, die kijkt naar hoe iemand zich positioneert binnen een specifieke (norm)groep op basis van de totaalscore, legt de IRT meer nadruk op de individuele antwoorden van de cliënt [52](#page=52). #### 5.2.1 Kerncomponenten van de IRT Binnen de antwoorden van de cliënt analyseert de IRT twee hoofdelementen: * **Vaardigheid in de gemeten eigenschap:** Dit wordt aangeduid met $\theta$ [52](#page=52). * **Moeilijkheidsgraad van het testitem:** Dit wordt aangeduid met $\beta$ [52](#page=52). De kans dat een testitem correct of incorrect wordt beantwoord, is een functie van zowel de vaardigheid van de persoon ($\theta$) als de moeilijkheidsgraad van het testitem ($\beta$) [52](#page=52). > **Tip:** Hoe hoger de moeilijkheidsgraad van een item ($\beta$), hoe kleiner de kans dat het correct wordt beantwoord. Wanneer een cliënt een correct antwoord geeft op een moeilijk item, wordt zijn vaardigheid ($\theta$) hoger ingeschat. Omgekeerd, hoe lager de moeilijkheidsgraad van een item, hoe groter de kans op een correct antwoord, en hoe minder nauwkeurig de vaardigheid van de cliënt wordt beoordeeld wanneer deze het item correct beantwoordt [52](#page=52). #### 5.2.2 Opbouw en Analyse in de IRT De opbouw van de IRT omvat meerdere stappen om de moeilijkheidsgraad en andere kenmerken van testitems te achterhalen [49](#page=49): 1. **Itemverzameling:** Eerst worden items verzameld die gerelateerd zijn aan de te meten eigenschap [49](#page=49). 2. **Testconstructie en afname:** Vervolgens wordt een test op maat samengesteld en afgenomen bij specifieke groepen respondenten [49](#page=49). 3. **Schaalvorming:** Op basis van de antwoorden van een grote groep respondenten wordt de schaal gevormd, wat met meer antwoorden preciezer de vaardigheid van de cliënt kan bepalen [49](#page=49). 4. **Latente trek bepaling:** Met behulp van methoden zoals maximum likelihood wordt bepaald hoeveel van de latente trek een respondent moet bezitten om elk testitem correct te kunnen beantwoorden [49](#page=49). * **Maximum likelihood:** Een methode om te bepalen hoeveel iemand de latente trek moet bezitten om alle testitems correct te beantwoorden [49](#page=49). 5. **Itembank:** Op basis van deze resultaten wordt een lijst samengesteld met de meest veelbelovende testitems, de zogenaamde itembank [49](#page=49). #### 5.2.3 Item-responsfunctie en Item-karakteristieke Curve De **item-responsfunctie** beschrijft de relatie tussen de moeilijkheidsgraad van een testitem en de kans dat een respondent een correct antwoord geeft. Deze functie kan visueel worden voorgesteld door een **item-karakteristieke curve (ICC)** [49](#page=49). * **Item-karakteristieke curve (ICC):** * **Steile curves:** Deze duiden op een hoog discriminerend vermogen. Het item geeft duidelijk aan vanaf welke vaardigheidsniveau een individu de grootste kans heeft om het item correct te beantwoorden. Steile curves zijn het meest informatief [49](#page=49). * **Minder steile curves:** Deze zijn minder informatief en hebben een lager discriminerend vermogen. Het item geeft minder goed aan vanaf welk vaardigheidsniveau de kans op een correct antwoord het grootst is [49](#page=49). #### 5.2.4 Voordelen van IRT ten opzichte van KTT De IRT biedt verschillende voordelen ten opzichte van de KTT [50](#page=50): * **Oplossen van populatie-afhankelijkheid:** IRT gaat na in hoeverre populatiekenmerken bijdragen aan het correct beantwoorden van testitems en lost daarmee de populatie-afhankelijkheid van de KTT op [50](#page=50). * **Computergestuurd adaptief testen:** Door gebruik te maken van computer adaptieve testafnames, kan IRT afwijkende antwoordpatronen sneller herkennen, wat leidt tot nauwkeurigere metingen van de respondent's vaardigheid en eenvoudiger onderzoek van antwoordpatronen [50](#page=50). * **Itemkenmerken:** IRT geeft inzicht in zowel de moeilijkheidsgraad als het discriminatievermogen van testitems, wat de constructie van efficiënte tests, zoals die gebruik maken van een itembank, mogelijk maakt [50](#page=50). * **Universele toepasbaarheid:** IRT heeft geen normgroep nodig, wat een universele toepassing mogelijk maakt, mits de respondenten heterogeen genoeg zijn [51](#page=51). * **Correctie voor meetfouten:** IRT houdt rekening met onderlinge verschillen in meetfouten tussen respondenten, wat resulteert in nauwkeurigere metingen [51](#page=51). * **Focus op itemrelaties:** IRT onderzoekt hoe testitems samenhangen met de gehele psychologische eigenschap en maakt een onderscheid tussen de waarde van verschillende items [51](#page=51). * **Vergelijking met items:** IRT vergelijkt personen met testitems in plaats van personen met elkaar, wat de afhankelijkheid van de normeringsgroep vermindert [51](#page=51). --- # Vergelijking en principes van de item-responstheorie Dit onderwerp vergelijkt de Klassieke Testtheorie (KTT) met de Item-Respons Theorie (IRT) en introduceert de fundamentele principes van IRT, met een focus op de kenmerken van testitems en hun relatie tot een latente trek. ### 6.1 Vergelijking van testtheorieën: KTT versus IRT Testontwikkeling vereist testitems die de psychologische eigenschap valide meten, waarbij testtheorieën een cruciale rol spelen in de selectie van geschikte items. De twee voornaamste klassen van testtheorieën zijn de Klassieke Testtheorie (KTT) en de Item-Respons Theorie (IRT) [45](#page=45). #### 6.1.1 Vertrekbasis en toegankelijkheid * **KTT**: Maakt uitspraken over een psychologische eigenschap op basis van testitems. Testen gebaseerd op de KTT zijn minder flexibel, niet snel bij te werken en beperkt in de mogelijkheid om testitems uit te breiden [46](#page=46). * **IRT**: Ziet psychologische testen als opgebouwd uit testitems. Testen gebaseerd op de IRT zijn snel bij te werken en gemakkelijk uit te breiden met meer testitems [46](#page=46). #### 6.1.2 Theoretische grondslag * **KTT**: Baseert zich op een verzameling van testitems, wat als niet-empirisch wordt beschouwd [46](#page=46). * **IRT**: Baseert zich op individuele testitems, wat als empirisch wordt beschouwd [46](#page=46). #### 6.1.3 Basis van berekening en interpretatie * **KTT**: Baseert zich op de totaalscore van een individu om uitspraken te doen over de psychologische eigenschap. De interpretatie richt zich op hoe de cliënt scoort ten opzichte van anderen [46](#page=46). * **IRT**: Baseert zich op de afzonderlijke testitems. De interpretatie richt zich op de hoeveelheid vaardigheid die een cliënt nodig heeft om een testitem correct te beantwoorden [46](#page=46). #### 6.1.4 Precisie van uitslagen en meetfouten * **KTT**: Hanteert dezelfde standaardmeetfout voor alle individuen [46](#page=46). * **IRT**: Hanteert individuele meetfouten voor elk individu, wat resulteert in een hogere precisie van de uitslagen [46](#page=46). #### 6.1.5 Moeilijkheidsgraad en weging van testitems * **KTT**: Beschouwt alle testitems als even belangrijk en dus even zwaarwegend in de totaalscore [46](#page=46). * **IRT**: Verbindt verschillende wegingen aan testitems, gebaseerd op hun moeilijkheidsgraad en discriminerend vermogen [46](#page=46). > **Voorbeeld:** De Beck Depression Inventory (BDI) heeft 21 items. Met de KTT heeft een item over suïcidegedachten evenveel gewicht als elk ander item. Met de IRT daarentegen, krijgt een item over suïcidegedachten een zwaarder gewicht in de totale schaalscore [46](#page=46). #### 6.1.6 Steekproefafhankelijkheid * **KTT**: Testresultaten worden vergeleken met normgroepen, wat leidt tot steekproefafhankelijkheid. Dit beïnvloedt de betrouwbaarheid, normering en moeilijkheidsgraad van de test [47](#page=47). * **IRT**: Testresultaten worden geïnterpreteerd vanuit de kans dat een cliënt een testitem correct maakt, wat leidt tot steekproef*on*afhankelijkheid [47](#page=47). ### 6.2 Principes van de item-responstheorie (IRT) De Item-Respons Theorie (IRT) is een verzameling van theorieën en modellen die iemands specifieke antwoorden op testitems analyseren om uitspraken te doen over de score op de gemeten eigenschap. In tegenstelling tot de KTT, die zich richt op de positionering binnen een normgroep op basis van de totaalscore, legt IRT meer nadruk op de individuele antwoorden. IRT focust met name op dichotome items (items met twee mogelijke antwoorden, bv. juist/onjuist) [48](#page=48). #### 6.2.1 De latente trek en itemparameters IRT vertrekt vanuit een latente trek (de verborgen psychologische eigenschap die het juist of fout beantwoorden van een item beïnvloedt) en is opgebouwd uit de volgende componenten [48](#page=48): * **Vaardigheidsniveau ($\theta$)**: De mate waarin een individu de latente trek bezit [48](#page=48). * **Moeilijkheidsgraad ($\delta$)**: De mate waarin een item moeilijk is. Dit vertegenwoordigt de vaardigheid die nodig is om het item met 50% kans correct te beantwoorden [48](#page=48). * **Discriminerend vermogen ($\alpha$)**: De mate waarin een item onderscheid kan maken tussen individuen met verschillende niveaus van de latente trek. Een hoog discriminerend vermogen betekent dat het item goed aangeeft vanaf welke vaardigheid de kans op een correct antwoord significant toeneemt [48](#page=48). #### 6.2.2 Opbouw en bepaling van itemparameters Het proces om de moeilijkheidsgraad en andere parameters van testitems te achterhalen omvat verschillende stappen [49](#page=49): 1. Verzamelen van items die gerelateerd zijn aan de te meten eigenschap, gevolgd door het samenstellen en afnemen van een test bij specifieke groepen. 2. Het afnemen van de testitems bij een grote groep respondenten om de schaal te vormen. Hoe groter de steekproef, hoe preciezer de vaardigheid van de cliënt bepaald kan worden. 3. Het toepassen van maximum likelihood-methoden om te bepalen hoeveel van de latente trek een respondent moet bezitten om elk testitem correct te beantwoorden [49](#page=49). * **Maximum likelihood**: Een statistische methode om de waarschijnlijkheid van waargenomen data te maximaliseren, wat helpt bij het schatten van latente trekken en itemparameters [49](#page=49). 4. Het samenstellen van een lijst met de meest geschikte testitems, ook wel de **itembank** genoemd [49](#page=49). #### 6.2.3 De item-responsfunctie en item-karakteristieke curves * **Item-responsfunctie**: Beschrijft de relatie tussen de moeilijkheidsgraad van een testitem en de kans dat een respondent een correct antwoord geeft [49](#page=49). * **Item-karakteristieke curve (ICC)**: Een grafische weergave van de item-responsfunctie. > **Tip:** Steile itemcurven duiden op een hoog discriminerend vermogen. Dit betekent dat het item duidelijk onderscheid maakt tussen individuen met verschillende vaardigheidsniveaus. Minder steile curven zijn minder informatief en wijzen op een lager discriminerend vermogen [49](#page=49). #### 6.2.4 Voordelen van IRT IRT biedt inzicht in de moeilijkheidsgraad en het discriminatievermogen van testitems, wat computergestuurde adaptieve testen (CAT) mogelijk maakt vanuit een itembank [50](#page=50). * **Oplossing voor populatie-afhankelijkheid**: De KTT is populatie-afhankelijk, wat een beperking is. IRT omzeilt dit door te analyseren in hoeverre populatiekenmerken bijdragen aan het correct beantwoorden van items [50](#page=50). * **Efficiënte meting en patroonherkenning**: Door computer adaptieve testafnames kan IRT afwijkende antwoordpatronen sneller herkennen. Dit leidt tot een correctere meting van respondentvaardigheden en vereenvoudigt het onderzoeken van antwoordpatronen [50](#page=50). --- # Validiteit van psychologische testen Validiteit van psychologische testen gaat over de mate waarin een test meet wat deze beoogt te meten [57](#page=57). ### 7.1 Wat is validiteit? Validiteit refereert aan een geldig meetresultaat van een psychologische eigenschap. Het valideringsproces onderzoekt in hoeverre testprestaties en -gedragingen iets kunnen zeggen over prestaties en gedragingen buiten de testsituatie [58](#page=58). > **Tip:** Betrouwbaarheid richt zich op "hoe consistent?" een test meet, terwijl validiteit zich richt op "hoe relevant?" de meting is [57](#page=57). #### 7.1.1 Het valideringsproces Het valideringsproces omvat het verzamelen van bewijs dat de verbanden tussen prestaties/gedragingen binnen de testsituatie en daarbuiten aantoont. Een test is valide als deze de beoogde psychologische eigenschap correct weergeeft. Dit wordt gecontroleerd door testresultaten te vergelijken met een theoretisch model van de eigenschap die gemeten moet worden; overeenkomsten wijzen op validiteit. Het doel is tweeledig: 1) nagaan of testgedrag iets zegt over gedrag buiten de testsituatie, en 2) nagaan of de test daadwerkelijk meet wat deze hoort te meten [59](#page=59). #### 7.1.2 Cijfermatige uitdrukking van validiteit Validiteit wordt uitgedrukt in een cijfer, met name de correlatiecoëfficiënt ($r_{t1t2}$). Hierbij wordt gekeken naar verschillende soorten validiteiten [59](#page=59). ### 7.2 Soorten validiteit #### 7.2.1 Inhoudsvaliditeit Inhoudsvaliditeit beschrijft in welke mate de testitems de beoogde psychologische eigenschap meten, zonder dat dit empirisch wordt bepaald. Hierbij wordt de inhoud van de test onderzocht middels twee benaderingswijzen [60](#page=60): 1. **Afzonderlijke testitems:** In hoeverre meten de individuele items de deelaspecten van de te meten eigenschap [60](#page=60)? 2. **Alle testitems samen:** In hoeverre meten de items de eigenschap als geheel [60](#page=60)? Het doel is na te gaan of de testitems een goede, evenwichtige en onderbouwde steekproef vormen van de te meten eigenschap. Inhoudsvaliditeit wordt ook wel steekproefvaliditeit genoemd [60](#page=60). > **Valkuilen bij inhoudsvaliditeit:** Het is relatief subjectief en wordt vastgesteld door deskundigen. Een gebrek aan empirische evidentie kan leiden tot cirkelredeneringen [60](#page=60). #### 7.2.2 Indruksvaliditeit (face validity) Indruksvaliditeit betreft de verwachtingen die men heeft over wat een test meet, gebaseerd op de eerste indruk. Het is een subjectieve beoordeling van wat de test op het eerste zicht lijkt te meten. Hoewel niet onderbouwd, is het belangrijk voor de motivatie van de respondent, aangezien een zinvolle test uitnodigt tot betere prestaties. Er is een samenhang met inhoudsvaliditeit [60](#page=60). #### 7.2.3 Begripsvaliditeit (constructvaliditeit) Begripsvaliditeit, ook wel constructvaliditeit genoemd, is een statistische bepaling van de mate waarin een test de psychologische eigenschap (het construct) meet. Er wordt statistisch onderzocht in hoeverre testitems de deelaspecten en het geheel van de psychologische eigenschap meten. Dit leidt tot een objectiever oordeel over de test [61](#page=61). Link met psychodiagnostiek: * Welke gedragingen of prestaties behoren tot welk psychologisch construct [61](#page=61)? * Het samenvatten van factoren (psychologische eigenschappen) [61](#page=61). Methoden voor begripsvaliditeit: * **Correlaties:** Opsporen van verbanden tussen testitems. Zwakke correlaties duiden op het meten van verschillende eigenschappen, sterke correlaties op het meten van dezelfde eigenschap. Hoe dichter de correlatie bij 1 ligt, hoe sterker deze is [61](#page=61). * **Factoranalyse:** Een statistische techniek die nagaat welke testitems dezelfde aparte deeleigenschap meten, wat inzicht geeft in de structuur van de testitems en de mogelijkheid om onbekende variabelen achter de resultaten te achterhalen [61](#page=61). Na factoranalyse en correlatieberekening kunnen drie factoren worden onderscheiden [62](#page=62): * **Algemene factoren (derde orde):** Alle testitems hangen hiermee samen. Een voorbeeld is IQ [62](#page=62). * **Groepsfactoren (tweede orde):** Een kleiner aantal testitems hangt hiermee samen, die een deel van de te meten eigenschap meten. Voorbeelden zijn lange-termijngeheugen (LTG), korte-termijngeheugen (KTG), of gekristalliseerde intelligentie [62](#page=62). * **Specifieke factoren (eerste orde):** Slechts enkele testitems hangen hiermee samen. Voorbeelden zijn blokpatronen of woordkennis [62](#page=62). > **Beperkingen van factoranalyse:** De soort en hoeveelheid variabelen in de analyse, de steekproef waarop de analyse is uitgevoerd, en het gebrek aan eenduidigheid met verschillende interpretaties van resultaten [62](#page=62). Hypotheses bij begripsvaliditeit: * **Confirmerende validiteit:** Vertrekken vanuit hypotheses om te bewijzen dat de test de gewenste psychologische eigenschap meet. De nulhypothese ($H_0$) stelt dat de test niet valide is, terwijl de alternatieve hypothese ($H_1$) stelt dat de test wel valide is [62](#page=62). * **Convergente/congruente validiteit:** Zoeken naar correlaties tussen de test en een andere test die hetzelfde meet [62](#page=62). * **Discriminante/divergente validiteit:** Willen aantonen dat de test *niet* meet wat men niet wil dat de test meet, dus dat de test geen andere eigenschap meet. Hierbij stelt $H_0$ dat de test valide is en $H_1$ dat de test niet valide is [62](#page=62). #### 7.2.4 Criteriumvaliditeit (predictieve en concurrente validiteit) Criteriumvaliditeit meet in welke mate testresultaten het behalen van een extern criterium voorspellen. Hierbij wordt de correlatie/samenhang tussen testprestaties en onafhankelijke metingen (niet-testgedrag) onderzocht [63](#page=63). Er zijn twee vormen, afhankelijk van de beschikbaarheid van criteriumgegevens: * **Predictieve validiteit:** De samenhang tussen testresultaten en *toekomstige* prestaties buiten de test wordt bepaald. Een goede samenhang maakt voorspelling van toekomstige prestaties mogelijk [63](#page=63). * **Concurrente validiteit:** De samenhang tussen testprestaties en criteriumgegevens die *al aanwezig waren* op het moment van de testafname wordt bepaald. Een goede samenhang maakt het mogelijk om reeds bekende prestaties te voorspellen op basis van testresultaten [63](#page=63). Drie statistische methoden om criteriumvaliditeit te achterhalen: 1. **Correlatie:** Nagaan van de correlatie tussen de testscore en de meting van een extern criterium [63](#page=63). 2. **Groepsvergelijking:** Vergelijken van gemiddelde scores van groepen die onderling verschillen op het criterium [63](#page=63). 3. **Regressievergelijking:** Opstellen van een regressievergelijking om het externe criterium te voorspellen op basis van de testresultaten [63](#page=63). ##### 7.2.4.1 Lineair regressiemodel Een lineair regressiemodel wordt gebruikt om een voorspelling te maken van het externe criterium op basis van de testresultaten. De procedure omvat [64](#page=64): * Het uitzetten van data in een puntenwolk, met testresultaten op de X-as en criteriumscores op de Y-as [64](#page=64). * Het veronderstellen van een lineair verband (stijgende testresultaten leiden tot stijgende criteriumscores) [64](#page=64). * Het uitvoeren van een regressieanalyse om een regressierechte door de puntenwolk te trekken, die de geschatte criteriumscore weergeeft als functie van de testresultaten [64](#page=64). ### 7.3 Hoe valide moet een test zijn? #### 7.3.1 Interpretatie van validiteit Validiteit wordt geïnterpreteerd op een schaal van 0 (niet valide) tot 1 (heel valide) voor de correlatiecoëfficiënt ($r_{t1t2}$). De interpretatie hangt af van het onderzoeksdoel, het soort validiteit en het aantal gebruikte testinstrumenten [65](#page=65). #### 7.3.2 Het onderzoeksdoel en vuistregels Volgens de vuistregel van Cohen gelden de volgende interpretaties voor correlaties [65](#page=65): * 0,50 = goed / behoorlijk * 0,30 = middelmatig * 0,10 = zwak Hoe belangrijker het doel van de test (wetenschappelijk onderzoek, adviesgerichte diagnostiek, individuele diagnostiek), hoe hoger de vereiste validiteit [65](#page=65). #### 7.3.3 De soort validiteit Verschillende soorten validiteit hebben een andere mogelijkheid om correlaties te bereiken, wat de interpretatie beïnvloedt [65](#page=65). #### 7.3.4 Het aantal testinstrumenten Bij het gebruik van meerdere testinstrumenten die dezelfde psychologische eigenschap meten, is een lagere validiteit acceptabel vanwege het 'vangnet' van meerdere metingen. Als er slechts één test is die de eigenschap meet, is een hoge validiteit noodzakelijk [65](#page=65). --- # De klassieke testtheorie en betrouwbaarheid van psychologische testen Dit onderwerp behandelt de principes van de klassieke testtheorie (KTT) en hoe deze zich verhouden tot de betrouwbaarheid van psychologische tests, inclusief verschillende methoden om betrouwbaarheid te meten en interpreteren [41](#page=41). ### 8.1 Inleiding tot testtheorieën Testtheorieën zijn wiskundige modellen die worden gebruikt bij de ontwikkeling van testinstrumenten. De Item-Responstheorie (IRT) wordt gezien als de moderne opvolger van de KTT, maar de KTT blijft relevant voor het opstellen van tests [41](#page=41). ### 8.2 Theoretische uitgangspunten van de klassieke testtheorie #### 8.2.1 De uitdaging van meetfouten Psychologie en psychodiagnostiek zijn geen exacte wetenschappen, wat leidt tot meetfouten. Er wordt onderscheid gemaakt tussen twee soorten meetfouten [41](#page=41): * **Toevallige meetfouten:** Ontstaan door externe invloeden of de opbouw van de test, en kunnen per testsituatie variëren. Voorbeelden zijn een cliënt die ziek is op de dag van de test, of een proefleider die de uitleg aanpast. Standaardisatie van testafnames helpt deze fouten te minimaliseren [41](#page=41). * **Systematische meetfouten:** Ontstaan door kenmerken van de psychologische test zelf. Deze fouten hebben een consistente impact en zijn beter hanteerbaar dan toevallige fouten [41](#page=41) [42](#page=42). Psychologische testen zijn nooit perfect, en er zullen altijd meetfouten optreden [41](#page=41). #### 8.2.2 Betrouwbaarheid in context Betrouwbaarheid hangt samen met toevallige meetfouten en garandeert dat een psychologische eigenschap standvastig wordt gemeten. Het doel is om de impact van meetfouten op de resultaten te minimaliseren. Een betrouwbare test levert bij identieke testafnames dezelfde resultaten op [42](#page=42). Betrouwbaarheid bereiken vereist [42](#page=42): * Onafhankelijke metingen [42](#page=42). * Metingen onder identieke omstandigheden (standaardisatie) [42](#page=42). * Metingen bij dezelfde persoon (rekening houdend met verlies- en geheugeneffecten) [42](#page=42). De "roos" in een dartbordmetafoor staat voor het accuraat meten van de psychologische eigenschap, net zoals het raken van de roos het doel is bij het werpen van een bijl [42](#page=42). #### 8.2.3 De opbouw van het testresultaat (KTT) Volgens de KTT is een feitelijke score ($X_{ij}$) opgebouwd uit [43](#page=43): * De ware of betrouwbare score ($T_i$) [43](#page=43). * Toevallige meetfouten ($E_{ij}$) [43](#page=43). #### 8.2.4 De standaardmeetfout De standaardmeetfout is een maat die de impact van meetfouten samenvat. Hoe betrouwbaarder een test, hoe kleiner de standaardmeetfout, omdat de test dan minder toevallige meetfouten veroorzaakt [43](#page=43). ### 8.3 Betrouwbaarheidsintervallen en de relatie met testbetrouwbaarheid Betrouwbaarheidsintervallen geven een interval rond een geobserveerde score aan waarin de betrouwbare score van een individu met een bepaalde waarschijnlijkheid zal vallen. Deze intervallen zijn opgebouwd uit [40](#page=40) [44](#page=44): * Het testresultaat van de cliënt [40](#page=40). * De Z-waarde voor het gewenste zekerheidspercentage (90% = 1,65; 95% = 1,96; 99% = 2,58) [40](#page=40). * De standaarddeviatie van de test [40](#page=40). **Voorbeeld van berekening van een betrouwbaarheidsinterval:** [40](#page=40). * Testresultaat: IQ = 94 [40](#page=40). * Z-score 95% betrouwbaarheidsinterval: 1,96 [40](#page=40). * Standaarddeviatie test: 8,58 [40](#page=40). * Ondergrens: $94 - (1,96 \times 8,58) = 77$ [40](#page=40). * Bovengrens: $94 + (1,96 \times 8,58) = 111$ [40](#page=40). Een nauwere betrouwbaarheidsinterval wordt verkregen bij een hogere testbetrouwbaarheid. Dit komt doordat een hogere betrouwbaarheid resulteert in een kleinere standaardmeetfout [40](#page=40) [43](#page=43) [44](#page=44). **Voorbeeld met hogere betrouwbaarheid:** [40](#page=40). * Testresultaat: IQ = 94 [40](#page=40). * Z-score 95% betrouwbaarheidsinterval: 1,96 [40](#page=40). * Standaarddeviatie test: 2,23 [40](#page=40). * Ondergrens: $94 - (1,96 \times 2,23) = 90$ [40](#page=40). * Bovengrens: $94 + (1,96 \times 2,23) = 98$ [40](#page=40). ### 8.4 De Item-Responstheorie (IRT) versus de Klassieke Testtheorie (KTT) Testontwikkeling vereist testitems die de psychologische eigenschap valide meten en een doordachte selectie op basis van geschiktheid. De KTT volgt een stappenplan, terwijl de IRT losser is van dit stappenplan [45](#page=45). #### 8.4.1 Vergelijking van testtheorieën | Kenmerk | Klassieke Testtheorie (KTT) | Item-Responstheorie (IRT) | | :--------------------------- | :------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ | :--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- | | **Vertrekbasis** | Testitems als verzameling (niet-empirisch). | Afzonderlijke testitems (empirisch). | [46](#page=46). | **Achterliggende theorie** | Opgebouwd uit een verzameling testitems. | Baseert zich op afzonderlijke testitems. | [46](#page=46). | **Basis berekening/interpretatie** | Totaalscore; hoe scoort de cliënt ten opzichte van anderen? | Afzonderlijke testitems; hoeveel vaardigheid is nodig om een item correct te beantwoorden? | [46](#page=46). | **Precisie van uitslagen** | Hanteert dezelfde (standaard)meetfout voor iedereen. | Hanteert individuele meetfouten voor elk individu. | [46](#page=46) [51](#page=51). | **Moeilijkheidsgraad items** | Beschouwt alle testitems als even belangrijk. | Verbindt verschillende wegingen aan testitems. | [46](#page=46). | **Herwerking en update** | Steekproefafhankelijkheid; resultaten vergeleken met normgroepen. | Steekproefonafhankelijkheid; geïnterpreteerd vanuit de kans dat de cliënt het item correct maakt. | [47](#page=47). | **Updatebaarheid** | Niet snel bij te werken, beperkt in testitems. | Snel bij te werken, makkelijk uit te breiden in testitems. | [46](#page=46). | **Normgroep** | Vereist normgroep, die vaak vernieuwd moet worden. | Heeft geen normgroep nodig; universeel toepasbaar (mits heterogeniteit respondenten). | [51](#page=51). **Voorbeeld:** De Beck Depression Inventory (BDI) heeft 21 items [46](#page=46). * **KTT:** Een item over suïcidegedachten weegt even zwaar als elk ander item [46](#page=46). * **IRT:** Een item over suïcidegedachten heeft een zwaarder gewicht in de schaalscore [46](#page=46). #### 8.4.2 Opbouw van de Item-Responstheorie (IRT) IRT is een verzameling theorieën en modellen die zich richten op iemands specifieke antwoorden op testitems om iets te zeggen over de score op de gemeten eigenschap. Het focust op dichotome items en vertrekt vanuit een latente trek [48](#page=48) [52](#page=52). De latente trek is de verborgen eigenschap die het correct of incorrect beantwoorden van een item veroorzaakt. De positionering op een continuüm is afhankelijk van [48](#page=48): * **Vaardigheidsniveau:** Aangeduid met $\theta$ [48](#page=48) [52](#page=52). * **Moeilijkheidsgraad van het item:** Aangeduid met $\delta$ [48](#page=48) [52](#page=52). * **Discriminerend vermogen:** Aangeduid met $\alpha$ [48](#page=48). De kans dat een testitem juist of fout beantwoord wordt, is afhankelijk van de vaardigheid van de persoon en de moeilijkheidsgraad van het testitem [52](#page=52). * Een hogere moeilijkheidsgraad ($\beta$) of lagere kans op een juist antwoord leidt tot een betere beoordeling van de vaardigheid van de cliënt bij een juist antwoord [52](#page=52). **Stappen voor het achterhalen van de moeilijkheidsgraad van testitems:** [49](#page=49). 1. Verzamelen van items die gerelateerd zijn aan de te meten eigenschap [49](#page=49). 2. Afnemen van een test bij specifieke groepen en vergelijken van de uitslagen [49](#page=49). 3. Maximaal likelihood berekenen om te bepalen hoeveel latente trek nodig is om een item correct te beantwoorden [49](#page=49). 4. Samenstellen van een itembank met de meest veelbelovende testitems [49](#page=49). * **Maximum likelihood:** Een methode om de benodigde latente trek te bepalen voor het correct beantwoorden van alle items [49](#page=49). * **Item-responsfunctie:** De verhouding tussen de moeilijkheidsgraad van een item en de kans op een correct antwoord. Dit kan visueel worden voorgesteld door een item-karakteristieke curve [49](#page=49). * Steile itemcurves duiden op een hoog discriminerend vermogen en zijn het meest informatief [49](#page=49). * Minder steile curves zijn minder informatief en hebben een lager discriminerend vermogen [49](#page=49). IRT geeft inzicht in de moeilijkheidsgraad en het discriminatievermogen van testitems, wat computergestuurde adaptieve testen met een itembank mogelijk maakt. Het lost de populatieafhankelijkheid van de KTT op door te onderzoeken hoe populatiekenmerken bijdragen aan het correct beantwoorden van items. Computeradaptieve testen herkennen afwijkende antwoordpatronen sneller, wat leidt tot correctere metingen van vaardigheid [50](#page=50). #### 8.4.3 Beperkingen van de KTT vergeleken met IRT De KTT heeft diverse beperkingen die door de IRT worden aangepakt [51](#page=51): * **Eigenschap meting:** KTT gaat uit van één psychologische eigenschap per schaal, zonder dit altijd aan te tonen. IRT bekijkt hoe items samenhangen met de gehele eigenschap [51](#page=51). * **Itemwaardering:** KTT beschouwt alle items als evenwaardig. IRT maakt onderscheid in de waarde van items [51](#page=51). * **Standaardmeetfout:** KTT gaat uit van een gelijke standaardmeetfout voor iedereen. IRT houdt rekening met individuele verschillen in meetfouten [51](#page=51). * **Steekproefafhankelijkheid:** De berekening van betrouwbaarheid en normering in de KTT is steekproefafhankelijk. IRT is minder afhankelijk van normeringsgroepen [51](#page=51). ### 8.5 Betrouwbaarheid van psychologische testen #### 8.5.1 Wat is betrouwbaarheid? Betrouwbaarheid is de mate van herhaalbaarheid of standvastigheid van een meting. Een betrouwbare test moet bij herhaalde afnames onder identieke omstandigheden ongeveer hetzelfde resultaat opleveren [53](#page=53). Betrouwbaarheid bevindt zich in de diagnostische cyclus (inductie en deductie) en vereist [53](#page=53): * Herhaalbare resultaten over onafhankelijke metingen [53](#page=53). * Afname onder identieke omstandigheden (standaardisatie) [53](#page=53). * Metingen bij dezelfde persoon [53](#page=53). Standaardisatie (het volgen van een standaardprocedure) zorgt voor objectiviteit bij een testafname, maar is niet hetzelfde als betrouwbaarheid [53](#page=53). #### 8.5.2 Meten van betrouwbaarheid Betrouwbaarheid wordt uitgedrukt in een coëfficiënt ($r_{xx}$), die ligt tussen 0 en 1. Een hogere coëfficiënt duidt op een kleinere foutenmarge en dus een betere betrouwbaarheid. Het is echter een praktijkprobleem omdat de betrouwbaarheid en standaardmeetfout onbekend zijn, terwijl alleen varianties en geobserveerde scores bekend zijn [54](#page=54) [56](#page=56). Methoden om de betrouwbaarheid te schatten zijn [54](#page=54): 1. **Test-hertestbetrouwbaarheid:** Consistentie tussen twee testafnames bij dezelfde personen. De tijd tussen afnames is cruciaal: lang genoeg om geheugeneffecten te vermijden, maar niet te lang om significante evolutie te voorkomen [54](#page=54). 2. **Interbeoordelaarsbetrouwbaarheid:** Consistentie tussen de beoordelingen van verschillende beoordelaars. Dit wordt bepaald door de mate van overeenstemming tussen onafhankelijke beoordelingen [54](#page=54). 3. **Paralleltestbetrouwbaarheid:** Consistentie tussen twee verschillende versies van een test. De testversies moeten gelijkwaardig zijn, maar voldoende verschillend om leereffecten te vermijden [55](#page=55). 4. **Splitsingsbetrouwbaarheid:** Consistentie tussen opgesplitste, evenwaardige delen van een test. Dit is echter een onderschatting van de betrouwbaarheid, aangezien langere tests betrouwbaarder zijn [55](#page=55). 5. **Interne consistentie:** Consistentie op itemniveau, die aangeeft in hoeverre items hetzelfde meten. Dit wordt uitgedrukt in Cronbach's alfa ($\alpha$). Er is slechts één testafname nodig [55](#page=55). #### 8.5.3 Interpretatie van betrouwbaarheid De interpretatie van de betrouwbaarheidscoëfficiënt hangt af van het onderzoeksdoel en de soort betrouwbaarheid [56](#page=56). * **Onderzoeksdoel:** De COTAN (Nederlandse Commissie voor Testaangelegenheden) hanteert richtlijnen voor de gewenste waarde van de betrouwbaarheidscoëfficiënt afhankelijk van het soort onderzoek [56](#page=56). * **Soort betrouwbaarheid:** Verschillende soorten betrouwbaarheid hebben verschillende risico's op meetfouten (door externe invloeden zoals beoordelaars, tijd, omgeving, of interne factoren zoals slecht ontworpen instrumenten). Dit kan leiden tot verschillen in interpretatie [56](#page=56). Het is essentieel om de juiste betrouwbaarheidstest te kiezen en externe factoren zoveel mogelijk te controleren om risico's op meetfouten te minimaliseren [56](#page=56). --- # Introductie tot psychodiagnostiek en het diagnostisch proces Psychodiagnostiek is een systematische en theoretisch onderbouwde benadering om gedrag te beschrijven, classificeren, voorspellen en verklaren [6](#page=6). ### 9.1 Wat is psychodiagnostiek Psychodiagnostiek omvat een systematische en theoretisch onderbouwde methode voor het beschrijven, classificeren, voorspellen en verklaren van gedrag. Het is de leer van het stellen van een diagnose, dus het vaststellen van wat er aan de hand is [6](#page=6) [7](#page=7). #### 9.1.1 Drie doelen van psychodiagnostiek De drie hoofddoelen van psychodiagnostiek zijn [6](#page=6): 1. **Beschrijven van:** * **Gedrag:** Wat de persoon concreet doet [6](#page=6). * **Sociale omgeving:** De context waarin het gedrag plaatsvindt, zoals thuissituatie of schoolomgeving [6](#page=6). * **Ontwikkeling over tijd:** Hoe de persoon zich door de jaren heen heeft ontwikkeld op het gebied van gedrag en geheugen. Het is belangrijk om hierbij geen labels op te plakken, maar te focussen op de beschrijving van het gedrag van de cliënt [6](#page=6). 2. **Ordenen van gedrag door vertaling naar:** * **Psychologische eigenschappen:** Het gedrag wordt vertaald naar onderliggende psychologische kenmerken [6](#page=6). * **Psychische stoornissen:** Gedrag wordt geclassificeerd binnen bestaande classificatiesystemen. Hierbij wordt onderscheid gemaakt tussen [6](#page=6): * **Categorisch:** Gedrag wordt ingedeeld in discrete categorieën, waarbij criteria aangeven wat wel of niet aanwezig moet zijn om tot een categorie te behoren. Dit is tijdelijk bruikbaar en moet herbekeken worden [6](#page=6). * **Dimensionaal:** Gedrag wordt bekeken vanuit verschillende, genuanceerdere invalshoeken, wat een breder en gedetailleerder beeld geeft [6](#page=6). * Het classificeren biedt duidelijkheid en vergemakkelijkt de communicatie met anderen [6](#page=6). 3. **Verklaren van:** * **Oorzaken:** Het achterhalen van de oorzaken van bepaald gedrag of problemen. Dit omvat het onderzoeken van verschillen met anderen en het toetsen van hypothesen [6](#page=6). 4. **Voorspellen van:** * **Toekomstig gedrag:** Op basis van verzamelde informatie wordt voorspeld welk gedrag een cliënt in de toekomst zou kunnen vertonen, inclusief mogelijke moeilijkheden en talenten [6](#page=6). #### 9.1.2 Samenvattende functies van psychodiagnostiek Psychodiagnostiek draagt bij aan: * Het stellen van diagnoses (bv. ADHD, ASS, dyslexie) [7](#page=7). * Het maken van profielanalyses (sterkte-zwakteprofiel) [7](#page=7). * Het bepalen van een passende oriëntatie of behandelingskeuze [7](#page=7). Het is cruciaal om te vermijden dat psychodiagnostiek gereduceerd wordt tot hokjesdenken, losstaande testen, subjectiviteit of het enkel toepassen van testen [7](#page=7). ### 9.2 Benaderingswijzen van psychodiagnostiek #### 9.2.1 Doel van psychodiagnostiek Het doel van psychodiagnostiek is om via een gesystematiseerde en theoretisch onderbouwde manier tot beschrijven, classificeren, voorspellen en verklaren van gedrag te komen [8](#page=8). #### 9.2.2 Twee benaderingswijzen Er worden twee hoofdbenaderingswijzen onderscheiden [8](#page=8): * **Statistische benadering:** * Vertrekt vanuit empirische evidentie [8](#page=8). * Gedrag wordt cijfermatig beschreven en voorspeld [8](#page=8). * Het resultaat van de meting is primair belangrijk [8](#page=8). * Hangt samen met de nomothetische benadering, die zoekt naar algemene wetten en principes [8](#page=8). * **Klinische benadering:** * Benadrukt dat elke persoon uniek is [8](#page=8). * De individuele dynamiek van een persoon staat centraal bij beschrijven en verklaren [8](#page=8). * De manier van werken is even belangrijk als het resultaat [8](#page=8). * Hangt samen met de idiografische benadering, die zich richt op de unieke kenmerken en geschiedenis van een individu [8](#page=8). #### 9.2.3 Benaderingswijzen in de praktijk In de praktijk komen deze benaderingen op verschillende manieren tot uiting [9](#page=9): * Testscores bepalen primair het profiel [9](#page=9). * Interpretatie is gebaseerd op normgegevens [9](#page=9). * Gespreks- en observatiegegevens worden meegenomen, maar staan niet centraal [9](#page=9). * Uitslagen zijn altijd kansuitspraken [9](#page=9). * Kenmerkt zich door een brede en genuanceerde aanpak op drie niveaus [9](#page=9). * **Observeren:** Dit kan alledaags of professioneel zijn. Het doel is beschrijving en verklaring. Vragen die hierbij gesteld worden zijn wie, wanneer, hoe (participerend/niet-participerend, gestructureerd/niet-gestructureerd) en wat er geobserveerd wordt (verbaal, non-verbaal, uiterlijk, innerlijk). De kwaliteit van observatie, inclusief intra- en interbeoordelaarsbetrouwbaarheid, is van belang [9](#page=9). * **Gespreksvoering:** De context van de test, de houding van de testleider en de cliënt zelf worden aangepast [9](#page=9). * **Verslaggeving:** Kwalitatieve gegevens staan voorop, kwantitatieve gegevens zijn aanvullend. Het voornaamste doel is het nuanceren van testresultaten om misinterpretaties te vermijden [9](#page=9). #### 9.2.4 Vergelijking van benaderingswijzen * **Klinisch:** Beschrijft en verklaart onderliggende causale processen op basis van kwalitatieve gegevens, zoals oorzaak-gevolgrelaties [10](#page=10). * **Statistisch:** Beschrijft en verklaart de probabiliteit of kans dat iets voorkomt, gebaseerd op kwantitatieve gegevens [10](#page=10). **De conclusie is om kritisch te staan tegenover eenzijdige benaderingen en de "best of both worlds" te combineren, waarbij vragenlijsten en testen belangrijke aanvullingen zijn.** [10](#page=10). | Benadering | Voordelen | Nadelen | | :---------- | :-------------------------------------------- | :------------------------------------ | | Klinisch | Benadrukt belang van observaties | Verkeerde inschatting, intuïtieve indruk | | Statistisch | Snelle beeldvorming | Reduceert complexe werkelijkheid | ### 9.3 Historiek psychodiagnostiek #### 9.3.1 Vroege sporen De beginselen van psychodiagnostiek zijn oud [11](#page=11). * **Oude China:** Psychodiagnostiek werd voor het eerst gebruikt in staatsexamens om ambtenaren te selecteren [11](#page=11). * **Grieken en Romeinen:** In het leger werden proeven afgenomen om geschiktheid te bepalen. Hippocrates stelde dat ziektes, inclusief psychische stoornissen, natuurlijke oorzaken konden hebben en observeerde, stelde diagnoses en therapieën voor. Hij zag verbanden tussen lichamelijke en psychische toestanden en ontwikkelde classificatiesystemen voor ziekten [11](#page=11). * **Arabische wereld:** Hersenontledingen leidden tot de conclusie dat specifieke hersendelen verantwoordelijk waren voor bepaalde vaardigheden (breinlokalisatie), wat een basis legde voor de neuropsychologie en de ontwikkeling van behandelingen [11](#page=11). #### 9.3.2 Vroege voorlopers * **Fysiognomie:** De leer die intellectuele of karaktereigenschappen afleidde uit iemands fysieke voorkomen, met name de vorm en expressie van het gezicht. Deze leer dateert van Aristoteles en bleef populair tot in de 19e eeuw [12](#page=12). * **Frenologie (Schedelleer):** Voortkomend uit kritiek op fysiognomie, stelde de frenologie dat verschillende psychologische vermogens gelokaliseerd konden worden in specifieke hersengebieden. Franz Joseph Gall ontwikkelde de cranioscopie (schedelonderzoek) om door middel van schedelbetasting conclusies te trekken over iemands vaardigheden en eigenschappen. Johan Spurzheim bouwde hierop voort met de frenologie [12](#page=12). #### 9.3.3 Een aarzelende start * **Moderne psychiatrie:** Philippe Pinel stelde dat psychische stoornissen een natuurlijke oorzaak hadden en legde de grondslag voor een begeleidende aanpak met gespreksvoering en therapie. Jean-Etienne Esquirol maakte een verdere classificatie, en Edouard Séguin ontwikkelde testen voor kinderen met een verstandelijke beperking, wat gezien wordt als de voorloper van hedendaagse intelligentietests [13](#page=13). * **Experimentele psychologie:** Wilhelm Wundt onderzocht de samenhang tussen meetbare prikkels en menselijke functies, met nadruk op exacte beschrijving van experimentele condities, controle van variabelen en nauwkeurige verwerking van resultaten. Hij legde de basis voor het principe van standaardisatie in testonderzoek en zorgde voor systematiek. Nadelen waren onder meer de beperkte focus op cognitieve functies en het negeren van meetfouten [13](#page=13). #### 9.3.4 Eugenetica en sociaal darwinisme Francis Galton, geïnspireerd door Charles Darwin's theorie van natuurlijke selectie, was een voorvechter van eugenetica en sociaal darwinisme. Galton deed onderzoek naar intelligentie, stelde dat deze erfelijk bepaald was, en wordt beschouwd als de grondlegger van de psychometrie. Zijn werk over individuele verschillen droeg bij aan de ontwikkeling van psychologische tests, hoewel de ideologie van sociaal darwinisme ook leidde tot discriminatie [14](#page=14). #### 9.3.5 Individuele verschillen James McKeen Cattell deed onderzoek naar individuele verschillen en zag mogelijkheden om psychologie objectiever te maken met zijn 'Mental Tests and Measurement'. Clark Wissler onderzocht de verbanden tussen 'Mental Tests' en examenresultaten om de voorspellende waarde van tests na te gaan [14](#page=14). #### 9.3.6 De eerste echte intelligentietest * **Intelligentie, een Europese uitvinding:** Alfred Binet en Théodore Simon ontwikkelden de Binet-Simon-test om kinderen te selecteren voor gespecialiseerd onderwijs. Deze test gebruikte opdrachten met oplopende moeilijkheidsgraad om de verstandelijke leeftijd te bepalen en toonde een samenhang tussen testresultaten en schoolprestaties [15](#page=15). * **Amerikaanse heroriëntatie:** Henry Goddard en Lewis Terman ontwikkelden de Stanford-Binet-test, een universele standaard met verdere kwantificering van het IQ. Zij droegen bij aan de ontwikkeling van non-verbale IQ-testen, wat belangrijk was voor de interpretatie van IQ bij migranten. Positieve bijdragen waren de ontwikkeling van de eerste echte IQ-test, universalere toepassing, gebruik van normen, eerste representatieve Amerikaanse steekproeven en accuratere vergelijkingen [15](#page=15). #### 9.3.7 Verdere evolutie * **Van individuele naar collectieve tests:** Tijdens WOI ontwikkelden de Army-tests (Alfa en Beta) voor de snelle selectie van rekruten, wat de weg vrijmaakte voor groepstesten. Na de oorlog analyseerde Carl Brigham deze data, wat impact had op het migratiebeleid [16](#page=16). * **Correlaties:** Karl Pearson ontwikkelde het concept van correlaties om na te gaan in welke mate twee verschillende testen dezelfde eigenschap meten [16](#page=16). * **Factoranalyse:** Charles Spearman ontdekte een gemeenschappelijke eigenschap (factor g) voor algemene intelligentie, waarbinnen deelvaardigheden (s-factoren) vallen. Raymond Cattell en John Horn bouwden hierop voort door s-factoren concreter te maken, zoals vloeiende intelligentie ($G_f$) en gekristalliseerde intelligentie ($G_c$). John Carroll bracht dit verder uit met nauwe cognitieve vaardigheden [17](#page=17). ##### 9.3.7.1 Brede cognitieve vaardigheden (CHC-model) Het CHC-model beschrijft brede cognitieve vaardigheden [18](#page=18): * $G_f$: Vloeiende intelligentie (Fluid Intelligence) - het vermogen om nieuwe problemen op te lossen zonder voorkennis [18](#page=18). * $G_c$: Gekristalliseerde intelligentie (Crystallized Intelligence) - verworven kennis en vaardigheden die ingezet kunnen worden bij probleemoplossing [18](#page=18). * $G_g$: Quantitative Knowledge - verworven kennis gerelateerd aan kwantitatieve informatie en numerieke symbolen [18](#page=18). * $G_{rw}$: Reading/Writing Ability - verworven kennis die basis vormt voor lezen, schrijven, taalbegrip en expressie [18](#page=18). * $G_{sm}$: Short-Term Memory (KTG) - het vermogen om informatie kortstondig vast te houden en te gebruiken [18](#page=18). * $G_v$: Visual Processing - vaardigheid om visuele patronen en stimuli te genereren, waarnemen, analyseren, synthetiseren, manipuleren, transformeren en ermee te denken [18](#page=18). * $G_a$: Auditory Processing - vaardigheid om auditieve stimuli te begrijpen, analyseren en synthetiseren [18](#page=18). * $G_{lr}$: Long-Term Storage and Retrieval (LTG) - vaardigheid om informatie in het langetermijngeheugen te bewaren en terug te halen [18](#page=18). * $G_s$: Processing Speed - vaardigheid om cognitieve taken vloeiend en automatisch uit te voeren [18](#page=18). * $G_t$: Decision/Reaction Time or Speed - vaardigheid om snel te reageren of beslissingen te nemen [18](#page=18). #### 9.3.8 Meten van andere eigenschappen * **Ontwikkeling van vorderingentesten:** Thorndike bekritiseerde intelligentietests omdat ze geen zicht boden op het potentieel van leerlingen, en pleitte voor het meten van aparte vaardigheden. Vorderingentesten meten de mate waarin het doel van een training of opleiding is bereikt [19](#page=19). * **Persoonlijkheids- en attitudetests:** Twee belangrijke bewegingen waren de ontwikkeling van persoonlijkheidsvragenlijsten, attitudemetingen en projectieve tests. Persoonlijkheidsvragenlijsten laten individuen een reeks vragen beantwoorden om hun persoonlijkheid te achterhalen, soms met controlevragen. De Likert-schaal is een techniek om attitudes te meten door middel van beweringen met antwoordmogelijkheden [19](#page=19). ### 9.4 Wat is een psychologische test Een psychologische test is een psychometrisch onderbouwde beoordelingsprocedure die iets zegt over het kunnen (prestaties) en zijn (gedragswijze) van mensen, waarbij interindividuele (verschillen tussen personen) en intra-individuele (verschillen binnen dezelfde persoon) verschillen worden onderzocht [20](#page=20). #### 9.4.1 Kenmerken van een psychologische test Een psychologische test omvat de volgende aspecten [20](#page=20): 1. **Een beoordelingsprocedure:** Een gestandaardiseerde methode om gedrag te registreren en te meten [20](#page=20). 2. **Een registratie van psychologische eigenschappen:** Abstracte, hypothetische constructen (zoals intelligentie of persoonlijkheid) worden meetbaar gemaakt. Dit onderscheidt "prestaties" (het kunnen) van "gedragswijze" (het zijn) [21](#page=21). * **Trekken:** Stabiele, onveranderlijke psychologische eigenschappen (bv. persoonlijkheid, karakter) [21](#page=21). * **Toestanden:** Onstabiele psychologische eigenschappen die kunnen veranderen (bv. emoties, motivatie) [21](#page=21). 3. **Een psychometrisch onderbouwde meetresultaten:** De test moet voldoen aan vijf psychometrische kwaliteiten [22](#page=22): * **Betrouwbaarheid:** De standvastigheid van de meting; een test moet op verschillende momenten vergelijkbare resultaten opleveren [22](#page=22). * **Validiteit:** De test meet wat ze zegt te meten [22](#page=22). * **Standaardisatie:** De test moet onder vergelijkbare omstandigheden worden afgenomen (bv. gelijke context, testafnameprocedure) [22](#page=22). * **Objectieve scoring:** De scoringsmethode moet eenduidig zijn om verschillende interpretaties te vermijden, bijvoorbeeld door richtlijnen in een handleiding [22](#page=22). * **Normering:** De resultaten moeten vergeleken kunnen worden met een representatieve en voldoende grote groep (normgroep) [22](#page=22). 4. **Andere kenmerken:** * **Reikwijdte:** Het domein van te meten psychologische eigenschappen en de diversiteit van de te meten personen [23](#page=23). * **Aanvaardbaarheid:** De mate van acceptatie van een test, die verband houdt met indruksvaliditeit [23](#page=23). * **Onpartijdigheid:** Zorgen dat bepaalde groepen de items niet systematisch anders invullen, rekening houdend met bias door test, testleider, taal en cultuur [23](#page=23). * **Praktische aspecten:** Hoewel testen duur kunnen zijn, bieden ze op korte tijd veel informatie die anders moeilijk te verkrijgen is [23](#page=23). * **Objectiviteit:** De onderzoeker heeft geen invloed op de resultaten, wat samenhangt met standaardisatie [23](#page=23). * **Efficiëntie:** Testen lokken gedrag uit en zijn tijdbesparend [23](#page=23). #### 9.4.2 Toepassingsmogelijkheden van tests Tests kunnen worden gebruikt voor: * **Beoordelen van individuen:** Sterktes, zwaktes, voorspellingen, keuzemogelijkheden, vergelijkend (longitudinaal) onderzoek, beschrijvingen, verklaringen en probleemanalyse [20](#page=20). * **Beoordelen van groepen:** Vergelijkend onderzoek, individuen vergelijken met groepen, en diagnoses [20](#page=20). * **Beoordelen van situaties en methoden:** Conclusies trekken over variërende experimentele variabelen [20](#page=20). ### 9.5 Domeinen van psychologische testen Psychologische testen kunnen worden ingedeeld in twee basisdomeinen [24](#page=24): * **Prestatieniveautests:** Meten wat mensen *kunnen*. Hierbij is het belangrijk dat de onderzochte persoon zo goed mogelijk presteert. Dit omvat algemene niveautests en specifieke niveautests [24](#page=24) [3](#page=3). * **Tests voor gedragswijze:** Meten hoe mensen *zijn* of hoe ze zich gedragen. Hierbij is het belangrijk dat de onderzochte persoon eerlijk antwoordt en zich niet beter of slechter voordoet dan hij/zij werkelijk is. Dit omvat observatietesten, somato-fysiologische metingen, zelfbeoordelingen en projectieve technieken [24](#page=24) [3](#page=3). --- Dit hoofdstuk behandelt de verschillende soorten psychologische tests, de manier waarop antwoorden worden geschaald, de interpretatie van testresultaten via normering en betrouwbaarheidsintervallen, en de onderliggende testtheorieën. ### 9.1 Prestatieniveau testen Prestatieniveau testen meten het niveau van prestaties, vaardigheden of kennis van een persoon. Ze worden onderverdeeld in vier categorieën [25](#page=25): #### 9.1.1 Enkelvoudige algemene niveautests Deze tests geven een globale schatting van het algemene intelligentieniveau. Ze kunnen verder worden onderverdeeld in [25](#page=25): * **Individuele ontwikkelingstests:** Meten de mentale groei in de loop der jaren, zoals de WISC-test [25](#page=25). * **Individuele intelligentietests voor volwassenen:** Bepalen het intelligentieniveau bij volwassenen, zoals de WAIS-test [25](#page=25). * **Collectieve algemene intelligentietests:** Kunnen tegelijkertijd bij een groep worden afgenomen, zoals Raven's Progressive Matrices [25](#page=25). #### 9.1.2 Veelvoudige algemene niveautests Deze tests meten zowel het algemene intelligentieniveau als verschillende deelaspecten van intelligentie (cognitieve vaardigheden). Ze omvatten [25](#page=25): * **Testbatterijen voor intelligentiefactoren:** Elk subtest meet een zuivere deelvaardigheid van algemene intelligentie, zoals het CHC-model [25](#page=25). * **Testbatterijen voor geschiktheid:** Meten specifieke maatschappelijke of schoolgebonden taken, zoals de GATB (General Attitude Test Battery) [25](#page=25). #### 9.1.3 Specifieke niveautests Deze tests meten zeer specifieke aspecten van intelligentie, geschiktheid, en andere factoren. Ze worden onderverdeeld in [26](#page=26): * Testen voor specifieke intelligentiefactoren [26](#page=26). * Testen voor specifieke geschiktheden [26](#page=26). * Testen voor specifieke niet-intelligentiefactoren [26](#page=26). #### 9.1.4 Vorderingentests Deze tests meten de mate waarin het doel van een training of opleiding is bereikt of verbeterd, zowel wat betreft kennis als vaardigheden. Voorbeelden zijn leerlingvolgsysteem-toetsen [26](#page=26). > **Tip:** Het is belangrijk om het onderscheid tussen deze categorieën van prestatietesten te kennen voor het correct kiezen van een instrument [25-26](#page=25,26). ### 9.2 Tests voor gedragswijze Het meten van gedrag is complexer dan het meten van prestaties, met uitdagingen zoals zwakkere veralgemeenbaarheid, gebrek aan objectieve externe criteria, en beperkte stabiliteit. De volgende typen tests worden onderscheiden [27](#page=27): #### 9.2.1 Observatietesten Hierbij registreert een externe beoordelaar gedragsaspecten. De informatie is indirect en potentieel gevoelig voor subjectiviteit. Verschillende vormen van observatie bestaan, waaronder individueel of groep, gestructureerd of ongestructureerd, en participerend of niet-participerend [27](#page=27). #### 9.2.2 Somato-fysiologische metingen Deze meten lichamelijke kenmerken of processen om psychologische eigenschappen af te leiden. Technieken omvatten biochemische indicatoren, DNA-onderzoek, EEG, hersenscanners (CAT, MRI, PET), EKG, oogbewegingsmetingen en elektrodermale verschijnselen. Morfologie, dat verbanden legt tussen lichamelijke kenmerken en psychologische eigenschappen, heeft nog steeds relevantie [27](#page=27). #### 9.2.3 Zelfbeoordelingen De cliënt vult zelf een vragenlijst in. Aandachtspunten zijn mogelijke onvoldoende zelfkennis, onbegrip, verkeerde interpretatie door de cliënt, of de cliënt die zich anders voordoet dan hij/zij werkelijk is. Dit type omvat [28](#page=28): * **Interessetesten:** Meten de interesses van een persoon [28](#page=28). * **Waarden- en attitudetests:** Meten wat iemand belangrijk vindt of hoe iemand denkt over politieke, culturele of sociale verschijnselen [28](#page=28). * **Persoonlijkheidsvragenlijsten:** Meten specifieke persoonlijkheidskenmerken, vaak gebruikt bij selectieprocedures [28](#page=28). * **Psychopathologievragenlijsten:** Sporen mogelijke psychopathologieën op [28](#page=28). #### 9.2.4 Projectieve technieken Bij deze tests denkt de onderzochte een prestatie te leveren, maar de focus ligt op de manier waarop de cliënt reageert, waarbij de resultaten een reflectie zijn van de innerlijke persoonlijkheid. Ze zijn zeer subjectief en vereisen een kritische benadering. Varianten zijn [29](#page=29): * **Perceptietests:** De cliënt beschrijft wat hij "ziet" in weinigzeggend materiaal [29](#page=29). * **Interpretatietests:** De cliënt interpreteert meer gestructureerd materiaal [29](#page=29). * **Expressietests:** De cliënt maakt een tekening van iets zoals hij/zij het voorstelt, waarbij de uitvoering wordt geanalyseerd [29](#page=29). * **Constructietests:** De cliënt bouwt iets met aangeboden materiaal [29](#page=29). * **Associatietests:** Onderzoeken de vrije associatie techniek [29](#page=29). * **Keuzetests:** De cliënt moet kiezen tussen bepaalde opties [29](#page=29). ### 9.3 Antwoordschalen in psychologische testen Antwoordschalen zijn essentieel om abstracte, niet-direct waarneembare psychologische constructen te operationaliseren en vast te leggen, zowel kwantitatief (getallen) als kwalitatief (woorden). Het proces omvat drie stappen [30](#page=30): 1. **Van waarneembaar gedrag naar psychologische eigenschap:** Kwalitatieve variabelen op een nominaal meetniveau worden gekoppeld aan psychologische eigenschappen [30](#page=30). 2. **Objectief vastleggen van waarneembaar gedrag:** Kwalitatieve variabelen worden omgezet naar kwantitatieve variabelen (ordinaal, interval, ratio). Dit gebeurt via dichotome items (juist/fout) voor prestaties, en polytome items (gradaties) voor gedrag [30](#page=30). 3. **Interpreteren van waarneembaar gedrag:** Kwantitatieve ruwe scores worden omgezet naar gestandaardiseerde scores (afgeleide scores) op basis van verschillende vergelijkingsschalen [30](#page=30). #### 9.3.1 Soorten antwoordschalen De keuze van een antwoordschaal hangt af van of de schaal kwantitatief of kwalitatief is, en van de meetniveaus [31](#page=31). ##### 9.3.1.1 Open antwoordschalen Deze zijn kwalitatief van aard (nominaal meetniveau) en verzamelen beschrijvende antwoorden in woorden [31](#page=31). * **Voordelen:** Bieden veel informatie en inzicht in gedachtegangen [31](#page=31). * **Nadelen:** Tijdsintensief en verhogen de kans op irrelevante antwoorden door foute interpretatie [31](#page=31). ##### 9.3.1.2 Gesloten antwoordschalen Deze zijn kwantitatief (ordinaal, interval, ratio meetniveaus) en omvatten diverse typen [32](#page=32): * **Meerkeuzevragen:** Bestaan uit 3-4 opties met één juist antwoord, voornamelijk gebruikt in prestatietests en gekenmerkt door een nominaal meetniveau. Een GIS-correctie kan gebruikt worden om gokken te vermijden [32](#page=32). * **Checklist:** De respondent kruist aan wat van toepassing is. Bruikbaar in prestatietests (dichotoom) en tests voor gedragswijze, met een nominaal meetniveau [32](#page=32). * **Beoordelingsschaal:** De respondent kiest de meest toepasselijke uitspraak uit een reeks. Gebruikt in prestatietests en tests voor gedragswijze (polytome items), met een ordinaal meetniveau [32](#page=32). * **Likertschalen:** Een reeks beweringen met telkens dezelfde antwoordmogelijkheden. Gebruikt in tests voor gedragswijze (polytome items) en kan een ordinaal (individueel) of interval (meerdere schalen) meetniveau hebben. Reversed items worden gebruikt om onzorgvuldige of sociaal wenselijke antwoorden op te vangen [32](#page=32). * **Semantische differentiaalschalen:** De respondent positioneert zich tussen twee tegengestelde begrippen. Gebruikt in tests voor gedragswijze (polytome items) en kenmerkt zich door een ordinaal meetniveau [33](#page=33). * **Grafische responsschalen:** Beoordelingsschalen gekoppeld aan prenten, handig voor kinderen of mensen met beperkingen. Gebruikt in tests voor gedragswijze en heeft een ordinaal meetniveau [33](#page=33). * **Gedwongen keuzevragen:** De respondent kiest uit opties die het beste bij hem/haar passen, zonder goed of fout antwoord. Gebruikt in tests voor gedragswijze en kenmerkt zich door een nominaal meetniveau met evenwaardige antwoordalternatieven [33](#page=33). > **Tip:** Het onderscheid tussen beoordelingsschalen, Likertschalen en semantische differentiaalschalen ligt in hun gebruik, opbouw van antwoordalternatieven en labeling [33](#page=33). ### 9.4 Normeren in psychologische testen Normeren is het proces waarbij ruwe scores worden omgezet naar gestandaardiseerde scores, zodat de prestatie van een individu vergeleken kan worden met een relevante groep. Dit gebeurt via drie soorten vergelijkingsschalen [34](#page=34): * **Normgerelateerd:** Vergelijkt de cliënt met een algemene of specifieke normgroep. Belangrijk hierbij zijn de grootte van de steekproef, de geldigheidsduur (Flynn-effect) en lokale normen. De relativiteit van de normgroep is een kritisch aandachtspunt [34](#page=34). * **Criteriumgerelateerd:** Vergelijkt de cliënt met een vooraf vastgelegd doel of criterium (absolute norm). Dit vereist duidelijkheid over de te bereiken doelen en de waarop de meting gebaseerd is [34](#page=34). * **Persoonsgerelateerd:** Vergelijkt de cliënt met zijn/haar eigen eerdere testresultaten (ipsatieve vergelijking) [34](#page=34). #### 9.4.1 Interpreteren van waarneembaar gedrag Dit proces omvat het omzetten van ruwe scores naar gestandaardiseerde scores, met nadruk op normgerelateerde schalen. Andere interpretatiemethoden omvatten [35](#page=35): 1. **Beschrijving van de ruwe scores van de normgroep:** Gebruik van frequentieverdelingen (absoluut en relatief) en grafische voorstellingen [35](#page=35). 2. **Berekenen van de centrale tendentie:** Bepaalt de meest voorkomende waarde. Afhankelijk van het meetniveau zijn dit de modus (nominaal), mediaan (ordinaal) en het rekenkundig gemiddelde (interval) [35](#page=35). 3. **Iemands positie berekenen binnen de groep:** Gebruik van percentielen, decielen, kwartielen en klasse-indelingen om de positie van een cliënt in de normgroep te bepalen. Percentielen zijn gemakkelijk te begrijpen en bieden precieze differentiatie [36](#page=36). 4. **Berekenen van de spreiding:** Meet in hoeverre individuele scores afwijken van het gemiddelde of van elkaar, met maten zoals variatiebreedte, variantie en standaardafwijking [36](#page=36). #### 9.4.2 Standaardscores Standaardscores geven de positie van de cliënt binnen de groep weer en zijn gebaseerd op Z-scores, waarbij het gemiddelde 0 en de standaardafwijking 1 is. Formule voor Z-score [37](#page=37): $$Z = \frac{X - \mu}{\sigma}$$ [37](#page=37). waarbij $X$ de ruwe score is, $\mu$ het populatiegemiddelde, en $\sigma$ de populatiestandaardafwijking. Andere standaardscores zijn T-scores, C-scores, Stanines, Deviatie-IQ scores en (Wechsler-)schaalscores. Via omzettingstabellen kunnen deze scores worden omgerekend [37](#page=37) [38](#page=38). > **Voorbeeld:** Een T-score van 55 op test A en een stanine van 7 op test B kunnen beide worden omgezet naar een vergelijkbare schaal, bijvoorbeeld een T-score tussen 58-62, wat de interpretatie tussen verschillende tests vergemakkelijkt [39](#page=39). ### 9.5 Betrouwbaarheidsintervallen Betrouwbaarheidsintervallen geven het interval rond een geobserveerde score aan waarin de ware score van een individu met een bepaalde waarschijnlijkheid zal vallen. Dit is belangrijk omdat de normgroep nooit een perfecte weergave is van de populatie. Ze zijn opgebouwd uit de testresultaten van de cliënt, een Z-waarde voor het zekerheidspercentage (bv. 90% = 1,65, 95% = 1,96, 99% = 2,58) en de standaarddeviatie van de test [40](#page=40). * **Voorbeeld:** Bij een IQ van 94, een Z-score van 1,96 voor 95% zekerheid en een standaarddeviatie van 8,58, ligt het betrouwbaarheidsinterval tussen 77 en 111 [40](#page=40). * **Relatie met betrouwbaarheid:** Hoe betrouwbaarder en valider een test is, hoe nauwer het betrouwbaarheidsinterval wordt. Bij een test met een standaarddeviatie van 2,23 en dezelfde IQ van 94, ligt het 95% betrouwbaarheidsinterval tussen 90 en 98 [40](#page=40). ### 9.6 De klassieke testtheorie, het verband met betrouwbaarheid van psychologische testen en de item-responstheorie #### 9.6.1 De klassieke testtheorie (KTT) en betrouwbaarheid Testtheorieën zijn wiskundige modellen voor testontwikkeling. De KTT, hoewel de moderne versie de Item-Responstheorie (IRT) is, blijft een fundamenteel model voor het opstellen van tests. De KTT gaat uit van de uitdaging van meetfouten [41](#page=41): * **Toevallige meetfouten:** Ontstaan door externe invloeden of de testconstructie en variëren van testafname tot testafname. Standaardisatie helpt deze tegen te gaan [41](#page=41). * **Systematische meetfouten:** Ontstaan door kenmerken van de test zelf en hebben een consistente impact [41](#page=41). Psychologische testen zijn nooit perfect en meten nooit 100% accuraat vanwege deze meetfouten [41](#page=41). Betrouwbaarheid in de KTT hangt samen met toevallige meetfouten en garandeert dat een psychologische eigenschap standvastig wordt gemeten. Hoe betrouwbaarder een test, hoe kleiner de impact van meetfouten op de resultaten en hoe zekerder we zijn van consistente uitkomsten bij identieke testafnamen. Voor betrouwbaarheid zijn onafhankelijke metingen, identieke omstandigheden (standaardisatie) en metingen bij dezelfde persoon cruciaal [42](#page=42). De KTT beschrijft de feitelijke score ($X_{ij}$) als de som van de systematische ware score ($T_i$) en toevallige meetfouten ($E_{ij}$): $X_{ij} = T_i + E_{ij}$. De standaardmeetfout is een maat voor de impact van meetfouten; hoe kleiner deze is, hoe betrouwbaarder de test [43](#page=43). #### 9.6.2 De item-responstheorie (IRT) IRT is een modernere testtheorie die testontwikkeling aanpakt door zich te richten op de relatie tussen individuele items en de onderliggende psychologische eigenschap. Testontwikkeling vereist items die de eigenschap valide meten en een doordachte selectie op basis van testtheorieën [45](#page=45). **Vergelijking met KTT:** * **Flexibiliteit:** IRT-gebaseerde testen zijn sneller bij te werken en makkelijker uit te breiden met items dan KTT-gebaseerde testen [46](#page=46). * **Basis theorie:** KTT baseert zich op een verzameling items (niet-empirisch), terwijl IRT zich baseert op afzonderlijke items (empirisch) [46](#page=46). * **Berekening & Interpretatie:** KTT baseert zich op de totaalscore (hoe scoort men t.o.v. anderen), terwijl IRT zich baseert op individuele testitems (welke vaardigheid is nodig om het item correct te beantwoorden) [46](#page=46). * **Precisie:** KTT hanteert een uniforme standaardmeetfout voor iedereen, terwijl IRT individuele meetfouten hanteert, wat resulteert in meer precisie [46](#page=46). * **Moeilijkheidsgraad items:** KTT beschouwt alle items als even belangrijk, terwijl IRT verschillende wegingen aan items toekent op basis van hun moeilijkheidsgraad en relevantie [46](#page=46). > **Voorbeeld:** In de Beck Depression Inventory (BDI) heeft een item over suïcidegedachten bij KTT evenveel gewicht als andere items, maar bij IRT krijgt dit item een zwaarder gewicht vanwege de ernst [46](#page=46). #### 9.6.3 Steekproefafhankelijkheid * **KTT:** Testresultaten worden vergeleken met normgroepen, wat leidt tot steekproefafhankelijkheid wat betreft betrouwbaarheid, normering en moeilijkheidsgraad [47](#page=47). * **IRT:** Testresultaten worden geïnterpreteerd vanuit de kans dat een cliënt een item correct maakt, wat resulteert in steekproefonafhankelijkheid. Dit beïnvloedt ook de betrouwbaarheid, normering en moeilijkheidsgraad van de testitems [47](#page=47). --- ## 9. Psychodiagnostiek en het diagnostisch proces Dit hoofdstuk introduceert de Item-Responstheorie (IRT) als een alternatief voor de Klassieke Testtheorie (KTT) en verdiept zich in de cruciale concepten van betrouwbaarheid en validiteit binnen psychodiagnostische testen. ### 9.1 Item-responstheorie (IRT) De Item-Responstheorie (IRT) is een verzameling theorieën en modellen die zich richten op individuele antwoorden op testitems om een schatting te maken van de vaardigheid van een cliënt op een gemeten eigenschap. In tegenstelling tot de KTT, die de score van een persoon vergelijkt met een normgroep op basis van de totaalscore, legt IRT meer nadruk op de specifieke antwoorden van de cliënt. IRT is met name gericht op dichotome items (goed/fout) en vertrekt vanuit een latente trek, opgebouwd uit vaardigheidsniveau, moeilijkheidsgraad en discriminerend vermogen [48](#page=48) [52](#page=52). #### 9.1.1 Opbouw van de item-responstheorie * **Latent continuüm:** IRT maakt uitspraken over een latente trek, de verborgen psychologische eigenschap die het juist of fout beantwoorden van een item veroorzaakt. De positionering van een persoon op dit continuüm is afhankelijk van drie factoren [48](#page=48): * Het vaardigheidsniveau van de persoon, aangeduid met $\theta$ [48](#page=48) [52](#page=52). * De moeilijkheidsgraad van het item, aangeduid met $\delta$ of $\beta$ [48](#page=48) [52](#page=52). * Het discriminerend vermogen van het item, aangeduid met $\alpha$ [48](#page=48). * **Moeilijkheidsgraad:** Om de moeilijkheidsgraad van testitems te achterhalen, worden eerst relevante items verzameld en een test opgesteld, waarna deze wordt afgenomen bij een grote groep respondenten. Op basis van deze antwoorden wordt met behulp van maximum likelihood bepaald hoeveel van de latente trek een respondent moet bezitten om elk item juist te kunnen beantwoorden. De resultaten leiden tot een 'itembank' met veelbelovende testitems [49](#page=49). * **Maximum likelihood:** Een methode om te bepalen hoeveel iemand de latente trek moet bezitten om alle testitems correct te beantwoorden [49](#page=49). * **Item-responsfunctie:** De verhouding tussen de moeilijkheidsgraad van een testitem en de kans op een correct antwoord. Visueel voorgesteld door een item-karakteristieke curve [49](#page=49). * **Discriminerend vermogen:** Items met een steilere itemcurve hebben een hoger discriminerend vermogen, wat betekent dat ze duidelijker aangeven vanaf welke vaardigheid een individu een item waarschijnlijk juist zal beantwoorden. Minder steile curves duiden op een lager discriminerend vermogen en zijn minder informatief [49](#page=49). #### 9.1.2 Samenvatting van IRT en vergelijking met KTT IRT biedt inzicht in de moeilijkheidsgraad en het discriminerend vermogen van testitems, wat computergestuurd adaptief testen mogelijk maakt vanuit een itembank. Een belangrijk voordeel van IRT ten opzichte van KTT is dat het populatie-onafhankelijk is. IRT kan afwijkende antwoordpatronen sneller herkennen, wat leidt tot nauwkeurigere metingen van respondentvaardigheden en eenvoudiger onderzoek naar antwoordpatronen [50](#page=50). #### 9.1.3 Beperkingen van de Klassieke Testtheorie (KTT) De KTT, die zich richt op betrouwbaarheid en de opbouw van testresultaten, kent diverse beperkingen vergeleken met IRT [51](#page=51): * **Aanname van één eigenschap per schaal:** KTT gaat ervan uit dat alle items binnen een schaal dezelfde psychologische eigenschap meten, zonder dit empirisch aan te tonen. IRT kijkt breder naar de samenhang van items en de gehele psychologische eigenschap [51](#page=51). * **Gelijkwaardigheid van testitems:** KTT beschouwt alle testitems als evenwaardig, terwijl sommige items zwaarder wegen dan andere. IRT maakt een onderscheid in de waarde van items [51](#page=51). * **Gelijke standaardmeetfout:** KTT neemt aan dat de standaardmeetfout voor iedereen gelijk is, wat onrealistisch kan zijn. IRT houdt rekening met onderlinge verschillen in meetfouten [51](#page=51). * **Steekproefafhankelijkheid betrouwbaarheid:** De betrouwbaarheidsberekening in KTT is steekproefafhankelijk. Dit kan worden verbeterd met een grote, representatieve steekproef [51](#page=51). * **Steekproefafhankelijkheid normering:** Normen in KTT zijn steekproefafhankelijk, wat kan leiden tot verschillende interpretaties afhankelijk van de vergelijkingsgroep. IRT vergelijkt personen met items, wat minder afhankelijkheid van normgroepen creëert [51](#page=51). * **Afhankelijkheid van normen:** KTT kan niet zonder normen, die regelmatig vernieuwd moeten worden. IRT heeft geen normgroep nodig en kan universeel worden toegepast, mits de geteste populatie heterogeen genoeg is [51](#page=51). ### 9.2 Betrouwbaarheid van psychologische testen Betrouwbaarheid verwijst naar de mate van herhaalbaarheid of standvastigheid van een meting; een betrouwbare meting moet steeds ongeveer hetzelfde resultaat opleveren. Dit impliceert dat testresultaten herhaalbaar moeten zijn over onafhankelijke metingen, testafnames onder identieke omstandigheden plaatsvinden (standaardisatie), en metingen bij dezelfde persoon consistente resultaten geven, zonder significante verlies- of leereffecten. Standaardisatie, het volgen van een standaardprocedure, is cruciaal voor objectiviteit bij individuele testafnames, maar is niet hetzelfde als betrouwbaarheid [53](#page=53). #### 9.2.1 Meten van betrouwbaarheid Het meten van betrouwbaarheid (aangeduid als $r_{xx}$) is in de praktijk een uitdaging omdat de betrouwbaarheid en standaardmeetfout onbekend zijn, terwijl alleen variantie en geobserveerde scores bekend zijn. Er zijn verschillende methoden om betrouwbaarheid te schatten [54](#page=54): * **Test-hertestbetrouwbaarheid:** Meet de consistentie tussen twee testafnames bij dezelfde personen, om de stabiliteit van de meting aan te tonen. De tussentijd tussen de afnames is een belangrijk aandachtspunt: lang genoeg om geheugen- en leereffecten te vermijden, maar niet te lang om significante evolutie van de geteste eigenschap te voorkomen [54](#page=54). * **Interbeoordelaarsbetrouwbaarheid:** Meet de consistentie tussen de beoordelingen van verschillende beoordelaars. Dit is relevant voor het vaststellen van externe invloeden die tot vertekeningen kunnen leiden. Het wordt bepaald door de mate van overeenstemming tussen onafhankelijke beoordelaars die dezelfde gegevens beoordelen [54](#page=54). * **Paralleltestbetrouwbaarheid:** Meet de consistentie tussen twee verschillende testversies die bij dezelfde persoon worden afgenomen. De testversies moeten sterk op elkaar lijken, maar niet identiek zijn om leereffecten te vermijden. De samenhang tussen de versies geeft een indicatie van de veralgemeenbaarheid van de testuitslagen [55](#page=55). * **Splitsingsbetrouwbaarheid:** Meet de consistentie tussen opgesplitste testdelen. Een test wordt in twee evenwaardige helften opgedeeld, en de correlatie tussen de scores van deze helften geeft een idee van de betrouwbaarheid. Dit is echter een onderschatting van de werkelijke betrouwbaarheid, en hoe langer de test, hoe betrouwbaarder [55](#page=55). * **Interne consistentie:** Meet de consistentie op item- of oefeningsniveau. Het gaat na in hoeverre verschillende items van een test of subtest hetzelfde meten en onderling verwisselbaar zijn. Dit wordt vastgesteld met slechts één testafname en wordt uitgedrukt in Cronbachs alfa ($\alpha$) [55](#page=55). #### 9.2.2 Hoe betrouwbaar moet een test zijn? De betrouwbaarheidscoëfficiënt ($r_{xx}$) ligt tussen 0 en 1, waarbij een waarde dichter bij 1 duidt op een kleinere foutenmarge en dus betere betrouwbaarheid. De interpretatie van de betrouwbaarheid is afhankelijk van het onderzoeksdoel en het soort betrouwbaarheid. De COTAN (Commissie Test Aangelegenheden Nederland) heeft richtlijnen opgesteld voor de gewenste waarde van de betrouwbaarheidscoëfficiënt bij verschillende onderzoekstypen. Het soort betrouwbaarheid dat wordt gemeten brengt verschillende risico's op meetfouten met zich mee, wat de interpretatie kan beïnvloeden. Het minimaliseren van externe factoren en het kiezen van de juiste betrouwbaarheidstest is essentieel [56](#page=56). ### 9.3 Validiteit van psychologische testen Validiteit geeft aan in hoeverre een test meet wat het beoogt te meten. Waar betrouwbaarheid zich richt op de consistentie van een meting ("hoe consistent?"), richt validiteit zich op de relevantie ("hoe relevant?"). Een geldig meetresultaat over een psychologische eigenschap houdt in dat testprestaties en -gedragingen iets zeggen over prestaties en gedragingen buiten de testsituatie (valideringsproces) [57](#page=57) [58](#page=58). #### 9.3.1 Meten van validiteit Het valideringsproces bewijst het verband tussen prestaties binnen en buiten de testsituatie. Een test is valide als deze de beoogde psychologische eigenschap correct weergeeft. Dit wordt gemeten door testresultaten te vergelijken met een theoretisch model van de eigenschap; overeenkomende resultaten duiden op validiteit. Het doel is na te gaan of testgedrag iets zegt over gedrag buiten de testsituatie en of de test meet wat deze hoort te meten. Validiteit wordt uitgedrukt in de coëfficiënt $r_{t1t2}$ [59](#page=59). Er zijn verschillende vormen van validiteit te meten: * **Inhoudsvaliditeit:** De mate waarin testitems de psychologische eigenschap meten, op een niet-empirische wijze bepaald. Hierbij wordt gekeken naar de inhoud van de testitems, zowel afzonderlijk (meten ze deelaspecten?) als gezamenlijk (meten ze de eigenschap in zijn geheel?). Het doel is na te gaan of de test de verschillende niveaus van de eigenschap evenwichtig en onderbouwd meet. Een valkuil is de subjectiviteit en het gebrek aan empirische evidentie. Inhoudsvaliditeit wordt ook wel steekproefvaliditeit genoemd [60](#page=60). * **Indruksvaliditeit (face validity):** Wat een test op het eerste zicht lijkt te meten, gebaseerd op verwachtingen. Hoewel subjectief, is het noodzakelijk omdat het de motivatie van respondenten kan verhogen als de test zinvol overkomt. Het heeft samenhang met inhoudsvaliditeit [60](#page=60). * **Begripsvaliditeit (constructvaliditeit):** Statisch bepalen in hoeverre de test de psychologische eigenschap meet, door middel van empirische bepaling. Het gaat na of testitems delen van en de gehele psychologische eigenschap/construct meten. Dit gebeurt door correlaties te onderzoeken; zwakke correlaties wijzen op verschillende eigenschappen, sterke correlaties op dezelfde eigenschap. Hoe dichter de correlatie bij 1 ligt, hoe sterker deze is [61](#page=61). * **Factoranalyse:** Een statistische techniek die nagaat welke testitems dezelfde aparte deeleigenschap meten, wat inzicht geeft in de structuur van de testitems en de identificatie van onbekende variabelen mogelijk maakt [61](#page=61). * Na factoranalyse en correlatieberekeningen kunnen drie factoren worden onderscheiden: algemene factoren (derde orde, meten overkoepelende eigenschap zoals IQ), groepsfactoren (tweede orde, meten deel-eigenschappen) en specifieke factoren (eerste orde, meten specifieke aspecten) [62](#page=62). * Beperkingen van begripsvaliditeit zijn de soort en hoeveelheid variabelen in de analyse, de steekproef, en het gebrek aan eenduidigheid in interpretatie [62](#page=62). * **Hypothese toetsing:** Begripsvaliditeit kan worden getoetst met hypotheses, zoals de nulhypothese (H0) dat de test niet valide is, en de alternatieve hypothese (H1) dat de test valide is [62](#page=62). * **Convergente/Congruente validiteit:** Correlaties zoeken tussen de test en een andere test die hetzelfde meet [62](#page=62). * **Discriminante/Divergente validiteit:** Aantonen dat de test niet meet wat men niet wil dat deze meet, oftewel dat de test geen andere eigenschap meet dan bedoeld [62](#page=62). * **Criteriumvaliditeit (predictieve validiteit):** De mate waarin testresultaten het bereiken van een criterium voorspellen [63](#page=63). * **Predictieve validiteit:** Bepaalt de samenhang tussen testresultaten en toekomstige prestaties buiten de test. Een goede samenhang betekent dat toekomstige prestaties voorspelbaar zijn [63](#page=63). * **Concurrente validiteit:** Bepaalt de samenhang tussen testprestaties en criteriumgegevens die al beschikbaar waren op het moment van de testafname. Een goede samenhang betekent dat reeds bekende prestaties voorspeld kunnen worden aan de hand van testresultaten [63](#page=63). * Statische methoden om criteriumvaliditeit te achterhalen omvatten: 1. Correlatie tussen testscore en een extern criterium [63](#page=63). 2. Vergelijken van gemiddelde scores van groepen met bekende onderlinge verschillen [63](#page=63). 3. Opstellen van een regressievergelijking om het externe criterium te voorspellen op basis van testresultaten [63](#page=63). * **Lineaire Regressie model:** Maakt een voorspelling van het externe criterium op basis van testresultaten, waarbij data in een puntenwolk wordt geplaatst en een regressierechte wordt getrokken die de schatting van de criteriumscore weergeeft [64](#page=64). #### 9.3.2 Hoe valide moet een test zijn? De interpretatie van validiteitscoëfficiënten ($r_{t1t2}$) ligt tussen 0 (niet valide) en 1 (heel valide). De interpretatie is afhankelijk van het onderzoeksdoel, het soort validiteit en het aantal testinstrumenten [65](#page=65). * **Onderzoeksdoel:** De vuistregel van Cohen hanteert waarden van 0,50 (goed/behoorlijk), 0,30 (middelmatig) en 0,10 (zwak). Belangrijkere doelen (wetenschappelijk onderzoek, adviesgerichte of individuele diagnostiek) vereisen hogere validiteit [65](#page=65). * **Soort validiteit:** Verschillende soorten validiteit hebben een verschillende mogelijkheid om correlaties te bereiken, wat leidt tot interpretatieverschillen [65](#page=65). * **Aantal testinstrumenten:** Het gebruik van meerdere testinstrumenten die dezelfde eigenschap meten, kan een lagere validiteit per test accepteren. Bij het gebruik van slechts één test die een eigenschap meet, is een hoge validiteit noodzakelijk [65](#page=65). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Psychodiagnostiek | Het proces van het verzamelen en interpreteren van informatie over een individu om psychologische problemen te diagnosticeren en te behandelen. | | Staatsexamen | Een vroeg voorbeeld van psychodiagnostiek, waarbij proeven werden afgenomen om te bepalen of kandidaten geschikt waren voor een ambtenarenfunctie. | | Fysiognomie | De leer die stelt dat intellectuele en karaktereigenschappen kunnen worden afgeleid uit iemands fysieke voorkomen, met name uit de vorm en expressie van het gezicht. | | Frenologie (Schedelleer) | De leer die stelt dat verschillende psychologische vermogens gelokaliseerd zijn in specifieke hersengebieden, en dat de vorm van de schedel hierover informatie kan geven. | | Cranioscopie | Het onderzoek van de schedel, door middel van betasting of inspectie, om conclusies te trekken over iemands vaardigheden en eigenschappen, zoals toegepast in de frenologie. | | Moderne psychiatrie | Een stroming die psychische stoornissen als gevolg van natuurlijke oorzaken beschouwt en de basis legt voor begeleidende aanpakken, zoals gespreksvoering en therapieën. | | Experimentele psychologie | Een tak van de psychologie die de samenhang onderzoekt tussen meetbare prikkels en menselijke functies, met nadruk op nauwkeurige beschrijving van experimentele condities en controle van variabelen. | | Standaardisatie (in testonderzoek) | Het principe van het exact beschrijven van experimentele condities en het systematisch werken met hypothesen, wat essentieel is voor betrouwbaar testonderzoek. | | Binet-Simon-test | Een van de eerste intelligentietests, ontwikkeld om kinderen te selecteren voor gespecialiseerd onderwijs en om de verstandelijke leeftijd te bepalen aan de hand van opdrachten met oplopende moeilijkheidsgraad. | | Stanford-Binet-test | Een aangepaste versie van de Binet-Simon-test die een universele standaard nastreeft, zich richt op de juistheid van antwoorden en de ontwikkeling van non-verbale IQ-testen mogelijk maakte. | | Non-verbale IQ-testen | Intelligentietests die geen gebruik maken van taal, ontwikkeld om IQ te meten bij personen die de taal van het testland niet beheersen, zoals migranten. | | Groepstesten (bv. Army test) | Tests die in groepen worden afgenomen om een snelle selectie van rekruten mogelijk te maken, zoals de Alfa- en Bèta-tests tijdens WOI. | | Beoordelingsprocedure | Een gestructureerde en psychometrisch onderbouwde methode om psychologische eigenschappen, prestaties of gedragswijzen van personen te meten en te evalueren. | | Interindividuele verschillen | De verschillen in psychologische eigenschappen die worden onderzocht tussen verschillende personen binnen een groep. | | Intra-individuele verschillen | De verschillen in psychologische eigenschappen die worden onderzocht binnen dezelfde persoon, vaak met betrekking tot veranderingen over tijd. | | Prestaties | Het "kunnen" van een persoon, gemeten door middel van tests die gericht zijn op het vaststellen van cognitieve vaardigheden, kennis of specifieke capaciteiten. | | Gedragswijze | Het "zijn" van een persoon, gerelateerd aan persoonlijkheidskenmerken, karaktertrekken of emotionele reacties, gemeten door middel van tests die gericht zijn op hoe iemand zich gedraagt. | | Trekken | Stabiele, relatief onveranderlijke psychologische eigenschappen die iemands persoonlijkheid of karakter kenmerken. | | Toestanden | Onstabiele, veranderlijke psychologische eigenschappen die kunnen variëren afhankelijk van de situatie of tijd, zoals emoties of motivatie. | | Betrouwbaarheid | De mate waarin een meetinstrument consistente resultaten oplevert bij herhaalde metingen onder vergelijkbare omstandigheden; standvastigheid van de meting. | | Validiteit | De mate waarin een test daadwerkelijk meet wat het beoogt te meten; de nauwkeurigheid van de meting. | | Standaardisatie | Het proces waarbij testafnameprocedures, instructies en beoordelingscriteria uniform worden gemaakt om vergelijkbaarheid van resultaten te waarborgen. | | Objectieve scoring | Een scoringsmethode waarbij de interpretatie van antwoorden eenduidig is, om subjectieve vertekeningen en variatie in resultaten te minimaliseren. | | Abstract hypothetisch construct | Een concept dat niet direct waarneembaar is en dat in psychologische testen wordt onderzocht door middel van operationalisering. | | Operationaliseren | Het proces waarbij abstracte hypothetische constructen meetbaar worden gemaakt door hun uitingen in gedrag en prestaties vast te leggen. | | Kwantitatief vastleggen | Het registreren van waarneembaar gedrag of prestaties in de vorm van getallen, wat de basis vormt voor statistische analyse. | | Kwalitatief vastleggen | Het registreren van waarneembaar gedrag of prestaties in de vorm van woorden, wat meer beschrijvende informatie oplevert. | | Nominaal meetniveau | Een meetniveau waarbij gegevens in categorieën worden ingedeeld zonder inherente volgorde, zoals bij open antwoordschalen. | | Ordinaal meetniveau | Een meetniveau waarbij gegevens in categorieën worden ingedeeld met een duidelijke volgorde, maar waarbij de verschillen tussen de categorieën niet noodzakelijk gelijk zijn. | | Interval meetniveau | Een meetniveau waarbij gegevens in categorieën worden ingedeeld met een duidelijke volgorde en gelijke intervallen tussen de categorieën, maar zonder een absoluut nulpunt. | | Ratio meetniveau | Een meetniveau waarbij gegevens in categorieën worden ingedeeld met een duidelijke volgorde, gelijke intervallen en een absoluut nulpunt, wat de meest precieze meting mogelijk maakt. | | Dichotome items | Items in een test die slechts twee mogelijke antwoordopties hebben, vaak "juist" of "fout", voornamelijk gebruikt voor het meten van prestaties. | | Polytoom items | Items in een test die meer dan twee antwoordopties hebben, vaak in gradaties, gebruikt voor het meten van gedrag of attitudes. | | Gestandaardiseerde score (afgeleide score/standaardscore) | Een score die is omgezet van een ruwe score naar een score op een vergelijkingsschaal, waardoor vergelijking met een normgroep mogelijk wordt. | | Open antwoordschalen | Schalen die gekenmerkt worden door een kwalitatief karakter, waarbij respondenten beschrijvende antwoorden in woorden geven. | | Ruwe score | De initiële, onbewerkte score die direct uit een test of meting voortkomt, voordat deze wordt omgezet naar een gestandaardiseerde of afgeleide score. | | Gestandaardiseerde score (Afgeleide score) | Een score die is omgezet van een ruwe score naar een vergelijkbare schaal, waardoor de positie van een individu binnen een specifieke normgroep kan worden bepaald. | | Normgerelateerde vergelijking | Een interpretatiemethode waarbij de prestatie van een cliënt wordt vergeleken met de gemiddelde prestaties van een representatieve groep (normgroep) om de relatieve positie te bepalen. | | Criteriumgerelateerde vergelijking | Een interpretatiemethode waarbij de prestatie van een cliënt wordt vergeleken met een vooraf vastgesteld doel of criterium, om te beoordelen in hoeverre het criterium is behaald. | | Persoonsgerelateerde vergelijking (Ipsatieve vergelijking) | Een interpretatiemethode waarbij de testresultaten van een cliënt worden vergeleken met zijn of haar eigen eerdere testresultaten, om intra-individuele veranderingen te meten. | | Frequentieverdeling | Een grafische of tabellarische weergave die laat zien hoe vaak specifieke waarnemingen of scores voorkomen binnen een dataset, en vormt de basis voor verdere statistische analyses. | | Centrale tendentie | Een statistische maat die de typische of centrale waarde van een dataset samenvat, zoals de modus, mediaan of het rekenkundig gemiddelde, om een indicatie te geven van de meest voorkomende waarneming. | | Modus | De waarde die het vaakst voorkomt in een dataset; deze maat is geschikt voor gegevens op nominaal meetniveau. | | Mediaan | De middelste waarde in een geordende dataset; deze maat is geschikt voor gegevens op ordinaal meetniveau en wordt niet beïnvloed door extreme waarden. | | Rekenkundig gemiddelde | De som van alle waarden in een dataset gedeeld door het aantal waarden; deze maat is geschikt voor gegevens op interval- of rationiveau en is gevoelig voor uitschieters. | | Percentiel | Een maat die aangeeft welk percentage van de scores in een verdeling lager is dan een bepaalde score; het helpt bij het bepalen van de relatieve positie van een individu binnen een groep. | | Deciel | Een maat die een verdeling opdeelt in tien gelijke delen, waarbij elk deciel 10% van de scores vertegenwoordigt; het helpt bij het positioneren van een score binnen een groep. | | Term | Definitie | | Item-responstheorie (IRT) | Een verzameling van theorieën en modellen die de specifieke antwoorden van een persoon op testitems analyseren om de score op de gemeten eigenschap te bepalen. De IRT houdt rekening met de vaardigheid van de respondent ($\theta$) en de moeilijkheidsgraad van het testitem ($\beta$). | | Klassieke testtheorie (KTT) | Een theorie die helpt bij het begrijpen en verbeteren van psychologische testen door de betrouwbaarheid te bepalen en aan te tonen hoe testresultaten zijn opgebouwd uit een ware score en meetfouten. De KTT is populatie-afhankelijk en beschouwt testitems als evenwaardig. | | Item-responsfunctie | De verhouding tussen de moeilijkheidsgraad van een testitem en de kans dat een respondent een correct antwoord zal geven op dat item. Deze functie kan visueel worden voorgesteld door een item-karakteristieke curve. | | Item-karakteristieke curve | Een grafische weergave van de item-responsfunctie, die de relatie toont tussen de moeilijkheidsgraad van een testitem en de kans op een correct antwoord. Steilere curves duiden op een hoger discriminerend vermogen. | | Moeilijkheidsgraad (van een testitem) | Een parameter die aangeeft hoe waarschijnlijk het is dat een respondent een testitem correct zal beantwoorden, afhankelijk van de vaardigheid van de respondent en de kenmerken van het item. In IRT wordt dit aangeduid met $\beta$. | | Discriminerend vermogen (van een testitem) | Het vermogen van een testitem om individuen met verschillende vaardigheidsniveaus van elkaar te onderscheiden. Items met een hoog discriminerend vermogen zijn steiler op de item-karakteristieke curve. | | Latente trek | Een onderliggende, niet direct waarneembare psychologische eigenschap die gemeten wordt door een test. De IRT probeert de mate waarin een respondent deze latente trek bezit te bepalen. | | Maximum likelihood | Een statistische methode die wordt gebruikt om de parameters van een model te schatten, in dit geval om te bepalen hoeveel van de latente trek een respondent moet bezitten om testitems correct te beantwoorden. | | Itembank | Een verzameling van testitems die zijn geanalyseerd op hun moeilijkheidsgraad en discriminerend vermogen, gebruikt voor computergestuurde adaptieve testafnames. | | Ware score | Het theoretische, werkelijke niveau van een eigenschap dat een persoon bezit, zonder de invloed van meetfouten. Dit is een concept binnen de klassieke testtheorie. | | Meetfouten | Afwijkingen tussen de geobserveerde testscore en de ware score. Deze kunnen toevallig of systematisch zijn en beïnvloeden de betrouwbaarheid van een test volgens de KTT. | | Populatie-afhankelijk | Een kenmerk van een test of meting die sterk afhankelijk is van de specifieke kenmerken van de groep waarop de test is afgenomen of genormeerd. De KTT wordt als populatie-afhankelijk beschouwd. | | Vaardigheidsniveau | Het niveau van de psychologische eigenschap dat een individu bezit, aangeduid met de Griekse letter thèta ($\theta$), en dat een rol speelt bij het beantwoorden van testitems binnen de IRT. | | Moeilijkheidsgraad | Een parameter binnen de IRT, aangeduid met de Griekse letter delta ($\delta$), die aangeeft hoe moeilijk een testitem is en hoeveel vaardigheid een respondent nodig heeft om het correct te beantwoorden. | | Discriminerend vermogen | Een parameter binnen de IRT, aangeduid met de Griekse letter alfa ($\alpha$), die aangeeft hoe goed een testitem onderscheid kan maken tussen respondenten met verschillende niveaus van de latente trek. | | Steekproefafhankelijkheid | Een kenmerk van de KTT waarbij testresultaten worden vergeleken met normgroepen, wat betekent dat de resultaten afhankelijk zijn van de specifieke steekproef die voor de normering is gebruikt. | | Steekproefonafhankelijkheid | Een kenmerk van de IRT waarbij testresultaten worden geïnterpreteerd vanuit de kans dat een cliënt een item correct maakt, wat betekent dat de interpretatie minder afhankelijk is van de specifieke steekproef. | | Valideringsproces | Het proces waarbij bewijs wordt verzameld om aan te tonen dat een test daadwerkelijk de psychologische eigenschap meet die het pretendeert te meten, door de testprestaties te relateren aan gedragingen buiten de testsituatie. | | Inhoudsvaliditeit | De mate waarin de testitems de verschillende deelaspecten van de te meten psychologische eigenschap representeren, zowel afzonderlijk als in hun geheel, zonder noodzakelijk empirische bepaling. | | Indruksvaliditeit (Face Validity) | De subjectieve beoordeling van wat een test op het eerste gezicht lijkt te meten, gebaseerd op de verwachtingen van de respondent of onderzoeker, wat motiverend kan werken voor de respondent. | | Begripsvaliditeit (Constructvaliditeit) | De statistische bepaling van de mate waarin een test een psychologische eigenschap of construct meet, waarbij verbanden tussen testitems en de theoretische constructen worden onderzocht. | | Correlatie | Een statistische maat die de sterkte en richting van het lineaire verband tussen twee variabelen aangeeft; in de context van begripsvaliditeit wordt gekeken of testitems sterk correleren met elkaar (dezelfde eigenschap meten) of zwak correleren (verschillende eigenschappen meten). | | Factoranalyse | Een statistische techniek die wordt gebruikt om de onderliggende structuur van een set variabelen te ontdekken, door te bepalen welke testitems samen een bepaalde deeleigenschap of factor meten. | | Algemene factoren | Een derde-orde factor in factoranalyse waarbij alle testitems samenhangen en een brede psychologische eigenschap meten, zoals intelligentie (IQ). | | Groepsfactoren | Tweede-orde factoren in factoranalyse waarbij een kleiner aantal testitems samenhangt en een specifieke deeleigenschap van de gehele eigenschap meet, zoals verbale vaardigheden of werkgeheugen. | | Specifieke factoren | Eerste-orde factoren in factoranalyse waarbij slechts enkele testitems samenhangen en een zeer specifieke deeleigenschap meten, zoals woordkennis of ruimtelijk inzicht. | | Convergente validiteit (Congruente validiteit) | Een vorm van begripsvaliditeit waarbij wordt aangetoond dat een test sterk correleert met andere tests die hetzelfde psychologische construct meten. | | Discriminante validiteit (Divergente validiteit) | Een vorm van begripsvaliditeit waarbij wordt aangetoond dat een test zwak correleert met tests die andere, niet-gerelateerde psychologische constructen meten. | | Betrouwbaarheidsinterval | Een interval rond een geobserveerde score waarin de betrouwbare score van een individu met een bepaalde waarschijnlijkheid zal vallen, opgebouwd uit het testresultaat van de cliënt, een Z-waarde voor het zekerheidspercentage en de standaarddeviatie van de test. | | Toevallige meetfouten | Fouten die ontstaan door invloeden van buitenaf of door de opbouw van de psychologische test, en die in elke testsituatie anders kunnen zijn. | | Systematische meetfouten | Fouten die ontstaan door kenmerken van de psychologische test zelf en die elke keer terugkeren, waardoor er rekening mee gehouden kan worden. | | Feitelijke score ($X_{ij}$) | De daadwerkelijk gemeten score van een individu op een test, die is opgebouwd uit de systematische ware score en toevallige meetfouten. | | Ware score ($T_i$) | De theoretische, perfecte score die een individu zou behalen als er geen meetfouten zouden optreden. | | Standaardmeetfout | Een samenvattende maat die de impact van toevallige meetfouten op testresultaten kwantificeert; hoe kleiner deze fout, hoe betrouwbaarder de test. | | Moeilijkheidsgraad ($\delta$) | Een parameter in de Item-Responstheorie die aangeeft hoe moeilijk een testitem is, oftewel de vaardigheid die een individu nodig heeft om het item met 50% kans correct te beantwoorden. | | Discriminerend vermogen ($\alpha$) | Een parameter in de Item-Responstheorie die aangeeft hoe goed een testitem onderscheid kan maken tussen individuen met verschillende niveaus van de latente trek; een hoog discriminerend vermogen resulteert in een steilere item-karakteristieke curve. | | Beschrijven van gedrag | Het vaststellen van welk gedrag een persoon stelt, de sociale omgeving waarin dit gedrag plaatsvindt, en de ontwikkeling van dit gedrag over tijd, zonder direct een label op de persoon te plakken. | | Ordenen van gedrag | Het classificeren van gedrag door het te vertalen naar psychologische eigenschappen of psychische stoornissen, waarbij onderscheid gemaakt kan worden tussen een categorale (opdelen in categorieën) en een dimensionale (vanuit verschillende invalshoeken kijken) benadering. | | Verklaren van gedrag | Het onderzoeken van de oorzaken van gedrag en de verschillen met anderen, waarbij hypothesen worden getoetst om inzicht te krijgen in de achterliggende processen. | | Voorspellen van gedrag | Het anticiperen op toekomstig gedrag van een cliënt op basis van de beschikbare kennis, inclusief mogelijke moeilijkheden en talenten. | | Statistische benadering | Een benaderingswijze binnen de psychodiagnostiek die vertrekt vanuit empirische evidentie en gedrag cijfermatig beschrijft en voorspelt, waarbij het resultaat het belangrijkst is en samenhangt met de nomothetische benadering. | | Klinische benadering | Een benaderingswijze binnen de psychodiagnostiek die de uniciteit van elke persoon benadrukt, de individuele dynamiek beschrijft en verklaart, waarbij de manier van werken even belangrijk is als het resultaat en die samenhangt met de ideografische benadering. | | Observeren | Een methode binnen de klinische benadering waarbij gedrag wordt waargenomen, zowel alledaags als professioneel, om het te beschrijven en te verklaren, waarbij onderscheid wordt gemaakt tussen participerend/niet-participerend en gestructureerd/niet-gestructureerd observeren. | | Gespreksvoering | Een methode binnen de klinische benadering waarbij de testcontext, de houding van de testleider en de cliënt worden aangepast om een effectieve interactie te bevorderen. | | Verslaggeving | Een methode binnen de klinische benadering waarbij kwalitatieve gegevens centraal staan en kwantitatieve gegevens aanvullend zijn, met als doel testresultaten te nuanceren en misinterpretaties te vermijden. | | Psychologische test | Een psychometrisch onderbouwde beoordelingsprocedure die iets zegt over het kunnen (prestaties) en zijn (gedragswijze) van mensen, waarbij interindividuele (verschillen tussen personen) en intra-individuele (verschillen binnen dezelfde persoon) verschillen worden onderzocht. |

# Inleiding tot stemmingsstoornissen en depressie Hier volgt een gedetailleerd studieonderwerp over stemmingsstoornissen en depressie, speciaal samengesteld voor een examen. ## 1. Inleiding tot stemmingsstoornissen en depressie Dit gedeelte introduceert de concepten van emoties en stemmingen, maakt een onderscheid tussen unipolaire en bipolaire stemmingsstoornissen, en legt nadruk op depressieve stoornissen. ### 1.1 Emoties en stemmingen * **Emotie**: Een reactie gekoppeld aan een specifieke gebeurtenis, meestal van korte duur, met lichamelijke, gedragsmatige en gevoelsmatige kenmerken. Voorbeelden zijn blijdschap, boosheid, angst, verdriet, trots en verliefdheid. * **Stemming**: Minder sterk gebonden aan een specifieke gebeurtenis en blijft langer bestaan. Voorbeelden zijn een negatieve stemming gedurende twee weken aan het begin van de winter, of een angstige en neerslachtige stemming door een verandering op school. ### 1.2 Indeling van stemmingsstoornissen * **Unipolaire of depressieve stemmingsstoornissen**: Slechts één kant van de stemming is verstoord, met name de negatieve kant. De focus ligt hierbij op de Major Depressive Disorder (MDD). * **Bipolaire stemmingsstoornissen**: Beide kanten van de stemming kunnen achtereenvolgens verstoord zijn, zowel de negatieve als de positieve kant. Deze stoornis komt bij kinderen en adolescenten zelden voor. Naast depressieve stoornissen onderscheidt men ook de persisterende depressieve stoornis (dysthymie) en de disruptieve stemmingsregulatiestoornis (DMDD). ### 1.3 Criteria depressie volgens DSM-5 Een depressieve episode volgens de DSM-5 wordt gediagnosticeerd wanneer aan de volgende criteria is voldaan: A. **Symptoomcriterium**: Vijf of meer van de volgende symptomen zijn binnen dezelfde periode van twee weken aanwezig geweest en wijken af van het eerdere functioneren. Minstens één van de symptomen is óf een sombere stemming, óf verlies van interesse of plezier. 1. Sombere stemming (bij kinderen en adolescenten kan deze prikkelbaar zijn). 2. Duidelijk verminderde interesse of plezier in alle of bijna alle activiteiten. 3. Gewichtsverandering (bij kinderen: niet bereiken van de verwachte gewichtstoename). 4. Slaapstoornissen. 5. Psychomotorische agitatie of juist remming. 6. Vermoeidheid of verlies van energie. 7. Gevoelens van waardeloosheid of buitensporige of onterechte schuldgevoelens. 8. Verminderd vermogen tot nadenken of concentreren, of besluiteloosheid. 9. Terugkerende gedachten aan de dood, of suïcideplannen of -pogingen. B. **Lijdensdruk/beperking**: De symptomen veroorzaken klinisch significante lijdensdruk of beperkingen in het sociale, beroepsmatige of andere belangrijke functioneren. C. **Uitsluiting middelengebruik/somatische aandoening**: De episode kan niet worden toegeschreven aan de fysiologische effecten van een middel of een somatische aandoening. D. **Uitsluiting psychotische stoornissen**: Het optreden van de depressieve episode kan niet worden verklaard door een schizoaffectieve stoornis, schizofrenie, een schizofreniforme stoornis, een waanstoornis of een andere gespecificeerde of ongespecificeerde schizofreniespectrum- of andere psychotische stoornis. E. **Uitsluiting manische/hypomanische episode**: Er heeft zich nooit een manische of hypomanische episode voorgedaan. ### 1.4 Leeftijdsspecifieke symptomen of kenmerken Depressieve klachten manifesteren zich verschillend afhankelijk van de leeftijd en de ontwikkelingsfase van het kind of de adolescent. * **Baby's**: * Anaclytische depressie: huilen, zoek- en protestgedrag, vertraagde bewegingsontwikkeling, verminderde eetlust, slaapproblemen, failure to thrive, terugtrekking, apathie. * Babydepressie: depressieve of prikkelbare stemming, verlies van interesse of plezier, verminderd protestgedrag, overmatig huilen, verminderde sociale interacties en initiatief, vertraagde psychomotorische ontwikkeling, terugtrekking, eet- en slaapproblemen, groeistoornissen, failure to thrive, afwezigheid van cognitieve symptomen. Nadruk ligt vooral op psychosomatische symptomen. * **Peuter- en kleutertijd**: Droevigheid of prikkelbaarheid, frequent huilen, agressie of overaanpassing, driftbuien, angsten, schuchterheid, afhankelijkheid, verminderde interesse in spel en activiteiten, minder symbolisch spel, gedragswisselingen, lichamelijke klachten, 'magische' schuldgevoelens, eigenwaardeproblemen, gevoel van afwijzing, concentratieproblemen, verminderde leerprestaties, verstoringen van eetlust en slaap-waakritme. Psychische symptomen staan op de voorgrond. * **Lagere schoolleeftijd**: Droevigheid, huilen, prikkelbaarheid, woede, agitatie, ongehoorzaamheid, angsten, onzekerheid, schuchterheid, depressieve cognities (eigenwaardeproblemen, schuld), morbide ideeën, suïcidaliteit, stilzwijgen, somatische klachten, spelremming, leerremming, contactverlangen, concentratieproblemen, snelle uitputting, zelfverwaarlozing, dwangsymptomen. Cognitieve symptomen worden meer prominent. * **Adolescentie**: (Verbale uitingen van) depressieve stemming, stemmingsschommelingen, prikkelbaarheid, psychomotorische agitatie, verlies van interesses en plezier, geringe activiteit, vermoeidheid, angsten, onzekerheid, piekeren, schuld- en slechtheidsgevoelens, suïcidaliteit, eigenwaardeproblemen, sombere toekomstverwachtingen, gevoel van onbegrip of onbemind zijn, hopeloosheid, terugtrekking, gevoel van buitenstaander zijn, zelfverwaarlozing, somatische klachten, hypochondrie, slaap- en eetlustproblemen, concentratieproblemen, dwangsymptomen, schoolangst, schoolverzuim, antisociaal gedrag, delinquentie, weglopen, misbruik van alcohol en drugs, seksueel promiscue gedrag. **Overeenkomst met symptomen bij volwassenen**: Vaak wordt het depressieve gevoel ontkend en gecamoufleerd. > **Tip:** Een belangrijk verschil met volwassenen met een depressie is dat bij kinderen en jongeren depressie zich ook kan uiten in een prikkelbare en agressieve stemming of gedrag. Ze lijken niet altijd direct neerslachtig. > **Tip:** Vanaf een jaar of 8 kunnen kinderen negatieve zelfevaluaties ontwikkelen. Vanaf 10 of 11 jaar kunnen depressieve kinderen gaan nadenken over de dood en doodswensen uiten (suïcidegedachten). Suïcidepogingen komen vaker voor in de puberteit (11-13 jaar). ### 1.5 Prognose (beloop) * De gemiddelde leeftijd waarop depressie begint bij kinderen is 14 jaar. * Hoe vroeger een kind een depressie doormaakt, hoe groter het negatieve effect en hoe slechter de prognose. * De gemiddelde duur van een depressie is ongeveer 9 maanden. * Na 1 jaar krijgt 25% een terugval, en na 5 jaar zelfs 70%. Dit fenomeen wordt wel de 'littekenhypothese' genoemd. ### 1.6 Comorbiditeit en differentiaaldiagnose * **Hoge comorbiditeit bij kinderen (40-90%)**: Depressie komt vaak voor in combinatie met andere stoornissen, zoals: * Reactieve hechtingsstoornis * Gedragsstoornis * ADHD * Angststoornis * Rouw * **Belang van comorbiditeit**: Verhoogt het suïciderisico. * **Belang van differentiaaldiagnose**: Andere stoornissen vereisen een andere behandeling. ### 1.7 Prevalentie * **Peuters en kleuters (-5 jaar)**: ongeveer 1% * **Lagere schoolleeftijd**: ongeveer 2% * **Adolescentie**: 5% tot 8% heeft op enig moment een depressieve stoornis. * **Geslachtsverschil**: Bij adolescenten zijn meisjes vaker getroffen dan jongens (ongeveer 1:2 verhouding). ### 1.8 Culturele en maatschappelijke invloeden * Het gevoel "niets waard te zijn" is een kenmerk van "Westerse depressie" en kan ontbreken in culturen waar de groep belangrijker is dan het individu. * In andere culturen worden depressieve gevoelens vaker geuit via lichamelijke klachten. * Voorbeeld Hongkong: duizeligheid, hoofdpijn, maagklachten, moeheid. * Voorbeeld Noord-Afrika: woede-uitbarstingen, paranoïde ideeën, hoofdpijn, overgevoeligheid voor lawaai. ### 1.9 Etiologie (oorzaken) Het **kwetsbaarheidsstressmodel** is hierbij relevant: * **Kwetsbaarheidsfactoren** (vaak kindgebonden): * Erfelijkheid * Gehechtheid * Cognitieve stijl * Etc. * **Stressfactoren** (meestal in de omgeving): * Gezin, onderwijs, vriendencontacten * Stemmingstoornis bij ouders * Verwaarlozing of mishandeling * Verlieservaringen * Pesten * Maatschappelijke tegenslag * Klem zitten tussen culturen Daarnaast spelen ook psychologische en transactionele factoren een rol: * **Psychologische factoren**: 1. **Negatieve cognities**: Negatieve gedachten over zichzelf, de wereld, het verleden en de toekomst (bv. "Niemand vindt mij leuk.", "Ik zal nooit een opleiding afmaken."). 2. **Selffulfilling prophecy en aangeleerde hulpeloosheid**: Beïnvloed door de attributiestijl (de manier waarop men gebeurtenissen verklaart). 3. **Piekeren (rumineren)**: Het steeds 'herkauwen' van negatieve gedachten. * **Transactionele factoren**: * De wisselwerking tussen ouderlijk handelen en kindgedrag. Depressieve ouders hebben een grote invloed op hun kind, maar een depressief kind beïnvloedt ook de ouder. > **Tip:** Depressie op jonge leeftijd vergroot de kans op een depressie in het latere leven. --- # Diagnostische criteria en leeftijdsspecifieke manifestaties van depressie Dit hoofdstuk behandelt de diagnostische criteria voor depressie volgens de DSM-5 en hoe deze criteria zich manifesteren in symptomen die variëren afhankelijk van de leeftijd van het kind of de adolescent. ### 2.1 Criteria depressie DSM-5 Om de diagnose van een depressieve stoornis te stellen volgens de DSM-5, dient er sprake te zijn van een periode van twee weken waarin vijf of meer van de volgende symptomen aanwezig zijn, wat een afwijking is van het eerdere functioneren. Minstens één van de symptomen moet een sombere stemming zijn, of een duidelijk verminderde interesse of plezier in alle of bijna alle activiteiten. A. **Symptomen:** 1. Sombere stemming (bij kinderen en adolescenten kan dit ook een prikkelbare stemming zijn). 2. Duidelijk verminderde interesse of plezier in alle of bijna alle activiteiten. 3. Gewichtsverandering: * Bij kinderen dient men rekening te houden met het niet bereiken van de verwachte gewichtstoename. 4. Slaapstoornissen (insomnia of hypersomnia). 5. Psychomotorische agitatie of juist remming. 6. Vermoeidheid of verlies van energie. 7. Gevoelens van waardeloosheid of buitensporige of onterechte schuldgevoelens. 8. Verminderd vermogen tot nadenken of concentreren, of besluiteloosheid. 9. Terugkerende gedachten aan de dood, of suïcideplannen of -pogingen. B. **Klinisch significante beperkingen:** De symptomen veroorzaken klinisch significante lijdensdruk of beperkingen in het sociale, beroepsmatige functioneren, of op andere belangrijke terreinen. C. **Uitsluiting middelen/somatische oorzaken:** De episode kan niet worden toegeschreven aan de fysiologische effecten van een middel of een somatische aandoening. D. **Uitsluiting psychotische stoornissen:** Het optreden van de depressieve episode kan niet worden verklaard door een schizoaffectieve stoornis, schizofrenie, een schizofreniforme stoornis, een waanstoornis of een andere gespecificeerde of ongespecificeerde schizofreniespectrum- of andere psychotische stoornis. E. **Uitsluiting manische/hypomanische episodes:** Er heeft zich nooit een manische of hypomanische episode voorgedaan. ### 2.2 Leeftijdsspecifieke symptomen of kenmerken Depressieve klachten bij kinderen en jongeren uiten zich op manieren die passen bij hun ontwikkelingsniveau en de ontwikkelingstaken die bij hun leeftijd horen. Jonge kinderen hebben vaak moeite met het verwoorden van hun klachten. #### 2.2.1 Baby's Bij baby's kunnen depressieve symptomen zich manifesteren als: * Huilen, zoek- en protestgedrag. * Vertraagde ontwikkeling van bewegingen. * Vermindering van eetlust en slaapproblemen. * Failure to thrive (achterblijven in groei en ontwikkeling). * Zich terugtrekken en apathie. * Een depressieve of prikkelbare stemming. * Verminderd protestvermogen, overmatig huilen. * Verminderde sociale interacties en initiatief. * Vertraagde psychomotorische ontwikkeling. * Groeistoornissen. > **Tip:** Bij baby's zijn vooral psychosomatische symptomen op de voorgrond. #### 2.2.2 Peuter- en kleutertijd (ongeveer 2-6 jaar) In deze leeftijdsfase kunnen depressieve symptomen zich uiten als: * Droevigheid of prikkelbaarheid, frequent huilen. * Agressie of overmatig aangepast gedrag, driftuitbarstingen. * Angsten, schuchterheid, afhankelijkheid. * Vermindering van interesse in spel en andere activiteiten, minder symbolisch spel. * Wisselingen in gedrag. * Lichamelijke klachten. * "Magische" schuldgevoelens, eigenwaardeproblemen, zich afgewezen voelen. * Concentratieproblemen, vermindering van leerprestaties. * Verstoring van eetlust en het slaap-waakritme. > **Tip:** Bij peuters en kleuters staan vooral psychische symptomen op de voorgrond. #### 2.2.3 Lagere schoolleeftijd (ongeveer 6-12 jaar) Kinderen in de lagere schoolleeftijd kunnen de volgende symptomen vertonen: * Droevigheid, huilen, prikkelbaarheid, woede, agitatie, ongehoorzaamheid. * Angsten, onzekerheid, schuchterheid. * Depressieve cognities, zoals eigenwaardeproblemen en schuldgevoelens. * Morbide ideeën, suïcidaliteit (gedachten aan de dood). * Stil zijn, somatische klachten. * Spelremming, leerremming. * Contactverlangen. * Concentratieproblemen, snel uitgeput zijn. * Verwaarlozing van zichzelf. * Dwangssymptomen. > **Tip:** Vanaf ongeveer 8 jaar kunnen kinderen een negatief zelfbeeld en negatieve zelfevaluaties ontwikkelen, zichzelf waardeloos voelen en sombere toekomstverwachtingen hebben. Cognitieve symptomen worden prominenter. #### 2.2.4 Adolescentie (ongeveer 12-18 jaar) Adolescenten vertonen symptomen die meer overeenkomen met die van volwassenen, maar met specifieke kenmerken: * (Verbale uitingen van) depressieve stemming, stemmingsschommelingen, prikkelbaarheid. * Psychomotorische agitatie. * Verlies van interesses en plezier, (te) geringe activiteit. * Vermoeidheid, angsten, onzekerheid, piekeren. * Schuld- en slechtheidsgevoelens, eigenwaardeproblemen, sombere toekomstverwachtingen. * Suïcidaliteit (gedachten aan de dood, suïcideplannen of -pogingen). Vanaf 10 of 11 jaar kunnen depressieve kinderen nadenken over de dood. Suïcidepogingen komen echter vaker voor bij kinderen van 11 tot 13 jaar. * Zich niet begrepen of geliefd voelen, hopeloosheid. * Zich terugtrekken, zich buitenstaander voelen. * Zichzelf verwaarlozen. * Somatische klachten, hypochondrie. * Slaap- en eetlustproblemen. * Concentratieproblemen. * Dwangssymptomen. * Schoolangst, schoolverzuim. * Antisociaal gedrag, delinquentie. * Weg willen van huis. * Misbruik van alcohol en drugs. * Seksueel promiscue gedrag. > **Belangrijk verschil met volwassenen:** Kinderen en jongeren kunnen hun depressieve gevoelens ontkennen en camoufleren. Een belangrijk verschil is dat bij kinderen en jongeren een depressie tot uiting kan komen in een prikkelbare en agressieve stemming of gedrag, in plaats van direct neerslachtigheid. > **Example:** Een adolescent die zich terugtrekt uit sociale activiteiten, schoolprestaties ziet dalen, en aangeeft zich "nergens meer voor te kunnen interesseren" vertoont kenmerken van depressie. ### 2.3 Overeenkomst met symptomen volwassenen Ondanks de leeftijdsspecifieke manifestaties, zijn er ook overeenkomsten met de symptomen van depressie bij volwassenen, met name in de adolescentie. ### 2.4 Prognose (beloop) De gemiddelde leeftijd van aanvang van depressie bij jongeren is ongeveer 14 jaar. Hoe vroeger een kind een depressie doormaakt, hoe groter de negatieve impact en hoe slechter de prognose. De gemiddelde duur van een depressieve episode is ongeveer 9 maanden. > **Littekenhypothese:** Na één jaar ontwikkelt 25% van de jongeren een terugval; na vijf jaar is dit percentage gestegen tot 70%. Dit suggereert dat vroege depressies een blijvend litteken kunnen achterlaten. ### 2.5 Comorbiditeit en differentiaaldiagnose Depressie bij kinderen en jongeren kent een hoge comorbiditeit, variërend van 40% tot 90%. Veelvoorkomende comorbide stoornissen zijn onder andere: * Reactieve hechtingsstoornis * Gedragsstoornis * ADHD * Angststoornis * Rouw > **Belang van comorbiditeit:** De aanwezigheid van comorbiditeit verhoogt het suïciderisico. > **Belang van differentiaaldiagnose:** Het correct differentiëren van andere aandoeningen is cruciaal voor het bepalen van de juiste behandeling. ### 2.6 Prevalentie De prevalentie van depressie varieert met de leeftijd: * Peuters en kleuters (onder 5 jaar): ongeveer 1%. * Lagere schoolleeftijd: ongeveer 2%. * Adolescentie: 5% tot 8% heeft op een bepaald moment in het leven een depressieve stoornis. ### 2.7 Culturele en maatschappelijke invloeden Culturele en maatschappelijke factoren kunnen de manifestatie van depressie beïnvloeden. Het concept van "je niets waard voelen" is kenmerkend voor een "Westerse depressie" en kan afwezig zijn in culturen waar de groep belangrijker is dan het individu. In andere culturen worden depressieve gevoelens vaak uitgedrukt in lichamelijke klachten, zoals duizeligheid, hoofdpijn of maagklachten (bv. in Hongkong), of woede-uitbarstingen, paranoïde ideeën en lichamelijke klachten (bv. in Noord-Afrika). --- # Prognose, comorbiditeit, prevalentie en culturele invloeden van depressie Dit gedeelte van de studiehandleiding behandelt het beloop van depressie, de veelvoorkomende comorbiditeit met andere stoornissen, de prevalentiecijfers bij verschillende leeftijdsgroepen en de rol van culturele en maatschappelijke factoren. ### 3.1 Prognose van depressie De prognose, of het verwachte beloop, van depressie bij kinderen en jongeren is een belangrijk aspect om te overwegen. * **Gemiddelde leeftijd van aanvang:** De gemiddelde leeftijd waarop depressie bij jongeren begint, ligt rond de 14 jaar. * **Effect van vroege aanvang:** Hoe eerder een kind een depressie ervaart, hoe groter de negatieve impact op de ontwikkeling en hoe slechter de prognose over het algemeen is. * **Gemiddelde duur:** Een depressieve episode duurt gemiddeld ongeveer 9 maanden. * **Terugval:** Depressie heeft een aanzienlijk risico op terugval. Na één jaar heeft 25% van de jongeren een nieuwe depressieve episode, en dit percentage stijgt tot 70% na vijf jaar. Dit fenomeen wordt ook wel de 'littekenhypothese' genoemd, wat suggereert dat een eerdere depressie het brein gevoeliger maakt voor toekomstige episodes. > **Tip:** Het vroegtijdig signaleren en behandelen van depressie is cruciaal om de kans op terugval en langdurige negatieve gevolgen te minimaliseren. ### 3.2 Comorbiditeit en differentiaaldiagnose Depressie bij kinderen en jongeren gaat vaak gepaard met andere psychische stoornissen. Dit wordt comorbiditeit genoemd. * **Hoge prevalentie van comorbiditeit:** Bij kinderen en jongeren met depressie is de comorbiditeit aanzienlijk, variërend tussen 40% en 90%. * **Veelvoorkomende comorbide stoornissen:** * Reactieve hechtingsstoornis * Gedragsstoornis * ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder) * Angststoornis * Rouw * **Belang van comorbiditeit:** * **Suïciderisico:** De aanwezigheid van comorbiditeit, met name angststoornissen of gedragsstoornissen, kan het suïciderisico aanzienlijk verhogen. * **Behandelingskeuzes:** Een correcte differentiaaldiagnose (het onderscheiden van depressie van andere stoornissen of het vaststellen van de combinatie van stoornissen) is essentieel, omdat de behandeling van de ene stoornis kan verschillen van de behandeling van een andere, of omdat de combinatie een specifieke aanpak vereist. ### 3.3 Prevalentie van depressie De prevalentie van depressieve stoornissen varieert per leeftijdsgroep. * **Peuters en kleuters (jonger dan 5 jaar):** Ongeveer 1% van deze leeftijdsgroep heeft een depressieve stoornis. * **Lagere schoolleeftijd:** De prevalentie stijgt naar ongeveer 2%. * **Adolescentie:** In de adolescentie neemt de prevalentie verder toe, waarbij 5% tot 8% op een bepaald moment in hun leven een depressieve stoornis ontwikkelt. * **Geslachtsverschillen:** Er is een trend dat bij adolescenten depressie vaker voorkomt bij meisjes dan bij jongens, met een verhouding van ongeveer 1:2 tot 1:7. ### 3.4 Culturele en maatschappelijke invloeden Culturele achtergronden en maatschappelijke context kunnen invloed hebben op de uiting, beleving en diagnose van depressie. * **Individualisme versus collectivisme:** Het gevoel "niets waard te zijn" is een kenmerk dat vaak geassocieerd wordt met 'Westerse depressie', waar individualisme centraal staat. In culturen waar de groep belangrijker is dan het individu, kan dit specifieke symptoom minder prominent aanwezig zijn. * **Cultureel specifieke uitingen:** Depressieve gevoelens kunnen in verschillende culturen anders geuit worden, vaak via lichamelijke klachten: * **Hongkong:** Depressie kan zich uiten in duizeligheid, hoofdpijn, maagklachten en vermoeidheid. * **Noord-Afrika:** Depressieve symptomen kunnen zich manifesteren als woede-uitbarstingen, paranoïde ideeën en lichamelijke klachten zoals hevige hoofdpijn en overgevoeligheid voor geluid. > **Voorbeeld:** Een jongere uit een cultuur waar collectivisme sterk is, kan zijn verdriet eerder uiten door zich terug te trekken uit sociale activiteiten en zijn familie te ontlasten, dan door expliciet te zeggen zich waardeloos te voelen. * **Klem tussen culturen:** Jongeren die zich klem voelen tussen verschillende culturele normen en waarden kunnen een verhoogd risico lopen op het ontwikkelen van stemmingsproblemen, mede door maatschappelijke tegenslagen of een gebrek aan passende steun. **Algemene overweging:** Het is van groot belang om bij de diagnostiek van depressie rekening te houden met de culturele achtergrond van het kind of de jongere om tot een accurate en contextueel passende inschatting te komen. Wat in de ene cultuur als typisch depressief gedrag wordt gezien, kan in een andere cultuur een normale reactie zijn. --- # Etiologie en diagnostiek van depressie bij kinderen en jongeren Dit hoofdstuk bespreekt de oorzaken van depressie bij kinderen en jongeren aan de hand van het kwetsbaarheidsstressmodel, psychologische en transactionele factoren, en de diagnostische aanpak, inclusief screening en formeel onderzoek. ### 4.1 Etiologie van depressie De etiologie van depressie bij kinderen en jongeren wordt verklaard middels het **kwetsbaarheidsstressmodel**. Dit model stelt dat depressie ontstaat door een interactie tussen kwetsbare factoren (vaak kindgebonden) en stressfactoren (meestal gerelateerd aan de omgeving). #### 4.1.1 Kwetsbare factoren Kwetsbare factoren zijn doorgaans kindgebonden eigenschappen die de vatbaarheid voor het ontwikkelen van een depressie vergroten. Voorbeelden hiervan zijn: * Erfelijkheid * Gehechtheidspatronen * Cognitieve stijl #### 4.1.2 Stressfactoren Stressfactoren bevinden zich voornamelijk in de omstandigheden van het kind of de jongere, en kunnen variëren van gezinsgerelateerde problemen tot bredere maatschappelijke druk. Voorbeelden zijn: * Stemmingsstoornissen bij ouders * Verwaarlozing of mishandeling * Verlieservaringen * Pesten * Maatschappelijke tegenslag * Conflicten tussen culturen #### 4.1.3 Psychologische factoren Naast het kwetsbaarheidsstressmodel spelen specifieke psychologische factoren een rol in het ontstaan en instandhouden van depressieve klachten: 1. **Negatieve cognities**: Dit zijn negatieve gedachten over het zelf, de wereld, het verleden en de toekomst. * **Voorbeeld**: `'Niemand vindt mij leuk.'` of `'Ik zal nooit een opleiding afmaken.'` 2. **Selffulfilling prophecy en aangeleerde hulpeloosheid**: De invloed van de attributiestijl, waarbij negatieve gebeurtenissen intern, stabiel en globaal worden verklaard, kan leiden tot een cyclus van negatievititeit en een gevoel van machteloosheid. 3. **Piekeren (rumineren)**: Het voortdurend herkauwen van negatieve gedachten zonder tot oplossingen te komen, draagt bij aan het in stand houden van een depressieve stemming. #### 4.1.4 Transactionele factoren Transactionele factoren beschrijven de wederzijdse beïnvloeding tussen het gedrag van het kind en de reacties van de omgeving, met name de ouders. * Depressieve ouders kunnen een significant grotere invloed hebben op het ontwikkelen van depressie bij hun kind. * Omgekeerd kan een depressief kind ook de houding en het gedrag van de ouders beïnvloeden, wat een vicieuze cirkel kan creëren. > **Tip:** Het is cruciaal om bij de etiologie niet te focussen op één enkele oorzaak, maar te kijken naar de complexe interactie tussen biologische, psychologische en omgevingsfactoren. ### 4.2 Diagnostiek van depressie De diagnostische aanpak van depressie bij kinderen en jongeren omvat een proces van screening, aangevuld met formeel diagnostisch onderzoek. Meerdere informanten en verschillende methoden zijn hierbij essentieel om een compleet beeld te krijgen. #### 4.2.1 Screening Screening is gericht op het breed identificeren van kinderen en jongeren bij wie een vermoeden van depressie bestaat. * Een Basispsychologisch Traject Professional (BaTP) mag screening uitvoeren. * Instrumenten voor screening kunnen bestaan uit vragenlijsten voor ouders, leerkrachten en het kind zelf. #### 4.2.2 Formeel diagnostisch onderzoek Voor een formele diagnose is doorverwijzing nodig naar een geneeskundige. De BaTP kan wel meewerken in een diagnostisch team onder leiding van een kinderpsychiater. Formeel diagnostisch onderzoek omvat: * **Gesprekken en screeningsvragenlijsten**: Met diverse informanten zoals ouders, leerkrachten en het kind. * **Dossiergegevens**: Verzamelen van relevante informatie uit bestaande dossiers. * **Vragenlijsten**: Gestandaardiseerde instrumenten om symptomen en ernst te meten. * **Diagnostische interviews**: Gestructureerde of semi-gestructureerde interviews om aan de diagnostische criteria te voldoen. * **Observaties**: Observeren van gedrag en interacties in natuurlijke of gesimuleerde settings. * **Eventueel projectieve tests**: Om onbewuste processen en onderliggende problematiek te exploreren. * **Psychiatrisch onderzoek**: Een medische beoordeling door een psychiater. #### 4.2.3 Multidisciplinaire aanpak De diagnostiek is bij voorkeur multidisciplinair, vaak geleid door een kinderpsychiater. Het doel is een integratief beeld te verkrijgen van de situatie van het kind of de jongere, met aandacht voor: * Risicofactoren * Protectieve factoren * De transactionele component (wisselwerking tussen kind en omgeving) #### 4.2.4 Advies en rapportage Op basis van de diagnostische bevindingen wordt een advies opgesteld, dat realistisch en passend is. Dit kan leiden tot: * Indiening van passende indicaties voor behandeling. * Verwijzing naar verdere hulpverlening, indien nodig. * Een integratief beeld met aandacht voor risico- en protectieve factoren en de transactionele component. * Opbouw van een handelingsplan. > **Tip:** Een belangrijk verschil in de presentatie van depressie bij kinderen en jongeren ten opzichte van volwassenen is de mogelijkheid van een prikkelbare en agressieve stemming of gedrag, in plaats van louter neerslachtigheid. Ook kan bij kinderen die al vroeg depressief zijn, het risico op latere depressieve episodes vergroot zijn. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Stemmingsstoornis | Een categorie psychische stoornissen die gekenmerkt wordt door verstoringen in de stemming, zoals depressie of manie. Deze stoornissen beïnvloeden hoe iemand zich voelt en hoe diegene kan functioneren. | | Internaliserende stoornissen | Psychische problemen die zich naar binnen richten, zoals depressie, angst en eetstoornissen, waarbij de persoon zich terugtrekt en mogelijk last heeft van innerlijke onrust. | | Emotie | Een relatief kortdurende, intense reactie die gekoppeld is aan een specifieke gebeurtenis en zowel lichamelijke, gedragsmatige als gevoelsmatige componenten bevat. | | Stemming | Een meer langdurige emotionele toestand die minder sterk gebonden is aan een specifieke gebeurtenis en die de algehele gemoedstoestand van een persoon beïnvloedt. | | Unipolaire stemmingsstoornis | Een stoornis waarbij slechts één kant van de stemming is verstoord, voornamelijk de negatieve kant, wat leidt tot depressieve episodes. | | Bipolaire stemmingsstoornis | Een stoornis waarbij zowel periodes van depressie als periodes van manie of hypomanie optreden, wat leidt tot extreme stemmingswisselingen. | | Major Depressive Disorder (MDD) | Een diagnose binnen de DSM-5 die wordt gesteld bij een persoon die een depressieve episode doormaakt, gekenmerkt door onder andere somberheid en verlies van interesse. | | Persisterende depressieve stoornis (dysthymie) | Een chronische vorm van depressie die minder ernstig is dan MDD, maar langer aanhoudt, vaak minimaal twee jaar. | | Disruptieve stemmingsregulatiestoornis (DMDD) | Een stoornis die gekenmerkt wordt door chronische prikkelbaarheid en frequente, ernstige woede-uitbarstingen die niet in verhouding staan tot de situatie. | | DSM-5 | De vijfde editie van het Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, een classificatiesysteem voor psychische stoornissen dat door clinici en onderzoekers wereldwijd wordt gebruikt. | | Sombere stemming | Een gevoel van droefheid, neerslachtigheid of moedeloosheid dat een centraal symptoom kan zijn van depressie. | | Prikkelbare stemming | Een gemoedstoestand die gekenmerkt wordt door snelle irritatie, boosheid en ongeduld, wat een alternatieve manifestatie van depressie kan zijn bij kinderen en jongeren. | | Psychomotorische agitatie | Een verhoogde mate van lichamelijke activiteit, rusteloosheid en onrust die gepaard gaat met angst of spanning. | | Psychomotorische remming | Een vertraging of vermindering van lichamelijke activiteit en spraak, vaak zichtbaar bij depressieve personen. | | Waardeloosheidsgevoelens | Een negatief zelfbeeld waarbij men zichzelf als nutteloos, onbekwaam of zonder waarde beschouwt. | | Schuldgevoelens | Gevoelens van verantwoordelijkheid of verwijt met betrekking tot eigen gedrag, die bij depressie buitensporig of onterecht kunnen zijn. | | Klinisch significante lijdensdruk | Een mate van psychisch leed die zo ernstig is dat deze het dagelijks functioneren van een persoon significant belemmert. | | Schizoaffectieve stoornis | Een psychische stoornis die kenmerken vertoont van zowel schizofrenie als een stemmingsstoornis, zoals depressie of een bipolaire stoornis. | | Manische episode | Een periode van abnormaal verhoogde stemming, energie en activiteit, gekenmerkt door euforie, prikkelbaarheid en impulsief gedrag. | | Hypomane episode | Een mildere vorm van een manische episode, waarbij de stemming en energie verhoogd zijn, maar de symptomen minder ernstig zijn en niet leiden tot significante beperkingen of psychotische kenmerken. | | Differentiële manifestatie | De manier waarop een stoornis zich uit, welke specifieke symptomen aanwezig zijn, kan variëren afhankelijk van leeftijd, geslacht, cultuur en individuele factoren. | | Anaclytische depressie | Een vorm van depressie die optreedt bij baby"s als gevolg van scheiding van hun primaire verzorger, gekenmerkt door huilen, protestgedrag en vertraagde ontwikkeling. | | Failure to thrive | Een syndroom bij baby"s en jonge kinderen waarbij er sprake is van inadequate groei en ontwikkeling, vaak geassocieerd met medische, psychologische of sociale problemen. | | Psychosomatische symptomen | Lichamelijke klachten die geen duidelijke medische oorzaak hebben en mogelijk worden veroorzaakt of verergerd door psychische factoren zoals stress of depressie. | | Morbide ideeën | Gedachten die zich richten op ziekte, dood en verval, vaak gezien bij depressieve toestanden. | | Suïcidaliteit | De neiging, de gedachten, de intentie of het gedrag met betrekking tot het beëindigen van het eigen leven. | | Hypochondrie | Een overmatige angst om een ernstige ziekte te hebben, vaak gebaseerd op de misinterpretatie van normale lichamelijke sensaties. | | Antisociaal gedrag | Gedrag dat de rechten van anderen schendt, zoals agressie, liegen, stelen of het overtreden van regels. | | Delinquentie | Criminaliteit of het overtreden van wetten door minderjarigen. | | Prognose | De verwachte uitkomst of het waarschijnlijke verloop van een ziekte of stoornis, inclusief de kans op herstel en terugval. | | Littekenhypothese | Een theorie die suggereert dat een depressie, vooral als deze op jonge leeftijd optreedt, blijvende veranderingen in de hersenen kan veroorzaken die de kwetsbaarheid voor toekomstige depressies vergroten. | | Comorbiditeit | Het gelijktijdig voorkomen van twee of meer stoornissen of ziekten bij dezelfde persoon. | | Reactieve hechtingsstoornis | Een stoornis die ontstaat als gevolg van ernstige verwaarlozing of misbruik in de vroege kindertijd, waardoor een kind moeite heeft met het aangaan van gezonde relaties. | | Gedragsstoornis | Een psychische stoornis die wordt gekenmerkt door aanhoudende gedragsproblemen, zoals agressie, ongehoorzaamheid en destructief gedrag. | | ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder) | Een neurobiologische ontwikkelingsstoornis die gekenmerkt wordt door aandachtsproblemen, hyperactiviteit en impulsiviteit. | | Angststoornis | Een groep psychische stoornissen die gekenmerkt worden door buitensporige en aanhoudende angst, bezorgdheid of paniek. | | Rouw | Het natuurlijke proces van verdriet en verlies na het overlijden van een dierbare, dat kan leiden tot depressieve symptomen. | | Suïciderisico | De kans dat iemand suïcide zal plegen, gebaseerd op verschillende risicofactoren. | | Differentiaaldiagnose | Het proces van het onderscheiden van een specifieke ziekte of aandoening van andere ziekten of aandoeningen met vergelijkbare symptomen. | | Prevalentie | Het percentage van een populatie dat een bepaalde aandoening of ziekte heeft gedurende een specifieke periode. | | Etiologie | De studie van de oorzaken van ziekten of aandoeningen. | | Kwetsbaarheidsstressmodel | Een theoretisch model dat stelt dat psychische stoornissen ontstaan door een interactie tussen individuele kwetsbaarheden en stressvolle levensgebeurtenissen. | | Kindgebonden factoren | Factoren die inherent zijn aan het kind zelf, zoals erfelijkheid, temperament of cognitieve stijl, die de kwetsbaarheid voor psychische problemen kunnen beïnvloeden. | | Stressfactoren | Omgevingsfactoren of levensgebeurtenissen die negatieve druk uitoefenen en kunnen bijdragen aan het ontstaan van psychische problemen. | | Transactionele factoren | Factoren die te maken hebben met de wederzijdse beïnvloeding en wisselwerking tussen verschillende elementen, zoals de interactie tussen ouderlijk gedrag en kindgedrag. | | Negatieve cognities | Denkpatronen die pessimistisch, zelfkritisch of negatief gericht zijn, en die een rol spelen bij depressie. | | Selffulfilling prophecy | Een voorspelling die zichzelf vervult doordat de verwachting van de voorspeller invloed heeft op de gebeurtenissen, waardoor de voorspelling uitkomt. | | Aangeleerde hulpeloosheid | Een psychologische toestand waarin een persoon geleerd heeft dat hij of zij geen controle heeft over de uitkomst van situaties, wat leidt tot passiviteit en defaitisme. | | Attributiestijl | De neiging om de oorzaken van gebeurtenissen toe te schrijven aan interne of externe factoren, stabiele of instabiele factoren, en specifieke of algemene factoren. | | Piekeren (Rumineren) | Het obsessief en herhalend denken aan negatieve gedachten, problemen of gevoelens, wat kenmerkend kan zijn voor depressie. | | Diagnostiek | Het proces van het identificeren en benoemen van een ziekte of stoornis op basis van symptomen, tekenen en onderzoeksresultaten. | | Screening | Een snelle en brede beoordeling om personen te identificeren die mogelijk een bepaald probleem hebben en die verder onderzoek nodig hebben. | | Formeel diagnostisch onderzoek | Een grondig en gestructureerd proces om een definitieve diagnose te stellen, waarbij gebruik wordt gemaakt van diverse instrumenten en methoden. | | BaTP (Basis arts Toeleiding P) | Een functie binnen de gezondheidszorg die zich bezighoudt met de eerste lijn van zorg, inclusief het signaleren en doorverwijzen van patiënten. | | Geneeskundige | Een arts die bevoegd is om medische diagnoses te stellen en behandelingen voor te schrijven. | | Multidisciplinair team | Een groep zorgprofessionals uit verschillende disciplines die samenwerken om de zorg voor een patiënt te coördineren. | | Kinderpsychiater | Een psychiater die gespecialiseerd is in de diagnose en behandeling van psychische stoornissen bij kinderen en adolescenten. | | Intake / Vooronderzoek | De eerste fase van een zorgtraject, waarin informatie wordt verzameld over de hulpvraag en de situatie van de cliënt. | | Integratief beeld | Een holistisch beeld van de cliënt, waarin alle relevante aspecten van diens situatie (biologisch, psychologisch, sociaal) worden meegenomen. | | Risicofactoren | Factoren die de kans op het ontwikkelen van een stoornis of probleem vergroten. | | Protectieve factoren | Factoren die de kans op het ontwikkelen van een stoornis of probleem verkleinen en de weerbaarheid vergroten. | | Handelingsplan | Een plan dat beschrijft welke interventies en ondersteuning nodig zijn om de doelen van een cliënt te bereiken. |

# Preventie en behandeling van stemmingsstoornissen bij kinderen en jongeren Dit onderwerp behandelt strategieën voor de preventie en behandeling van depressie bij kinderen en jongeren, inclusief de rol van psycho-educatie, gezinsbenadering, psychotherapie, medicatie en terugvalpreventie, alsook de detectie en aanpak van suïcidaliteit. ## 1. Preventie en behandeling van depressie bij kinderen en jongeren ### 1.1 Preventie Preventie richt zich op het voorkomen van het ontstaan van stemmingsstoornissen. * **Primaire preventie (universele preventie):** Heeft als doel het voorkomen van het ontstaan van een stoornis in de algemene bevolking. Voorbeelden zoals het ophangen van een affiche hebben hierbij weinig effect. * **Secundaire preventie (selectieve preventie):** Richt zich op het vroegtijdig opsporen van risicofactoren bij een individu en het vervolgens adequaat behandelen ervan voordat een pathologie zich ontwikkelt. Het aanpakken van depressiebevorderende cognities bij jongeren is hier een effectief voorbeeld van. Ook het behandelen van depressieve ouders kan depressie bij kinderen helpen voorkomen. ### 1.2 Behandeling: algemene aandachtspunten Bij de behandeling van depressieve kinderen en jongeren zijn enkele kernpunten essentieel: * **Samenwerking en toestemming:** Essentieel is de samenwerking met en toestemming van de ouders, evenals de samenwerking met de school. * **Therapeutische relatie:** Het opbouwen van een vertrouwensrelatie tussen de therapeut en het kind/de jongere is cruciaal. * **Continuïteit:** De behandeling mag niet te vroeg worden beëindigd. Een Basis Generalist Therapie (BaTP) kan kinderen en jongeren met lichte tot milde depressieve klachten en hun gezin begeleiden. Bij milde tot ernstige klachten is doorverwijzing noodzakelijk. ### 1.3 Behandelingsaspecten Verschillende facetten spelen een rol in de behandeling van depressieve stoornissen: #### 1.3.1 Psycho-educatie Psycho-educatie vormt vaak het begin van de behandeling en biedt informatie over: * De aard, oorzaken en het verloop van de depressie. * Het recidiverisico (terugvalrisico). * De rol van oorzakelijke en in stand houdende factoren. * Potentiële schuld- en schaamtegevoelens bij kind en ouders. * De noodzaak om de behandeling voort te zetten, ook nadat de symptomen verdwenen zijn. * Ontwikkelingsrisico's van depressie. * De verwachtingen ten aanzien van alle betrokkenen bij de behandeling. Het betrekken van de school bij psycho-educatie kan eveneens waardevol zijn. > **Tip:** Het erkennen van de ziekte en het verkrijgen van informatie hierover kan al een belangrijke aanzet tot herstel geven, zowel voor de jongere als voor de omgeving. #### 1.3.2 Internetinterventies Online interventies, zoals platforms die informatie en ondersteuning bieden, kunnen een aanvullende rol spelen in de behandeling. #### 1.3.3 Gezinsbenadering of ondersteuning gezin Gezinsfactoren spelen altijd een rol in het ontstaan en voortbestaan van depressie. * Bij heel jonge kinderen kan depressiviteit uitsluitend via de ouders worden behandeld. * Bij oudere kinderen en jongeren is aandacht voor gezinsondersteuning essentieel. Ouders worden geleerd om: * Actief te luisteren. * Hulp te bieden bij het oplossen van problemen. * Een positief toekomstperspectief te bieden. ##### Probleemoplossende vaardigheden binnen het gezin Ouders kunnen kinderen helpen problemen aan te pakken en initiatief te stimuleren door middel van de volgende stappen: 1. **Probleem omschrijven:** Duidelijk definiëren wat het probleem is. 2. **Brainstormen over oplossingen:** Verschillende mogelijke oplossingen bedenken. 3. **Voordelen en nadelen opsommen:** De consequenties van elke oplossing afwegen. 4. **Oplossing kiezen en uitproberen:** Een gekozen oplossing in de praktijk brengen. 5. **Nagaan of oplossing heeft gewerkt:** Evalueren van het effect van de gekozen oplossing. > **Voorbeeld:** Een oefening kan zijn om uitspraken van ouders te herformuleren zodat ze in contact blijven met hun kind, in plaats van afstand te creëren door afwijzing of bagatellisering. #### 1.3.4 Psychotherapie Psychotherapie is een kernonderdeel van de behandeling. * **Cognitieve gedragstherapie (CGT):** Heeft de meeste empirische ondersteuning. Het uitgangspunt is dat cognitieve processen een centrale rol spelen bij het ontstaan en voortbestaan van emotionele problemen. De focus ligt op negatieve cognities (bv. negatief zelfbeeld, sombere kijk op de toekomst) en omvat technieken als cognitieve herstructurering, het aanleren van probleemoplossende vaardigheden en het stellen van haalbare doelen. * **Interpersoonlijke therapie (IPT) voor adolescenten (12-18 jaar):** Heeft ook veel empirische ondersteuning. Het uitgangspunt is dat veranderingen in belangrijke relaties depressie kunnen veroorzaken. Strategieën omvatten het verbeteren van communicatie en het leren uiten van gevoelens. Ouders worden hierbij actief betrokken. * **Gedragstherapie:** De effectiviteit hiervan is nog niet voldoende onderbouwd, maar de aanpak is veelbelovend. * **Psychodynamische psychotherapie en emotie regulatietherapie:** Er is momenteel te weinig onderzoek naar de effectiviteit van deze therapievormen. #### 1.3.5 Medicatie * **Antidepressiva (SSRI's):** Selectieve serotonineheropnameremmers, zoals fluoxetine (merknaam Prozac), kunnen worden ingezet bij kinderen ouder dan 8 jaar. * **Misvattingen:** Er bestaan veel misvattingen over SSRI's, zoals fysieke afhankelijkheid of persoonlijkheidsveranderingen. * **Mogelijke bijwerkingen:** Mogelijke bijwerkingen zijn onder meer een droge mond, obstipatie, duizeligheid, slaapproblemen, wazig zien, een gejaagd gevoel en hoofdpijn. * **Belangrijke waarschuwing:** Bij het opstarten van antidepressiva kan in de eerste weken een verminderde stemming worden gerapporteerd. Met name bij jongeren kan dit leiden tot verhoogde suïcidale ideaties (het actief overwegen en denken aan zelfdoding). > **Tip:** Essentieel is psycho-educatie over medicatie voor kinderen en jongeren en hun omgeving. Bij gebruik van antidepressiva is nauwgezette opvolging door een kinder- en jeugdpsychiater vereist. #### 1.3.6 Residentiële behandeling Dit wordt later in de cursus behandeld. #### 1.3.7 Terugvalpreventie en begeleiding op school Nadat het kind symptoomvrij is, dient de behandeling nog een tijdje te worden voortgezet. Begeleiding op school is hierbij cruciaal: * Begrip voor leerproblemen die gepaard kunnen gaan met depressie. * Het stellen van redelijke en concrete eisen, en het vermijden van overvraging. * Het creëren van succeservaringen en het geven van positieve feedback. * Ondersteuning bieden aan de leerling om voor zichzelf op te komen en bescherming bieden tegen plagerijen. * Zorgen voor extra ondersteuning tijdens pauzes, bijvoorbeeld via een buddy-systeem. ### 1.4 Besluit behandeling * **Psychologische counseling:** Geschikt voor lichte tot milde vormen van stemmingsproblemen, met nadruk op actief luisteren, steun bieden en hulp bij probleemoplossing. * **Psychotherapie:** Aangewezen voor middelmatige tot ernstige depressies, of milde depressies die niet verbeteren met counseling. Bij kinderen is CGT de aangewezen vorm; bij adolescenten wordt CGT aangevuld met IPT. * **Medicatie:** Wordt ingezet bij matige tot ernstige depressies. ## 2. Suïcide bij kinderen en jongeren en suïcidepreventie ### 2.1 Definities * **Suïcidegedachten of –ideatie:** Actief denken aan of overwegen van suïcide of een suïcidepoging als middel om ervaren problemen te verminderen of op te lossen. * **Suïcidepoging:** Een gedrag zonder dodelijke afloop. * **Suïcide:** Een gedrag met dodelijke afloop. ### 2.2 Suïcidaal proces en preventie: detectie Het detecteren van suïcidaal gedrag is een cruciaal onderdeel van preventie. #### 2.2.1 Stappen in detectie 1. **Signalen herkennen:** Verbale en non-verbale signalen van suïcidaliteit dienen te worden herkend. Ongeveer 70-80% van de mensen die suïcidaal zijn, zenden vooraf signalen uit. * **Directe signalen (vereisen onmiddellijke hulp):** Dreigen met zelfbeschadiging of zelfdoding, zoeken naar methoden om zichzelf te doden, praten of schrijven over de dood of zelfmoord. * **Indirecte signalen (vereisen verder onderzoek):** Hopeloosheid, woede, wraakzucht, roekeloos gedrag, gevoel vast te zitten, toenemend alcohol- of druggebruik, terugtrekking, angst, agitatie, slaapproblemen, sterke stemmingswisselingen, en het niet meer zien van een reden om te leven. 2. **Suïcidaliteit bespreekbaar maken:** Het is van belang om open en rustig te praten over zelfdoding en het verlangen om te sterven, te luisteren, te proberen te begrijpen en erkenning te geven aan de gevoelens van de hulpvrager. Bij kinderen en jongeren is het essentieel om de omgeving (ouders) hierbij te betrekken. * **Wat werkt:** Open communicatie, luisteren, begrip tonen, erkenning geven. * **Wat werkt niet:** Veroordelen, direct positieve zaken benoemen, direct oplossingen aandragen, valse hoop geven, de persoon overtuigen te leven voor anderen, de problemen minimaliseren, discussiëren over het recht op leven of sterven. 3. **Acuut suïciderisico inschatten:** De concretisering van de suïcidale gedachten en plannen is essentieel voor het inschatten van het risico. Screeningsinstrumenten worden afgeraden omdat ze een persoonlijk gesprek niet kunnen vervangen. Belangrijke vragen betreffen de frequentie, duur en het bestaan van concrete plannen, evenals eerdere suïcidaliteit. Ondersteunende gesprekstechnieken zoals actief vragen stellen, concretiseren van problemen, het overlopen van redenen om te blijven leven en het maken van duidelijke veiligheidsafspraken zijn hierbij van belang. 4. **Doorverwijzing, informatie en aangepaste behandeling:** * **Laag suïciderisico:** Eerste lijn hulpverlening (CLB, CAW, ondersteuningscentrum jeugdhulp, huisarts). * **Verhoogd suïciderisico:** Ouders betrekken, ambulante hulpverlening, eventueel gecombineerd met thuisbegeleiding (CGG, zelfstandig psycholoog/kinder- en jeugdpsychiater, integrale jeugdhulp). * **Acuut risico:** Ouders inlichten, ambulante hulpverlening tenzij er sprake is van ernstige psychiatrische problemen, afwijzing van hulp, onwil om veiligheidsafspraken te maken, persisterende doodswens en onvoldoende ouderlijke capaciteit om de thuissituatie veilig te garanderen, in welk geval een psychiatrische crisisopname kan volgen. Er is geen bewijs dat klinische opname effectiever is in het reduceren van suïcidaal gedrag bij adolescenten. --- # Suïcide en suïcidepreventie bij kinderen en jongeren Dit gedeelte richt zich op de detectie en preventie van suïcidaal gedrag bij jongeren, inclusief definities, het herkennen van signalen, het bespreekbaar maken van suïcidaliteit, risico-inschatting en passende doorverwijzing. ### 2.1 Definities * **Suïcidegedachten of – ideatie**: Dit omvat het actief denken aan of overwegen van suïcide of een suïcidepoging als gedrag om ervaren problemen te verminderen of op te lossen. * **Suïcidepoging**: Dit is een gedrag met een niet-dodelijke afloop. * **Suïcide**: Dit is een gedrag met een dodelijke afloop. ### 2.2 Het suïcidale proces Het suïcidale proces kan worden onderverdeeld in zichtbaar en onzichtbaar suïcidaal gedrag. ### 2.3 Preventie: Detectie van suïcidaal gedrag De preventie richt zich op de detectie en behandeling van suïcidaal gedrag. De stappen in de detectie zijn: #### 2.3.1 Signalen herkennen Een significant percentage van de personen die suïcidaal zijn, zendt vooraf signalen uit. Deze signalen kunnen direct of indirect zijn en vereisen aandacht. * **Signalen die onmiddellijke hulp of aandacht vereisen**: * Dreigen om zichzelf te verminken of te doden, bijvoorbeeld uitspraken als "Ik wou dat ik dood was." of "Ik maak er een eind aan." * Methoden zoeken om zichzelf te doden of toegang zoeken tot middelen, bijvoorbeeld door te zeggen "Ik zoek medicatie." * Praten of schrijven over de dood, sterven of zelfmoord, zoals "Zo hoeft het voor mij niet meer." of "Over mij hoef jij je binnenkort geen zorgen meer te maken." * **Waarschuwingssignalen die minder dringend zijn, maar verder onderzoek vereisen**: * Hopeloosheid * Woede, boosheid of wraakzucht * Roekeloos gedrag * Gevoel vast te zitten * Toenemend alcohol- of druggebruik * Zich terugtrekken * Angst, agitatie of slaapproblemen * Sterke stemmingswisselingen * Geen reden zien om te leven #### 2.3.2 Suïcidaliteit bespreekbaar maken Het is cruciaal om het gesprek over suïcidaliteit aan te gaan. > **Tip:** Vraag direct en open naar suïcidegedachten, bijvoorbeeld: "Denk je wel eens aan dood?" of "Denk je aan zelfmoord?". Dit is niet schadelijk en kan juist opluchten. * **Waarom praten suïcidale personen meestal niet over hun zelfmoordgedachten?** * Schaamte, angst voor oordeel of stigmatisering. * Twijfel of het wel serieus genomen zal worden. * Angst om de hulpverlener te overdonderen of bang te maken. * **Wat houdt ons soms tegen om zelf te vragen naar zelfmoordgedachten?** * Angst om het idee te introduceren. * Onzekerheid over hoe te reageren. * De gedachte dat het iemands privacy schendt. * **Wat werkt:** * Rustig en open praten over zelfdoding en het verlangen om te sterven. * Luisteren en proberen te begrijpen wat de suïcidale persoon beleeft. * Erkenning geven voor de gevoelens die de hulpvrager ervaart. * Bij kinderen en jongeren: de omgeving (ouders!) sterk betrekken en motiveren. * **Wat werkt niet:** * Veroordelen van de gedachten, gevoelens en/of gedrag. * Meteen positieve zaken aanreiken. * Onmiddellijk oplossingen aandragen. * Valse hoop geven of beloftes doen die niet nagekomen kunnen worden. * Proberen de persoon te overtuigen om verder te leven voor de omgeving of wijzen op achterblijvers. * De aangegeven zaken minimaliseren. * In discussie gaan over suïcide, het recht om te leven of te sterven. #### 2.3.3 Suïciderisico inschatten De inschatting van hoe acuut de gedachten zijn, bepaalt de volgende stappen. > **Let op:** Het gebruik van screeningsinstrumenten om het acute risico in te schatten wordt afgeraden. Ze kunnen een vals gevoel van veiligheid geven en vervangen een persoonlijk gesprek met de hulpverlener niet. Bevraag suïcidegedachten concreet: * "Je zegt dat je alles beu bent. Betekent dat ook dat je het leven beu bent en aan zelfmoord denkt?" * "Hoe lang heb je deze gedachten aan zelfmoord al?" * "Hoe vaak ben je bezig met deze gedachten aan zelfmoord?" Bevraag of de jongere een concreet plan heeft: * "Heb je al nagedacht hoe je het zou doen/wanneer?" * "Heb je nagedacht over voorbereidingen?" * "Heb je hiervoor middelen in huis?" Bevraag vroegere suïcidaliteit: * "Heb je al eens geprobeerd om er een einde aan te maken?" * "Hoe lang is dat geleden?" * "Wat heeft jou toen geholpen (om het niet te doen)?" **Ondersteunende gesprekstechnieken:** * Actief vragen stellen * Concretiseren van problemen * Eerdere problem solving * Nuanceren * Redenen om te blijven leven overlopen * Duidelijke veiligheidsafspraken maken * Eerstvolgende dagen overlopen #### 2.3.4 Doorverwijzing, informatie en aangepaste behandeling Afhankelijk van het ingeschatte risico, worden verschillende stappen ondernomen: * **Laag suïciderisico (ZORGEN)**: * Eerste lijn hulpverlening (CLB, CAW, ondersteuningscentrum Jeugdhulp, huisarts). * **Verhoogd suïciderisico (BESCHERMEN)**: * Ouders betrekken. * Ambulante hulpverlening, eventueel gecombineerd met thuisbegeleiding (CGG, zelfstandig psycholoog/kinder- en jeugdpsychiater, integrale jeugdhulp). * **Acuut risico (BEWAKEN)**: * Ouders inlichten. * In eerste instantie ambulante hulpverlening (er is geen bewijs dat een klinische opname effectiever is in het reduceren van suïcidaal gedrag bij adolescenten). * Psychiatrische crisisopname: geïndiceerd wanneer de jongere ernstige psychiatrische problemen vertoont, elk contact met hulpverlening afweert, niet bereid is om afspraken te maken over veiligheid, er een persisterende doodswens is, en de ouders onvoldoende in staat zijn de benodigde veiligheid te garanderen in de thuissituatie. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Stemmingsstoornissen | Een reeks psychische aandoeningen die gekenmerkt worden door een significante verstoring van de gemoedstoestand, zoals depressie of bipolaire stoornis. | | Depressie | Een stemmingsstoornis gekenmerkt door aanhoudende gevoelens van verdriet, verlies van interesse of plezier, vermoeidheid en veranderingen in slaap en eetlust. | | Suïcide | Het opzettelijk beëindigen van het eigen leven. | | Suïcidepreventie | Een reeks strategieën en interventies gericht op het voorkomen van suïcide en suïcidepogingen. | | Comorbiditeit | De gelijktijdige aanwezigheid van twee of meer stoornissen of aandoeningen bij dezelfde persoon. | | Differentiaaldiagnose | Het proces van het onderscheiden van een bepaalde ziekte of aandoening van andere ziekten of aandoeningen met vergelijkbare symptomen. | | Prevalentie | Het percentage van een populatie dat op een bepaald moment of gedurende een bepaalde periode een bepaalde aandoening of kenmerk heeft. | | Etiologie | De studie van de oorzaken of oorsprong van ziekten of aandoeningen. | | Diagnostiek | Het proces van het identificeren van de aard en oorzaak van een ziekte of aandoening, door middel van het onderzoeken van symptomen en het uitvoeren van tests. | | Primaire preventie (universele preventie) | Maatregelen gericht op het voorkomen van het ontstaan van een stoornis in de algemene bevolking, zonder specifieke risicofactoren. | | Secundaire preventie (selectieve preventie) | Maatregelen gericht op het vroegtijdig opsporen van risicofactoren bij individuen of subgroepen en het bieden van interventie om de ontwikkeling van een stoornis te voorkomen. | | Psycho-educatie | Het verstrekken van informatie aan patiënten en hun naasten over een ziekte, de behandeling, de prognose en copingstrategieën om het ziektebeheer te verbeteren. | | Therapeutische relatie | De relatie tussen een therapeut en een cliënt, die gekenmerkt wordt door vertrouwen, respect en empathie, en essentieel is voor het succes van de behandeling. | | BaTP | Een afkorting die waarschijnlijk staat voor een specifieke hulpverleningsfunctie of -opleiding, zoals Basis Training in psychotherapie, die kinderen en gezinnen met milde depressieve klachten begeleidt. | | Cognitieve gedragstherapie (CGT) | Een vorm van psychotherapie die zich richt op het identificeren en veranderen van negatieve denkpatronen en gedragingen die bijdragen aan psychische problemen. | | Interpersoonlijke therapie (IPT) | Een vorm van psychotherapie die zich richt op het verbeteren van interpersoonlijke relaties en sociale steun als middel om psychische stoornissen, zoals depressie, te behandelen. | | SSRI (Selectieve Serotonine Heropnameremmers) | Een klasse van antidepressiva die de heropname van serotonine in de hersenen blokkeren, waardoor de beschikbare hoeveelheid serotonine toeneemt. | | Suïcidale ideatie | Het actief denken aan of overwegen van suïcide als een manier om problemen te verminderen of op te lossen. | | Residentiële behandeling | Een vorm van intensieve behandeling die plaatsvindt in een instelling waar patiënten verblijven, vaak voor langere periodes, om psychische problemen aan te pakken. | | Suïcidepoging | Een poging tot zelfdoding die niet resulteert in de dood. | | Suïcidaal proces | De reeks gedachten, gevoelens en gedragingen die voorafgaan aan een suïcidepoging of voltooide suïcide. | | Detectie van suïcidaal gedrag | Het proces van het identificeren van individuen die risico lopen op suïcide door het herkennen van signalen en waarschuwingstekens. | | Risico-inschatting | Het evalueren van de waarschijnlijkheid dat een individu zichzelf schade zal toebrengen, gebaseerd op verschillende factoren zoals gedachten, plannen en eerdere pogingen. | | Doorverwijzing | Het proces waarbij een patiënt wordt doorverwezen naar een andere zorgverlener of instantie voor verdere behandeling of gespecialiseerde zorg. |

# Diagnostiek van autismespectrumstoornis (ASS) Hier is een gedetailleerde samenvatting over de diagnostiek van autismespectrumstoornis (ASS), opgesteld voor studie-examens. ## 1. Diagnostiek van autismespectrumstoornis (ASS) De diagnostiek van ASS wordt gekenmerkt door de noodzaak van patroonherkenning, gezien de grote fenotypische variabiliteit en de mogelijkheid tot compensatie en camouflage. ### 1.1 Uitdagingen bij de diagnostiek van ASS Het stellen van een diagnose bij ASS is complex en wordt bemoeilijkt door verschillende factoren: * **Stereotiepe, achterhaalde en foute opvattingen over autisme**: Vooroordelen kunnen leiden tot gemiste diagnoses of onjuiste inschattingen. * **Fenotypische variabiliteit**: Er bestaat geen eenduidig beeld van autisme. De kenmerken en hun expressie variëren sterk per individu, zowel in aard als in intensiteit, en dit kan ook veranderen met de leeftijd. Dit betekent dat "de autist" niet bestaat. * **Compensatie en camouflage**: Personen met ASS ontwikkelen vaak strategieën om hun moeilijkheden te maskeren, waardoor de kenmerken minder opvallend zijn voor de buitenwereld, maar dit verbergt de onderliggende uitdagingen niet. ### 1.2 Screening, diagnose en assessment De diagnostische procedure kan worden onderverdeeld in drie hoofdfasen: #### 1.2.1 Screening Het doel van screening is om kinderen met een verhoogd risico op ASS te identificeren. Vroegtijdige onderkenning is cruciaal omdat het onnodig "shoppen" tussen hulpverleners kan voorkomen en stress bij ouders door onzekerheid kan verminderen. Bovendien zijn vroege interventies effectiever. #### 1.2.2 Diagnostisch protocol Het primaire doel van een diagnostisch protocol is het stellen van een diagnose ASS, meestal gebaseerd op de criteria van de DSM of ICD. * **Methode**: De aanpak is multimodaal, wat inhoudt dat er een combinatie van verschillende methoden en informanten wordt gebruikt. * **Methoden**: * **Diagnostisch interview**: Gesprekken met ouders, leerkrachten en/of het kind zelf. * **Observatie**: Het observeren van het gedrag van het kind in verschillende settings. * **Onderzoek**: Psychologisch, logopedisch, kinesitherapeutisch of ergotherapeutisch onderzoek kan deel uitmaken van de procedure. * **Informanten**: Ouders, leerkrachten en het kind zelf zijn belangrijke bronnen van informatie. * **Multidisciplinair team**: De diagnose dient te worden gesteld binnen een multidisciplinair team, bestaande uit onder andere logopedisten, kinesisten/ergotherapeuten, artsen, psychologen, pedagogen en psychologisch consulenten, vaak onder leiding van een kinder- en jeugdpsychiater. * **Gouden standaard instrumenten**: * **ADI (Autism Diagnostic Interview)**: Een gestructureerd interview dat door een getrainde professional wordt afgenomen en gescoord. Dit instrument is beschikbaar vanaf 18 maanden leeftijd en is sterk afhankelijk van de ervaring van de interviewer. * **ADOS (Autism Diagnostic Observation Scale)**: Een semi-gestructureerde observatie die door een getrainde professional wordt afgenomen en gescoord. Deze is beschikbaar vanaf 18 maanden leeftijd en heeft vier modules, afhankelijk van het taalniveau van het kind. #### 1.2.3 Assessment (breed sterkte/zwakte profiel) Assessment richt zich op het opstellen van een breed profiel van de sterke en zwakke kanten van het kind of de jongere. Dit is essentieel voor het opstellen van een handelingsgericht behandelplan. De keuze van de assessmentinstrumenten moet gebaseerd zijn op de specifieke domeinen en vaardigheden waarover informatie gewenst is, zoals: * Intelligentie en ontwikkelingsniveau * Adaptieve vaardigheden * Taalontwikkeling * Grove en fijne motoriek * Sociale vaardigheden * Schoolse vaardigheden #### 1.2.4 Leeftijd van diagnose Hoewel de eerste symptomen van ASS vaak al in het eerste levensjaar zichtbaar zijn en vermoedens bij ouders vaak rond de 20 maanden ontstaan, worden de meeste diagnoses pas gesteld tussen 4 en 5 jaar of later. De meest gevoelige periode voor diagnostiek ligt tussen 2 en 5 jaar, omdat dan de sociale verwachtingen toenemen en compensatiestrategieën nog niet volledig ontwikkeld zijn. ### 1.3 Differentiaaldiagnostiek en comorbiditeit Differentiaaldiagnostiek en het in kaart brengen van comorbiditeit zijn cruciaal bij de diagnostiek van ASS. * **Comorbiditeit**: De aanwezigheid van andere stoornissen naast ASS is veelvoorkomend en heeft een significante impact op de prognose, die hierdoor vaak minder gunstig is. Inzicht in comorbiditeit is ook belangrijk voor het begrijpen van de etiologie van stoornissen en heeft directe gevolgen voor de aanpak en behandeling, zowel op pedagogisch/psychologisch als medicamenteus vlak. ### 1.4 Besluitvorming bij diagnostiek Bij het stellen van een diagnose ASS is het belangrijk om: * Niet uitsluitend te focussen op het cognitieve profiel. * Trends te observeren in testresultaten over verschillende testen, contexten en respondenten heen, in plaats van te kijken naar één enkele testscore. * Kwalitatieve interpretatie van testresultaten prioriteit te geven boven louter scores. * De onderliggende redenen voor bepaald gedrag te analyseren. * Een integrale kijk te hebben op alle beperkingen en sterktes van het individu, wat essentieel is voor de ontwikkeling van een passende aanpak. --- # Ondersteuning en begeleiding bij ASS Dit deel behandelt strategieën voor ondersteuning en begeleiding van gezinnen en kinderen met ASS, gericht op het verminderen van draaglast, het versterken van draagkracht en het verbeteren van het functioneren van het kind, waarbij ingegaan wordt op werkzame factoren en onderzochte aanpakken. ### 2.1 Doelstellingen van ondersteuning en begeleiding De doelen van ondersteuning en begeleiding bij ASS omvatten: * Een vermindering van de draaglast voor het gezin. * Versterking van de draagkracht van het gezin. * Het herstellen van de balans tussen protectieve factoren en risicofactoren. * Verbetering van het functioneren van het kind. * Het stimuleren van de normale ontwikkeling. * Het verminderen van specifieke, direct uit ASS voortvloeiende problemen. * Het elimineren van non-specifieke en geassocieerde gedragsproblemen. ### 2.2 Werkzame factoren in ondersteuning en begeleiding Werkzame factoren zijn essentiële elementen of onderdelen binnen de ondersteuning en begeleiding. Deze omvatten: #### 2.2.1 Psycho-educatie Psycho-educatie gaat verder dan enkel voorlichting. Het omvat het herkennen, analyseren, interpreteren van en anticiperen op probleemsituaties. De doelen hiervan zijn: * Het bieden van een verklaring voor ervaren problemen. * Ondersteuning bij de verwerking van de diagnose. * Verminderen van schuldgevoel. * Verminderen van irreëel hooggespannen verwachtingen. Onderwerpen die aan bod kunnen komen tijdens psycho-educatie zijn onder andere: * Uitleg over de stoornis. * Etiologie (oorzaken). * Prognose en begeleiding. **Tip:** De vraag of de diagnose aan het kind met autisme meegedeeld moet worden, is complex. Het hangt af van het individu. Sommige kinderen hebben baat bij deze duidelijkheid, terwijl het voor anderen niet werkt of zelfs negatieve gevolgen kan hebben. Voorzichtigheid is geboden en de aanpak dient aangepast te zijn. **Voorwaarden voor succesvolle psycho-educatie bij het kind of de jongere met ASS:** * Het besef dat er ‘iets’ aan de hand is (bijvoorbeeld het gevoel ‘dom’ te zijn of zich anders te voelen). * Taakspanning (het kind is gemotiveerd om te leren). * Het vermogen om naar zichzelf te kijken. * Geen té negatief zelfbeeld. **Wanneer psycho-educatie geven?** Er is geen vaste leeftijd. Een sociaal-communicatief niveau van boven de vier jaar wordt vaak als minimum beschouwd. Het kan preventief, ter voorbereiding op overgangen, of wanneer het goed gaat met het kind. **Methodiek van psycho-educatie:** * **Herhalend:** Niet alles komt direct over of blijft hangen; herhaling is cruciaal. * **Situatiegericht:** De uitleg dient aangepast te worden aan de veranderende situaties in opeenvolgende levensfasen van het kind/jongere. * **Interactief:** Betrek het kind/de jongere actief. * **Aangepast:** De aanpak dient afgestemd te zijn op de specifieke mogelijkheden en beperkingen van het kind/de jongere. * **Gebruik concrete voorbeelden:** Maak gebruik van voorbeelden die door de ouders/het kind zelf zijn aangedragen om de triade (kind, ouders, hulpverlener) te illustreren. **Wat beter niet te doen bij psycho-educatie:** * Vertrekken vanuit de term 'autismespectrumstoornis' en daaraan de moeilijkheden of symptomen koppelen. * Enkel psycho-educatie geven op momenten dat het goed gaat en enkel wanneer de kinderen en jongeren geen té negatief zelfbeeld hebben. > **Tip:** Een alternatieve en vaak effectievere aanpak is om te starten vanuit de verschillende moeilijkheden die het kind zelf ervaart en van daaruit te komen tot de term 'autismespectrumstoornis'. Sommige kinderen hebben voldoende aan een simpele omschrijving zoals 'ik heb een kronkeltje' en hebben geen behoefte aan de formele diagnose. #### 2.2.2 Integrale aanpak en betrek het gezin Het creëren van een autismvriendelijk leefklimaat is essentieel. Dit betekent het creëren van een omgeving waarin het kind kan groeien en waarin de ouders ondersteund worden in het opvoedingsproces. #### 2.2.3 Op maat van het individuele kind en zijn gezin De ondersteuning en begeleiding moeten afgestemd zijn op: * De ernst van de stoornis. * De leeftijd. * Het ontwikkelingsniveau. * De interesses en capaciteiten van het kind. **Voorbeelden:** * Bij kinderen met een verstandelijke beperking ligt de nadruk op het aanleren van basale functionele vaardigheden. * Bij kinderen met meer mentale mogelijkheden ligt de nadruk op sociaal-cognitieve en probleemoplossende vaardigheden. #### 2.2.4 Structureer de omgeving van het kind en maak deze begrijpelijk Door de omgeving te structureren en duidelijk te communiceren, ontstaat er verheldering voor het kind of de jongere met autisme. Mensen met ASS hebben vaak problemen met: * Informatieverwerking. * Betekenisverlening. * Het ervaren van een onbegrijpelijke en onvoorspelbare wereld. **Methoden voor structurering en verheldering:** * **Verheldering in tijd en ruimte:** * Aanpassen van de fysieke structuur. * Gebruik van verwijzers (voorwerpen, foto's, picto's). * Tijdsplannen en stappenplannen. * **Aangepast taalgebruik:** * Expliciete communicatie. * Langzaam spreken. * Zorg dat het kind weet dat u hem aanspreekt. * Geef tijd om informatie te verwerken. * Vermijd beeldspraak. * **Duidelijke gedragsregels:** * Heldere, exacte en concrete geboden en verboden. * Zeg wat u anders wilt zien. > **Tip:** Het aanleren van duidelijke en concrete taal aan ouders is cruciaal voor het creëren van structuur voor het kind. ### 2.3 Best onderzochte aanpakken Er zijn diverse aanpakken die wetenschappelijk onderzocht zijn en effectief bevonden zijn bij de ondersteuning van kinderen en jongeren met ASS. #### 2.3.1 Intensieve gedragstherapie Dit is een zeer intensieve, één-op-één benadering waarbij gewenst gedrag bij het kind met ASS wordt beloond, ondersteund en geoefend. Het proces verloopt van het aanleren van simpele vaardigheden naar het aanleren van complexere vaardigheden (shaping). #### 2.3.2 Sociaal-communicatieve interventies Deze interventies richten zich op het verbeteren van sociale interactie en communicatie. Methodes omvatten: * Het verbeteren van joint attention (gezamenlijke aandacht). * Inzet van ondersteunende communicatiemiddelen. * Imitatie en spel. * Sociale vaardigheidstraining. * Vergroten van Theory of Mind (het vermogen om zich te verplaatsen in de mentale toestand van anderen). **Illustratie: PECS (Picture Exchange Communication System)** PECS is een communicatiesysteem voor kinderen met weinig tot geen functionele spraak. Kinderen leren plaatjes uit te wisselen met een gesprekspartner om hun behoeften kenbaar te maken. **Illustratie: Sociale vaardigheidstraining** Deze training is gericht op het aanleren van sociaal gedrag in plaats van op het leren aanvoelen van sociale situaties. Het vergroot het zelfvertrouwen. De training verloopt in stapjes met bekrachtiging, bijvoorbeeld bij het kennismaken: 1. Loop naar de ander toe. 2. Kijk de ander aan. 3. Geef de ander een hand. 4. Zeg uw naam. 5. Luister naar de naam van de ander. Deze trainingen worden vaak in groepsverband aangeboden middels rollenspel. Aandacht voor generalisatie en transfer (oefenen en integreren in het dagelijks leven) is hierbij cruciaal. #### 2.3.3 Educatieve programma's Dit zijn gestructureerde aanpakken waarin leren centraal staat. Voorbeelden van elementen die in deze programma's terugkomen zijn: * Structureren van ruimte en tijd. * Routines. * Vaste associaties. **Illustratie: TEACCH-programma (Treatment and Education of Autistic and Related Communication Handicapped Children)** TEACCH is een bekend educatief programma dat structuren en voorspelbaarheid centraal stelt. ### 2.4 Ondersteuning op school De onderwijsbehoeften van kinderen met ASS op school zijn specifiek: * Structuur en voorspelbaarheid. * Aangepaste communicatie. * Aangepaste ruimte en werkplek. * Duidelijk materiaal met een vaste plaats. * Positief bekrachtigen van gewenst gedrag. * Kennis van ASS bij de leerkracht. * Bescherming tegen prikkels op de speelplaats en in de eetzaal. * Een prikkelarme klassituatie. **Mogelijkheden in het onderwijs:** * **Gewoon onderwijs:** Met de nodige aanpassingen. * **Buitengewoon onderwijs:** Specifiek voor kinderen met ASS. * **Type 9:** Dit type is voor kinderen met ASS die niet voldoen aan de criteria voor type 2 (autismespectrumstoornis). De diagnose dient gebaseerd te zijn op gespecialiseerde, door een multidisciplinair team aangeleverde diagnostiek, inclusief psychiatrisch onderzoek. * Leerlingen met ASS en een andere beperking kunnen ook terecht in de andere types van buitengewoon onderwijs. ### 2.5 Kritische noot over alternatieve behandelingen Er bestaat een wildgroei aan alternatieve behandelingen (zoals 'holdingtherapie', bewegingstherapie, muziektherapie, zwemmen met dolfijnen, psychoanalytische therapie). Deze beloven vaak enorme verbeteringen en zelfs genezing, maar het effect ervan is vaak niet wetenschappelijk onderzocht. > **Tip:** Wees kritisch op behandelingen die grote beloften doen zonder gedegen wetenschappelijk bewijs. Focus op evidence-based methoden. --- # Werkzame factoren in de begeleiding van ASS Dit onderwerp behandelt de cruciale elementen die bijdragen aan effectieve ondersteuning en begeleiding voor personen met autismespectrumstoornis (ASS). ### 3.1 Essentiële elementen van ondersteuning en begeleiding De doelen van ondersteuning en begeleiding bij ASS zijn divers en omvatten het verminderen van de draaglast voor het gezin, het versterken van de draagkracht van het gezin, het herstellen van de balans tussen protectieve en risicofactoren, het verbeteren van het functioneren van het kind of de jongere, het stimuleren van de normale ontwikkeling, het verminderen van direct uit ASS voortvloeiende problemen, en het elimineren van niet-specifieke en geassocieerde gedragsproblemen. #### 3.1.1 Werkzame factoren of elementen Werkzame factoren zijn de essentiële onderdelen van effectieve begeleiding. Deze omvatten: 1. **Psycho-educatie:** Dit gaat verder dan enkel voorlichting geven. Het omvat ook het herkennen, analyseren, interpreteren van en anticiperen op probleemsituaties. Psycho-educatie helpt bij het verklaren van ervaren problemen, het verwerken van de diagnose, het verminderen van schuldgevoel en het bijstellen van te hoge verwachtingen. Belangrijke onderwerpen zijn de uitleg over de stoornis, etiologie, prognose en begeleidingsmogelijkheden. * **Psycho-educatie aan het kind of de jongere met ASS:** De beslissing om de diagnose te delen, hangt af van het individu. Voor sommigen werkt het, voor anderen niet. Voorzichtigheid is geboden, aangezien het niet altijd het gewenste resultaat oplevert. * **Voorwaarden:** Het kind moet beseffen dat er 'iets' is (bijvoorbeeld het gevoel 'dom' te zijn of zich anders te voelen), in staat zijn tot zelfreflectie, en geen te negatief zelfbeeld hebben. Een sociaal-cognitief niveau van meer dan vier jaar is vaak vereist. * **Timing:** Er is geen vaste leeftijd. Psycho-educatie kan preventief, ter voorbereiding op overgangen, of op momenten dat het goed gaat, plaatsvinden. * **Methodiek:** De uitleg moet herhalend zijn, aangezien niet alles meteen overkomt. De informatie dient aangepast te worden aan de specifieke mogelijkheden en beperkingen van het kind, met gebruik van concrete voorbeelden die door het kind zelf zijn aangedragen. Interactie en aanpassing aan veranderende levensfasen zijn essentieel. > **Tip:** Wanneer psycho-educatie wordt gegeven, is het beter om te vertrekken vanuit de concrete moeilijkheden die het kind ervaart en zo tot de term 'autismespectrumstoornis' te komen, in plaats van direct vanuit de diagnose te vertrekken en de moeilijkheden daaraan te koppelen. 2. **Integrale aanpak en betrekken van het gezin:** Het creëren van een autismvriendelijk leefklimaat is cruciaal. Dit betekent een omgeving creëren waarin het kind kan groeien en waarin ouders ondersteund worden in het opvoedingsproces. 3. **Op maat van het individuele kind en zijn gezin:** De aanpak moet afhankelijk zijn van de ernst van de stoornis, leeftijd, ontwikkelingsniveau, interesses en capaciteiten van het kind. * Bij kinderen met een verstandelijke beperking ligt de nadruk op het aanleren van basale functionele vaardigheden. * Bij kinderen met meer cognitieve mogelijkheden ligt de nadruk op sociaal-cognitieve en probleemoplossende vaardigheden. 4. **Structureer de omgeving van het kind en maak deze begrijpelijk:** Structurering en duidelijke communicatie bieden verheldering. Mensen met ASS hebben vaak moeite met informatieverwerking en betekenisverlening, wat leidt tot een onbegrijpelijke en onvoorspelbare wereld. * **Verheldering in tijd en ruimte:** * Aanpassing van de fysieke structuur. * Gebruik van verwijzers zoals voorwerpen, foto's of pictogrammen. * Opstellen van tijdsplannen en stappenplannen. * **Aangepast taalgebruik:** * Expliciete communicatie. * Traag spreken. * Zorgen dat het kind weet dat het wordt aangesproken. * Tijd geven om informatie te verwerken. * Vermijden van beeldspraak. * **Duidelijke gedragsregels:** * Heldere, exacte en concrete geboden en verboden. * Zeggen wat men anders wil zien. #### 3.1.2 Best onderzochte aanpakken Er zijn verschillende wetenschappelijk onderbouwde aanpakken: 1. **Intensieve gedragstherapie:** Dit is een zeer intensieve, één-op-één benadering gericht op het belonen, ondersteunen en oefenen van gewenst gedrag. Dit kan variëren van het aanleren van simpele vaardigheden tot complexere vaardigheden door middel van 'shaping'. 2. **Sociaal-communicatieve interventies:** Deze zijn gericht op het verbeteren van communicatie en sociale interactie. * **Joint attention:** Het bevorderen van gedeelde aandacht. * **Ondersteunende communicatiemiddelen:** Het inzetten van hulpmiddelen ter ondersteuning van communicatie. * **Imitatie en spel:** Stimuleren van nadoen en spelactiviteiten. * **Sociale vaardigheidstraining:** Gericht op het aanleren van sociaal gedrag, het vergroten van zelfvertrouwen, en het stap voor stap oefenen van interacties (bijvoorbeeld kennismaken). Dit gebeurt vaak in groepsvorm via rollenspellen, met aandacht voor generalisatie en transfer naar het dagelijks leven. * **Vergroten van Theory of Mind (ToM):** Het ontwikkelen van het vermogen om de mentale toestanden van anderen te begrijpen. * **Illustratie: PECS (Picture Exchange Communication System):** Dit systeem is voor kinderen met weinig tot geen functionele spraak, waarbij zij plaatjes uitwisselen met hun gesprekspartner om behoeften kenbaar te maken. 3. **Educatieve programma's:** Dit zijn gestructureerde aanpakken waarbij leren centraal staat. * **Voorbeelden:** Structurering van ruimte en tijd, routines, en vaste associaties. * **Illustratie: TEACCH-programma (Treatment and Education of Autistic and Related Communication Handicapped Children):** Een gestructureerde aanpak die zich richt op het structureren van de omgeving en het bevorderen van zelfstandigheid. > **Tip:** Wees kritisch ten opzichte van alternatieve behandelingen die "enorme verbeteringen" of "genezing" beloven, maar waarvan het effect niet wetenschappelijk is onderzocht. #### 3.1.3 Ondersteuning op school De onderwijsbehoeften van kinderen met ASS op school omvatten: * Structuur en voorspelbaarheid. * Aangepaste communicatie. * Een aangepaste ruimte en werkplek. * Duidelijk materiaal met een vaste plaats. * Positieve bekrachtiging van gewenst gedrag. * Kennis van ASS bij de leerkracht. * Bescherming tegen prikkelende omgevingen zoals de speelplaats en eetzaal. * Een prikkelarmere klassituatie. Mogelijkheden in het onderwijs zijn het gewoon onderwijs en buitengewoon onderwijs, zoals Type 9, dat is bedoeld voor kinderen met ASS die niet voldoen aan de criteria voor Type 2 en waarvoor gespecialiseerde diagnostiek door een multidisciplinair team vereist is. Leerlingen met ASS en een andere beperking kunnen ook terecht in andere types buitengewoon onderwijs. --- # Best onderzochte aanpakken voor ASS Dit onderdeel bespreekt de meest onderzochte aanpakken voor ondersteuning bij autisme spectrumstoornis (ASS), inclusief gedragstherapie, sociaal-communicatieve interventies en educatieve programma's, evenals alternatieve methoden en schoolondersteuning. ### 9.1 Werkzame factoren of elementen in de ondersteuning Essentiële componenten van effectieve ondersteuning bij ASS omvatten psycho-educatie, een integrale gezinsgerichte aanpak, individueel toegesneden interventies en het structureren van de omgeving. #### 9.1.1 Psycho-educatie Psycho-educatie gaat verder dan alleen voorlichting; het omvat het herkennen, analyseren, interpreteren en anticiperen op probleemsituaties om verklaringen te bieden, de diagnose te verwerken, schuldgevoelens te verminderen en onrealistische verwachtingen bij te stellen. * **Onderwerpen:** Uitleg over de stoornis, etiologie, prognose en begeleidingsmogelijkheden. * **Belangrijk bij het kind/jongere met ASS:** De beslissing om de diagnose mee te delen, vereist voorzichtigheid en is afhankelijk van diverse voorwaarden, zoals het besef dat er 'iets' aan de hand is en een niet te negatief zelfbeeld. * **Methodiek:** Herhalend, interactief en aangepast aan de specifieke mogelijkheden en beperkingen van het kind of de jongere, met gebruik van concrete voorbeelden. > **Tip:** Bij het geven van psycho-educatie is het beter om te vertrekken vanuit de moeilijkheden die het kind zelf ervaart om zo tot de term 'autismespectrumstoornis' te komen, in plaats van te starten met de term zelf. Alleen psycho-educatie geven op momenten dat het goed gaat en de kinderen en jongeren geen té negatief zelfbeeld hebben. #### 9.1.2 Integrale aanpak en betrokkenheid van het gezin Het creëren van een "autismevriendelijk leefklimaat" is cruciaal, wat inhoudt dat de omgeving zo wordt ingericht dat het kind kan groeien, terwijl ouders ondersteund worden in het opvoedingsproces. #### 9.1.3 Op maat van het individuele kind en zijn gezin De ondersteuning dient afgestemd te worden op de ernst van de stoornis, leeftijd, ontwikkelingsniveau, interesses en capaciteiten van het kind. Bij kinderen met een verstandelijke beperking ligt de nadruk op het aanleren van basale functionele vaardigheden, terwijl bij kinderen met meer cognitieve mogelijkheden de focus ligt op sociaal-cognitieve en probleemoplossende vaardigheden. #### 9.1.4 Structureren van de omgeving en begrijpelijk maken Het structureren van de omgeving en duidelijk communiceren creëert verheldering voor personen met ASS, die problemen hebben met informatieverwerking en betekenisverlening, en daardoor de wereld als onbegrijpelijk en onvoorspelbaar kunnen ervaren. * **Elementen van structuur:** * Verheldering in tijd en ruimte door aanpassing van de fysieke structuur. * Gebruik van verwijzers zoals voorwerpen, foto's en picto's. * Tijdsplannen en stappenplannen. * Aangepast taalgebruik: expliciete communicatie, traag spreken, zeker weten dat het kind aangesproken wordt, tijd geven voor verwerking, en vermijden van beeldspraak. * Duidelijke gedragsregels: heldere, exacte en concrete geboden en verboden. ### 9.2 Best onderzochte aanpakken De meest onderzochte aanpakken voor ASS omvatten intensieve gedragstherapie, sociaal-communicatieve interventies en educatieve programma's. #### 9.2.1 Intensieve gedragstherapie Dit betreft een zeer intensieve, één-op-één benadering waarbij gewenst gedrag bij kinderen met ASS wordt beloond, ondersteund en geoefend. Het proces verloopt stapsgewijs, van het aanleren van simpele vaardigheden naar complexere vaardigheden, ook wel bekend als 'shaping'. #### 9.2.2 Sociaal-communicatieve interventies Deze interventies richten zich op het verbeteren van 'joint attention' (gedeelde aandacht), het inzetten van ondersteunende communicatiemiddelen, imitatie en spel, en sociale vaardigheidstrainingen. * **Doelen:** Vergroten van de Theory of Mind (het vermogen om gedachten, intenties en gevoelens van anderen te begrijpen). * **Illustratie: PECS (Picture Exchange Communication System):** Dit systeem wordt gebruikt voor kinderen met weinig tot geen functionele spraak, waarbij ze leren plaatjes uit te wisselen met een gesprekspartner om hun behoeften kenbaar te maken. * **Illustratie: Sociale vaardigheidstraining:** Gericht op het aanleren van sociaal gedrag door middel van stapsgewijze oefeningen met bekrachtiging, zoals bij het kennismaken (naar de ander lopen, aankijken, hand geven, naam zeggen, luisteren). Dit gebeurt vaak in groepsverband via rollenspellen. * **Nadruk op generalisatie en transfer:** Belangrijk is het oefenen en integreren van aangeleerde vaardigheden in het dagelijks leven. #### 9.2.3 Educatieve programma's Deze programma's bieden een gestructureerde aanpak met leren als centraal element, gericht op onder andere het structureren van ruimte en tijd, het hanteren van routines en het leggen van vaste associaties. * **Illustratie: TEACCH-programma:** Dit is een bekend voorbeeld van een gestructureerd educatief programma voor kinderen met ASS. ### 9.3 Alternatieve behandelingen en ondersteuning op school Er bestaat een breed scala aan alternatieve behandelingen, zoals 'holdingtherapie', bewegingstherapie, muziektherapie, zwemmen met dolfijnen en psychoanalytische therapie. Hoewel deze soms enorme verbeteringen beloven, is hun effectiviteit vaak niet wetenschappelijk onderzocht. #### 9.3.1 Ondersteuning op school * **Onderwijsbehoeften van kinderen met ASS:** * Structuur en voorspelbaarheid. * Aangepaste communicatie. * Aangepaste ruimte en werkplek. * Duidelijk materiaal met een vaste plaats. * Positieve bekrachtiging van gewenst gedrag. * Kennis van ASS bij de leerkracht. * Bescherming tegen prikkels op de speelplaats en in de eetzaal. * Een prikkelarmere klassituatie. * **Mogelijkheden in het onderwijs:** * **Gewoon onderwijs:** Inclusief onderwijs waar kinderen met ASS deel van uitmaken. * **Buitengewoon onderwijs:** * **Type 9:** Specifiek voor kinderen met ASS die niet voldoen aan de criteria voor type 2, op basis van gespecialiseerde, multidisciplinaire diagnostiek, inclusief psychiatrisch onderzoek. * Leerlingen met ASS en een andere beperking kunnen ook terecht in de andere types buitengewoon onderwijs. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | AutismESpectrumStoornis (ASS) | Een neuro-ontwikkelingsstoornis die gekenmerkt wordt door aanhoudende tekorten in sociale communicatie en sociale interactie, en door beperkte, repetitieve patronen van gedrag, interesses of activiteiten. De ernst en presentatie kunnen sterk variëren tussen individuen. | | Fenotypische variabiliteit | De mate waarin observeerbare kenmerken, zoals gedrag en symptomen, kunnen verschillen tussen individuen met dezelfde genetische achtergrond of diagnose. Dit betekent dat er geen "typische" autist bestaat. | | Compensatie en camouflage | Strategieën die individuen, met name die met ASS, gebruiken om hun moeilijkheden te verbergen of te verminderen in sociale situaties. Dit kan leiden tot vermoeidheid en vereist aanzienlijke inspanning. | | Patroonherkenning | Het proces van identificeren van terugkerende kenmerken, gedragingen of verbanden die wijzen op een specifieke diagnose, zoals ASS. Het is een cruciale vaardigheid in de diagnostiek van complexe aandoeningen. | | Screening | Een snelle methode om te bepalen of een individu een verhoogd risico heeft op een bepaalde stoornis of aandoening. Het doel is om personen te identificeren die verder diagnostisch onderzoek nodig hebben. | | Diagnostisch protocol | Een gestandaardiseerde reeks stappen en methoden die worden gevolgd om een diagnose te stellen. Dit protocol omvat vaak verschillende soorten interviews, observaties en tests om een zo volledig mogelijk beeld te krijgen. | | Assessment | Een brede evaluatie die bedoeld is om de sterke en zwakke kanten van een individu te identificeren binnen specifieke domeinen. Dit helpt bij het opstellen van een gepersonaliseerd behandel- of ondersteuningsplan. | | Differentiaaldiagnostiek | Het proces waarbij wordt onderscheiden tussen verschillende stoornissen die vergelijkbare symptomen vertonen. Dit is essentieel om de juiste diagnose te stellen en effectieve behandeling te bieden. | | Comorbiditeit | De gelijktijdige aanwezigheid van twee of meer stoornissen of aandoeningen bij dezelfde persoon. Comorbiditeit kan de prognose en de behandeling van de primaire stoornis beïnvloeden. | | Multimodaal | Een aanpak die gebruikmaakt van een combinatie van verschillende methoden, bronnen en informanten om een volledig beeld te krijgen van een situatie of persoon. Dit vergroot de betrouwbaarheid van de verzamelde informatie. | | Psycho-educatie | Het verstrekken van informatie en voorlichting aan individuen en hun families over een stoornis, de oorzaken, symptomen en behandelingsmogelijkheden. Het doel is begrip te vergroten en copingvaardigheden te ontwikkelen. | | Draaglast | De totale belasting, zowel emotioneel als praktisch, die wordt ervaren door een gezin of individu als gevolg van een stoornis of uitdaging. | | Draagkracht | De capaciteit van een gezin of individu om de uitdagingen en stressoren die gepaard gaan met een stoornis te hanteren en te managen. | | ABC-schema | Een functionele analyse van gedrag die de relatie onderzoekt tussen Antecedent (aanleiding), Behavior (gedrag) en Consequence (gevolg). Dit schema wordt gebruikt om probleemgedrag te begrijpen en te veranderen. | | Joint attention | Het gedeelde vermogen om de aandacht te richten op hetzelfde object of dezelfde gebeurtenis, met de wederzijdse kennis dat beiden hetzelfde waarnemen. Dit is een fundamentele sociale vaardigheid. | | Theory of Mind (ToM) | De cognitieve vaardigheid om de mentale toestanden (gedachten, gevoelens, intenties) van zichzelf en anderen te begrijpen en hierop te anticiperen. | | PECS (Picture Exchange Communication System) | Een communicatiesysteem waarbij kinderen met beperkte spraakvaardigheid plaatjes uitwisselen om hun behoeften en wensen te uiten. Het bevordert de communicatie en sociale interactie. | | TEACCH (Treatment and Education of Autistic and Related Communication Handicapped Children) | Een gestructureerd educatief programma dat is ontworpen om kinderen met autisme te ondersteunen door middel van een gestructureerde omgeving, visuele hulpmiddelen en een focus op zelfstandigheid. |

# Definitie en classificatie van mentale stoornissen Dit onderwerp behandelt de criteria voor het definiëren van mentale stoornissen, de verschillende factoren die een rol spelen bij hun ontstaan (biologisch, psychologisch, sociaal) en de classificatie ervan via de DSM. ## 1. Wat zijn mentale stoornissen? Een mentale stoornis wordt gedefinieerd als een patroon van gedachten, gevoelens en gedrag dat leidt tot persoonlijk lijden en een significante daling in sociaal en arbeidsgerelateerd functioneren. Psychopathologie is het wetenschappelijke studiegebied dat zich bezighoudt met de aard, totstandkoming, behandeling en preventie van mentale stoornissen. ### 1.1 Drie criteria om mentale stoornissen te definiëren Er worden drie belangrijke criteria gehanteerd bij het definiëren van mentale stoornissen: #### 1.1.1 Een grote afwijking van het gemiddelde Volgens het statistisch criterium wordt iemand als abnormaal beschouwd wanneer diens score meer dan twee standaarddeviaties onder of boven het gemiddelde ligt in een normaalverdeling. Dit impliceert dat ongeveer vijf procent van de bevolking als abnormaal wordt beschouwd. #### 1.1.2 Het overtreden van een sociale norm Abnormaal gedrag wordt hier gedefinieerd als gedrag dat afwijkt van de maatschappelijke normen. Wat als normaal of abnormaal wordt beschouwd, is cultuurafhankelijk en kan in de loop der tijd veranderen. Gedrag dat hinderlijk, onbegrijpelijk of schadelijk is voor de samenleving, loopt meer kans om als niet-normaal te worden beoordeeld. #### 1.1.3 Persoonlijk lijden Wanneer een persoon chronisch lijdt of wanneer gedrag door de persoon zelf als nutteloos of schadelijk wordt ervaren, wordt dit beschouwd als abnormaliteit volgens het persoonlijke criterium. Dit criterium is een aanvulling op de voorgaande twee, aangezien sommige veelvoorkomende en cultureel aanvaarde eigenschappen toch aanzienlijk ongemak kunnen veroorzaken. Het is echter geen sluitend criterium, omdat niet al het onaanvaardbare gedrag tot persoonlijk lijden leidt en persoonlijk lijden ook externe oorzaken kan hebben. ### 1.2 Factoren die een rol spelen bij mentale stoornissen Mentale stoornissen worden doorgaans veroorzaakt door een combinatie van biologische, psychologische en sociale factoren. Het relatieve belang van deze factoren verschilt per stoornis. #### 1.2.1 Biologische factoren Volgens het biologische perspectief zijn lichamelijke oorzaken de oorsprong van mentale stoornissen. Historisch gezien werd bijvoorbeeld hysterie toegeschreven aan de baarmoeder, en werden stoornissen verklaard door onevenwichtigheden in lichaamsvochten. Tegenwoordig is het belang van biologische factoren, zoals hersenletsels, infecties, vergiftigingen en het gebruik van psychoactieve middelen, erkend. Genetische bijdragen worden ook steeds meer bestudeerd. #### 1.2.2 Psychische factoren Het psychologische perspectief stelt dat abnormaal gedrag voortkomt uit mentale processen. Dit perspectief kreeg vorm met het werk van Charcot en later Freud, die psychische oorsprongen zochten in psychoseksuele conflicten. Latere benaderingen, zoals de behavioristische en humanistische psychologie, legden de nadruk op leerprocessen en belemmerde zelfontplooiing. Cognitieve psychologen zien irrationele of onaangepaste overtuigingen als oorzaak van psychische problemen. #### 1.2.3 Sociale factoren Het sociale perspectief beschouwt abnormaal gedrag als gedrag dat de maatschappelijke regels en criteria schendt. De studie van David Rosenhan, "On Being Sane in Insane Places", illustreerde hoe de context de interpretatie van gedrag kan beïnvloeden. De antipsychiatrie-beweging in de jaren '60 en '70 benadrukte de ziekmakende factoren in de maatschappij en klinieken. De inhoud van waanideeën en hallucinaties kan veranderen met maatschappelijke evoluties, en sommige stoornissen zijn cultureel specifiek. Ongunstige sociale factoren, zoals individualisering, prestatiegerichtheid en negatieve media-aandacht, kunnen de kans op een stoornis verhogen, vooral bij biologisch kwetsbare personen. #### 1.2.4 Het diathese-stress-model Dit model stelt dat de kans op een mentale stoornis wordt bepaald door een wisselwerking tussen de kwetsbaarheid (diathese) van een persoon en de mate van stress in de omgeving. Kwetsbaarheid kan erfelijk bepaald zijn, beïnvloed worden door leefomstandigheden en denkstijlen. Stressoren uit de omgeving, en de manier waarop deze worden waargenomen en verwerkt, bepalen of deze kwetsbaarheid tot een stoornis leidt. #### 1.2.5 Het demonologische perspectief Dit is een van de oudste overtuigingen, die psychopathologie toeschrijft aan bezetenheid door geesten. De psychologie verwerpt dit perspectief omdat de verschijnselen verklaard kunnen worden vanuit psychische processen. ### 1.3 Mentale stoornissen classificeren: de DSM Classificatieschema's voor mentale stoornissen, zoals de Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM), streven naar betrouwbaarheid, inzicht in oorzaak en verloop, en bruikbaarheid voor behandeling en onderzoek. #### 1.3.1 Van DSM-1 tot DSM-5 De DSM-1 en DSM-2 waren psychoanalytisch geïnspireerd. De DSM-3 introduceerde een radicale verandering door zich te richten op symptoom beschrijvingen zonder speculatie over de oorzaken. De DSM-4 en DSM-5 verfijnden dit systeem verder. In de DSM-5 zijn persoonlijkheidsstoornissen geïntegreerd in het algemene classificatiesysteem, in tegenstelling tot de DSM-4 waar ze op een aparte as stonden. De DSM legt nadruk op het belang van lichamelijk en sociaal functioneren bij diagnoses. #### 1.3.2 Kritieken op de DSM De DSM wordt bekritiseerd omdat het een medisch model hanteert dat stoornissen gelijkstelt aan ziekten, wat niet altijd past bij gedragsproblemen. Het systeem is voornamelijk beschrijvend en mist een diepgaande theoretische basis voor de categorieën. De sociale gevolgen van diagnoses zijn significant, en de betrouwbaarheid wordt ondermijnd doordat sociaal zwakke personen sneller een diagnose krijgen, zelfs met dezelfde symptomen. De classificatie in hokjes kan leiden tot verlies van nuance en een verhoogd risico op verkeerde diagnoses bij grensgevallen of comorbiditeit. De opname van bepaalde condities, zoals "andere condities die klinische aandacht verdienen", kan leiden tot het pathologisch maken van normaal menselijk gedrag. ### 1.4 Stoornissen in de kindertijd #### 1.4.1 De autismespectrumstoornissen (ASS) ASS is een ontwikkelingsstoornis gekenmerkt door sociaal-communicatieve beperkingen en repetitief gedrag. Symptomen omvatten verminderd sociaal contact en medeleven, beperkt interpersoonlijk inzicht, moeite met sociale gewoontes, behoefte aan gelijkblijvendheid, en sensorische stimulatie en stereotiep motorisch gedrag. De ernst varieert, en de stoornis kan al vroeg tot uiting komen of pas op volwassen leeftijd worden herkend. ##### 1.4.1.1 Zwakke sociale communicatie en sociale interacties Problemen in sociale interacties zijn vaak merkbaar bij baby's en jonge kinderen met ASS, die minder reageren op interacties van ouders, weinig oogcontact maken en moeite hebben met het delen van aandacht en speelgoed. ##### 1.4.1.2 Repetitieve patronen van gedragingen, interesses en activiteiten Een sterke behoefte aan structuur en herhaling is kenmerkend. Dit kan zich uiten in monotone handelingen, overmatige interesse in specifieke onderwerpen, en sterke reacties op veranderingen in routine. ##### 1.4.1.3 Kunnen ouders en opvoeders autisme vaststellen in de peutertijd? Vroegtijdige detectie is belangrijk, maar het gedrag van peuters is vaak te variabel en dubbelzinnig voor een betrouwbare diagnose, behalve in zeer ernstige gevallen. ##### 1.4.1.4 Prevalentie ASS komt voor bij ongeveer 0,7% van de bevolking, vaker bij jongens. ##### 1.4.1.5 Intellectuele vaardigheden Een deel van de personen met ASS heeft een intellectuele achterstand en beperkte taalvaardigheden. Echter, er is geen direct verband tussen ASS en intellectuele vaardigheden; sommigen hebben een normale of hoge intelligentie. ##### 1.4.1.6 Hypothesen over wat verkeerd loopt bij ASS Er zijn verschillende hypothesen, waaronder een slecht ontwikkelde "theory of mind", disfunctionele executieve functies, gebrekkige sensitiviteit voor prikkels, verkeerd gebruik van voorspelling, en biologische factoren zoals blootstelling aan valproïnezuur tijdens de zwangerschap. #### 1.5 Aan een middel gebonden stoornissen #### 1.5.1 Stoornis in alcoholgebruik en alcoholintoxicatie Een stoornis in alcoholgebruik kenmerkt zich door problematisch alcoholgebruik dat leidt tot functioneringsbeperkingen of leed, met minstens twee van de volgende criteria binnen twaalf maanden: meer alcohol gebruiken dan gepland, moeite met beperken van gebruik, veel tijd besteden aan activiteiten gerelateerd aan alcohol, sterke drang, falen in belangrijke verplichtingen, voortdurend gebruik ondanks sociale problemen, stoppen van activiteiten, gebruik in gevaarlijke situaties, voortgezet gebruik ondanks lichamelijke/psychische problemen, tolerantie, en ontwenning. Alcoholintoxicatie verwijst naar kortdurend problematisch gedrag na alcoholinname. Dit is de meest voorkomende vorm van middelengebruikstoornis, met een hogere kans bij mannen. Factoren die bijdragen aan stoornissen in alcoholgebruik omvatten erfelijkheid, reactie op alcohol, leerprocessen (bekrachtiging, klassieke conditionering, observerend leren), en sociaal-culturele normen. ### 1.6 Psychotische stoornissen #### 1.6.1 Schizofrenie Schizofrenie is een psychotische stoornis gekenmerkt door afwijkingen in wanen, hallucinaties, onsamenhangend denken en spreken, gedesorganiseerd of abnormaal motorisch gedrag, en negatieve symptomen. ##### 1.6.1.1 Wanen Wanen zijn overtuigingen die worden gehandhaafd ondanks tegenbewijs. Veelvoorkomende wanen zijn betrekkingenwaan (persoonlijke betekenis toekennen aan normale gebeurtenissen), beïnvloedingswaan (overtuiging gecontroleerd te worden door externe krachten), en achtervolgingswaan. Cognitieve psychiatrie suggereert dat wanen een poging zijn om interne ervaringen te verklaren. ##### 1.6.1.2 Hallucinaties Dit zijn perceptuele ervaringen zonder externe prikkels, het meest voorkomend in de vorm van stemmen. ##### 1.6.1.3 Onsamenhangend denken en spreken Dit uit zich in een verlies van logische opeenvolging in gedachten, onsamenhangende zinnen, en het gebruik van niet-bestaande woorden. ##### 1.6.1.4 Chaotisch of catatoon gedrag Dit kan variëren van agitatie en grillig gedrag tot passiviteit en catatone symptomen zoals bewegingloosheid. ##### 1.6.1.5 Affectvervlakking Een kenmerk is een vermindering of afwezigheid van emotionele expressie, waardoor de patiënt uitdrukkingsloos overkomt. ##### 1.6.1.6 Positieve en negatieve symptomen Positieve symptomen zijn toevoegingen aan het normale functioneren (bv. hallucinaties), terwijl negatieve symptomen afwezigheden zijn (bv. emotionele vlakheid). #### 1.6.2 Oorzaken van schizofrenie * **Biologische factoren:** Erfelijkheid speelt een belangrijke rol. Verlaagde niveams van foliumzuur en ontregeling van neurotransmitters, met name dopamine, worden geassocieerd met schizofrenie. * **Psychische factoren:** Psychoanalytische verklaringen zochten de oorzaak in regressie. Nu richt psychologisch onderzoek zich op copingstrategieën en psychoeducatie voor patiënten en hun families. * **Sociale factoren:** Trauma's in de kindertijd, urbanisatie, het behoren tot een minderheidsgroep en het gebruik van drugs, met name cannabis, verhogen het risico. Het diathese-stress-model is hier relevant. Sociale factoren beïnvloeden de manifestatie van symptomen, met culturele verschillen in symptoominhoud. ### 1.7 Stemmingsstoornissen Stemmingsstoornissen worden gekenmerkt door ernstige verstoringen in de stemming die leiden tot buitensporige neerslachtigheid of opgetogenheid, met veranderingen in eet- en slaappatronen en denken, en significante interferentie met functioneren. #### 1.7.1 Bipolaire stoornis Een bipolaire stoornis wordt gekenmerkt door afwisselende manische en depressieve episodes. Een manische episode kent intense gevoelens van opwinding, euforie, verhoogde energie en verminderd verantwoordelijkheidsgevoel. #### 1.7.2 Depressiestoornis Een depressieve episode omvat somberheid en neerslachtigheid. Wanneer deze interfereert met het dagelijks functioneren, spreekt men van een depressiestoornis. Kenmerken omvatten een depressieve stemming, verlies van interesse, veranderingen in eetlust en slaap, vermoeidheid, gevoelens van waardeloosheid, concentratieproblemen en gedachten aan de dood. **Risicogroepen voor depressie zijn onder andere isolerende mannen, werklozen, alleenstaande moeders en studenten.** #### 1.7.3 Oorzaken van depressie * **Biologische factoren:** Erfelijkheid speelt een rol. Verstoringen in de neurotransmitters serotonine en noradrenaline worden geassocieerd met depressie. * **Psychische factoren:** Psychoanalytische theorieën linken depressie aan rouw en introjectie van agressie. Cognitieve theorieën benadrukken negatieve denkpatronen (schema's) en aangeleerde hulpeloosheid. De neiging tot piekeren, vooral bij vrouwen, kan ook bijdragen. * **Sociale factoren:** Stressvolle levensgebeurtenissen en dagelijkse irritaties spelen een grote rol. Vrouwen lopen een hoger risico vanwege een grotere blootstelling aan bepaalde stressoren. Alleen wonen en relatieproblemen zijn ook risicofactoren. Werkloosheid verhoogt de ernst van depressieve klachten. #### 1.7.4 Integratie binnen het diathese-stress-model Het diathese-stress-model verklaart depressie als een interactie tussen biologische en psychische kwetsbaarheden (diathese) en sociale stressoren. ### 1.8 Angststoornissen en obsessief-compulsieve en gerelateerde stoornissen Angst is adaptief in gevaarlijke situaties, maar een angststoornis is een ernstige, aanhoudende vorm van angst zonder realistische aanleiding die het dagelijks functioneren belemmert. #### 1.8.1 Fobieën Specifieke fobieën zijn intense angstreacties op objecten of situaties die buitenproportioneel zijn ten opzichte van het reële gevaar. Klassieke conditionering, observerend leren en bekrachtiging (vooral negatieve bekrachtiging door vermijding) spelen een rol bij het ontstaan en instandhouden van fobieën. #### 1.8.2 Sociale-angststoornis Dit is een algemene angst om negatief beoordeeld te worden in sociale situaties, wat leidt tot vermijdingsgedrag en negatieve verwachtingen over menselijke relaties. #### 1.8.3 Veralgemende angststoornis Gekenmerkt door overmatige, chronische bezorgdheid over een breed scala aan gebeurtenissen, met symptomen als rusteloosheid, vermoeidheid en concentratieproblemen. Perfectionisme, een groot verantwoordelijkheidsgevoel en catastrofaal denken verhogen het risico. #### 1.8.4 Paniekstoornis Onverwachte paniekaanvallen, die gepaard gaan met fysieke symptomen zoals hartkloppingen en zweten, en angst voor toekomstige aanvallen. Dit kan leiden tot agorafobie. #### 1.8.5 Obsessief-compulsieve en gerelateerde stoornissen Deze stoornis omvat terugkerende, opdringerige dwanggedachten (obsessies) die leiden tot dwanghandelingen (compulsies) om spanning te verminderen of gevreesde situaties te voorkomen. Deze handelingen nemen veel tijd in beslag en zijn gericht op angstreductie. Er zijn vier hoofdgroepen obsessies: smetvrees, twijfels, behoefte aan correctheid en angst een slecht mens te zijn. Compulsies omvatten vaak poetsen, controleren en herhalen. Ontregeling in hersencircuits en geheugenproblemen worden als mogelijke oorzaken genoemd. ### 1.9 Somatisch symptoom en gerelateerde stoornissen #### 1.9.1 De somatisch-symptoomstoornis Kenmerkt zich door een of meer somatische symptomen die leed veroorzaken of het dagelijks leven significant verstoren, samen met buitensporige gedachten, gevoelens of gedragingen met betrekking tot deze symptomen, zoals excessief denken aan de ernst, hoog niveau van angst of veel tijd besteden aan de symptomen. De symptomen hoeven niet continu aanwezig te zijn, maar de zorgen hierover wel (typisch langer dan zes maanden). De stoornis wordt niet geveinsd, maar de patiënt is ervan overtuigd dat er een medisch probleem is. Factoren die bijdragen zijn genetische kwetsbaarheid, traumatische ervaringen, aangeleerd gedrag en culturele normen. #### 1.9.2 Conversiestoornis Dit is een plotselinge onmacht om een lichaamsdeel te gebruiken (bv. verlamming of blindheid), vroeger hysterie genoemd. Dit komt vaker voor na traumatische ervaringen. ### 1.10 Dissociatieve stoornissen Dissociatieve stoornissen omvatten verstoringen in het identiteitsgevoel, zoals geheugenverlies of opsplitsing in meerdere persoonlijkheden, ontstaan als copingmechanisme voor extreme angst en stress. #### 1.10.1 Dissociatieve amnesie en identiteitsstoornis * **Dissociatieve amnesie:** Psychogeen geheugenverlies voor belangrijke levensinformatie na een traumatische ervaring, waarbij de informatie weliswaar niet verloren is, maar ontoegankelijk. Dit kan leiden tot een dissociatieve fugue, waarbij de persoon zijn identiteit vergeet en een nieuwe aanneemt. * **Dissociatieve identiteitsstoornis (DID):** Het afwisselen tussen twee of meer persoonlijkheden. De diagnose is controversieel en kan beïnvloed worden door suggestieve interviewertechnieken en de media-aandacht. ### 1.11 Symptoomgroepen in plaats van stoornissen #### 1.11.1 Problemen met de DSM-typologie De DSM hanteert een typologie die stoornissen als afzonderlijke ziekten beschouwt. Kritiek hierop is dat de overgang tussen symptomen en stoornissen vaak continu is, wat leidt tot comorbiditeit (het tegelijkertijd lijden aan meerdere stoornissen). #### 1.11.2 De HITOP-taxonomie Een alternatief model dat zich richt op alle gebruikte symptomen en een factoranalyse uitvoert. Dit leidt tot een hiërarchisch model met een algemene 'p-factor' van psychopathologie en zes secundaire factoren: internaliserende problemen, externaliserende problemen, denkstoornissen, somatoforme problemen, onthechting en problemen met impulscontrole. #### 1.11.3 Netwerken van symptomen die elkaar beïnvloeden Deze theorie stelt dat symptomen elkaar direct beïnvloeden, in plaats van te worden veroorzaakt door een onderliggende stoornis. Dit kan helpen bij het identificeren van kernproblemen voor gerichte behandeling. ### 1.12 De prevalentie van mentale stoornissen #### 1.12.1 Wat betekenen de cijfers? Factoren die een invloed hebben op de cijfers Prevalentiecijfers variëren afhankelijk van de gebruikte definitie van de stoornis, de gehanteerde onderzoeksperiode (incidentie versus prevalentie) en de criteria van het classificatieschema. #### 1.12.2 Prevalentie overzichtstudies Ongeveer 45% van de onderzochte personen (19 jaar) heeft tijdens het leven voldaan aan de criteria voor minstens één DSM-stoornis. De prevalentie is stabiel gebleven over de laatste 30 jaar, maar de beschikbaarheid van behandelingen is toegenomen. #### 1.12.3 De aanvangstijd De helft van de personen met een angststoornis ontwikkelt deze vóór 15 jaar. Stemmingsstoornissen beginnen gemiddeld rond 26 jaar, en middelenafhankelijkheid rond 21 jaar, met een significante stijging tussen 15-30 jaar. #### 1.12.4 De invloed van media op onze reacties op mensen met een mentale stoornis Stereotypering en stigmatisering van mentale stoornissen blijven bestaan, ondanks meer kennis over oorzaken en behandelingen. De media portretteren mensen met mentale stoornissen vaak negatief (schurken, onvoorspelbaar, gevaarlijk), wat leidt tot onbegrip en angst. Onderzoek toont aan dat blootstelling aan dergelijke media-informatie negatieve attitudes ten opzichte van deze groep versterkt. Stigmatisering kan leiden tot discriminatie en sociale isolatie, waardoor het moeilijker wordt om hulp te zoeken en te herstellen. --- # Specifieke mentale stoornissen en hun kenmerken Dit deel van de tekst biedt een gedetailleerd overzicht van diverse groepen mentale stoornissen, met inbegrip van autismespectrumstoornissen, aan middelen gebonden stoornissen, psychotische stoornissen, stemmingsstoornissen, angststoornissen, obsessief-compulsieve stoornissen en dissociatieve stoornissen, alsook somatische symptoomstoornissen. ### 2.1 Autismespectrumstoornissen (ASS) Autismespectrumstoornis (ASS) is een ontwikkelingsstoornis die gekenmerkt wordt door beperkingen in sociaal-communicatieve vaardigheden en repetitief gedrag of interesses. #### 2.1.1 Symptomen van ASS De symptomen van ASS omvatten zes kernelementen: * **Verminderd sociaal contact:** Weinig tot geen interesse in sociale interactie met anderen. * **Verminderd medeleven:** Gebrek aan sympathie voor het leed van anderen. * **Verminderd interpersoonlijk inzicht:** Moeite om sociale signalen, zoals lachen, te herkennen. * **Niet houden aan sociale gewoontes:** Geen onderscheid maken tussen vrienden en vreemden. * **Behoefte aan gelijkblijvendheid:** Sterke afkeer van plotselinge veranderingen in plannen. * **Sensorische stimulatie en stereotiep motorisch gedrag:** Drang om repetitieve, vreemde bewegingen te maken (bijvoorbeeld met handen of vingers). De ernst van de beperkingen bij ASS varieert, wat leidt tot een spectrum. Bij ernstigere vormen manifesteren de symptomen zich in de kindertijd, terwijl milde vormen soms pas op volwassen leeftijd herkend worden. #### 2.1.2 Zwakte in sociale communicatie en sociale interacties Problemen in sociale interacties worden vaak opgemerkt doordat kinderen met ASS onvoldoende contact maken met hun omgeving. Baby's met ASS reageren vaak afwijkend op interacties van ouders, hebben weinig interesse in menselijke gezichten, vertonen verstoord oogcontact, of vinden aanraking onaangenaam. Ze hebben ook moeite met het delen van aandacht en speelgoed. #### 2.1.3 Repetitieve patronen van gedragingen, interesses en activiteiten Een ander essentieel kenmerk is de behoefte aan structuur, herhaling en vaste ritmes. Kinderen met ASS kunnen opgaan in monotone handelingen of zich overmatig fixeren op specifieke interesses. Verstoringen in deze ritmes kunnen angst of woede oproepen. #### 2.1.4 Detectie in de peutertijd Vroegtijdige detectie is belangrijk, maar het gedrag van peuters met ASS is vaak te variabel en dubbelzinnig om valide uitspraken te doen, behalve in zeer ernstige gevallen. #### 2.1.5 Prevalentie ASS komt bij ongeveer 0,7% van de bevolking voor, met een 3-4 keer hogere prevalentie bij jongens. Erfelijke oorzaken spelen een rol. #### 2.1.6 Intellectuele vaardigheden Een aanzienlijk deel van personen met ASS heeft een intellectuele achterstand en beperkte taalvaardigheden; sommigen ontwikkelen nooit spraak. Echter, er bestaat geen universeel verband tussen ASS en intellectuele vaardigheden; sommigen excelleren juist op IQ-tests en beschikken over extreme feitenkennis over specifieke onderwerpen. Volgens de DSM-5 kan ASS bij intellectueel vertraagde kinderen alleen gediagnosticeerd worden als de sociale beperkingen groter zijn dan verwacht op basis van hun intelligentieniveau. #### 2.1.7 Hypotheses over oorzaken van ASS Verschillende hypothesen trachten de oorzaken van ASS te verklaren: * **Theory of Mind:** Een slecht ontwikkelde "theory of mind," het vermogen om te begrijpen dat anderen eigen gedachten, gevoelens en intenties hebben. * **Executieve functies:** Problemen met executieve functies, zoals aandacht vasthouden, schakelen tussen taken, en cognitieve flexibiliteit. * **Sensitiviteit voor prikkels:** Gebrekkige sensitiviteit voor prikkels, leidend tot te late opname of overmatige versterking van stimuli. * **Voorspellingsgebruik:** Moeite met omgaan met afwijkingen tussen verwachtingen en ervaringen. * **Biologische factoren:** Genetische aanleg en blootstelling aan bepaalde stoffen tijdens de zwangerschap, zoals valproïnezuur. ### 2.2 Aan een middel gebonden stoornissen Een aan een middel gebonden stoornis ontstaat wanneer het gebruik van psychoactieve middelen (zoals drugs of alcohol) leidt tot problemen in de gezondheid, sociale relaties en/of het werk. De DSM onderscheidt tien klassen van middelen waarvoor deze stoornis kan optreden. #### 2.2.1 Stoornis in alcoholgebruik en alcoholintoxicatie Een stoornis in alcoholgebruik wordt gekenmerkt door een problematisch patroon van alcoholgebruik dat leidt tot significante beperkingen of leed. Dit omvat symptomen als het gebruiken van grotere hoeveelheden dan gepland, mislukte pogingen tot controle, veel tijd besteden aan alcohol, sterke drang, falen in verplichtingen, voortgezet gebruik ondanks sociale problemen, het beperken van activiteiten, gevaarlijk gebruik, voortgezet gebruik ondanks lichamelijke of psychische problemen, tolerantie (noodzaak voor meer alcohol voor hetzelfde effect) en ontwenning (typische ontwenningsverschijnselen bij stoppen, of het innemen van alcohol om deze te verzachten). Alcoholintoxicatie verwijst naar kortdurend problematisch gedrag na alcoholinname. Stoornissen in alcoholgebruik zijn de meest voorkomende vorm van misbruik/verslaving. Langdurig alcoholgebruik kan schadelijk zijn voor alle organen. Factoren die bijdragen zijn erfelijkheid, omgevingsfactoren binnen het gezin, en individuele reacties op alcohol. Leerprocessen spelen ook een rol, evenals sociaal-culturele normen en verwachtingen rondom alcoholconsumptie. ### 2.3 Psychotische stoornissen Psychotische stoornissen kenmerken zich door abnormaal functioneren op het gebied van wanen, hallucinaties, incoherent denken, gedesorganiseerd gedrag en negatieve symptomen. #### 2.3.1 Schizofrenie Schizofrenie is een stoornis die gekenmerkt wordt door minstens twee van de volgende symptomen gedurende een maand: wanen, hallucinaties, onsamenhangend denken en spreken, ernstig chaotisch of catatoon gedrag, en negatieve symptomen (zoals affectvervlakking). * **Wanen:** Overgekochtigheden die worden volgehouden ondanks tegenbewijs. Veelvoorkomend zijn betrekkingswaan (normale gebeurtenissen worden als persoonlijk relevant geïnterpreteerd), beïnvloedingswaan (het gevoel gecontroleerd te worden door externe krachten), en achtervolgingswaan. Wanen kunnen verklaringspogingen zijn voor interne ervaringen of voortkomen uit verminderde cognitieve vermogens of bedreigende alternatieve verklaringen. * **Hallucinaties:** Perceptuele ervaringen zonder externe stimulus, meest voorkomend zijn het horen van stemmen die commentaar geven. Dit kan voortkomen uit overgevoeligheid voor prikkels of verminderde informatieverwerkingscapaciteit. * **Onsamenhangend denken en spreken:** Verlies van logische samenhang in gedachten, met sprongen tussen onderwerpen, onbestaande woorden, of herhalingen. * **Chaotisch of catatoon gedrag:** Variërend van geagiteerd en onvoorspelbaar gedrag tot passiviteit en catatonie (bewegingloosheid, ongewone houdingen). * **Affectvervlakking:** Verminderde of afwezige emotionele expressie, wat zich uit in een uitdrukkingsloos gezicht en een monotone stem. Positieve symptomen (toegevoegde functies zoals wanen en hallucinaties) reageren vaak goed op medicatie, terwijl negatieve symptomen (vermindering van normale functies zoals affectvervlakking) minder gevoelig zijn voor behandeling. #### 2.3.2 Oorzaken van schizofrenie * **Biologische factoren:** Erfelijkheid speelt een aanzienlijke rol (ongeveer 50% concordantie bij eeneiige tweelingen). Verlaagde foliumzuurniveaus en ontregelde neurotransmissie, met name dopamine, worden verondersteld. De dopaminehypothese verklaart positieve symptomen, maar negatieve symptomen wijzen op complexere ontregelingen. * **Psychische factoren:** Vroegere psychoanalytische en behavioristische verklaringen zijn minder bruikbaar gebleken. Hedendaagse psychologische benaderingen richten zich op copingmechanismen, psycho-educatie voor patiënten en hun families, en het omgaan met de stoornis. * **Sociale factoren:** Kindertrauma's, urbanisatie, behoren tot een minderheidsgroep, en cannabisgebruik verhogen het risico. Acute stressfactoren kunnen een psychotische episode uitlokken. Bepaalde gezinsdynamieken, zoals "expressed emotion" (hoge kritiek en overbezorgdheid), kunnen het risico op terugval verhogen. De manifestatie van symptomen kan cultureel bepaald zijn. ### 2.4 Stemmingsstoornissen Stemmingsstoornissen omvatten ernstige verstoringen in de stemming, gekenmerkt door buitensporige neerslachtigheid of opgetogenheid, die leiden tot problemen in sociaal en werkgerelateerd functioneren. #### 2.4.1 Bipolaire stoornis De bipolaire stoornis kenmerkt zich door afwisselende manische en depressieve episodes. Een manische episode omvat intense euforie, verhoogde energie, impulsiviteit, en verminderd verantwoordelijkheidsbesef. Na een manische episode volgt vaak een depressieve periode. #### 2.4.2 Depressiestoornis Een depressieve episode omvat somberheid en neerslachtigheid die het normale functioneren significant belemmeren. Symptomen volgens de DSM-5 omvatten depressieve stemming, verlies van interesse, gewichtsveranderingen, slaapproblemen, psychomotorische agitatie of remming, vermoeidheid, gevoelens van waardeloosheid, concentratieproblemen, en terugkerende gedachten aan de dood of suïcide. * **Oorzaken van depressie:** * **Biologische factoren:** Erfelijkheid speelt een rol. Ontregeling van neurotransmitters zoals serotonine en noradrenaline wordt verondersteld. * **Psychische factoren:** Psychoanalytische theorieën zien depressie als een reactie op verlies en naar binnen gerichte agressie. Cognitieve theorieën wijzen op negatieve denkpatronen (schema's) en aangeleerde hulpeloosheid. De neiging tot piekeren, vooral bij vrouwen, kan bijdragen aan depressie. * **Sociale factoren:** Depressie is vaak een reactie op stressvolle gebeurtenissen en levensveranderingen. Vrouwen worden vaker getroffen door depressie door een hogere blootstelling aan stressoren en genderstereotypen in diagnose en behandeling. Alleenstaand zijn en werkloosheid verhogen het risico. Het diathese-stressmodel verklaart depressie als een interactie tussen biologische/psychische kwetsbaarheid en omgevingsstressoren. ### 2.5 Angststoornissen en obsessief-compulsieve en gerelateerde stoornissen Angst is adaptief in gevaarlijke situaties, maar een angststoornis omvat ernstige, aanhoudende angst zonder realistische aanleiding die het dagelijks functioneren belemmert. #### 2.5.1 Specifieke fobieën Intense angstreacties op objecten of activiteiten waarbij het reële gevaar buiten proportie staat tot de reactie, leidend tot vermijding. Oorzaken kunnen klassieke conditionering, observerend leren, en bekrachtiging van vermijding zijn. #### 2.5.2 Sociale-angststoornis Algemene angst om negatief beoordeeld te worden in sociale situaties, leidend tot fysieke symptomen en sociaal isolement. Negatieve verwachtingen over menselijke relaties en een vertekend beeld van hoe men overkomt, spelen een rol. #### 2.5.3 Verdelgemeende angststoornis Overmatige, chronische bezorgdheid over diverse gebeurtenissen en activiteiten, gepaard gaand met gespannenheid, constante zorgen, en fysieke symptomen zoals rusteloosheid en slaapproblemen. Perfectionisme, hoog verantwoordelijkheidsgevoel en catastrofaal denken zijn risicofactoren. #### 2.5.4 Paniekstoornis Onverwachte paniekaanvallen zonder aanwijsbare oorzaak, met zorgen over toekomstige aanvallen. Dit kan leiden tot agorafobie (angst voor situaties waaruit vluchten moeilijk is). #### 2.5.5 Obsessief-compulsieve stoornis (OCS) Terugkerende, ongewilde dwanggedachten (obsessies) die angst veroorzaken, en dwanghandelingen (compulsies) die uitgevoerd worden om deze angst te neutraliseren. Obsessies kunnen gaan over smetvrees, twijfels, behoefte aan correctheid, of angst een slecht mens te zijn. Compulsies omvatten vaak poetsen, controleren, of rituele handelingen. Negatieve bekrachtiging (vermindering van angst) onderhoudt de compulsies. ### 2.6 Somatisch symptoom en gerelateerde stoornissen Deze stoornissen werden voorheen somatoforme stoornissen genoemd en omvatten lichamelijke klachten zonder aanwijsbare lichamelijke oorzaak. De focus ligt nu op de buitensporige psychische reacties op lichamelijk ongemak. #### 2.6.1 Somatisch-symptoomstoornis Gekenmerkt door één of meer somatische symptomen die leed veroorzaken of het dagelijks leven verstoren, met excessieve gedachten, gevoelens of gedragingen gerelateerd aan de symptomen (bv. overmatige zorgen over de ernst, hoge angstniveaus, veel tijd en energie besteed aan de symptomen). De symptomen zelf hoeven niet continu aanwezig te zijn, maar de zorgen wel. Biologische kwetsbaarheid, traumatische ervaringen, aangeleerd gedrag en culturele normen dragen bij. De betrokkene veinst de symptomen niet. #### 2.6.2 Conversiestoornis Plotselinge onmacht om een lichaamsdeel te gebruiken (bv. hysterische verlamming of blindheid), vaak na angstaanjagende ervaringen. Deze stoornis lijkt minder vaak voor te komen dan voorheen. ### 2.7 Dissociatieve stoornissen Aandoeningen waarbij het identiteitsgevoel van een persoon is verstoord, bijvoorbeeld door geheugenverlies of het opsplitsen in meerdere persoonlijkheden. Dit ontstaat als copingmechanisme om angst en stress te ontlopen. #### 2.7.1 Dissociatieve amnesie en identiteitsstoornis * **Dissociatieve amnesie:** Psychogeen geheugenverlies voor belangrijke levensinformatie na een traumatische ervaring. Dit geheugenverlies kan gelokaliseerd (specifieke periode) of gegeneraliseerd (volledige levensgeschiedenis) zijn. Het episodische geheugen is ontoegankelijk, terwijl andere geheugenvormen intact blijven. Soms ontstaat een "fugue," waarbij de persoon wegtrekt en een nieuwe identiteit aanneemt. * **Dissociatieve identiteitsstoornis (DID):** Wisselen tussen twee of meer persoonlijkheden, soms met tegengestelde trekken. De diagnose is controversieel vanwege de vraag naar controle over persoonlijkheidswisselingen en de mogelijke invloed van suggestie en media. ### 2.8 Stoornisgroepen in plaats van stoornissen #### 2.8.1 Problemen met de DSM-typologie De DSM hanteert een typologie, waarbij stoornissen als aparte ziekten worden beschouwd met eigen oorzaken. Critici stellen dat mentale stoornissen meer een continuüm vormen (zoals bloeddruk) en dat comorbiditeit (het gelijktijdig voorkomen van meerdere stoornissen) veelvoorkomt, wat de typologie bemoeilijkt. #### 2.8.2 De HITOP-taxonomie Een alternatieve benadering is de HITOP-taxonomie, die symptomen groepeert op basis van hun correlatie. Dit model identificeert een algemene "p-factor" voor psychopathologie en zes factoren op het tweede niveau, zoals internaliserende en externaliserende problemen, denkstoornissen, somatische problemen en onthechting. #### 2.8.3 Netwerken van symptomen die elkaar beïnvloeden Een recentere theorie stelt dat symptomen elkaar direct beïnvloeden en dat de symptomen zelf het probleem vormen, in plaats van dat ze voortkomen uit onderliggende stoornissen. Dit netwerkmodel kan helpen bij het focussen van behandelingen op kernproblemen. ### 2.9 Prevalentie van mentale stoornissen Cijfers over de prevalentie van mentale stoornissen variëren sterk afhankelijk van de gehanteerde definities, de onderzoeksperiode (incidentie versus prevalentie) en de duur van de meting. Ongeveer 45% van de bevolking voldoet gedurende het leven aan de criteria voor minstens één DSM-stoornis. De aanvangsleeftijd varieert per stoornisgroep, met angststoornissen vaak vroeg in de adolescentie en aan middelen gebonden stoornissen later in de adolescentie en vroege volwassenheid. Media spelen een significante rol in de perceptie van mentale stoornissen, waarbij stereotypen en stigmatisering vaak leiden tot een negatieve beeldvorming en belemmering van hulpzoekend gedrag. --- # Alternatieve benaderingen en de prevalentie van mentale stoornissen Hier is een gedetailleerd studieoverzicht van "Alternatieve benaderingen en de prevalentie van mentale stoornissen". ## 3 Alternatieve benaderingen en de prevalentie van mentale stoornissen Dit onderwerp verkent de beperkingen van de DSM-typologie, introduceert de HITOP-taxonomie als een alternatief model, en bespreekt netwerkmodellen van symptomen. Verder wordt de prevalentie van mentale stoornissen uiteengezet, inclusief de factoren die deze cijfers beïnvloeden en de impact van de media op stigmatisering. ### 3.1 Kritiek op de DSM en alternatieve taxonomieën De Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM) is een belangrijke mijlpaal in de classificatie van mentale stoornissen. De ontwikkeling van de DSM, van de eerste editie tot de DSM-5, kenmerkt zich door een verschuiving van psychoanalytisch geïnspireerde theorievorming naar een meer symptoomgebaseerde, beschrijvende benadering met als doel de interbeoordelaarsbetrouwbaarheid te vergroten. #### 3.1.1 Kritiek op de DSM-typologie Ondanks de voordelen van de DSM, zoals de verbeterde betrouwbaarheid en de stimulans voor wetenschappelijk onderzoek, wordt het systeem bekritiseerd om zijn typologische aard. * **Medisch model:** De DSM benadert mentale stoornissen primair vanuit een medisch model, wat impliceert dat het ziekten zijn die medisch behandeld moeten worden. Dit model is niet altijd passend, aangezien gedragsproblemen niet per definitie gelijkstaan aan ziekte. * **Beschrijvend en theoretisch tekort:** Het systeem is voornamelijk beschrijvend en mist een duidelijke theoretische basis voor de gecategoriseerde stoornissen. De classificatie is gebaseerd op symptoomclusters zonder diepgaand inzicht in de onderliggende oorzaken en samenhang. * **Sociale gevolgen:** Het diagnosticeren van een mentale stoornis kan verreikende sociale gevolgen hebben. Er is een neiging om diagnoses makkelijker te stellen bij sociaal kwetsbare personen, wat de wetenschappelijke status van de stoornissen in twijfel trekt. * **Categorisatie en grensgevallen:** De DSM-typologie plaatst mensen in "hokjes", wat de indruk wekt van duidelijke, kwalitatieve verschillen tussen stoornissen. Dit negeert echter de vele grensgevallen en patiënten die symptomen van meerdere stoornissen tegelijk vertonen (comorbiditeit). * **Uitbreiding van diagnoses:** De opname van stoornissen in de DSM leidt vaak tot een sterke toename van het aantal diagnoses, waarbij gedrag dat voorheen als normaal werd beschouwd, potentieel als storend wordt bestempeld. Dit is met name zichtbaar in categorieën als "andere condities die klinische aandacht verdienen", die normale levensproblemen omvatten. #### 3.1.2 De HITOP-taxonomie Als alternatief voor de typologie van de DSM wordt de HITOP-taxonomie voorgesteld. Dit model is gebaseerd op factoranalyse van symptomen die gebruikt worden in diagnostische criteria. * **Factoranalyse van symptomen:** De HITOP-taxonomie analyseert alle symptomen die in de DSM worden gebruikt om patronen van symptomen die vaker samen voorkomen te identificeren. * **Het p-factor concept:** De analyse suggereert het bestaan van een algemene "p-factor" (psychopathologiefactor) die de individuele kwetsbaarheid voor mentale stoornissen verklaart. Alle symptomen correleren positief met elkaar door deze onderliggende factor. * **Zes factoren op het tweede niveau:** Binnen de HITOP-taxonomie worden op het tweede niveau zes factoren onderscheiden: * **Internaliserende problemen:** Problemen die primair de persoon zelf treffen en minder zichtbaar zijn (verdriet, angst, eet- en seksualiteitsproblemen). Vrouwen hebben hier vaker last van. * **Externaliserende problemen (wegens disinhibitie of antagonisme):** Problemen die zich naar buiten richten, vaak door ontremming (middelenmisbruik) of antagonisme (persoonlijkheidsstoornissen). Mannen hebben hier vaker last van. * **Denkstoornissen:** Symptomen zoals wanen, hallucinaties en denkstoornissen bij psychotische episodes. * **Somatoforme problemen:** Lichamelijke klachten die samenhangen met mentale stoornissen. * **Onthechting:** Sociale afstandelijkheid, emotionele afstomping (bv. negatieve symptomen bij schizofrenie). #### 3.1.3 Netwerken van symptomen die elkaar beïnvloeden Een nog recentere ontwikkeling is de netwerktheorie, die verder gaat dan de factoranalyse. In plaats van aan te nemen dat symptomen uitingen zijn van een onderliggend probleem, stelt de netwerktheorie dat de symptomen zelf het probleem vormen en elkaar direct beïnvloeden. * **Symptomen als kernproblemen:** Volgens deze theorie zijn de symptomen niet slechts een gevolg van een algemene kwetsbaarheid, maar kunnen ze elkaar direct veroorzaken. * **Behandeling gericht op kernsymptomen:** Het voordeel van deze benadering is dat men kan onderzoeken welke symptomen de kern vormen en welke andere klachten veroorzaken. Behandeling kan dan gericht worden op deze kernsymptomen, wat potentieel effectiever is. Bijvoorbeeld, woede kan een kernsymptoom zijn dat leidt tot emotionele afstomping na een trauma. ### 3.2 De prevalentie van mentale stoornissen Het begrijpen van de prevalentie van mentale stoornissen is cruciaal voor beleid, onderzoek en behandeling. De cijfers kunnen echter verwarrend zijn vanwege verschillende definities, berekeningsmethoden en tijdsperioden. #### 3.2.1 Factoren die de prevalentiecijfers beïnvloeden * **Definitie van de stoornis:** De gebruikte diagnostische criteria (bijvoorbeeld de DSM) bepalen in grote mate de gevonden frequentie. Een strengere definitie leidt tot lagere prevalentiecijfers. * **Incidentie versus prevalentie:** * **Incidentie:** Het percentage *nieuwe* gevallen van een stoornis in een bepaalde periode. * **Prevalentie:** Het *totale* percentage gevallen van een stoornis in de bevolking op een bepaald moment of over een bepaalde periode. Incidentiecijfers zijn doorgaans lager dan prevalentiecijfers. * **Tijdsperiode:** De berekende prevalentie (of incidentie) hangt af van de bestudeerde periode (bv. afgelopen maand, afgelopen jaar, levenslang). Langere periodes leiden tot hogere cijfers. #### 3.2.2 Prevalentie overzicht en trends * **Algemene prevalentie:** Studies suggereren dat een aanzienlijk percentage van de bevolking (ongeveer 45% van de onderzochte 19-jarigen) gedurende het leven voldoet aan de criteria voor minstens één DSM-stoornis. De impact hiervan varieert; sommigen hebben behandeling nodig, terwijl anderen minder ernstige en voorbijgaande problemen ervaren. * **Stabiliteit van prevalentie:** De prevalentiecijfers van mentale stoornissen lijken in de afgelopen 30 jaar stabiel te zijn gebleven, mits dezelfde definities worden gehanteerd. Wel is het aantal beschikbare behandelingen toegenomen. * **Medicijngebruik:** Cijfers over het gebruik van voorgeschreven medicijnen (zoals slaapmiddelen, kalmeringsmiddelen, antidepressiva en pijnstillers) geven een indicatie van de omvang van mentale problemen in de samenleving. Deze cijfers liggen vaak hoger dan verwacht, deels omdat veel problemen mensen niet verhinderen een relatief normaal leven te leiden, en deels doordat veel problemen in stilte worden gedragen. #### 3.2.3 Aanvangsleeftijd Internationale studies bieden inzicht in het moment waarop mensen voor het eerst met een stoornis worden geconfronteerd: * **Angststoornissen:** De helft van de personen met angststoornissen ontwikkelt deze voor hun 15e levensjaar. * **Stemmingstoornissen:** De gemiddelde aanvangsleeftijd ligt rond de 26 jaar. * **Aan middelen gebonden stoornissen:** Deze stoornissen manifesteren zich het meest tussen de 15 en 30 jaar, met een aanzienlijke stijging in deze periode. ### 3.3 De impact van media op stigmatisering van mentale stoornissen De media spelen een significante rol in hoe de maatschappij denkt over en omgaat met mensen met mentale stoornissen, wat kan leiden tot stigmatisering. * **Stereotypen en stigmatisering:** Een stereotype is een vereenvoudigde en vaak negatieve opvatting over een groep mensen. Stigmatisering is het proces waarbij een "schandvlek" op iemands reputatie wordt geplakt, resulterend in ongelijke behandeling (extern stigma) en gevoelens van schaamte (intern stigma). * **Mediarepresentatie:** Mediaverhalen over mentale stoornissen zijn vaak negatief, vertekend en sluiten aan bij bestaande stereotypen. Kinderen komen al in aanraking met schurkenfiguren met psychische problemen in tekenfilms en videogames. Op televisie en in kranten worden mensen met mentale stoornissen vaak afgebeeld als onvoorspelbaar, onproductief, onbetrouwbaar of gewelddadig. * **Misrepresentatie van geweld:** Hoewel media geweld bij mensen met psychische aandoeningen vaak benadrukken, is het werkelijke verband genuanceerder. Mensen met mentale stoornissen lopen zelf ook een verhoogd risico om slachtoffer te worden van geweld en negatieve levensgebeurtenissen. Het verband met geweld wordt versterkt door middelengebruik en afwezigheid van sociale steun. * **Gevolgen van stigmatisering:** Stigmatisering kan leiden tot een verminderde bereidheid om contact te zoeken met mensen met een mentale stoornis, angst bij patiënten voor hun eigen gedrag en de reacties van anderen, en een terughoudendheid om hulp te zoeken uit angst voor discriminatie. Studies tonen aan dat hoe meer iemand media consumeert (met name roddelbladen), hoe negatiever de kijk op schizofreniepatiënten is. Kwaliteitskranten kunnen juist een positiever effect hebben. * **Belang van psychoeducatie en ondersteuning:** Het vergroten van kennis over mentale stoornissen en het bevorderen van neutrale en positieve berichtgeving kan helpen om stereotypen te doorbreken en stigmatisering te verminderen. > **Tip:** Wees kritisch op mediaberichtgeving over mentale stoornissen en baseer je kennis op wetenschappelijke bronnen en feitelijke informatie. Het diathese-stress-model verklaart hoe biologische kwetsbaarheid en omgevingsfactoren, waaronder sociale stress en media-invloeden, bijdragen aan het ontstaan van mentale stoornissen. * **Voorbeeld:** Een krantenartikel dat een gewelddadige daad koppelt aan schizofrenie, zonder de bredere context van onderliggende factoren zoals middelengebruik of slachtofferschap van geweld te belichten, draagt bij aan het stereotype dat mensen met schizofrenie inherent gewelddadig zijn. Dit terwijl de meerderheid van de mensen met deze stoornis juist slachtoffer is van geweld. --- Dit overzicht biedt een grondige analyse van de alternatieve benaderingen, de complexiteit van prevalentiecijfers en de maatschappelijke impact van media op mentale stoornissen, essentieel voor een diepgaand begrip van het onderwerp. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Mentale stoornis | Een patroon van gedachten, gevoelens en gedrag dat leidt tot persoonlijk lijden en een significante daling in sociaal en arbeidsgerelateerd functioneren. | | Psychopathologie | Het deel van de wetenschap dat zich bezighoudt met de aard, totstandkoming, behandeling en preventie van mentale stoornissen. | | Normaalverdeling | Een statistische verdeling waarbij de meeste waarnemingen rond het gemiddelde liggen en de frequentie van waarnemingen afneemt naarmate deze verder van het gemiddelde verwijderd zijn. | | Standaarddeviatie | Een maat voor de spreiding van gegevens rond het gemiddelde in een statistische verdeling. | | Sociale norm | Gedragsregels en -verwachtingen die door een samenleving of cultuur worden aanvaard. | | Persoonlijk lijden | Een ernstige belemmering in het functioneren en sociale relaties van een persoon, of een gedrag dat door de persoon zelf als nutteloos of schadelijk wordt ervaren. | | Biologische factoren | Lichamelijke oorzaken die ten grondslag liggen aan mentale stoornissen, zoals genetische aanleg, hersenafwijkingen of infecties. | | Psychische factoren | Mentale processen die ten grondslag liggen aan abnormaal gedrag, zoals denkpatronen, emoties en leerprocessen. | | Sociale factoren | Invloeden vanuit de maatschappij en sociale omgeving die een rol spelen bij mentale stoornissen, zoals sociale normen, discriminatie en interpersoonlijke relaties. | | Diathese-stress-model | Een model dat verklaart hoe de kans op een mentale stoornis wordt bepaald door de wisselwerking tussen iemands kwetsbaarheid (diathese) en de mate van stress in de omgeving. | | Demonologisch perspectief | Een historisch perspectief dat mentale stoornissen toeschreef aan bezetenheid door geesten of demonen. | | DSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) | Een diagnostisch en statistisch handboek voor mentale stoornissen, uitgegeven door de American Psychiatric Association, dat criteria biedt voor de classificatie van psychische aandoeningen. | | Autismespectrumstoornis (ASS) | Een ontwikkelingsstoornis gekenmerkt door sociaal-communicatieve beperkingen, repetitief gedrag en overdreven interesses, met een variërende ernst. | | Aan een middel gebonden stoornis | Een stoornis die ontstaat door het gebruik van psychoactieve middelen zoals drugs of alcohol, waarbij de eigen gezondheid, sociale relaties en/of werk beginnen te lijden. | | Psychotische stoornis | Een stoornis waarbij abnormaal functioneren optreedt in domeinen zoals wanen, hallucinaties, incoherent denken, gedesorganiseerd gedrag en negatieve symptomen. | | Schizofrenie | Een psychotische stoornis gekenmerkt door wanen, hallucinaties, onsamenhangend denken en spreken, ernstig chaotisch of catatoon gedrag, en negatieve symptomen zoals affectvervlakking. | | Waan | Een overtuiging die wordt gehandhaafd ondanks bewijs dat deze weerlegt. | | Hallucinatie | Een perceptuele ervaring zonder bijbehorende fysische stimulus, zoals het horen van stemmen. | | Stemmingsstoornis | Een ernstige verstoring in de stemming, die leidt tot buitensporige of inadequate neerslachtigheid of opgetogenheid, met veranderingen in eet- en slaappatronen en denken. | | Bipolaire stoornis | Een stemmingsstoornis gekenmerkt door afwisseling van manische en depressieve episodes. | | Depressiestoornis | Een stemmingsstoornis gekenmerkt door aanhoudende somberheid, verlies van interesse en andere symptomen die het dagelijks functioneren ernstig belemmeren. | | Angststoornis | Een ernstige en aanhoudende vorm van angst zonder realistische aanleiding, die interfereert met het dagelijks functioneren. | | Specifieke fobie | Intense angstreacties op specifieke voorwerpen of situaties waarbij het reële gevaar niet in verhouding staat tot de hevigheid van de reactie. | | Sociale-angststoornis | Algemene angst om negatief beoordeeld te worden en in verlegenheid gebracht te worden in sociale situaties. | | Veralgemeende angststoornis | Overmatige, chronische bezorgdheid over een reeks gebeurtenissen en activiteiten, gepaard gaande met continue spanning en een diffuus gevoel van onbehagen. | | Paniekstoornis | Het krijgen van onverwachte paniekaanvallen zonder aanwijsbare oorzaak, met angst voor nieuwe aanvallen. | | Obsessief-compulsieve stoornis (OCS) | Het voorkomen van terugkerende, ongewilde en opdringerige dwanggedachten (obsessies) die gepaard gaan met dwanghandelingen (compulsies) om de angst te neutraliseren. | | Somatisch-symptoomstoornis | De aanwezigheid van lichamelijke klachten en handicaps, waarbij buitensporige gedachten, gevoelens of gedragingen hieraan gerelateerd zijn en het dagelijks leven significant verstoren. | | Conversiestoornis | Een stoornis waarbij men opeens niet meer in staat is een bepaald lichaamsdeel te gebruiken, zonder duidelijke lichamelijke oorzaak. | | Dissociatieve stoornis | Een stoornis waarbij er een verstoring optreedt in het identiteitsgevoel van de persoon, zoals geheugenverlies of meervoudige persoonlijkheden. | | Dissociatieve amnesie | Het onvermogen om belangrijke levensinformatie te herinneren als gevolg van een traumatische ervaring, waarbij het geheugenverlies psychogeen is. | | Dissociatieve identiteitsstoornis | Een bredere problematiek waarbij een persoon afwisselt tussen twee of meer persoonlijkheden, die zich afsplitsen van de oorspronkelijke persoonlijkheid. | | Comorbiditeit | Het gelijktijdig optreden van twee of meer psychische stoornissen bij dezelfde persoon. | | HITOP-taxonomie | Een classificatiesysteem voor psychopathologie dat symptomen groepeert in zes factoren: internaliserende problemen, externaliserende problemen, denkstoornissen, somatiforme problemen, onthechting en disinhibitie/antagonisme. | | Netwerktheorie (symptomen) | Een benadering die ervan uitgaat dat symptomen elkaar direct beïnvloeden en de kern vormen van psychopathologie, in plaats van onderliggende stoornissen te veronderstellen. | | Prevalentie | Het percentage van de bevolking dat op een bepaald moment of gedurende een bepaalde periode lijdt aan een specifieke stoornis. | | Incidentie | Het aantal nieuwe gevallen van een stoornis dat zich voordoet binnen een bepaalde periode in een bepaalde populatie. | | Stigmatisering | Het proces waarbij een persoon of groep wordt gekenmerkt door negatieve stereotypes, wat leidt tot discriminatie en sociale uitsluiting. | | Stereotype | Een sterk vereenvoudigde, vaak negatieve, generaliserende en vaststaande opvatting over een groep mensen. | | Expressed emotion (EE) | Een concept binnen de gezinsdynamiek dat verwijst naar de mate van emotionele expressie, kritiek en vijandigheid in communicatie tussen familieleden van een persoon met een psychische stoornis, wat de kans op terugval kan beïnvloeden. |

# Biography of Sigmund Freud This section outlines the life, education, influences, and personal journey of Sigmund Freud, the founder of psychoanalysis [3](#page=3) [5](#page=5) [6](#page=6) [7](#page=7). ### 1.1 Early life and education Sigmund Freud was born in 1856. He attended medical school at the University of Vienna. Initially, Freud's academic focus was on physiology, but he later shifted his interests towards neurology. He developed an early interest in substance abuse [3](#page=3). ### 1.2 Key influences and theoretical development A significant influence on Freud's work was Jean-Martin Charcot, whom he encountered in Paris. Charcot utilized hypnosis to treat conversion reactions associated with hysteria. Freud adopted this approach, but eventually substituted hypnosis with dream analysis and free association in his therapeutic practice [3](#page=3). Working alongside Josef Breuer, Freud studied a patient known as "Anna O.," who suffered from hysterical symptoms. Through hypnosis, Anna O. was able to recall painful emotional memories in a cathartic manner, leading to her improvement. This experience was pivotal in Freud's development of his psychoanalytic theory [5](#page=5). > **Tip:** Freud's shift from hypnosis to free association and dream analysis marked a crucial step in the evolution of psychoanalytic techniques, emphasizing the patient's own narrative and unconscious associations. ### 1.3 Personal life and relationships In 1886, Sigmund Freud married Martha Bernays. They had six children together, with their youngest daughter, Anna Freud, also becoming a prominent figure in psychoanalysis. Despite his neurological training, Freud's primary interest lay in the psychological realm [5](#page=5). Freud maintained a close friendship with Wilhelm Fleiss, an ear-nose-throat specialist. Fleiss held theories connecting the nose and sexual organs as a source of problematic masturbation. Freud and his circle of followers engaged in "Wednesday night gatherings" to discuss and refine their ideas, contributing to Freud's growing fame [6](#page=6). > **Tip:** The intellectual exchange within Freud's circle, particularly through the "Wednesday night gatherings," highlights the collaborative and evolving nature of early psychoanalytic thought. ### 1.4 Later life and exile Freud's career and life were impacted by health issues and political turmoil. He developed cancer of the palate, which led to a grueling decade involving 33 surgeries and significant pain. During World War II, the Nazis confiscated and burned Freud's books, and psychoanalysis was banned. This persecution forced Freud to escape to London [6](#page=6) [7](#page=7). Freud ultimately died in 1939 from jaw and throat cancer [7](#page=7). > **Example:** The persecution by the Nazis and Freud's subsequent exile underscore the socio-political context in which his theories developed and were received, highlighting the bravery required to continue his work under duress. --- # Freudian theory of psychodynamics and personality structure Freudian psychodynamics explains personality as a dynamic interplay of conscious and unconscious motives and structural components, driven by conflicting forces [8](#page=8) [9](#page=9). ### 2.1 Psychodynamics: The forces of the mind Psychodynamics governs how personality forms, grows, and adapts. The term "dynamics" refers to the forces or motives that create interactions among the different parts of the human mind. These parts can act in harmony or opposition to one another, often in conflict and at varying levels of awareness. Personality itself is the product of this constantly changing balance among these conflicting motives and structures. Changes in psychoanalysis result from altering these psychodynamic interactions, including resistance, defenses, and transference [8](#page=8) [9](#page=9). ### 2.2 Personality structure: Id, ego, and superego Freud proposed that personality is composed of three interacting structures: the id, ego, and superego. These structures develop within the psychosexual stages, with libidinal energy initially concentrated in the id and gradually extending to the ego and superego [16](#page=16) [19](#page=19). #### 2.2.1 The id The id is entirely unconscious and begins to develop during the oral stage. It represents the primitive, raw, and instinctual part of the personality. The id strives for the satisfaction of biological needs and aims for immediate self-gratification. It is governed by the **pleasure principle** [20](#page=20). > **Tip:** The pleasure principle drives the id to seek immediate sexual and aggressive satisfaction, often through substitutes if direct gratification is not possible, and disregards consequences [21](#page=21). The id operates with the **primary process**. It is irrational, respects no boundaries, and cannot distinguish between right and wrong. Its main aim is need satisfaction or gratification, and it is self-serving, showing no concern for others [21](#page=21). #### 2.2.2 The superego The superego is both conscious and unconscious and starts developing during the phallic stage. It functions as the individual's conscience, incorporating social norms and standards. The superego is governed by the **morality principle**, emphasizing right and wrong behaviors [22](#page=22). The superego is formed through **introjection**, where a child internalizes norms into their personality. Parents convey their values through conditional love, offering approval for good behavior and punishment for bad behavior [23](#page=23). > **Tip:** The superego controls behavior by inducing feelings of guilt. Doing something right may lead to pride, while doing something wrong can result in shame and guilt. Excessive guilt may underlie neurosis, while too little guilt might indicate a personality disorder [24](#page=24). #### 2.2.3 The ego The ego is the psychological aspect of personality and is both conscious and unconscious, having access to consciousness. It begins to develop during the anal stage. The ego acts as a bridge between the id and reality [25](#page=25). The ego attempts to satisfy the id's needs while considering the external environment and its suitability. It guides the id to check primitive instincts. The ego realizes that desires must align with individual survival, seeking satisfaction without causing harm to the organism. It respects boundaries and delays gratification [25](#page=25) [26](#page=26). The ego uses the **secondary process**, which involves higher-level thinking and problem-solving. It thinks, plans, evaluates, and functions accordingly. The ego also deals with the superego [26](#page=26). > **Example:** When the ego cannot bridge the gap between the id and the superego, anxiety arises. The ego attempts to manage this intra-psychic anxiety by employing defense mechanisms to reduce anxiety. While these mechanisms, such as repression, prevent emotional material from reaching awareness, they can lead to distortions of reality [27](#page=27). --- # Levels of consciousness and defense mechanisms This section explores the hierarchical levels of mental awareness and the ego's strategies for managing anxiety and internal conflicts. ### 3.1 Levels of consciousness The human mind is understood to operate on three distinct levels of awareness. These levels describe the accessibility of thoughts, feelings, and memories to an individual [12](#page=12). #### 3.1.1 Conscious This level encompasses all material that is currently within an individual's immediate awareness. It represents what a person is actively thinking or perceiving at any given moment [12](#page=12). #### 3.1.2 Preconscious The preconscious contains information that is not currently in immediate awareness but can be voluntarily brought into consciousness when needed. These are memories or thoughts that are accessible with a bit of effort [12](#page=12). #### 3.1.3 Unconscious The unconscious is the deepest level of awareness, housing thoughts, wishes, emotions, memories, and impulses that an individual is not aware of and cannot voluntarily access. Material enters the unconscious when experiences are disturbing and are pushed down to avoid awareness. Although hidden, this material continues to influence behavior. Psychoanalysis aims to bring this unconscious material to the surface to be understood and resolved. When disturbing material surfaces, the ego perceives a threat and employs defense mechanisms to resist awareness and protect itself [13](#page=13). > **Tip:** The concept of the unconscious is central to psychoanalytic theory, suggesting that much of our behavior is driven by forces we are not aware of [13](#page=13). ### 3.2 Defense mechanisms Defense mechanisms are strategies employed by the ego to manage anxiety and unacceptable thoughts, feelings, wishes, urges, and impulses. These mechanisms were primarily named by Anna Freud. The ego uses these strategies to protect itself from distress [28](#page=28). > **Tip:** The effectiveness and healthiness of a defense mechanism can vary. The more a defense distorts reality, the more destructive it can be. Extreme reliance on defense mechanisms can lead to psychopathology [35](#page=35). #### 3.2.1 Repression Repression involves the ego forcing unpleasant, unwanted, or anxiety-producing events out of consciousness. The suppressed material may later surface indirectly through transference, symptoms, or dreams. Psychoanalytic analysis attempts to bring this repressed material back into consciousness [29](#page=29). #### 3.2.2 Denial Denial is the refusal to acknowledge a painful reality or a threatening aspect of oneself or the world [29](#page=29). #### 3.2.3 Displacement Displacement occurs when unacceptable thoughts, feelings, wishes, urges, or impulses are redirected from their original, true target to a less threatening one [29](#page=29). #### 3.2.4 Projection Projection involves attributing one's own unacceptable thoughts, feelings, wishes, urges, or impulses onto someone else. This protects the ego from having to confront distasteful personal characteristics [31](#page=31). #### 3.2.5 Reaction formation Reaction formation is a defense mechanism where an individual acts, thinks, and feels in a manner that is the exact opposite of their unacceptable thoughts, feelings, wishes, urges, or impulses [31](#page=31). #### 3.2.6 Undoing Undoing involves performing an action to neutralize or negate unacceptable thoughts, feelings, wishes, urges, or impulses that the person later regrets [31](#page=31). #### 3.2.7 Introjection (identification) Introjection, also known as identification, is the process of taking in an object or aspect of another person to make it part of oneself, often without conscious evaluation [33](#page=33). #### 3.2.8 Rationalization Rationalization is the intellectual justification for unacceptable thoughts, wishes, and behaviors. It involves creating logical but often false reasons to explain away undesirable actions or feelings [33](#page=33) [40](#page=40). > **Example:** "I cheated on my wife because she was not interested in me anymore" [33](#page=33). #### 3.2.9 Intellectualization/Isolation Intellectualization, or isolation, is the process of removing the emotion from a difficult memory or threatening impulse, thereby treating it as a purely intellectual or detached matter [34](#page=34). #### 3.2.10 Regression Regression occurs when an individual reverts to a less mature and more childish level of functioning in response to stress or anxiety [34](#page=34). #### 3.2.11 Sublimation Sublimation is considered one of the most healthy defense mechanisms. It involves channeling unacceptable thoughts, feelings, wishes, urges, and impulses into socially acceptable activities or pursuits [34](#page=34). > **Example:** Engaging in sports can be a form of sublimation [40](#page=40). ### 3.3 The role of defense mechanisms in psychopathology Conflicts between the id (primitive desires) and the superego (moral conscience) can create anxiety, which consumes psychic energy. If the ego weakens due to this energy drain, it may be unable to effectively mediate the conflict, leading to the development of neurosis. Defense mechanisms are then employed to cope with this heightened anxiety. However, if defenses excessively distort reality, they can become destructive and contribute to psychological distress [35](#page=35) [36](#page=36) [37](#page=37). > **Example:** A person taught that sexuality is "bad except for having a child" may experience conflict between their sexual urges and their moral beliefs, leading to anxiety and potential neurosis if the ego is weakened [36](#page=36). > **Example:** Ali loves Ayşe but sees her with Ahmet. His id wants to beat Ahmet, his superego deems fighting wrong, and his ego is cautious about Ahmet's strength. The conflict between id and superego leaves the ego weak, resulting in Ali beating Ahmet. This increases his anxiety, prompting him to use defense mechanisms like denial ("I did not beat him"), repression ("I don’t remember Ahmet"), intellectualization, displacement, projection, reaction formation, undoing, introjection, regression, and rationalization [37](#page=37) [38](#page=38) [40](#page=40). --- # Psychosexual stages of development Sigmund Freud's theory posits that personality develops through a series of psychosexual stages, where the libido (psychic energy) focuses on different erogenous zones, and the successful navigation of each stage's critical tasks is crucial for healthy personality development [41](#page=41). ### 4.1 Overview of psychosexual development Personality matures through a predictable series of chronological bio-developmental stages. How an individual deals with the challenges of each stage and the quality of parental care significantly shapes their personality. In normal personality development, libidinal energy is optimally distributed, ensuring each part of the personality receives adequate attention. Conversely, abnormal personality development occurs when libidinal energy is distributed out of balance. Each stage is associated with a specific erogenous zone, which is a part of the body that experiences pleasure, particularly when tension is released and libidinal energy becomes available to it. The first three stages are considered foundational for establishing personality. Fixation can occur in any of the first three stages if the critical tasks are not satisfactorily resolved, leading individuals to seek compensation for lost pleasure later in life [41](#page=41) [42](#page=42) [43](#page=43) [45](#page=45) [57](#page=57). ### 4.2 The five psychosexual stages #### 4.2.1 Oral stage (0-18 months) During the oral stage, libido is concentrated in the oral zones, including the mouth, tongue, and lips. Infants explore the world through their mouths, and oral activities such as eating, sucking, and biting provide discharge of tension and bring gratification. The mother's breast serves as the primary object of satisfaction and pleasure. The critical task of this stage is weaning, the process of stopping breast-feeding. Parental care, particularly mother-child interaction, is vital for future mental health. This care should neither be insufficient nor overly indulgent [43](#page=43) [45](#page=45). > **Tip:** Unmet or excessively indulged needs during the oral stage can lead to fixation, where the individual may later seek oral gratification through behaviors like smoking, overeating, or excessive talking. #### 4.2.2 Anal stage (18-36 months) The anal stage sees libido cathecting in the anal zone, making the anus the primary erogenous zone. The discharge of bowel and bladder contents is pleasurable. The critical task during this period is toilet training. As parents introduce potty training, the child experiences discomfort due to the tension of holding urine and feces. Successful navigation of this stage requires appropriate discipline and guidance, meaning toilet training should be neither too strict nor too lax [47](#page=47) [49](#page=49). > **Example:** A child who experiences overly harsh toilet training might develop an "anal-retentive" personality, characterized by orderliness, stinginess, and stubbornness. Conversely, a child with lax training might become "anal-expulsive," exhibiting messiness and destructiveness. #### 4.2.3 Phallic stage (3-5 years) In the phallic stage, the erogenous zone shifts to the genitals. Stimulation of the genitals releases sexual tension and brings pleasure. A key aspect of this stage is the development of normal sexual functioning through appropriate identification with the same-gender parent. The critical task is finding one's sexual identity [50](#page=50). ##### 4.2.3.1 The Oedipal conflict (boys) During the phallic stage, boys experience the Oedipal conflict, desiring their mother as an object of desire and satisfaction. Unconsciously, they fear punishment from their father, leading to castration anxiety – the fear that the father will castrate them [51](#page=51). ##### 4.2.3.2 The Electra conflict (girls) Girls experience the Electra conflict, where they compete with their mother for their father's attention. Upon realizing they lack a penis, they conclude that their forbidden sexual longings have resulted in castration. This leads to penis envy or jealousy. They then blame their mother for lacking a penis and direct anger towards her, while their incestuous urges towards their father make them feel inferior. This inferiority motivates them to attach to their father, as they believe they can never possess a penis. The temporary gratification of having a penis is achieved through intercourse with a male. Their ego represses incestuous feelings, and they identify with and introject their mother's characteristics, believing that by acting like their mother, they can find a male partner like their father. This process displaces feelings toward the father onto other appropriate males, and the anger toward the mother dissolves [54](#page=54) [55](#page=55) [56](#page=56). > **Tip:** The resolution of the Oedipal and Electra conflicts is crucial for developing a healthy superego and gender identity. #### 4.2.4 Latency stage (6-12 years) The latency stage occurs from approximately age six until puberty. During this period, sexual impulses are repressed, and energies are redirected from oral, anal, and phallic activities towards challenges in school, sports, and other external activities [58](#page=58). #### 4.2.5 Genital stage (early adolescence - +) The genital stage begins in early adolescence and continues throughout adulthood. In this stage, libido is directed towards opposite-sex members, and pleasure is found in heterosexual activity. The more libido is focused on the genital stage (meaning less fixation in earlier stages), the better an individual develops skills to form and maintain heterosexual relationships and live a life free of neurosis [59](#page=59). --- # Psychoanalytic techniques and critiques This section summarizes the core therapeutic techniques employed in psychoanalysis and examines the significant criticisms leveled against its classical form. ### 5.1 Psychoanalytic therapeutic techniques Psychoanalysis aims to address psychological distress, characterized by impaired capacity to love and work, experiencing more pain than pleasure, significant interpersonal conflict, or excessive anxiety, depression, or guilt. The therapeutic process heavily relies on understanding and navigating transference and counter-transference [60](#page=60) [61](#page=61). #### 5.1.1 Transference and counter-transference **Transference** is the phenomenon where a patient projects their childhood experiences, impulses, feelings, fantasies, attitudes, conflicts, and defenses onto the current relationship with the therapist. For instance, a patient who feared an abusive parent in childhood might become afraid of the therapist due to this emotional projection [61](#page=61) [62](#page=62). **Counter-transference** refers to the unresolved feelings that the analyst projects onto the patient. An example is a therapist disliking a patient because they transferred a dislike for their own father onto the patient, potentially as a defense against their own unconscious childhood fears [62](#page=62). To manage counter-transference, therapists are advised to seek supervision and develop consciousness over their emotions, analyzing them [62](#page=62). #### 5.1.2 Free association Free association is a cornerstone technique where the patient expresses whatever comes to mind without censorship. The therapist's role is to listen, track these associations, and attempt to analyze the underlying unconscious material [63](#page=63). #### 5.1.3 Dream analysis Dream analysis is considered a pathway to the unconscious mind. The rationale is that during sleep, the ego's defenses are relaxed, making it easier to access unconscious material. The analyst's task is to interpret the hidden meanings behind the dream's imagery [65](#page=65). #### 5.1.4 Understanding symptoms Symptoms in psychoanalytic theory are viewed as symbolic representations of unresolved, unconscious conflicts. They serve to protect vulnerable emotional areas of the patient and defend against psychological pain [67](#page=67). #### 5.1.5 Freudian slips (slips of the tongue) Slips of the tongue, often referred to as Freudian slips, are believed to reveal underlying unconscious material [68](#page=68). #### 5.1.6 The psychoanalytic setting and process During psychoanalysis, therapists remain attentive to defenses, dreams, repression, symptoms, resistance, transference, and counter-transference. The typical setting involves the patient lying on a couch with the therapist usually seated behind them, observing both verbal and nonverbal cues to follow the free associations. Psychoanalysis is generally a long-term process [69](#page=69). #### 5.1.7 Underlying developmental concepts Psychoanalytic theory posits developmental stages influencing psychological structure. These include early unity with the mother, followed by the "mirror stage" around six months, leading to ego formation through identification with an image. During the phallic stage, a perceived shift in maternal attention towards "the father's name" or "the thing" (the phallus) signifies separation, contributing to the unconscious build-up of desire. This desire, when suppressed and repressed, can manifest as symptoms, acting as signifiers of underlying unconscious processes. The presence or absence of the "father's no & name" is theorized to differentiate between psychotic and neurotic states [71](#page=71) [72](#page=72). ### 5.2 Critiques of classical psychoanalysis Classical psychoanalysis has faced significant criticism regarding its theoretical framework and practical application. #### 5.2.1 Lack of empirical validation and scientific rigor A primary critique is that psychoanalysis is so flexible that it can explain anything, rendering its explanations potentially meaningless. It lacks rational rules to govern the therapist's actions, making it difficult to establish objective guidelines. The theory is also criticized for not being scientifically verifiable [73](#page=73). #### 5.2.2 Subjectivity and self-confirmation The highly subjective nature of psychoanalytic interpretation is a significant concern. Critics argue that it can become a self-confirming hypothesis, where any patient disagreement is interpreted as resistance rather than a valid challenge to the therapist's interpretation [73](#page=73) [75](#page=75). #### 5.2.3 Explanatory limitations The inability to account for consistent cause-and-effect is another critique; the same fixation can supposedly lead to different symptoms. Furthermore, psychoanalysis has been accused of neglecting the humanistic and spiritual aspects of an individual's experience [73](#page=73) [75](#page=75). #### 5.2.4 Reliance on pathological cases A notable criticism is that psychoanalytic theories are predominantly based on studies of a limited number of pathological cases, potentially limiting their generalizability to the broader population [75](#page=75). --- ## Common mistakes to avoid - Review all topics thoroughly before exams - Pay attention to formulas and key definitions - Practice with examples provided in each section - Don't memorize without understanding the underlying concepts

| Term | Definition | |------|------------| | Psychodynamics | The theory that personality is formed by the interactions of mental forces and processes, particularly those occurring at different levels of awareness and often in conflict. | | Libido | The psychic energy or motive force that underlies a person's thoughts, perceptions, memory, imagination, sex, and aggression; it fuels the drive for survival and reproduction. | | Cathexis | The process by which libidinal energy attaches to or invests in parts of the personality, objects, or ideas, thereby energizing them and making them objects of desire or concern. | | Consciousness | The state of being aware of one's current thoughts, feelings, and sensations; the material that is immediately present in one's awareness. | | Preconsciousness | The level of awareness containing thoughts, memories, and feelings that are not currently in conscious awareness but can be easily recalled or brought to consciousness. | | Unconsciousness | The deepest level of awareness, containing thoughts, wishes, emotions, memories, and impulses that are not accessible to conscious awareness and cannot be voluntarily retrieved. | | Id | The primitive, instinctual part of the personality that operates entirely unconsciously and is driven by the pleasure principle, seeking immediate gratification of biological needs and desires. | | Ego | The psychological component of personality that develops from the id and operates according to the reality principle, mediating between the id's demands and the constraints of the external world and the superego. | | Superego | The moral component of personality that develops from internalized social norms and parental values, representing the conscience and striving for perfection rather than pleasure or reality. | | Pleasure Principle | The governing principle of the id, which dictates that all desires should be satisfied immediately without regard for consequences or reality. | | Morality Principle | The governing principle of the superego, which dictates that actions should conform to societal and moral standards, aiming for righteousness and avoiding wrongdoing. | | Reality Principle | The governing principle of the ego, which dictates that desires must be satisfied in ways that are realistic and appropriate to the external environment, often involving delay of gratification. | | Defense Mechanisms | Unconscious psychological strategies employed by the ego to protect itself from anxiety and unacceptable thoughts, feelings, or impulses by distorting or denying reality. | | Repression | A defense mechanism where the ego forcefully pushes unwanted or anxiety-producing material out of consciousness, preventing it from being recalled. | | Denial | A defense mechanism where an individual refuses to acknowledge or accept a painful reality or a threat, despite evidence to the contrary. | | Displacement | A defense mechanism where unacceptable thoughts, feelings, or impulses are redirected from their original, threatening target to a less threatening substitute. | | Projection | A defense mechanism where an individual attributes their own unacceptable thoughts, feelings, or impulses onto someone else, thereby avoiding confronting these undesirable characteristics within themselves. | | Reaction Formation | A defense mechanism where an individual behaves, thinks, or feels in a manner that is the direct opposite of their unacceptable inner impulses or desires. | | Undoing | A defense mechanism where an individual performs an action or expresses a thought that is intended to neutralize or make amends for a previous unacceptable thought or behavior that they regret. | | Introjection | A defense mechanism, often associated with identification, where an individual internalizes the characteristics, beliefs, or values of another person or object, making them a part of their own personality without conscious evaluation. | | Rationalization | A defense mechanism where an individual provides a logical or socially acceptable explanation for behaviors or thoughts that are actually driven by unacceptable motives, thereby justifying them. | | Intellectualization | A defense mechanism that involves detaching emotions from a disturbing thought, memory, or impulse by focusing solely on the intellectual or abstract aspects of the situation. | | Regression | A defense mechanism where an individual reverts to an earlier, less mature level of behavior or functioning when faced with stress or anxiety. | | Sublimation | A defense mechanism where unacceptable thoughts, feelings, wishes, urges, and impulses are channeled into socially acceptable or constructive activities, such as creative endeavors or sports. | | Psychosexual Stages | A series of developmental stages proposed by Freud, each characterized by a specific erogenous zone and critical tasks, through which personality is believed to mature. | | Fixation | A state in psychosexual development where an individual becomes "stuck" at a particular stage due to unresolved conflicts or unmet needs, leading to the persistent exhibition of behaviors associated with that stage in adulthood. | | Oedipal Conflict | A conflict experienced by boys during the phallic stage, involving unconscious desires for their mother and a fear of punishment from their father, leading to castration anxiety. | | Electra Conflict | A conflict experienced by girls during the phallic stage, involving competition with their mother for their father's attention, penis envy, and eventual identification with the mother. | | Latency Stage | The fourth psychosexual stage, characterized by a period of relative sexual quiescence where energy is directed towards social and intellectual pursuits outside of sexual development. | | Genital Stage | The final psychosexual stage, beginning in adolescence, where libido is directed towards mature heterosexual relationships and activities, with successful navigation leading to healthy adult functioning. | | Neurosis | A psychological disorder characterized by impaired capacity to love and work, often manifesting as excessive anxiety, depression, guilt, or interpersonal conflict. | | Psychosis | A severe mental disorder characterized by a significant break from reality, often involving delusions and hallucinations. | | Transference | The process in psychoanalysis where a patient unconsciously redirects feelings, attitudes, and desires from significant figures in their past (especially childhood) onto the therapist. | | Counter-transference | The unresolved feelings and emotional reactions of a therapist towards a patient, which are often influenced by the therapist's own unconscious conflicts and past experiences. | | Free Association | A psychoanalytic technique where patients are encouraged to express whatever thoughts come to mind without censorship, allowing unconscious material to surface. | | Dream Analysis | A psychoanalytic technique used to interpret the symbolic meaning of dreams, believed to provide insights into the unconscious mind when the ego's defenses are relaxed during sleep. | | Symptom | In psychoanalysis, a manifestation of an underlying, unresolved unconscious conflict that serves to protect the vulnerable emotional life of the patient and defend against emotional pain. | | Freudian Slip | An error in speech, memory, or action that is believed to reveal an unconscious thought, feeling, or intention. |

# Kenmerken en diagnostiek van autismespectrumstoornis (ASS) Dit topic verschaft een gedetailleerd overzicht van de kenmerken, neuropsychologische aspecten en diagnostische procedures van autismespectrumstoornis (ASS) conform de DSM-V criteria. ### 1.1 Wat is autismespectrumstoornis (ASS)? Autismespectrumstoornis (ASS) wordt gekenmerkt door een hardnekkig patroon van significante beperkingen in de sociale omgang en beperkte, repetitieve interesses en gedragingen. > **Tip:** ASS is een spectrum, wat betekent dat de presentatie en ernst van de kenmerken sterk kunnen variëren van persoon tot persoon. ### 1.2 Primaire gedragskenmerken van ASS De primaire gedragskenmerken van ASS kunnen worden onderverdeeld in twee hoofdcategorieën: #### 1.2.1 Blijvende tekorten in de sociale communicatie en interactie Dit omvat moeilijkheden met: * Het wederkerig sociaal-emotioneel contact. * Het ontwikkelen en onderhouden van relaties. * Het gebruiken en begrijpen van non-verbale communicatie, zoals oogcontact, lichaamstaal en gezichtsuitdrukkingen. * Het ontwikkelen van gedeelde interesse, emoties of activiteiten. #### 1.2.2 Beperkte, zich herhalende gedragspatronen, beperkte interesses en activiteiten Dit uit zich in: * Stereotiepe of repetitieve motorische handelingen, gebruik van objecten of spraak. * Aanpassing aan starre routines, rituelen of een sterk beperkt, stereotiep patroon van interesses. * Zeer beperkte, gefixeerde interesses die qua intensiteit of focus abnormaal zijn. * Hyper- of hypoactiviteit voor zintuiglijke prikkels (bv. ongevoeligheid voor pijn of temperatuur, fascinatie voor lichtjes of bewegende objecten, overmatig ruiken of aanraken van objecten). #### 1.2.3 Sociale fenotypes (Wing & Gould) Er worden vier sociale fenotypes beschreven: * **Afzijdige type:** Weinig interesse in sociale interactie, trekt zich terug. * **Passieve type:** Gaat wel sociale interactie aan, maar is passief en neemt weinig initiatief. * **Actief-maar-bizar type:** Zich wel bewust van sociale regels, maar past deze op een ongebruikelijke of bizarre manier toe. * **Hoogdravend of stijf-formalistisch type:** Zeer formeel in de omgang, moeite met sociale spontaniteit en flexibiliteit. ### 1.3 Secundaire gedragskenmerken van ASS Naast de primaire kenmerken kunnen ook secundaire kenmerken aanwezig zijn, waaronder: * Angsten * Gedragsproblemen * Zelfbeschadigend gedrag * Regulatieproblemen (eet- en drinkproblemen, slaapproblemen, emotieregulatie) * Slechte schoolprestaties * Negatief zelfbeeld * Depressiviteit > **Tip:** Het is belangrijk om onderscheid te maken tussen primaire en secundaire kenmerken, aangezien dit de aanpak en interventies kan beïnvloeden. ### 1.4 Neuropsychologische kenmerken van ASS Verschillende neuropsychologische kenmerken spelen een rol bij ASS: #### 1.4.1 Centrale coherentie Mensen met ASS hebben vaak moeite met het waarnemen van het grotere geheel of de context. Ze focussen meer op details dan op het overkoepelende beeld ("contextblindheid"). > **Voorbeeld:** Een persoon met ASS kan moeite hebben met het begrijpen van een grap die afhangt van het herkennen van de contextuele betekenis van woorden, maar wel de individuele woorden correct kan interpreteren. #### 1.4.2 Theory of Mind (ToM) Theory of Mind verwijst naar de vaardigheid om de mentale toestanden (gedachten, intenties, gevoelens, overtuigingen) van zichzelf en anderen te begrijpen en hierop te anticiperen. Moeilijkheden met ToM kunnen leiden tot misverstanden in sociale interacties. > **Voorbeeld:** Een klassieke ToM-test is de "John en Mary" taak, waarbij getest wordt of de persoon begrijpt waar Mary denkt dat John een ijsje gaat kopen, gegeven specifieke informatie. Dit vereist dat men zich kan verplaatsen in de (mogelijk onjuiste) overtuiging van een ander. #### 1.4.3 Executieve functies (EF) Executieve functies zijn een reeks cognitieve processen die helpen bij het plannen, organiseren, controleren en reguleren van gedrag. Problemen met EF kunnen zich uiten in flexibiliteit, impulscontrole, werkgeheugen en planning. ### 1.5 Prevalentie, beloop en prognose * **Prevalentie:** ASS komt voor bij ongeveer 1% van de bevolking. Het wordt vier keer vaker bij jongens gediagnosticeerd dan bij meisjes, hoewel vrouwen vaak later gediagnosticeerd worden. Er is een stijging in diagnoses, mede door toegenomen bekendheid en verbeterde diagnostiek. * **Comorbiditeit:** Een hoge mate van comorbiditeit (70-80%) wordt waargenomen, wat betekent dat ASS vaak samengaat met andere aandoeningen zoals ADHD, angststoornissen en depressie. * **Beloop en prognose:** De eerste symptomen zijn meestal zichtbaar tussen 1 en 2 jaar. ASS is een levenslange conditie, maar het beloop en de prognose zijn sterk contextueel bepaald. ### 1.6 Etiologie van ASS De etiologie van ASS is multifactorieel: * **Genetisch:** Er is een sterke genetische component. Syndromen zoals het Fragiele-X syndroom hebben een hoge prevalentie bij ASS. * **Omgevingsfactoren:** Factoren zoals de leeftijd van de ouders bij de conceptie, blootstelling aan alcohol en valproaat tijdens de zwangerschap, prematuriteit en een laag geboortegewicht kunnen een rol spelen. * **Neurobiologisch:** Er zijn verschillen in hersenstructuur en -functie waargenomen bij personen met ASS. ### 1.7 Diagnostiek van ASS De diagnostiek van ASS is een complex proces dat een multidisciplinaire aanpak vereist. #### 1.7.1 Stappen in het diagnostisch traject 1. **Screening:** Gebruik van screeningsvragenlijsten zoals de SDQ (Strengths and Difficulties Questionnaire) en de SEV (Symptoom en Expressie Vragenlijst) om een eerste indicatie te krijgen. 2. **Anamnese:** Gedetailleerde anamnese bij het kind/jongere, ouders en leerkrachten. Dit omvat zowel een brede bevraging als het specifiek inzoomen op kenmerken van ASS om tunnelvisie te vermijden. De ontwikkelingsanamnese (geboorte, baby-, peuter- en kleuterfase) is cruciaal. 3. **Psychodiagnostisch onderzoek:** Dit omvat: * **Intelligentieonderzoek:** Om het cognitief functioneren in kaart te brengen. * **Neuropsychologisch onderzoek:** Om executieve functies, aandacht, geheugen, etc. te evalueren. * **Sociaal-cognitief onderzoek:** Gericht op sociale vaardigheden en Theory of Mind. * **Belevingsonderzoek:** Om de subjectieve ervaring van het individu te begrijpen. 4. **Observatie:** * **Spelobservatie:** Bij jonge kinderen om onder andere fantasiespel en interactie te observeren. * **Gezelschapsspel observatie:** Bij jongeren om flexibiliteit met regels, verlies en interactie te beoordelen. * **Observatie op school en/of thuis:** Cruciaal, omdat problemen zich op minstens twee verschillende plaatsen moeten voordoen voor een diagnose. 5. **Diagnostisch onderzoek (gestructureerde interviews en observatieschalen):** * Kinderen: ADI-R (Autism Diagnostic Interview-Revised) en ADOS-2 (Autism Diagnostic Observation Schedule, Second Edition). Deze instrumenten bieden gestandaardiseerde methoden om gedrag en communicatie te observeren en te bevragen. #### 1.7.2 DSM-V criteria De diagnose van ASS wordt gesteld op basis van de criteria uit de DSM-V (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fifth Edition). Deze criteria richten zich op de twee hoofddomeinen van beperkingen: sociale communicatie/interactie en beperkte, repetitieve gedragspatronen. #### 1.7.3 Beperkingen en mogelijkheden Een essentieel onderdeel van de diagnostiek is het identificeren van zowel de beperkingen als de sterke kanten en talenten van het individu met ASS. Dit vormt de basis voor begeleiding en ondersteuning. ### 1.8 Begeleiding bij ASS Het doel van begeleiding bij ASS is veelzijdig: * Verminderen van symptomen die last berokkenen. * Verminderen van negatieve gevolgen op verschillende levensgebieden. * Behandelen van eventuele comorbiditeit. * Versterken van de talenten en mogelijkheden van de persoon met ASS. > **Tip:** Begeleiding dient altijd afgestemd te zijn op de specifieke noden van de cliënt en, waar mogelijk, evidence-based te zijn. #### 1.8.1 Aanpak en interventies * **Psycho-educatie:** Het geven van informatie over ASS aan de persoon zelf, familie en omgeving. * **Contextuele aanpassingen:** Het aanpassen van de omgeving (bv. school, thuis) om het functioneren te optimaliseren. * **Vaardigheidstraining:** Het aanleren van sociale vaardigheden, emotieregulatie en andere noodzakelijke vaardigheden. * **Externe ondersteuning:** * **Op school:** Inzet van leersteuncentra of het buitengewoon onderwijs type 9. * **Thuis:** Thuisbegeleiding en Auti-coaches. #### 1.8.2 Medicatie en psychotherapie Medicatie kan ingezet worden ter symptoombestrijding van comorbiditeit (bv. angst, depressie), maar is geen primaire behandeling voor ASS zelf. Psychotherapie kan een rol spelen, afhankelijk van de specifieke problematiek en comorbiditeit. ### 1.9 Aanpak in het onderwijs De aanpak van ASS in het onderwijs vereist specifieke strategieën en aanpassingen om de leerling optimaal te ondersteunen. Dit kan onder meer inhouden: het creëren van een voorspelbare omgeving, duidelijke communicatie, het benutten van sterke kanten en het bieden van extra ondersteuning bij uitdagingen. > **Tip:** Voor verdere verdieping kunnen bronnen zoals Autismevlaanderen.be, Nerdland Special over Autisme, en boeken zoals "Ik ben speciaal" van Peter Vermeulen en "Auti-communicatie: geef me de 5" van Colette De Bruin zeer behulpzaam zijn. --- # Casussen en begeleiding bij ASS Dit topic verdiept zich in de praktische toepassing van kennis over Autismespectrumstoornis (ASS) aan de hand van concrete casussen, met specifieke aandacht voor het diagnostisch traject en de mogelijke begeleidingsmaatregelen en externe ondersteuning. ### 2.1 Kenmerken van Autismespectrumstoornis (ASS) Autismespectrumstoornis (ASS) wordt gekenmerkt door een hardnekkig patroon van significante beperkingen in sociale omgang en communicatie, gecombineerd met beperkte, repetitieve interesses en gedragingen. #### 2.1.1 Primaire gedragskenmerken van ASS De primaire gedragskenmerken van ASS kunnen worden onderverdeeld in twee hoofdcategorieën: * **A. Blijvende tekorten in de sociale communicatie en interactie:** Dit omvat moeilijkheden met het aangaan en onderhouden van sociale relaties, het begrijpen en gebruiken van non-verbale communicatie, en het ontwikkelen van wederkerigheid in sociale interacties. * **B. Beperkte, zich herhalende gedragspatronen, interesses en activiteiten:** Dit kan zich uiten in stereotiepe of repetitieve motorische bewegingen, het gebruik van voorwerpen of spraak, een rigide vasthouden aan routines, een sterk beperkte en gefixeerde interesse in specifieke onderwerpen, en een hyper- of hypoactiviteit voor zintuiglijke prikkels. #### 2.1.2 Sociale fenotypes (Wing & Gould) Er worden verschillende sociale fenotypes binnen ASS onderscheiden: * **Afzijdige type:** Personen die weinig tot geen initiatief nemen tot sociale interactie en zich terugtrekken. * **Passieve type:** Personen die sociale interactie tolereren maar er weinig actief aan deelnemen of deze initiëren. * **Actief-maar-bizar type:** Personen die sociale interacties aangaan op een ongebruikelijke of eigenaardige manier. * **Hoogdravend of stijf-formalistisch type:** Personen die proberen sociaal te zijn, maar dit doen op een stijve, overdreven formele of "geleerde" manier. #### 2.1.3 Secundaire gedragskenmerken van ASS Naast de primaire kenmerken kunnen er secundaire gedragskenmerken optreden, die vaak het gevolg zijn van de primaire moeilijkheden: * Angsten * Gedragsproblemen * Zelfbeschadigend gedrag * Regulatieproblemen (eet-, drink-, slaapproblemen, emotieregulatie) * Slechte schoolprestaties * Negatief zelfbeeld * Depressiviteit #### 2.1.4 Neuropsychologische kenmerken van ASS Belangrijke neuropsychologische kenmerken die ten grondslag liggen aan ASS zijn: * **Centrale coherentie:** Moeite met het zien van het grotere geheel of de "big picture". De focus ligt sterk op details, wat het moeilijk maakt om contexten te begrijpen of informatie te integreren. Dit wordt ook wel contextblindheid genoemd. > **Voorbeeld:** Iemand die koeien kent, herkent ze niet meer als ze deel uitmaken van een kudde, omdat de focus op het individuele dier ligt en niet op de groep als geheel. * **Theory of Mind (ToM):** Moeite met het zich verplaatsen in de gedachten, gevoelens en intenties van anderen. Dit maakt het lastig om sociale situaties te interpreteren en voorspellen. > **Voorbeeld:** Een testvraag kan zijn: "Waar denkt Mary dat John een ijsje is gaan kopen?" wanneer John en Mary informatie hebben gekregen die de ander niet heeft. * **Executieve functies (EF):** Moeilijkheden met functies zoals plannen, organiseren, flexibiliteit, impulscontrole en werkgeheugen. ### 2.2 Diagnostisch traject bij ASS Het diagnostisch traject bij vermoeden van ASS is een gestructureerd proces dat gericht is op het accuraat vaststellen van de diagnose en het in kaart brengen van de individuele behoeften. #### 2.2.1 Start van het diagnostisch traject (casus Adam) Bij een casus als Adam kan het traject beginnen met: * **Observaties:** Door een zorgcoördinator of leerkrachten. * **Gesprekken:** Met het kind/de jongere, ouders en leerkrachten om een vertrouwensband op te bouwen en informatie te verzamelen. * **Overleg met het CLB:** Na toestemming van de ouders, om informatie te delen en expertise in te winnen. * **Start van de HGD-cyclus (Hulp- en Dienstverleningsplan):** Een systematische aanpak die de noden en interventies in kaart brengt. * **Screening:** Initiële vragenlijsten om een eerste indicatie te krijgen. * **Doorverwijzing:** Naar een erkend multidisciplinair centrum voor verdere diagnostiek, rekening houdend met mogelijke wachttijden. #### 2.2.2 Kwaliteitsvolle diagnostiek Om een kwaliteitsvolle diagnose te stellen, worden diverse stappen ondernomen: * **Anamnese:** Uitgebreid bevragen van zowel het kind/de jongere als de ouders en leerkrachten, met specifieke aandacht voor kenmerken van ASS en het vermijden van tunnelvisie. Dit omvat ook informatie over hobby's. * **Ontwikkelingsanamnese:** Gedetailleerd navragen van de ontwikkeling vanaf de geboorte, inclusief: * Geboorte: complicaties, vroeggeboorte, laag geboortegewicht. * Babyfase: regulatiestoornissen (slaap, eten). * Peuterfase: contactname, fantasiespel. * Kleuterfase: omgang met veranderingen, contact met anderen. * **Psychodiagnostisch onderzoek:** * **Intelligentie-onderzoek:** Vaststellen van het cognitief functioneren. * **Neuropsychologisch onderzoek:** Onderzoeken van executieve functies, centrale coherentie, etc. * **Sociaal-cognitief onderzoek:** Evalueren van Theory of Mind en sociale vaardigheden. * **Belevingsonderzoek:** Inzicht krijgen in de innerlijke wereld en emotionele beleving. * **Spelobservatie (bij kinderen):** Beoordelen van onder andere fantasiespel. * **Observatie van gezelschapsspellen (bij jongeren):** Nagaan van flexibiliteit met regels en omgaan met winst/verlies. * **Observatie op school en/of thuis:** Cruciaal is dat de problemen zich op minstens twee verschillende plaatsen manifesteren om een diagnose te kunnen stellen. #### 2.2.3 Diagnostische criteria (DSM-V) en instrumenten De diagnostiek volgt de criteria van de DSM-V. Veelgebruikte instrumenten zijn: * **Screeningsvragenlijsten:** SDQ, SEV. * **Specifieke vragenlijsten en gedragsbeoordelingen.** * **Diagnostisch onderzoek:** Voor kinderen kan dit bijvoorbeeld de ADI-R en ADOS-2 omvatten. Het diagnostisch onderzoek omvat typisch vier domeinen: intelligentie, neuropsychologie, sociaal-cognitief functioneren en belevingswereld. Het resultaat van de diagnostiek moet leiden tot een duidelijke analyse van beperkingen en mogelijkheden. ### 2.3 Begeleiding bij ASS Het doel van begeleiding bij ASS is om het welzijn van de persoon met ASS te vergroten en de negatieve gevolgen van de stoornis te verminderen. #### 2.3.1 Doelstellingen van begeleiding De doelstellingen van begeleiding zijn afgestemd op de individuele noden van de cliënt en omvatten: * Verminderen van symptomen die last veroorzaken. * Verminderen van negatieve gevolgen op verschillende levensgebieden. * Behandelen van eventuele comorbiditeit (zoals angst of depressie). * Versterken van talenten en sterke kanten van de persoon met ASS. De begeleiding dient evidence-based te zijn en sluit aan bij het zorgcontinuüm. #### 2.3.2 Rol van de psychologisch consulent in het SPP Een psychologisch consulent in een ondersteuningscentrum kan een sleutelrol spelen in de begeleiding. De focus ligt op twee belangrijke pijlers: * **Psycho-educatie:** Het verstrekken van duidelijke en begrijpelijke informatie over ASS aan de persoon zelf, de ouders en betrokkenen. * **Aanpassingen aan de context:** Het creëren van een omgeving die beter aansluit bij de behoeften van de persoon met ASS, zowel thuis als op school. Daarnaast wordt ingezet op het versterken van de vaardigheden, weerbaarheid en veerkracht van de persoon met ASS. #### 2.3.3 Externe ondersteuning Verschillende vormen van externe ondersteuning zijn beschikbaar: * **Op school:** * Leersteuncentra (expertise vanuit buitengewoon onderwijs in het gewoon onderwijs). * Buitengewoon onderwijs (bv. type 9). * **Thuis:** * Thuisbegeleiding (bv. Het Raster). * Auti-coach. #### 2.3.4 Maatregelen bij casussen Sofie en Adam Voor casussen als Sofie en Adam kunnen diverse maatregelen genomen worden, onderverdeeld in het zorgcontinuüm (fase 1): * **Voor Sofie (voorbeeld):** Gezien haar artistieke interesses en mogelijke moeilijkheden met sociale interactie en verandering, zou begeleiding gericht kunnen zijn op het versterken van haar creatieve talenten in een gestructureerde omgeving, met duidelijke sociale instructies en voorspelbaarheid. Aandacht voor het omgaan met onzekerheid en verandering in het creatieve proces. * **Voor Adam (voorbeeld):** Afhankelijk van de specifieke diagnose, kunnen maatregelen gericht zijn op het verbeteren van executieve functies (plannen, organiseren) en sociale vaardigheden. Contextuele aanpassingen op school (bv. visuele schema's, minder prikkels) en thuis om stabiliteit te creëren. Psycho-educatie voor Adam en zijn ouders over zijn specifieke kenmerken. > **Tip:** Bij het bedenken van maatregelen is het cruciaal om de primaire en secundaire kenmerken van ASS, de neuropsychologische profielen en de individuele talenten van de persoon in kwestie in acht te nemen. > **Voorbeeld:** Een leerling met sterke visuele vaardigheden en moeite met mondelinge instructies kan gebaat zijn bij visuele schema's en schriftelijke instructies. ### 2.4 Vervolg casus Sofie en Adam: Aan de slag met casussen Het bespreken en uitwerken van casussen, zoals die van Sofie en Adam, is essentieel om de theoretische kennis te vertalen naar praktische interventies. Door in groepsverband oplossingen te bedenken, wordt de toepassing van het zorgcontinuüm en de verschillende begeleidingsvormen geoefend. Dit omvat het bedenken van helpende maatregelen die aansluiten bij de specifieke noden van de cliënten. ### 2.5 Verder lezen Voor wie zich verder wil verdiepen in ASS en de aanpak ervan, worden de volgende bronnen aanbevolen: * Autismevlaanderen.be * Nerdland Special over Autisme (deel I en II) * Aflevering van ‘Taboe’ (Philippe Geubels ) over mensen met een autismespectrumstoornis * Boek “Ik ben speciaal” – Peter Vermeulen (voor psycho-educatie bij ASS) * Boek “ Auti -communicatie: geef me de 5” – Colette De Bruin (over auti -vriendelijke communicatie) --- # Prevalentie, beloop en etiologie van ASS Autismespectrumstoornis (ASS) is een neurobiologische ontwikkelingsstoornis die wordt gekenmerkt door significante beperkingen in sociale communicatie en interactie, alsook door beperkte, repetitieve interesses en gedragingen. ### 3.1 Prevalentie van ASS De prevalentie van ASS wordt geschat op ongeveer $1\%$ van de algemene bevolking. Er wordt vier keer vaker een diagnose gesteld bij jongens dan bij meisjes. Vrouwen worden echter over het algemeen later gediagnosticeerd. Er is een merkbare stijging in het aantal diagnoses waargenomen, wat deels verklaard kan worden door een verhoogde bekendheid met de stoornis en verbeterde diagnostische methoden. Comorbiditeit komt zeer frequent voor bij ASS, met schattingen die aangeven dat $70$ à $80\%$ van de individuen met ASS ook één of meerdere andere psychische aandoeningen heeft. ### 3.2 Beloop en prognose van ASS De eerste symptomen van ASS manifesteren zich doorgaans tussen de leeftijd van $1$ en $2$ jaar. ASS wordt beschouwd als een levenslange aandoening. De prognose is echter contextueel en kan sterk variëren afhankelijk van diverse factoren. #### 3.2.1 Levensloopkenmerken Gedurende de levensloop kunnen individuen met ASS verschillende uitdagingen ervaren, waaronder: * **Angsten:** Vaak voorkomend, variërend in aard en intensiteit. * **Gedragsproblemen:** Deze kunnen zich uiten in verschillende vormen. * **Zelfbeschadigend gedrag:** Een ernstige gedragsuiting die gespecialiseerde aandacht vereist. * **Regulatieproblemen:** Hieronder vallen problemen met eten en drinken, slaapstoornissen en emotieregulatie. * **Schoolprestaties:** Sommige individuen kunnen moeite ondervinden met de academische eisen. * **Negatief zelfbeeld:** Kan een gevolg zijn van de uitdagingen die zij ervaren. * **Depressiviteit:** Een mogelijke comorbiditeit die de levenskwaliteit kan beïnvloeden. Indien er sprake is van primaire kenmerken van ASS, worden deze onderverdeeld in: * **Blijvende tekorten in de sociale communicatie en interactie:** Dit omvat problemen met het initiëren en onderhouden van sociale interacties, het begrijpen van non-verbale communicatie, en het delen van emoties en interesses. * **Beperkte, zich herhalende gedragspatronen, interesses of activiteiten:** Dit kan zich uiten in stereotiepe of repetitieve motorische handelingen, dwangmatige vasthoudendheid aan routines, beperkte en gefixeerde interesses, of hyper- en hyporeactiviteit op sensorische prikkels. #### 3.2.2 Sociale fenotypes (Wing & Gould) Wing en Gould hebben verschillende sociale fenotypes beschreven die kenmerkend kunnen zijn voor ASS: * **Afzijdige type:** Individuen die weinig tot geen initiatief nemen tot sociale interactie. * **Passieve type:** Individuen die sociale interacties passief ondergaan zonder veel initiatief. * **Actief-maar-bizar type:** Individuen die wel sociaal contact zoeken, maar dit op een voor anderen ongebruikelijke of vreemde manier doen. * **Hoogdravend of stijf-formalistisch type:** Individuen die wel sociale regels kennen, maar deze op een stijve, inflexibele manier toepassen. ### 3.3 Etiologie van ASS De etiologie van ASS is multifactorieel, waarbij zowel genetische als omgevingsfactoren een rol spelen. #### 3.3.1 Genetische factoren Genetische factoren hebben een aanzienlijke invloed op het ontstaan van ASS. Studies tonen aan dat er een sterke erfelijkheidcomponent is. Bepaalde genetische syndromen, zoals het Fragiele-X-syndroom, worden geassocieerd met een verhoogd risico op ASS. Schattingen wijzen uit dat tussen de $50\%$ en $90\%$ van de variatie in ASS-risico verklaard kan worden door genetische factoren. #### 3.3.2 Omgevingsfactoren Diverse omgevingsfactoren in de prenatale en perinatale periode worden in verband gebracht met een verhoogd risico op ASS. Deze omvatten: * **Leeftijd van de ouders:** Hogere leeftijd van zowel de moeder als de vader bij de conceptie is geassocieerd met een verhoogd risico. * **Blootstelling aan bepaalde substanties:** Het gebruik van alcohol en het gebruik van valproaat tijdens de zwangerschap zijn geïdentificeerd als risicofactoren. * **Complicaties rondom de geboorte:** Prematuriteit (vroeggeboorte) en een laag geboortegewicht zijn eveneens geassocieerd met een verhoogde kans op ASS. #### 3.3.3 Neurobiologische factoren Onderzoek naar de neurobiologie van ASS is gaande en richt zich op verschillen in hersenstructuur en -functie. Hoewel de specifieke mechanismen nog volop worden onderzocht, wordt aangenomen dat afwijkende neurologische ontwikkelingsprocessen een rol spelen. > **Tip:** Het is belangrijk om te onthouden dat de etiologie van ASS complex is en dat geen enkele factor op zichzelf de stoornis veroorzaakt. Het gaat om een interactie tussen meerdere genetische en omgevingsinvloeden. > **Voorbeeld:** Een voorbeeld van hoe genetische en omgevingsfactoren samen kunnen werken, is de invloed van het Fragiele-X-syndroom (genetisch) in combinatie met prenatale blootstelling aan bepaalde medicatie (omgeving) bij het bepalen van het uiteindelijke risico op ASS. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Autismespectrumstoornis (ASS) | Een stoornis die gekenmerkt wordt door een hardnekkig patroon van significante beperkingen in de sociale omgang en beperkte, repetitieve interesses en gedragingen. | | Sociale omgang | Het vermogen tot interactie en communicatie met andere personen, inclusief non-verbale communicatie, het vormen van relaties en het begrijpen van sociale cues. | | Beperkte, repetitieve interesses en gedragingen | Patronen van activiteit gekenmerkt door bijvoorbeeld een abnormale intensiteit en focus, rigiditeit in de omgang met routines, of repetitieve motorische handelingen. | | Primaire gedragskenmerken | De kernsymptomen die direct gerelateerd zijn aan de diagnose van ASS, onderverdeeld in sociale communicatie en interactie, en repetitieve gedragspatronen. | | Secundaire gedragskenmerken | Gedragingen en problematieken die vaak voorkomen bij personen met ASS, maar niet per se tot de kernsymptomen behoren, zoals angsten, gedragsproblemen en emotieregulatieproblemen. | | Centrale coherentie | De neiging om details te verwerken in plaats van het geheel, wat leidt tot een contextblindheid waarbij het lastig is om de bredere betekenis of het grote plaatje te zien. | | Theory of Mind (ToM) | Het vermogen om gedachten, gevoelens, intenties en overtuigingen van zichzelf en anderen te herkennen en hierop te anticiperen, wat essentieel is voor sociale interactie. | | Executieve functies (EF) | Een set van cognitieve processen die nodig zijn voor doelgericht gedrag, waaronder planning, flexibiliteit, impulscontrole en werkgeheugen. | | Prevalentie | Het percentage van een populatie dat op een bepaald moment een bepaalde aandoening heeft. Voor ASS is dit ongeveer 1% van de bevolking. | | Comorbiditeit | De gelijktijdige aanwezigheid van één of meerdere andere aandoeningen of stoornissen naast de primaire diagnose, wat bij ASS frequent voorkomt. | | Etiologie | De studie van de oorzaken van ziekten of aandoeningen, waarbij bij ASS zowel genetische als omgevingsfactoren een rol spelen. | | Psycho-educatie | Het verstrekken van informatie en educatie aan personen met een aandoening en hun naasten, om begrip, acceptatie en vaardigheden te bevorderen. | | Zorgcontinuüm | Het geheel van diensten en ondersteuning die een persoon met een aandoening gedurende zijn leven ontvangt, van diagnose tot langdurige begeleiding en nazorg. | | Diagnostiek | Het proces van het identificeren en vaststellen van een aandoening door middel van observaties, interviews, testen en het beoordelen van gedragskenmerken. |

# Autismespectrumstoornis (ASS) bij volwassenen Hieronder volgt een uitgebreide samenvatting over Autismespectrumstoornis (ASS) bij volwassenen, bedoeld als studiemateriaal voor examens. ## 1. Autismespectrumstoornis (ASS) bij volwassenen Dit onderwerp bespreekt hoe autisme zich manifesteert bij volwassenen, inclusief uitdagingen in sociaal contact, communicatie, specifieke interesses en de impact van stigma, evenals de presentatie ervan in diverse levensdomeinen en de rol van ouders met ASS. ### 1.1 Kenmerken van ASS bij volwassenen ASS bij volwassenen kan zich uiten op verschillende manieren, waarbij de kernkenmerken van het spectrum nog steeds centraal staan, maar vaak anders worden ervaren en gemanaged dan bij kinderen. #### 1.1.1 Sociaal contact en wederkerigheid Volwassenen met ASS kunnen moeite hebben met het initiëren en onderhouden van sociale interacties. Dit kan zich uiten in: * Moeite met het begrijpen van sociale cues en non-verbale communicatie. * Problemen met het aangaan van wederkerige gesprekken. * Een voorkeur voor solitaire activiteiten of zeer specifieke sociale interacties. * Overweldiging door drukke sociale situaties, wat leidt tot uitputting. #### 1.1.2 Verbale en non-verbale communicatie De communicatie kan uitdagend zijn door: * Een letterlijke interpretatie van taal. * Moeite met het begrijpen van sarcasme, ironie of metaforen. * Moeite met het moduleren van stemtoon, volume of snelheid van spreken. * Problemen met het oogcontact tijdens gesprekken. #### 1.1.3 Het verbeeldingsvermogen Hoewel ASS niet per definitie een gebrek aan verbeelding impliceert, kan het zich anders manifesteren: * Moeite met het zich verplaatsen in anderen (Theory of Mind). * Minder spontaan gebruik van verbeelding in spel of sociale interactie. * Een sterke focus op feitelijke informatie. #### 1.1.4 Beperkt repertoire van interesses en activiteiten Dit kenmerk blijft prominent aanwezig bij volwassenen: * Intense, vaak specifieke interesses waar veel tijd en energie aan wordt besteed. * Een sterke behoefte aan routine en voorspelbaarheid. * Weerstand tegen veranderingen in routine of onverwachte gebeurtenissen. #### 1.1.5 Stigma en validisme (ableïsme) Volwassenen met ASS kunnen te maken krijgen met maatschappelijk stigma, wat wordt aangeduid als validisme of ableïsme. Dit is een manier van kijken naar mensen met een beperking waarbij de beperking de persoon definieert, bijvoorbeeld door aan te nemen dat iemand met ASS niet zelfstandig kan wonen. Dit kan leiden tot: * Zelfstigma. * Gediscrimineerd worden op de arbeidsmarkt of in sociale kringen. * Minder toegang hebben tot kansen en ondersteuning. > **Tip:** Het is cruciaal om bewust te zijn van validisme en te streven naar een inclusieve benadering die uitgaat van de persoon en niet van de diagnose. ### 1.2 Levensdomeinen waarin ASS zich kan manifesteren ASS heeft invloed op diverse aspecten van het dagelijks leven van een volwassene. #### 1.2.1 ASS en dagelijks leven / huishouden Problemen op dit vlak kunnen ontstaan door: * **Organisatie:** Moeite met het organiseren van huishoudelijke taken, boodschappen doen, of het plannen van maaltijden. * **Executieve functies:** Problemen met planning, organisatie, tijdsmanagement, en het initiëren van taken. Dit kan leiden tot uitstelgedrag of juist overhaast handelen. > **Voorbeeld:** Ayoub woont op kamers en heeft vrienden uitgenodigd om te eten. Hij moet voor het eerst spaghetti bolognese maken, maar weet niet zeker of hij alle ingrediënten in huis heeft. Hij heeft beperkte tijd voorbereiding. Hier kunnen problemen ontstaan met het plannen van boodschappen, het organiseren van de kooktaken en het beheren van de beschikbare tijd. * **Prikkelverwerking:** Overgevoeligheid voor zintuiglijke prikkels zoals geluiden (stofzuiger), texturen (stoelbekleding) of fel licht, wat kan leiden tot overprikkeling en vermijding. * **Zelfstandigheid:** Soms zijn er uitdagingen met het uitvoeren van bepaalde dagelijkse routines zonder expliciete instructies of ondersteuning. #### 1.2.2 ASS en sociaal leven Sociale interacties, die voor neurotypische personen vaak vanzelfsprekend en ontspannend zijn, kunnen voor volwassenen met ASS veel energie kosten. * **Energiedosering:** Personen met ASS moeten vaak 'doseren' in sociale contacten en activiteiten om overbelasting te voorkomen, en tijd inplannen voor herstel. * **Overweldiging:** Grote groepen, luidruchtige omgevingen (restaurants, fuiven) kunnen zeer vermoeiend zijn door de constante zintuiglijke input. > **Voorbeeld:** Een persoon geeft aan liever in een grotere groep te eten dan met één vriend(in), omdat het in een grotere groep makkelijker is om het gesprek te volgen en minder directe sociale druk ervaren wordt dan bij een één-op-één interactie waarbij elke cue direct geanalyseerd moet worden. * **Misverstanden:** Het letterlijk opvolgen van instructies zonder de onderliggende sociale context te begrijpen, kan leiden tot conflicten. > **Voorbeeld:** Tom had beloofd op de hond van zijn tante te passen. Hij gaf de hond wel eten en water en ging twee keer per dag wandelen, zoals gevraagd. Echter, de tante was teleurgesteld omdat hij niet voldoende voor de hygiëne van de hond had gezorgd, wat resulteerde in een stinkend huis. Tom begreep de teleurstelling niet, omdat hij de instructies letterlijk had opgevolgd. #### 1.2.3 ASS en studeren Studies aan hogescholen en universiteiten kunnen uitdagend zijn voor studenten met ASS. * **Klassikale lessen:** Grote, drukke collegezalen met veel omgevingsprikkels kunnen concentratieproblemen veroorzaken, waardoor studenten zich terugtrekken in hun hoofd en de lesstof niet meer volgen. * **Aanpassingen:** Hogescholen kunnen inspelen op de noden van studenten met ASS door: * Meer gestructureerde leeromgevingen te bieden. * Ondersteuning te bieden bij het organiseren van studiemateriaal en planning. * Flexibele leerarrangementen aan te bieden. * Duidelijke en concrete communicatie. #### 1.2.4 ASS en solliciteren, werken De arbeidsmarkt kan een complex terrein zijn voor volwassenen met ASS. * **Zeggen of niet zeggen:** De keuze om de diagnose te vermelden tijdens een sollicitatieproces is een persoonlijke afweging. Opties zijn: * Direct vermelden. * Wachten tot na een positieve evaluatie. * Praten vanuit concrete noden zonder de diagnose te noemen. * **Jobcoaches:** Een jobcoach kan ondersteuning bieden bij het vinden en behouden van werk. * **Bedrijven die specifiek zoeken naar mensen met ASS:** Sommige bedrijven erkennen de unieke talenten en vaardigheden van mensen met ASS en werven hen actief aan. * **Op het werk:** Mensen met ASS kunnen snel uitgeput raken door de constante instroom van informatie en prikkels op de werkvloer. Dit kan leiden tot snelle opbranden, zelfs met een gezonde levensstijl. * **Kwaliteiten en valkuilen:** Het is belangrijk om zowel de uitdagingen (valkuilen) als de sterke punten (kwaliteiten) van ASS op het werk te erkennen. #### 1.2.5 Ouders met ASS Wanneer ouders zelf de diagnose ASS hebben, kan dit specifieke dynamieken met zich meebrengen in de opvoeding van kinderen, al dan niet met ASS. * **Bewustzijn:** Ouders zijn zich soms bewust van hun ASS, soms niet. * **Overeenkomsten met kind:** De kenmerken waarvoor bij kinderen met ASS ondersteuning wordt geboden, kunnen ook bij ouders aanwezig zijn (bijvoorbeeld prikkelgevoeligheid, moeite met Theory of Mind). * **Genetische component:** Er kan sprake zijn van een dubbele uitdaging wanneer zowel ouder als kind ASS hebben, wat zowel moeilijkheden als wederzijds begrip kan opleveren. * **Begeleiding:** Dezelfde principes van psycho-educatie, structuur en voorspelbaarheid die bij kinderen worden toegepast, zijn ook wenselijk voor ouders. ### 1.3 Diagnostiek van ASS bij volwassenen De diagnostiek van ASS bij volwassenen is vergelijkbaar met die bij kinderen en jongeren, maar met specifieke aandachtspunten. #### 1.3.1 Kernprincipes * **Klachten en observaties:** Het in kaart brengen van de klachten van de persoon zelf, aangevuld met observaties vanuit de naaste omgeving (partner, familie, vrienden). * **Breedte en diepte:** De diagnostiek moet zowel de breedte (verschillende levensdomeinen) als de diepte (concreet doorvragen) van de kenmerken onderzoeken. * **Ontwikkelingsanamnese:** Dit is essentieel, aangezien ASS een ontwikkelingsstoornis is. De kenmerken moeten al in de vroege kindertijd aanwezig zijn geweest. Idealiter worden ook ouders of andere familieleden bevraagd om de ontwikkelingsgeschiedenis te reconstrueren. #### 1.3.2 Concrete diagnostische instrumenten * **Intelligentie-onderzoek:** Om de cognitieve capaciteiten in kaart te brengen. * **Neuropsychologisch onderzoek:** Gericht op executieve functies, geheugen, aandacht, etc. * **Vragenlijsten:** Specifieke vragenlijsten zoals de SCQ (Social Communication Questionnaire) en SRS-A (Social Responsiveness Scale, Adult version) om sociaal-communicatieve vaardigheden te meten. * **Gedragsbeoordelingsschalen:** Zoals de AVZ-R (Autismespectrumstoornis Vragenlijst voor Beoordelaars, Revised). * **Diagnostisch interview/onderzoek:** * ADI-R (Autism Diagnostic Interview-Revised): Een retrospectief interview met een informant (bv. ouder) over de ontwikkeling van het kind. * ADOS-2 module 4 (Autism Diagnostic Observation Schedule, Second Edition): Specifieke observatieprotocol voor volwassenen, vereist specifieke training. ### 1.4 Begeleiding bij ASS De begeleiding van volwassenen met ASS bouwt voort op de principes die ook bij kinderen en jongeren worden toegepast, met aanpassingen voor de volwassen context. #### 1.4.1 Aanpassen van de context * **Psycho-educatie aan de omgeving:** Het informeren van partners, familie, werkgevers en collega's over ASS om begrip en acceptatie te bevorderen. * **Structuur en voorspelbaarheid:** Creëren van duidelijke routines, planningen en een voorspelbare omgeving om stress te verminderen. #### 1.4.2 Inzetten op de persoon met ASS * **Psycho-educatie:** De persoon zelf informeren over ASS, de eigen kenmerken en strategieën voor coping. * **Sociale-vaardigheidstraining:** Leren van specifieke sociale vaardigheden en het oefenen van interacties in een veilige omgeving. * **Gesprekstherapie:** Algemene therapie gericht op het bespreken van problemen en het ontwikkelen van copingmechanismen. * **(Cognitieve) gedragstherapie:** Gericht op het aanpakken van specifieke gedragsproblemen, angsten of dwanghandelingen. * **Mindfulness:** Technieken om aandacht te richten, stress te verminderen en meer in het hier en nu te leven. ### 1.5 ASS: beperking of talent? De definitie van ASS volgens de DSM-5 benadrukt problemen in de sociale communicatie en de aanwezigheid van beperkt, repetitief gedrag. Echter, het debat of ASS een pure beperking of ook een talent is, is lopende. * **Savanttalenten:** Sommige personen met ASS vertonen uitzonderlijke vaardigheden op specifieke gebieden, zoals een fotografisch geheugen, muzikaal talent of rekenkundige prodigies. Deze worden soms "savanttalenten" genoemd. * **Unieke perspectieven:** De manier waarop mensen met ASS de wereld ervaren, kan leiden tot unieke inzichten en creativiteit. * **Verschuiving in perspectief:** De focus verschuift steeds meer van een puur medisch model naar een neurodiversiteitsperspectief, waarbij autisme wordt gezien als een natuurlijke variatie in menselijke neurologie met zowel uitdagingen als unieke sterke punten. --- ## 2. Coördinatie-ontwikkelingsstoornis (DCD) en ticstoornissen (Kort overzicht gebaseerd op de aangeleverde tekst) Dit gedeelte bespreekt de Coördinatie-ontwikkelingsstoornis (DCD) en ticstoornissen, met focus op hun definitie, kenmerken, diagnostiek en begeleiding. ### 2.1 Coördinatie-ontwikkelingsstoornis (DCD) DCD is een aangeboren ontwikkelingsstoornis die gekenmerkt wordt door hardnekkige problemen met het aanleren en vlot uitvoeren van vaardigheden die motorische coördinatie vereisen. #### 2.1.1 Kenmerken * **Motorisch leren:** Moeilijkheden met het coördineren en controleren van bewegingen, wat leidt tot een tragere en minder vloeiende uitvoering van taken. * **Vroege ontwikkeling:** Kinderen met DCD bereiken mijlpalen later of voeren deze anders uit (rollen, zitten, stappen). * **Kinderleeftijd:** Later of anders uitvoeren van activiteiten zoals traplopen, fietsen, zwemmen, ritsen en knopen sluiten, puzzelen, knippen. * **Schoolleeftijd en volwassenheid:** Zwakkere balvaardigheid, dysgrafie (schrijfproblemen), moeilijkheden bij nieuwe taken, blijvende fijnmotorische problemen. * **Secundaire kenmerken:** Vaak gepaard gaand met problemen met executieve functies, visueel-ruimtelijke vaardigheden, en oriëntatie in tijd en ruimte. Ook faalangst, schaamte, depressie, angst, laag zelfbeeld en onbegrip vanuit de omgeving kunnen voorkomen. #### 2.1.2 Diagnostiek en begeleiding * **Diagnostiek:** Klinische synthese door een multidisciplinair team, gebaseerd op motorische tests (bv. M-ABC-2), specifieke vragenlijsten en observaties. * **Begeleiding:** * Psycho-educatie aan kind en omgeving. * Sociale aanpassingen zoals training van vaardigheden (kinesitherapie), erkenning en begrip. * Ouders stimuleren om bewegen plezierig te maken. * Ondersteuning, zoals eventueel speciaal onderwijs. > **Tip voor ouders/leerkrachten:** Werk aan een positief zelfbeeld, geef meer tijd voor taakuitvoering, oordeel op inzet in plaats van resultaat, en stimuleer sport met focus op plezier boven competitie. ### 2.2 Ticstoornissen Ticstoornissen worden gekenmerkt door plotselinge, snelle, herhaalde, niet-ritmische bewegingen of vocalisaties. #### 2.2.1 Kenmerken * **Definitie:** Aangeboren, voor 18 jaar optredend, met motorische en/of vocale tics die repetitief en chronisch zijn (langer dan enkele weken/jaren) zonder duidelijke oorzaak. * **Motorische tics:** Oogknipperen, neus optrekken, hoofdschudden. Complexere tics omvatten buigen, springen, hurken. * **Vocale tics:** Keelschrapen, snuiven, grommen, kuchen. Soms ook betekenisvolle zinnen, maar met een kenmerkende abrupte intonatie. * **Nieuwe woordenschat:** Echopraxie/echolalie (herhalen van anderen/zichzelf), palipraxie/palilalie (herhalen van zichzelf), copropraxie/coprolalie (seksuele gebaren, obscene woorden – zeldzaam). * **Eigenschappen van tics:** * **Premonitory urge:** Een onaangename spanningsopbouw die verlicht wordt door de tic uit te voeren. * **Fluctuerend verloop:** Tics kunnen toenemen bij stress en afnemen bij fysieke inspanning of geconcentreerd werk. Observatie en aandacht kunnen de tics verergeren. * **Fenotypes (DSM-5):** Gilles de la Tourette (meerdere motorische én vocale tics langer dan een jaar), Persisterende motorische of vocale ticstoornis, Voorlopige ticstoornis. * **Secundaire kenmerken:** Negatief zelfbeeld, pesterijen, beïnvloeding van lezen/schrijven/rekenen, concentratieproblemen, angsten, psychosomatische klachten en fysieke letsels. #### 2.2.2 Prevalentie en prognose * **Prevalentie:** Ticstoornissen komen frequent voor bij kinderen (tot 15%) en ticstoornissen zelf bij ongeveer 6% van de kinderen en 1% van de volwassenen. * **Comorbiditeit:** Vaak samen met obsessieve-compulsieve stoornis (OCD), ADHD, problemen met visuomotoriek/planning, en lichamelijke hypersensitiviteit. #### 2.2.3 Begeleiding * **Farmacotherapie:** Enkel bij ernstige klachten, bv. antipsychotica. * **Psycho-sociale begeleiding:** Psycho-educatie, cognitieve gedragstherapie, begeleiding voor bijkomende psychische klachten. * **Exposure en responspreventie (ERP):** Een vorm van cognitieve gedragstherapie gericht op het leren onderdrukken van tics door blootstelling aan de drang en het voorkomen van de tic. * **Sociale aanpassingen:** Erkenning en begrip, geen straffen of belonen van tics, stressreductie, en het bieden van een aparte ruimte waar tics vrijuit geuit kunnen worden. --- # Coördinatie-ontwikkelingsstoornis (DCD) Coördinatie-ontwikkelingsstoornis (DCD) beschrijft problemen met het aanleren en uitvoeren van motorische vaardigheden. ## 2. Coördinatie-ontwikkelingsstoornis (DCD) ### 2.1 Definitie Coördinatie-ontwikkelingsstoornis, ook bekend als Developmental Coordination Disorder (DCD), is een aangeboren ontwikkelingsstoornis die wordt gekenmerkt door hardnekkige problemen met het aanleren en vlot uitvoeren van vaardigheden die motorische coördinatie vereisen. ### 2.2 Kenmerken Het motorisch leren is bij personen met DCD moeilijk, wat zich uit in problemen met coördinatie en controle. Deze problemen kunnen kwalitatief (trager, vooral bij plannen) en kwantitatief (anders dan typisch) zijn. * **Soft signs:** Dit zijn subtiele motorische afwijkingen, zoals synkinesieën (onwillekeurige bewegingen die gelijktijdig met willekeurige bewegingen optreden) en hypotonie (verlaagde spierspanning). #### 2.2.1 Kenmerken per leeftijdsfase * **Baby - peuter:** Later bereiken van motorische mijlpalen zoals rollen, zitten en stappen. De uitvoering van bewegingen kan ook anders zijn. * **Kleuter:** Later of anderszins: moeite met traplopen, fietsen, zwemmen, het openen en sluiten van ritsen en knopen, puzzelen en knippen. * **Lagere school:** Problemen met Algemene Dagelijkse Levensverrichtingen (ADL), zwakkere balvaardigheid en dysgrafie (moeite met schrijven). * **Jongere, volwassenen:** Moeilijkheden bij het aanleren van nieuwe taken en blijvende fijnmotorische problemen. #### 2.2.2 Vaak gepaard gaande problemen DCD gaat vaak gepaard met problemen op de volgende gebieden: * Executieve functies (planning, organisatie, impulscontrole). * Visueel-ruimtelijke vaardigheden. * Oriëntatie in tijd en ruimte. #### 2.2.3 Secundaire kenmerken Als gevolg van DCD kunnen secundaire problemen ontstaan, zoals: * Faalangst en schaamte. * Depressie en angst. * Onbegrip vanuit het gezin, leeftijdsgenoten en leerkrachten. * Een laag zelfbeeld. ### 2.3 Diagnostiek De diagnose van DCD wordt gesteld op basis van een klinische synthese door een multidisciplinair team. Dit team baseert zich op: * **Motorische tests:** Bijvoorbeeld de Movement Assessment Battery for Children, Second Edition (M-ABC-2). * **Specifieke vragenlijsten:** Om de aard en ernst van de problemen in kaart te brengen. * **Observaties:** Van het motorisch functioneren in verschillende situaties. Het is belangrijk om een vertraagde ontwikkeling te onderscheiden van een specifieke motorische stoornis. De ontwikkelingsanamnese is essentieel, aangezien DCD een ontwikkelingsstoornis is waarbij de kenmerken reeds in de vroege kindertijd aanwezig moeten zijn geweest. Indien mogelijk, worden ook de ouders of andere naaste familieleden bevraagd. ### 2.4 Begeleiding De begeleiding van DCD richt zich op verschillende aspecten: 1. **Psycho-educatie:** Uitleg geven over DCD aan het kind, de ouders en de omgeving (leerkrachten). 2. **Sociale aanpassingen en training:** * Training van motorische vaardigheden door bijvoorbeeld fysiotherapie (kine). * Erkenning en begrip creëren voor de uitdagingen van het kind. * Ouders stimuleren om beweging en sport plezierig te maken voor hun kind. 3. **Ondersteuning:** * In uitzonderlijke gevallen kan speciaal onderwijs, zoals BLO (Buitengewoon Lager Onderwijs) of BuSO (Buitengewoon Secundair Onderwijs) type 4, aangewezen zijn. * Deelname aan G-sport (sport voor personen met een handicap) kan ook ondersteunend werken. #### 2.4.1 Tips voor ouders en leerkrachten * **Werken aan een positief zelfbeeld:** Focus op inspanning en vooruitgang, in plaats van enkel op het eindresultaat. Link dit aan een 'growth mindset' in plaats van een 'fixed mindset'. * **Erken het probleem:** Begrijp dat de motorische uitdagingen reëel zijn. * **Geef meer tijd:** Sta toe dat de uitvoering van taken meer tijd in beslag neemt. * **Oordeel op inzet, niet op resultaat:** Waardeer de moeite die het kind doet. * **Sport:** Stimuleer deelname aan sport, maar overweeg sporten zonder te veel competitie. #### 2.4.2 Casus - Mo Mo, een leerling met DCD, ondervindt problemen op school tijdens het vak elektriciteit vanwege zijn tempo. Hij loopt aanzienlijk achter op zijn klasgenoten. De leraar suggereert dat de studierichting mogelijk niet geschikt is. Mo's moeder is verontwaardigd, terwijl de leraar zijn uitspraak als een feit beschouwt. Klasgenoten maken grappen over Mo's tempo. De moeder wil de opdrachten mee naar huis geven, maar de leerkracht twijfelt hieraan vanwege de angst om fouten te introduceren. **Adviezen voor de leerkracht:** 1. **Psycho-educatie over DCD:** Leg uit aan de leerkracht wat DCD inhoudt, met de nadruk op de motorische coördinatieproblemen die het tempo beïnvloeden. Benadruk dat dit geen gebrek aan inzet of intelligentie is. 2. **Aanpassing van taken en beoordeling:** Geef Mo meer tijd voor opdrachten. Beoordeel zijn werk op basis van inzet en kleine stapjes vooruitgang, in plaats van enkel op de snelheid van voltooiing. Overweeg eventueel aangepaste opdrachten die de motorische complexiteit verminderen, of een buddy-systeem met een klasgenoot. #### 2.4.3 Casus - Jessica (turnleerkracht) Jessica, met de diagnose DCD, neemt deel aan een dansoptreden. **Tips voor de turnleerkracht:** * **Vereenvoudig de choreografie:** Pas de danspassen aan de mogelijkheden van Jessica aan, zodat ze succeservaringen kan opdoen. * **Visualisatie en herhaling:** Gebruik visuele hulpmiddelen en zorg voor extra herhalingen van de bewegingen. * **Focus op plezier:** Benadruk het plezier van deelname en samenwerken, in plaats van de perfecte uitvoering. * **Strategieën voor stressvermindering:** Zorg voor een rustige plek waar Jessica zich even kan terugtrekken indien nodig, en verminder externe prikkels tijdens het optreden. * **Buddy-systeem:** Koppel Jessica aan een klasgenoot die haar kan ondersteunen tijdens de dans. ### 2.5 Illustratie: In de Gloriefant! Deze illustratie beschrijft het verhaal van Gloria, een olifant met DCD. Haar motorische onhandigheid leidt tot ongelukjes in de porseleinwinkel van haar moeder, wat haar verdrietig maakt. Dit illustreert hoe DCD kan leiden tot frustratie en negatieve sociale interacties. Ze wordt uiteindelijk aangemoedigd om hulp te zoeken bij oom Florus, wat de nadruk legt op het vinden van passende activiteiten en ondersteuning. --- # Ticstoornissen Dit onderdeel biedt een gedetailleerde bespreking van ticstoornissen, hun kenmerken, classificatie, comorbiditeit en begeleidingsmogelijkheden. ### 3.1 Definitie van ticstoornissen Ticstoornissen worden gedefinieerd als aangeboren aandoeningen die ontstaan vóór de leeftijd van 18 jaar en gekenmerkt worden door motorische bewegingen en/of vocalisaties (geluiden). Deze uitingen zijn repetitief, chronisch en houden gedurende meerdere weken tot jaren aan, zonder duidelijke aanwijsbare oorzaak. ### 3.2 Kenmerken van tics Tics kunnen worden onderverdeeld in motorische en vocale tics, met complexe varianten van beide. #### 3.2.1 Motorische tics * **Eenvoudige motorische tics:** Dit zijn korte, plotselinge bewegingen zoals oogknipperen, neus optrekken of hoofdschudden. * **Complexe motorische tics:** Dit zijn meer gecoördineerde bewegingen, zoals buigen, springen of hurken. #### 3.2.2 Vocale tics * **Eenvoudige vocale tics:** Dit omvatten geluiden zoals keelschrapen, snuiven, grommen, kuchen of tongklakken. * **Complexe vocale tics:** Dit kunnen betekenisvolle zinnen zijn, die schijnbaar doelgericht lijken, maar vaak kort, abrupt en met een afwijkende intonatie zijn, vergelijkbaar met grommen of blaffen. #### 3.2.3 Specifieke vocale gedragingen * **Echopraxie/echolalie:** Het herhalen van de bewegingen of geluiden van anderen. * **Palipraxie/palilalie:** Het herhalen van eigen bewegingen of geluiden. * **Copropraxie/coprolalie:** Het uiten van seksuele gebaren of obscene woorden. Dit komt voor bij ongeveer 10% van de personen met tics, voornamelijk tijdens de puberteit. #### 3.2.4 Eigenschappen van tics * **Onderdrukking:** Tics kunnen tot op zekere hoogte actief worden tegengehouden. Dit leidt tot een 'premonitory urge' (vooraandrang), wat een onaangename spanningsopbouw veroorzaakt. De tic zelf zorgt voor spanningsreductie. * **Fluctuatie:** Het verloop van tics is wisselend. * **Kindfactoren:** Tics kunnen toenemen bij stress en afnemen bij fysieke inspanning en geconcentreerd, rustig schoolwerk. * **Omgevingsfactoren:** Tics kunnen toenemen bij observatie of wanneer er aandacht op wordt gevestigd. Ze manifesteren zich vaak op minder gewenste momenten en kunnen thuis meer voorkomen, omdat personen daar de tics minder onderdrukken. ### 3.3 Fenotypes van ticstoornissen (DSM-V) De DSM-V onderscheidt de volgende fenotypes: * **Gilles de la Tourette:** Gekenmerkt door ten minste twee motorische tics en één vocale tic die langer dan een jaar aanwezig zijn. * **Persisterende motorische of vocale ticstoornis:** Hierbij is er sprake van één of meerdere motorische óf vocale tics die langer dan een jaar aanwezig zijn. * **Voorlopige ticstoornis:** De tics zijn korter dan een jaar aanwezig. ### 3.4 Secundaire kenmerken van ticstoornissen Ticstoornissen kunnen gepaard gaan met diverse secundaire problematiek: * Negatief zelfbeeld door pesterijen. * Beïnvloeding van lezen, schrijven en rekenen door tics. * Concentratieproblemen. * Angsten en psychosomatische klachten. * Fysieke letsels door de tics. ### 3.5 Prevalentie en prognose * Tics komen voor bij ongeveer 15% van de kinderen tussen 4 en 15 jaar. * Een ticstoornis wordt gediagnosticeerd bij ongeveer 6% van de kinderen en 1% van de volwassenen. * De verhouding tussen jongens en meisjes is ongeveer 3:1. * Motorische tics komen vaker voor dan vocale tics. ### 3.6 Comorbiditeit Ticstoornissen gaan vaak gepaard met andere aandoeningen: * **Obsessieve-compulsieve stoornis (OCD):** Dwangstoornis. * **ADHD:** Met name gerelateerd aan impulsiviteit. * Problemen met visuomotoriek en planning. * Lichamelijke hypersensitiviteit. ### 3.7 Begeleiding bij ticstoornissen De begeleiding richt zich op farmacotherapie (enkel bij ernstige klachten, voornamelijk antipsychotica), psycho-sociale begeleiding, en sociale aanpassingen. #### 3.7.1 Psycho-sociale begeleiding * **Psycho-educatie:** Het informeren van de persoon met de ticstoornis en diens omgeving. * **Cognitieve gedragstherapie:** > **Tip:** Exposure en responspreventie (ERP) is een effectieve vorm van cognitieve gedragstherapie waarbij geoefend wordt met het onderdrukken van tics en het weerstaan van de aandrang. Het doel is om de tics niet direct te 'verslaan' met nieuwe tics, maar de spanning te hanteren zonder de tic uit te voeren. * Begeleiding voor bijkomende psychische klachten. #### 3.7.2 Sociale aanpassingen * **Erkenning en begrip:** Het is cruciaal om tics niet te straffen of te belonen. * Een **voorbeeldfunctie** van leerkrachten en het instellen van een **buddy-systeem** kunnen ondersteunend werken. * **Stressvermindering** is essentieel, omdat stress tics kan verergeren. * Het creëren van een **aparte ruimte** waar de persoon tics de vrije loop kan laten, kan helpen om energie kwijt te raken. * Stimuleren van **sport en speeltijd** om energie te ontladen. > **Casus:** Een illustratie van begeleiding bij een ticstoornis beschrijft een therapeutisch scenario met 'Robin', waarbij de focus ligt op het hanteren van de premonitory urge door middel van exposure en responspreventie, waarbij het 'tegenhouden' van tics centraal staat. --- Deze sectie over ticstoornissen benadrukt de complexiteit van deze aandoeningen, de noodzaak van een genuanceerde benadering en het belang van een multidisciplinaire aanpak in de diagnostiek en begeleiding. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Autismespectrumstoornis (ASS) | Een ontwikkelingsstoornis die wordt gekenmerkt door uitdagingen op het gebied van sociale interactie, communicatie en repetitief gedrag of beperkte interesses. Het is een spectrum, wat betekent dat de symptomen en hun ernst sterk kunnen variëren van persoon tot persoon. | | Coördinatie-ontwikkelingsstoornis (DCD) | Een aangeboren ontwikkelingsstoornis die gekenmerkt wordt door hardnekkige problemen bij het aanleren en vlot uitvoeren van vaardigheden met motorische coördinatie. Dit kan leiden tot onhandigheid en moeilijkheden in verschillende dagelijkse activiteiten, zoals schrijven, sporten of zelfzorg. | | Ticstoornis | Een neurologische aandoening die wordt gekenmerkt door plotselinge, snelle, herhaalde, niet-ritmische bewegingen of vocalisaties (tics). Deze tics kunnen motorisch (bv. oogknipperen, hoofd schudden) of vocaal (bv. keel schrapen, geluiden maken) zijn en kunnen variëren in ernst en frequentie. | | Neurodiversiteit | Een concept dat erkent dat verschillen in hersenstructuur en -functie een normale en waardevolle variatie binnen de menselijke populatie vertegenwoordigen, vergelijkbaar met biodiversiteit. Het benadrukt dat aandoeningen zoals autisme geen ziekten zijn die genezen moeten worden, maar variaties in de menselijke cognitie. | | Stigma | Negatieve attitudes, vooroordelen en discriminatie gericht op personen met een bepaalde kenmerk, zoals een psychische aandoening of handicap. Stigma kan leiden tot sociale uitsluiting en psychologisch lijden voor de getroffenen. | | Validisme (Ableïsme) | Discriminatie en sociale vooroordelen ten opzichte van mensen met een handicap. Het is gebaseerd op de aanname dat een beperking de persoon definieert en minder waard maakt dan niet-gehandicapte personen, wat kan leiden tot uitsluiting en ongelijke kansen. | | Executieve functies | Een reeks cognitieve processen die verantwoordelijk zijn voor het plannen, organiseren, initiëren, controleren en reguleren van gedrag om doelen te bereiken. Voorbeelden zijn planning, werkgeheugen, inhibitie en flexibiliteit. | | Psycho-educatie | Het verstrekken van informatie en educatie aan patiënten en hun naasten over een specifieke stoornis, behandeling en copingstrategieën. Het doel is om begrip te vergroten, therapietrouw te bevorderen en zelfmanagement te ondersteunen. | | DSM V (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fifth Edition) | Een classificatiesysteem voor psychische stoornissen dat wordt gebruikt door clinici en onderzoekers wereldwijd. Het biedt gestandaardiseerde criteria voor de diagnose van diverse psychische aandoeningen. | | Prognose | De verwachte uitkomst of het waarschijnlijke verloop van een ziekte of aandoening. Het omvat de voorspelling van het ziekteverloop, de reactie op behandeling en de kans op herstel of blijvende gevolgen. | | Comorbiditeit | De gelijktijdige aanwezigheid van twee of meer stoornissen of aandoeningen bij één persoon. Bijvoorbeeld, een persoon met ADHD kan ook angststoornissen hebben. Comorbiditeit kan de diagnose en behandeling bemoeilijken. | | Ontwikkelingsanamnese | Een gedetailleerde geschiedenis van de ontwikkeling van een persoon vanaf de prenatale fase tot het heden. Het is cruciaal voor de diagnose van ontwikkelingsstoornissen, aangezien het inzicht geeft in eventuele afwijkingen of vertragingen in de ontwikkeling. | | Savanttalenten | Zeldzame en uitzonderlijke vaardigheden in specifieke gebieden, zoals muziek, kunst of rekenen, die soms voorkomen bij mensen met autisme of andere ontwikkelingsstoornissen. Deze vaardigheden staan in contrast met de algemene intellectuele beperkingen. | | Premonitory urge | Een onaangename lichamelijke sensatie of aandrang die voorafgaat aan het uitvoeren van een tic. Het gevoel van opluchting na het uitvoeren van de tic kan de cyclus van tics versterken. | | Echopraxie / Echolalie | Echopraxie is het onvrijwillig imiteren van de bewegingen van anderen, terwijl echolalie het onvrijwillig herhalen van gesproken woorden of zinnen van anderen is. Beide zijn kenmerken die soms voorkomen bij ticstoornissen en autisme. | | Copropraxie / Coprolalie | Coprolalie verwijst naar het uiten van obscene of sociaal ongepaste woorden, wat een minder voorkomend (ongeveer 10%) maar bekend kenmerk van ticstoornissen kan zijn. Copropraxie is het uitvoeren van obscene gebaren. | | Motorische coördinatie | Het vermogen om bewegingen vloeiend, efficiënt en nauwkeurig uit te voeren door middel van de gecoördineerde werking van verschillende spiergroepen. Dit vereist de integratie van sensorische informatie en motorische planning. | | Visueel-ruimtelijke vaardigheden | Het vermogen om visuele informatie te verwerken en te begrijpen, inclusief ruimtelijke relaties, oriëntatie en navigatie. Problemen hiermee kunnen leiden tot moeilijkheden met kaarten lezen, puzzelen of het inschatten van afstanden. | | Fair diagnostiek | Een diagnostisch proces dat rekening houdt met culturele achtergronden, levensomstandigheden en individuele verschillen van de persoon die wordt onderzocht. Het streeft ernaar om bias te minimaliseren en een nauwkeurige en rechtvaardige diagnose te stellen. |

# Inleiding tot gezondheidspsychologie en het biomedisch versus biopsychosociaal ziektemodel Dit studieonderwerp introduceert de gezondheidspsychologie en verklaart de verschuiving van het biomedische naar het biopsychosociale ziektemodel, waarbij de focus ligt op de holistische interactie tussen lichaam, geest en sociale omgeving. ## 1. Inleiding tot gezondheidspsychologie en het biomedisch versus biopsychosociaal ziektemodel ### 1.1 Wat is gezondheidspsychologie? Gezondheidspsychologie is een interdisciplinair veld dat psychologie integreert met gezondheid, ziekte en gezondheidszorg. Het richt zich op het begrijpen van de impact van psychologische, sociale en biologische factoren op de bevordering en het behoud van gezondheid, de preventie en behandeling van ziekte, en de verbetering van de gezondheidszorg en het gezondheidsbeleid. **Centrale vragen binnen de gezondheidspsychologie omvatten:** * Waarom vertonen mensen gezond of ongezond gedrag? * Is de invloed van demografische factoren zoals geslacht, leeftijd en sociaaleconomische status direct of indirect op gezondheid? * Waarom worden sommige individuen steeds ziek terwijl anderen gezond blijven? **Doelen van de gezondheidspsychologie:** * Begrip vergroten van de invloed van biopsychosociale factoren op gezondheid. * Strategieën ontwikkelen voor de bevordering en het behoud van gezondheid. * Bijdragen aan de verbetering van de gezondheidszorg en het gezondheidsbeleid. * Ondersteunen bij de preventie en behandeling van ziekte. * Identificeren van de oorzaken van ziekte en risicofactoren. ### 1.2 Het concept van gezondheid De definitie van gezondheid is geëvolueerd van louter de afwezigheid van ziekte naar een meer holistisch concept. #### 1.2.1 Definitie van gezondheid volgens de WHO De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) definieert gezondheid als: > ‘Gezondheid is een toestand van volledig lichamelijk, geestelijk en sociaal welzijn en niet alleen als de afwezigheid van ziekte of invaliditeit.’ (WHO 1947) **Kritische overwegingen op deze definitie:** * Het concept van 'volledig' welzijn is uitdagend, vooral gezien de vergrijzing en de toename van chronische aandoeningen. * De definitie legt veel nadruk op gedrag en levensstijl, met minder aandacht voor sociaaleconomische status (SES) en culturele invloeden. * De interpretatie van 'normale' gezondheid kan aanzienlijk verschillen per cultuur. #### 1.2.2 Positieve gezondheid Een modern concept dat gezondheid ziet als het vermogen van mensen om zich aan te passen en zelfregie te voeren in de fysieke, sociale en emotionele uitdagingen van het leven. Het gaat verder dan de afwezigheid van ziekte en focust op veerkracht, zelfmanagement en participatie. ### 1.3 Modellen van ziekte: biomedisch versus biopsychosociaal De manier waarop we naar ziekte kijken, heeft een grote impact op hoe we gezondheid en zorg benaderen. #### 1.3.1 Het biomedisch ziektemodel Dit model stelt dat ziekten en symptomen een achterliggende fysiologische verklaring hebben. Genezing wordt gezien als een mechanisch en rechtlijnig proces dat gericht is op het aanpakken van de specifieke ziekteverwekker of het symptoom. * **Definitie van gezondheid:** Afwezigheid van ziekte. * **Diagnose-receptmodel:** Ziekte is het gevolg van een aandoening die zijn oorsprong vindt buiten het lichaam (bv. bacteriële infecties) of interne veranderingen (bv. celmutaties). * **Medische interventies:** Gericht op het wegnemen van de oorzaak of het verlichten van symptomen. * **Kritiek:** Dit model is reductionistisch, omdat het zich voornamelijk concentreert op lichaamscellen en biochemische processen, en psychologische en sociale factoren negeert. #### 1.3.2 Het biopsychosociaal ziektemodel Dit model erkent dat ziekten en symptomen worden verklaard door een complexe interactie van biologische, psychologische en sociale factoren. Het stelt dat gezondheid en ziekte meer zijn dan de som van hun delen en dat de subjectieve beleving van ziekte cruciaal is. * **Definitie van gezondheid:** Meer dan de afwezigheid van ziekte; bepaald door de interactie van biologische, psychologische en sociale factoren. * **Subjectiviteit en beleving:** Ziekte wordt ook als een subjectieve beoordeling ervaren, beïnvloed door de beleving, omgeving, cultuur en persoonlijkheid. * **Toepassingen:** Fantoompijn en het placebo-effect zijn voorbeelden die de wisselwerking tussen lichaam en geest illustreren. * **Discussiepunten:** Het model kan als tijdsintensief worden ervaren en de brede definitie kan als te ruim worden beschouwd. #### 1.3.3 De wisselwerking tussen lichaam en geest Het biopsychosociale model benadrukt de continue interactie tussen lichamelijke processen (bv. hormonen, zenuwstelsel) en psychologische factoren (bv. gedachten, emoties, stress). Deze interactie beïnvloedt zowel het ontstaan, het verloop als het herstel van ziekten. > **Tip:** Wanneer je de wisselwerking tussen lichaam en geest bestudeert, denk dan aan hoe stress (psychologisch) kan leiden tot lichamelijke klachten zoals hoofdpijn of een verzwakt immuunsysteem (biologisch). Omgekeerd kan chronische pijn (biologisch) leiden tot depressie en angst (psychologisch). ### 1.4 Crossculturele perspectieven op gezondheid Cultuur beïnvloedt de perceptie van gezondheid, ziekte en behandelingsmethoden. #### 1.4.1 Ziekteattributie * **Westerse culturen:** Scheiding tussen geest, lichaam en ziel; medische zorg is gespecialiseerd. * **Afrikaanse en sommige Aziatische culturen:** Holistische benadering; integratie van spirituele, sociale en lichamelijke welzijn. #### 1.4.2 Benaderingen van gezondheid * **Holistische benadering:** Kijkt naar het gehele wezen, niet alleen naar het lichamelijke of waarneembare. * **Collectivistische benadering:** Het individu als deel van een groter geheel, waarbij de gemeenschap centraal staat. * **Individualistische benadering:** Verantwoordelijkheid voor gezondheid ligt primair bij het individu. #### 1.4.3 Traditionele en alternatieve geneeskunde Terwijl reguliere geneeskunde dominant blijft in westerse culturen, wordt het belang van alternatieve geneeskunde steeds meer erkend. ### 1.5 Gedrag, dood en ziekte De evolutie van ziektepatronen toont een verschuiving van infectieziekten naar chronische ziekten, waarbij gedrag een significante rol speelt in de mortaliteit. Preventieve maatregelen en gedragsverandering zijn daarom cruciaal in de gezondheidspsychologie. **Voorbeelden van gedragscomponenten als doodsoorzaken:** * Diabetes door obesitas (voeding en beweging). * Hart- en vaatziekten door ongezonde leefstijl. * Kanker door roken. ### 1.6 Relevantie van gezondheidspsychologie in de praktijk Kennis van gezondheidspsychologie is toepasbaar in diverse contexten, waaronder: * Gezondheidsbevordering en preventieprogramma's. * Gedragsverandering bij individuen met chronische aandoeningen. * Ontwikkeling van patiëntgerichte zorg. * Beleid op het gebied van volksgezondheid. > **Voorbeeld:** Gezondheidspsychologen werken aan campagnes om roken te ontmoedigen, het belang van vaccinatie te benadrukken, of mensen te motiveren tot regelmatige lichaamsbeweging, door inzicht te bieden in de psychologische en sociale determinanten van dit gedrag. --- # Sociale en culturele verschillen in gezondheid en ziekte Dit onderwerp onderzoekt hoe sociaaleconomische status, geslacht, culturele achtergrond en gezondheidsvaardigheden (health literacy) bijdragen aan gezondheidsverschillen en ongelijkheden. ### 2.1 Gezondheidsverschillen Gezondheidsverschillen verwijzen naar de ongelijke verdeling van gezondheid over populaties. Deze verschillen kunnen optreden op basis van diverse sociaal-culturele factoren. #### 2.1.1 Belangrijkste doodsoorzaken en SES In ontwikkelingslanden worden de belangrijkste doodsoorzaken gevormd door kindersterfte door diarree, luchtweginfecties en ondervoeding, evenals tuberculose, malaria en ondergewicht bij volwassenen. In welvarende landen is armoede een belangrijke factor die toegang tot gezonde voeding, goede huisvesting, scholing en zorg beperkt. Een lager inkomen correleert met meer ziekte, meer stress en een kortere levensduur. Er is een lineair verband tussen sociaaleconomische status (SES) en gezondheid: hoe hoger de SES, hoe beter de gezondheid. Zo leven hoogopgeleide mannen significant langer en in betere gezondheid dan lager opgeleiden. #### 2.1.2 Verklaringen voor gezondheidsongelijkheden tussen SES Er zijn verschillende verklaringen voor de gezondheidsongelijkheden tussen verschillende SES-groepen: 1. **Het debat: Sociaal causaliteitsmodel versus sociaal drift model:** * **Sociaal causaliteitsmodel:** Stelt dat een lage SES leidt tot gezondheidsproblemen. Longitudinale studies ondersteunen dit door aan te tonen dat personen met een lagere SES vaker ongezond gedrag vertonen, zoals meer roken en alcoholconsumptie, en minder gezonde voeding en beweging. Dit kan te wijten zijn aan de sociale context, praktische factoren en coping-mechanismen (bijvoorbeeld roken tegen stress). * **Sociaal drift model:** Stelt dat gezondheidsproblemen leiden tot een lagere SES. 2. **Verschillen in gezondheidsgedrag:** Personen met een lagere SES vertonen vaker ongezond gedrag. De oorzaken hiervan zijn niet per se een gebrek aan kennis, maar eerder de impact van de sociale context, bewuste keuzes, praktische factoren en coping-strategieën. 3. **Toegang tot de gezondheidszorg:** Ondanks een toegankelijk zorgsysteem kunnen armoede, schulden, angst voor kosten (eigen risico, medicijnen) en culturele/sociale factoren het zorggebruik belemmeren. Culturele overtuigingen kunnen toegang beperken, bijvoorbeeld wanneer moslimvrouwen mannelijke artsen vermijden. Persoonlijke eigenschappen zoals health literacy spelen ook een rol. > **Tip:** Denk na over hoe de sociale en economische realiteit van iemand met een lage SES de keuzes en mogelijkheden beïnvloedt in relatie tot gezondheid. #### 2.1.3 Health literacy (gezondheidsvaardigheden) Health literacy is gedefinieerd als "De kennis, motivatie en competenties van mensen om toegang te krijgen tot gezondheidsinformatie, deze te begrijpen, te beoordelen en toe te passen om oordelen te vellen en beslissingen te nemen in het dagelijks leven met betrekking tot gezondheidszorg, ziektepreventie en gezondheidsbevordering om de kwaliteit van leven gedurende de levensloop te behouden of te verbeteren." * **Demografische verschillen:** Vooral 18-24-jarigen en 75-plussers hebben vaker een beperkt niveau van gezondheidsvaardigheden. Een beperkt niveau komt het minst voor bij 45-54-jarigen en 55-64-jarigen. * **Opleidingsniveau:** Mensen met een laag opleidingsniveau hebben bijna tweemaal zoveel kans op beperkte gezondheidsvaardigheden vergeleken met hoogopgeleiden. Echter, ook een aanzienlijk percentage hoogopgeleiden heeft beperkte of onvoldoende gezondheidsvaardigheden. * **Gevolgen van lage health literacy:** Dit kan leiden tot slechtere gezondheidsresultaten, zoals meer ziekenhuisopnames, lagere therapietrouw, slechtere ziektecontrole en een hogere mortaliteit. > **Example:** Iemand met beperkte health literacy kan moeite hebben met het begrijpen van de bijsluiter van medicijnen, het navigeren door het zorgsysteem of het interpreteren van gezondheidsadviezen, wat kan leiden tot verkeerde beslissingen en een slechtere gezondheid. #### 2.1.4 Omgevingsfactoren Omgevingsfactoren kunnen zowel fysieke als mentale gezondheid beïnvloeden, bijvoorbeeld door de frequentie van luchtweginfecties of de mate van depressiviteit te verhogen. ### 2.2 Geslacht en gezondheid Er zijn verschillen in gezondheidsgedrag tussen mannen en vrouwen, die zowel biologisch als gedragsmatig verklaard kunnen worden. * **Mannen:** Vertonen vaker ongezond gedrag, zoals het eten van meer rood vlees en junkfood, meer binge drinken en hasjgebruik, een groter aantal sekspartners, een hogere BMI en slechtere mondhygiëne. Ze zoeken ook minder snel medische hulp. * **Vrouwen:** Vertonen minder vaak ongezond gedrag en roken minder vaak. ### 2.3 Culturele verschillen in gezondheid en ziekte #### 2.3.1 Crossculturele perspectieven op gezondheid Culturele perspectieven op gezondheid en ziekte variëren sterk. * **Ziekteattributie:** * **Westerse culturen:** Kenmerken zich door een scheiding van geest, lichaam en ziel, met gespecialiseerde medische zorg. * **Afrikaanse en sommige Aziatische culturen:** Hanteren een holistische en collectivistische benadering, waarbij spiritueel, sociaal en lichamelijk welzijn geïntegreerd worden. * **Individualistische versus collectivistische benadering:** * **Individualistisch:** Verantwoordelijkheid voor gezondheid ligt primair bij het individu. * **Collectivistisch:** Het individu wordt gezien als deel van een groter geheel, met gedeelde verantwoordelijkheid. * **Traditionele en alternatieve geneeskunde:** In Westerse culturen blijft reguliere geneeskunde dominant, hoewel het belang van alternatieve geneeskunde wordt erkend. #### 2.3.2 Holistische benadering De holistische benadering kijkt verder dan het puur lichamelijke of waarneembare en beschouwt het gehele wezen, inclusief psychologische, sociale en spirituele aspecten. #### 2.3.3 Definities van gezondheid in verschillende culturen De definitie van gezondheid kan cultureel bepaald zijn. De WHO-definitie van 1947, die gezondheid definieert als "een toestand van volledig lichamelijk, geestelijk en sociaal welzijn en niet alleen als de afwezigheid van ziekte of invaliditeit", stuit op kritiek vanwege de universaliteit die moeilijk te realiseren is, zeker met de toename van chronische aandoeningen en vergrijzing. Minder aandacht wordt besteed aan de invloed van SES en culturele achtergronden, en de definitie van 'normale' gezondheid kan per cultuur verschillen. ### 2.4 Factoren die gezondheidsgedrag beïnvloeden Verschillende modellen proberen gezondheidsgedrag te voorspellen door middel van determinanten, die kunnen worden onderverdeeld in distale en proximale factoren. * **Distale invloeden (moeilijker te beïnvloeden):** * **Demografische factoren:** Geslacht, leeftijd, sociaaleconomische status (SES). * **Health Locus of Control (HLoC):** * **Intern:** Mensen met een hoge interne HLoC geloven dat zij zelf controle hebben over hun gezondheid, wat vaak leidt tot gezonder gedrag en hogere eigen-effectiviteit. * **Extern/toeval:** Geloof dat gezondheid afhangt van externe factoren zoals geluk of het lot. * **Gezaghebbende anderen:** Geloof dat gezondheid bepaald wordt door artsen of voorlichters. * **Zelfbeschikkingstheorie (zelfdeterminatietheorie):** Richt zich op de bron van motivatie. Interne motivatie (gedrag vanuit interne voldoening) leidt tot duurzamer gedrag dan externe motivatie (gedrag door externe druk of beloningen). * **Normen:** * **Descriptieve norm:** Percepties over welk gedrag populair is (wat men denkt dat anderen doen). * **Injunctieve norm:** Normen die beschrijven wat gedaan zou moeten worden (wat men denkt dat anderen goed- of afkeuren). * **Proximale invloeden (makkelijker te beïnvloeden):** * **Kennis:** Informatie over gezondheid en ziekte. * **Attitude:** Positieve of negatieve evaluatie van bepaald gedrag. Er kan sprake zijn van dissonantie tussen cognities, emoties en gedragsintenties. * **Eigen-effectiviteit:** Het geloof in het eigen vermogen om bepaald gedrag uit te voeren. * **Sociale invloed:** Druk of steun vanuit de sociale omgeving. * **Risico-inschatting:** De perceptie van de waarschijnlijkheid van negatieve gezondheidsgevolgen. * **Onrealistisch optimisme (bias voor optimisme):** De neiging te denken dat men minder kans heeft dan anderen om een negatieve gebeurtenis mee te maken. Dit kan gebaseerd zijn op een gebrek aan persoonlijke ervaring, de opvatting dat het probleem vermeden kan worden door individuele handelingen, de opvatting dat het onwaarschijnlijk is dat het probleem zich voordoet, of de opvatting dat het probleem zelden voorkomt. * **Risicoperceptie neemt toe met volwassenheid:** Adolescenten vertonen vaak meer risicogedrag door een lagere risicoperceptie, mede doordat executieve functies pas volledig ontwikkeld zijn rond het 25e levensjaar. #### 2.4.1 Intention-behaviour gap Een significant deel van de gezonde intenties wordt niet omgezet in daadwerkelijk gedrag. Dit fenomeen, de "intention-behaviour gap", wordt onderzocht door modellen voor gefaseerde gedragsverandering. #### 2.4.2 Transtheoretisch model (Stages of Change Model) Dit model beschrijft gedragsverandering als een proces in verschillende fasen: * Precontemplatie: geen overweging tot verandering. * Contemplatie: overwegen van verandering. * Preperatie: voorbereiden op verandering. * Actie: actief gedrag veranderen. * Onderhoud: gedrag volhouden. * Terugval: terugvallen naar ongezond gedrag. #### 2.4.3 Verklarende modellen: Gedragswiel Het gedragswiel is een ander verklaringsmodel dat verschillende componenten van gedrag analyseert om gedragsverandering te faciliteren. Het model onderscheidt zes determinanten van gedrag: gedrag, omgeving, en vier psychologische processen (instinctief, emotioneel, rationeel en fictief). --- # Modellen voor het voorspellen en verklaren van gezondheidsgedrag Dit hoofdstuk introduceert diverse theoretische modellen die worden gebruikt om gezondheidsgedrag te voorspellen, te begrijpen en te beïnvloeden. ### 3.1 Determinanten van gezondheidsgedrag Gezondheidsgedrag wordt beïnvloed door verschillende factoren, die onderscheiden kunnen worden in distale en proximale determinanten. #### 3.1.1 Distale determinanten Distale determinanten zijn factoren die minder direct beïnvloedbaar zijn, maar wel een grote impact hebben op gezondheidsgedrag. Enkele belangrijke distale determinanten zijn: * **Geslacht:** Verschillen in gedrag en biologische factoren tussen mannen en vrouwen beïnvloeden de gezondheid. Mannen vertonen vaker ongezond gedrag zoals meer rood vlees en junkfood consumptie, meer binge-drinking en een groter aantal sekspartners, resulterend in een hogere BMI en slechtere mondhygiëne. Ze zoeken ook minder snel medische hulp. Vrouwen vertonen minder vaak ongezond gedrag en roken minder frequent. * **Leeftijd:** De ontwikkeling van het brein, met name de executieve functies die volledig ontwikkeld zijn rond het 25e levensjaar, speelt een rol in risicoperceptie en gedragskeuzes. * **Socio-economische status (SES):** Een lagere SES correleert sterk met slechtere gezondheid. Armoede beperkt de toegang tot gezonde voeding, goede huisvesting, scholing en zorg. Er is een lineair verband: hoe hoger de SES, hoe beter de gezondheid. Dit wordt deels verklaard door verschillen in gezondheidsgedrag (meer ongezond gedrag bij lagere SES, deels als copingmechanisme of door praktische factoren) en door verschillen in toegang tot gezondheidszorg, ondanks universele systemen. * **Kennis:** Kennis over gezondheid en ziekte is een factor, hoewel niet altijd doorslaggevend voor gedragsverandering. * **Attitude:** De houding ten opzichte van gezond gedrag beïnvloedt de intentie en het daadwerkelijk vertonen van dit gedrag. * **Eigen-effectiviteit (Self-efficacy):** Het geloof in het eigen vermogen om bepaald gedrag succesvol uit te voeren, is een belangrijke voorspeller van gedragsverandering. * **Sociale invloed:** De normen en het gedrag van de sociale omgeving (descriptieve normen en injunctieve normen) spelen een rol. * **Persoonlijkheid:** Individuele persoonlijkheidskenmerken kunnen van invloed zijn op gezondheidsgedrag. #### 3.1.2 Proximale determinanten Proximale determinanten zijn factoren die dichter bij het gedrag staan en gemakkelijker te beïnvloeden zijn. ##### 3.1.2.1 (Health) Locus of Control (LoC) Locus of Control verwijst naar de perceptie van een individu over de mate waarin het controle heeft over gebeurtenissen die zijn leven beïnvloeden. Het **Multidimensional Health Locus of Control (MHLC)** model onderscheidt drie dimensies: * **Intern (interne oriëntatie):** Personen met een hoge score op deze schaal geloven dat zij zelf controle hebben over hun gezondheid. Dit hangt samen met een hogere mate van eigen-effectiviteit en leidt vaker tot gezonder gedrag. * **Extern/toeval (kans-oriëntatie):** Personen die hier hoog op scoren, geloven dat hun gezondheid afhangt van externe factoren zoals geluk, het lot of toeval. * **Gezaghebbende anderen (arts oriëntatie):** Personen met een hoge score op deze schaal geloven dat hun gezondheid bepaald wordt door gezaghebbende figuren zoals artsen en gezondheidsvoorlichters. > **Tip:** Het is belangrijk om te beseffen dat deze dimensies niet wederzijds exclusief zijn en dat individuen op verschillende dimensies kunnen scoren. ##### 3.1.2.2 Zelfbeschikkingstheorie (Zelfdeterminatietheorie) Deze theorie richt zich op de bron van motivatie voor gedrag en maakt een onderscheid tussen: * **Interne motivatie:** Gedrag dat wordt uitgevoerd vanuit interne voldoening. Dit leidt tot duurzaam en autonoom gezond gedrag. * **Externe motivatie:** Gedrag dat wordt gestuurd door externe druk of beloningen, zoals de goedkeuring van groepsgenoten. ##### 3.1.2.3 Attitudemodel Het attitudemodel beschouwt drie componenten: cognities (gedachten), emoties en gedrag/gedragsintenties. Deze componenten zijn niet altijd in overeenstemming, wat kan leiden tot dissonantie. > **Voorbeeld:** Iemand weet dat roken schadelijk is (cognitie), voelt zich er ongemakkelijk bij (emotie), maar rookt toch door (gedrag/gedragsintentie). Deze dissonantie kan leiden tot gedragsverandering om de consistentie te herstellen. ##### 3.1.2.4 Onrealistisch optimisme Dit fenomeen, ook wel de 'bias voor optimisme' genoemd, houdt in dat mensen denken dat ze minder kans hebben dan vergelijkbare anderen om een ziekte te krijgen of een negatieve gebeurtenis mee te maken. Dit is niet altijd een slechte inschatting, maar kan ook een uiting van hoop zijn. Factoren die bijdragen aan onrealistisch optimisme, zoals geïdentificeerd door Weinstein (1987), zijn: * Een gebrek aan persoonlijke ervaring met het betreffende gedrag of probleem. * De opvatting dat het probleem door individuele handelingen voorkomen kan worden (gedragscontrole). * De opvatting dat het onwaarschijnlijk is dat het probleem zich in de toekomst zal voordoen als het nog niet eerder is gebeurd. * De opvatting dat het probleem zelden voorkomt, waardoor de kans klein is dat het bij het individu optreedt. ##### 3.1.2.5 Risicoperceptie Dit is de inschatting van het risico op ziekte bij ongezond gedrag. Het wordt beïnvloed door gezondheidsvaardigheden (health literacy), sociale en culturele context. De risicoperceptie neemt toe met volwassenheid. > **Voorbeeld:** Adolescenten vertonen vaak meer risicogedrag door een lagere risicoperceptie, mede omdat hun hersenen nog in ontwikkeling zijn. ##### 3.1.2.6 Zelfeffectiviteit Dit concept, reeds genoemd onder distale determinanten, is ook een proximale factor. Het verwijst naar het geloof in het eigen vermogen om succesvol bepaald gedrag te vertonen. ### 3.2 Modellen voor gefaseerde gedragsverandering Veel modellen erkennen de zogenaamde 'intention-behaviour gap', het verschil tussen intentie en daadwerkelijk gedrag. Om dit te overbruggen, zijn er modellen ontwikkeld die gedragsverandering als een proces in fasen beschouwen. #### 3.2.1 Transtheoretisch model (Stages of Change Model) Dit model beschrijft gedragsverandering als een proces dat door verschillende stadia loopt: * **Precontemplatie:** Geen intentie om gedrag te veranderen. * **Contemplatie:** Overwegen van gedragsverandering binnen 6 maanden. * **Voorbereiding:** Concrete plannen om gedrag binnen 1 maand te veranderen. * **Actie:** Actieve uitvoering van gedragsverandering. * **Onderhoud:** Gedrag is gedurende minstens 6 maanden volgehouden. * **Beëindigen/Terugval:** Gevolg van het proces. > **Tip:** Het is essentieel om de interventies af te stemmen op het specifieke stadium waarin iemand zich bevindt om de kans op succesvolle gedragsverandering te vergroten. #### 3.2.2 Verklarend model: Gedragswiel Het gedragswiel is een ander raamwerk dat helpt bij het begrijpen en verklaren van gedrag, waarbij verschillende componenten van gedrag worden uitgelicht. ### 3.3 Verband tussen modellen en interventies De verschillende modellen bieden inzicht in de determinanten van gezondheidsgedrag en de stadia van gedragsverandering. Deze kennis is cruciaal voor het ontwikkelen van effectieve, evidence-based interventies gericht op preventie en bevordering van gezondheid. > **Voorbeeld:** Om iemand te helpen stoppen met roken, kan men eerst onderzoeken in welk stadium van het transtheoretisch model de persoon zich bevindt. Daarna kunnen, rekening houdend met hun Locus of Control en eigen-effectiviteit, gerichte strategieën worden ingezet. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Biomedisch ziektemodel | Het model dat stelt dat ziekten en symptomen een achterliggende fysiologische verklaring hebben en dat genezing mechanisch en rechtlijnig werkt, waarbij de focus ligt op lichaamscellen en biochemische processen zonder veel aandacht voor psychologische en sociale factoren. | | Biopsychosociaal ziektemodel | Het standpunt dat ziekten en symptomen worden verklaard door een combinatie van lichamelijke, psychologische en sociale factoren, waarbij subjectiviteit, beleving, omgeving, cultuur en persoonlijkheid de perceptie van ziekte beïnvloeden. | | Positieve gezondheid | Een breder concept van gezondheid dan enkel de afwezigheid van ziekte, waarbij de nadruk ligt op het vermogen van mensen om zich aan te passen aan fysieke, mentale en sociale uitdagingen in het leven en het participeren in het dagelijks leven. | | Gezondheidsverschillen | Ongelijkheden in gezondheidstoestand die voorkomen tussen verschillende groepen in de bevolking, vaak gerelateerd aan sociaaleconomische status, opleidingsniveau, geslacht, etniciteit of geografische locatie. | | Sociaaleconomische status (SES) | Een maatstaf die de sociale en economische positie van een individu of huishouden weergeeft, vaak gebaseerd op inkomen, opleiding en beroep, en die sterk gecorreleerd is met gezondheidsuitkomsten. | | Health literacy (gezondheidsvaardigheden) | De kennis, motivatie en competenties die nodig zijn om toegang te krijgen tot gezondheidsinformatie, deze te begrijpen, te beoordelen en toe te passen om oordelen te vellen en beslissingen te nemen met betrekking tot gezondheidszorg, ziektepreventie en gezondheidsbevordering. | | Locus of Control (LoC) | Een psychologisch concept dat verwijst naar de mate waarin individuen geloven dat ze controle hebben over de uitkomsten van gebeurtenissen in hun leven; een interne LoC betekent dat men gelooft controle te hebben, terwijl een externe LoC betekent dat men gelooft dat externe factoren de controle hebben. | | Zelfbeschikkingstheorie (Zelfdeterminatietheorie) | Een theorie die stelt dat menselijk gedrag gemotiveerd wordt door drie fundamentele psychologische behoeften: autonomie, competentie en verbondenheid, en die onderscheid maakt tussen intrinsieke en extrinsieke motivatie voor gedrag. | | Onrealistisch optimisme | De neiging van mensen om te denken dat ze minder kans hebben dan anderen om negatieve gebeurtenissen mee te maken, zoals ziekte, ongeacht de objectieve risico's. | | Transtheoretisch model (Stages of Change Model) | Een model dat gedragsverandering beschrijft als een proces dat plaatsvindt in verschillende fasen, waaronder voorbeschouwing, beschouwing, voorbereiding, actie, onderhoud en terugval, en dat verschillende strategieën vereist voor elke fase. | | Attitudemodel | Een model dat de relatie tussen attitudes, gedragsintenties en daadwerkelijk gedrag onderzoekt, waarbij attitudes worden gezien als evaluaties van objecten of gedragingen die gedragsintenties beïnvloeden. | | Distale determinanten | Factoren die indirect van invloed zijn op gezondheidsgedrag en gezondheid, zoals demografische kenmerken (leeftijd, geslacht) en sociaaleconomische status, die moeilijker direct te beïnvloeden zijn. | | Proximale determinanten | Factoren die directer van invloed zijn op gezondheidsgedrag en gezondheid, zoals kennis, attitudes, zelfeffectiviteit en sociale invloed, die makkelijker te beïnvloeden zijn. | | Crossculturele perspectieven op gezondheid | De studie van hoe culturele achtergronden de opvattingen, praktijken en ervaringen met betrekking tot gezondheid en ziekte beïnvloeden, inclusief verschillen in benaderingen van geneeskunde en gezondheidszorg. |