Geriatrics

# Preventie van functieverlies en geriatrische beoordelingsinstrumenten *Summary generation failed for this topic.* --- # Dementie: diagnostiek, subtypes en gedragsmatige en psychologische symptomen Dementie is een complexe neurocognitieve stoornis die een significante impact heeft op het dagelijks functioneren, met diverse subtypes en begeleidende gedragsmatige en psychologische symptomen die een systematische benadering vereisen. ### 2.1 Dementie als neurocognitieve stoornis #### 2.1.1 Classificatie en diagnose De classificatie van neurocognitieve stoornissen (NCD) is geëvolueerd, waarbij het DSM-5 de term "delier, dementie, amnestische en andere cognitieve stoornissen" heeft vervangen door "neurocognitieve stoornissen". Deze worden onderverdeeld in drie types: * **Delier:** Een acute en fluctuerende stoornis in het bewustzijn en de aandacht, gekenmerkt door cognitieve disfuncties die direct voortkomen uit een somatische aandoening, intoxicatie of onttrekking. Delirium is behandelbaar en kan, mits tijdige interventie, verdere cognitieve achteruitgang voorkomen. * **Beperkte neurocognitieve stoornissen (mild NCD):** Kenmerken een beperkte cognitieve achteruitgang ten opzichte van een eerder functioneringsniveau in één of meerdere cognitieve domeinen. Personen kunnen zelfstandig functioneren, maar hebben meer moeite en compenserende strategieën nodig. Dit kan een voorstadium zijn van uitgebreide NCD. * **Uitgebreide neurocognitieve stoornissen (major NCD):** Gaan gepaard met een aanzienlijke afname in cognitief functioneren die het zelfstandig dagelijks functioneren belemmert. Dit is wat in de volksmond als dementie wordt aangeduid en wordt veroorzaakt door neurodegeneratie. De ernst van NCD wordt gradueel ingedeeld in licht, matig en ernstig, gebaseerd op de mate van zelfredzaamheid in het dagelijks leven. De detectie en diagnose vereisen tijdige observatie, gegevens uit het dossier, anamnese en heteroanamnese, eventueel aangevuld met meetinstrumenten. #### 2.1.2 Subtypes van dementie Er zijn diverse subtypes van dementie, waaronder: * **Ziekte van Alzheimer:** Gekenmerkt door neurodegeneratie die begint in de hippocampus, met amyloïde plaques en neurofibrillaire kluwens als pathologische kenmerken. Het ziektebesef is vaak goed in de beginfase, wat kan leiden tot angst en depressie. * **Vasculaire dementie:** Ontstaat door schade aan cerebrale vaten (CVA's), wat leidt tot ischemische beschadiging van neuronen. Symptomen zijn variabel en treden vaak trapsgewijs op. Optimalisatie van de cardiovasculaire toestand is cruciaal. * **Frontotemporale dementie (FTD):** Veroorzaakt door eiwitneerslag in de frontale en temporale hersenkwabben, leidend tot veranderingen in gedrag, persoonlijkheid en/of taalstoornissen. Geheugenproblemen treden later op. * **Dementie met Lewy-lichaampjes (DLB):** Kenmerkt zich door abnormale eiwitneerslag in hersencellen, met pathologie die vergelijkbaar is met de ziekte van Parkinson. Motorische problemen en visuele hallucinaties kunnen voorkomen. * **Andere oorzaken:** Diverse andere aandoeningen kunnen dementie veroorzaken, zoals traumatisch hersenletsel, HIV-infectie, prionziekten, de ziekte van Huntington, de ziekte van Creutzfeldt-Jakob, het syndroom van Korsakov, en normale-drukhydrocefalie. #### 2.1.3 Diagnostische methoden en screening De diagnostiek van dementie omvat: * **"Niet-pluisgevoel" en vroege symptomen:** Alertheid op signalen zoals vergeetachtigheid, herhalingen, moeite met woorden vinden of het verliezen van de draad van het verhaal. * **Heteroanamnese:** Gesprekken met naasten om informatie te verzamelen over veranderingen in geheugen, gedrag en functioneren. * **Neuropsychologische screening:** Korte tests die nagaan of verder onderzoek naar cognitieve vermogens aangewezen is. * **Mini Mental State Examination (MMSE):** Een erkende test die in ongeveer 10 minuten een globale indruk geeft van cognitief functioneren, waarbij een score onder de 24 wijst op mogelijke cognitieve problemen. Het heeft beperkingen bij bepaalde populaties. * **Kloktekentest:** Een aanvullende test die zich richt op uitvoerende functies en minder afhankelijk is van taalbegrip. * **Neuropsychologisch onderzoek:** Uitgebreidere testonderzoeken die een belangrijke bijdrage leveren aan de diagnose, vooral bij twijfel of een zwakkere score op screeningsinstrumenten. #### 2.1.4 Risicofactoren en preventie Risicofactoren voor dementie zijn onder meer leeftijd, een lager opleidingsniveau, onbehandeld gezichts- en gehoorverlies, hypertensie, roken, obesitas, diabetes, verhoogd LDL-cholesterol, fysieke inactiviteit, overmatig alcoholgebruik, traumatisch hersenletsel, depressie, luchtvervuiling en sociale isolatie. Preventieve aanbevelingen omvatten levenslang leren, preventie van zintuiglijke beperkingen, stoppen met roken, bevorderen van fysieke activiteit en gezonde voeding, beheersing van chronische aandoeningen, cognitieve stimulatie en sociale verbondenheid. ### 2.2 Gedragsmatige en psychologische symptomen van dementie (BPSD) #### 2.2.1 Kenmerken en oorzaken van BPSD BPSD omvatten een breed scala aan verstoorde percepties, gedachten, stemmingen of gedragingen die vaak voorkomen bij personen met dementie. Deze kunnen onderverdeeld worden in: * **Gedragsmatige symptomen:** Agitatie, fysieke en verbale agressie, euforie, apathie, ontremming. * **Psychologische symptomen:** Depressie, angst, hallucinaties, wanen. Het ontstaan van BPSD is multifactorieel en kan verklaard worden aan de hand van een model dat neurologische schade, biografie, psychologische factoren, lichamelijke gezondheid en sociale/fysieke omgevingsfactoren omvat ($Gedrag = N + B + P + L + S$). Het 'progressively lowered stress threshold' (PLST)-model benadrukt de toenemende gevoeligheid voor stressoren in de omgeving, wat leidt tot angst en geagiteerd gedrag. Het 'unmet needs interaction with dementia'-model verklaart agitatie als een reactie op onvervulde behoeften. #### 2.2.2 Benadering en interventies bij BPSD Een belevingsgerichte zorg en een analytische aanpak zijn essentieel voor de aanpak van BPSD. Belangrijke principes zijn: * **Signaleren en Erkenning:** Tijdig signaleren van (mogelijke) BPSD en deze erkennen als een vorm van communicatie. * **Observeren en Actief Bevragen:** Systematisch observeren van gedrag en actief in gesprek gaan met de persoon met dementie en diens naasten. * **Probleemanalyse:** Een grondige analyse van alle factoren die bijdragen aan het gedrag, met behulp van methoden zoals de ABC-methode (Actie, Bewa(r)kers, Consequenties, Samen bespreken). * **Psychosociale Interventies:** Focus op oorzaken in plaats van alleen op de uitingen. Dit kan cognitieve stimulatie, lichaamsbeweging en ondersteuning voor mantelzorgers omvatten. * **Medicatie:** Medicamenteuze interventies, zoals antipsychotica of sedativa, worden enkel overwogen als andere interventies niet helpen en alleen in noodsituaties, waarbij de voordelen tegen de nadelen worden afgewogen. * **Fysieke Vrijheidsbeperking:** Wordt eveneens als laatste redmiddel ingezet. #### 2.2.3 Specifieke gedragsveranderingen en fasen van dementie De gedragsveranderingen en de impact op het functioneren variëren afhankelijk van de fase van dementie: * **Bedreigde Ik (beginnende dementie):** Problemen met denken, nieuwe informatie opslaan, instrumentele activiteiten van het dagelijks leven (IADL). Gevoelens van onzekerheid, angst, wanhoop, prikkelbaarheid. Richt zich op sterke kanten en het behouden van grip op het dagelijks leven. * **Verdwaalde Ik (matige dementie):** Denken valt weg, meer geleid door emoties. Nieuwe informatie opnemen lukt niet meer. Herinneringen aan het verleden vermengen zich met het heden. Loopdrang, dwaalgedrag, verlies van fatsoensnormen. Afhankelijkheid van anderen. Stimuleert beweging in een veilige omgeving. * **Verborgen en Verzonken (ernstige dementie):** Vermogen tot communiceren is verloren. Taal verliest betekenis. Volledig in zichzelf gekeerd, afhankelijk van primaire behoeften (eten, drinken, rust, veiligheid). Observeren wat ontspanning bevordert. * **Levenseinde:** Vroegtijdige zorgplanning is cruciaal voor de beslissingen rondom het levenseinde, waarbij palliatieve zorg een recht is. #### 2.2.4 Hulpmiddelen en benaderingen Diverse hulpmiddelen en benaderingen kunnen worden ingezet: * **Realiteitsoriënterende benadering:** Gebruik van informatie (klok, kalender) en herkenbare objecten om desoriëntatie tegen te gaan. * **Reminiscentie:** Het opwekken van herinneringen via verhalen, muziek, foto's, afgestemd op de levensloop van de persoon. * **Snoezelen:** Stimuleren van zintuiglijke waarneming voor ontspanning en rust. * **PDL-benadering (Passiviteiten van het Dagelijkse Leven):** Methodiek gericht op optimale begeleiding van de zorgvrager. * **Communicatietips:** Persoonsgerichte zorg, respect, nuance, kennis over dementie. #### 2.2.5 Evaluatie van medicatie en vrijheidsbeperking Bij het overwegen van medicatie voor BPSD is het essentieel om de voordelen en nadelen af te wegen. Fysieke vrijheidsbeperking wordt alleen in noodsituaties toegepast. De effectiviteit van ingezette interventies moet altijd worden geëvalueerd. ### 2.3 Uitdagingen in Diagnostiek en Evaluatie #### 2.3.1 Instrumenten voor functionele evaluatie * **KATZ-schaal:** Meet de mate van hulp bij activiteiten van het dagelijks leven (ADL) zoals wassen, kleden, verplaatsen, toiletbezoek, continentie en eten. Wordt gebruikt voor financiering van zorg en indicatiestelling. * **IADL-schaal van Lawton en Brody:** Beoordeelt de bekwaamheid om instrumentele activiteiten van het dagelijkse leven uit te voeren, zoals telefoneren, boodschappen doen, koken en huishouden. * **BelRAI (Belgian Resident Assessment Instrument):** Een reeks internationaal gevalideerde beoordelingsinstrumenten die de gezondheids- en welzijnssituatie van kwetsbare ouderen gestandaardiseerd in kaart brengt en kwalitatieve zorgplanning ondersteunt. * **BelRAI-screener:** Een kort screeningsinstrument (ongeveer 15 minuten). * **BelRAI-LTCF:** Verplicht in Vlaamse woonzorgcentra. * **BelRAI-HC:** Voor thuiszorg. #### 2.3.2 Klinisch redeneren en Comprehensive Geriatric Assessment (CGA) * **Klinisch redeneren:** Een proactieve methodiek die risico-inschatting, vroegsignalisering, probleemanalyse, interventie en opvolging omvat. * **Comprehensive Geriatric Assessment (CGA):** Een interdisciplinaire beoordeling op meerdere domeinen (lichamelijk, cognitief, psychisch, functioneel, sociaal) om capaciteiten, zorgbehoeften en problemen op te sporen en te komen tot een gecoördineerd zorgplan. Het is een fundament voor klinisch redeneren bij kwetsbare ouderen. #### 2.3.3 Ziekenhuisgerelateerd functieverlies Dit type functieverlies ontstaat onder invloed van verschillende factoren, waaronder de gezondheidstoestand van de patiënt vóór opname, de ziekenhuisomgeving en het ontslagbeleid. Preventie en herstel vereisen multifactoriële interventies, zoals interventies door interne liaisonteams geriatrie en geriatrisch co-management. #### 2.3.4 Evaluatie van visus, gehoor en continentie * **Visusproblemen:** Ouderdomsverziendheid (presbyopie), cataract en leeftijdsgebonden maculadegeneratie zijn veelvoorkomende problemen die leiden tot verminderd zicht. Aanpassingen in de omgeving en communicatie, en het gebruik van hulpmiddelen zijn essentieel. * **Gehoorverlies:** Presbyacusis, veroorzaakt door veroudering, ziekten of exogene factoren, beïnvloedt het richtinghoren en de perceptie van hoge tonen. Adequate communicatie en hulpmiddelen zijn belangrijk. * **Continentieproblemen:** Urine-incontinentie kan chronisch of acuut zijn en heeft diverse oorzaken, waaronder urogenitale aandoeningen, medicatiegebruik, functionele beperkingen en omgevingsfactoren. Behandeling omvat bekkenbodemspiertraining, blaastraining, medicatie, leefstijladvies en chirurgische interventies. #### 2.3.5 Ondervoeding en risico-inschatting Ondervoeding is een veelvoorkomend geriatrisch syndroom met multifactoriële oorzaken, waaronder lichamelijke, psychische, functionele en sociale factoren. Risico-inschatting gebeurt via screeningsinstrumenten zoals de MNA, MUST en SNAQ. Interventies richten zich op persoonsgerichte zorg, aangepaste voeding en hulpmiddelen. #### 2.3.6 Eenzaamheid en sociale kwetsbaarheid Eenzaamheid kan emotioneel, sociaal of existentieel van aard zijn en wordt beïnvloed door eigen perceptie en uitlokkende factoren zoals verlies van gezondheid of sociale contacten. Interventies richten zich op het versterken van het sociale netwerk en het bieden van maatwerk. #### 2.3.7 Geriatrische syndromen en hun aanpak Oudere personen met dementie vertonen vaak meerdere geriatrische syndromen, waaronder vallen, incontinentie, ondervoeding, visus- en gehoorproblemen, slaapstoornissen en medicatiegerelateerde problemen. Een integrale en persoonsgerichte aanpak is noodzakelijk. #### 2.3.8 Behandeling van specifieke cognitieve functies * **Aandacht:** Moeilijkheden met volgehouden, selectieve en verdeelde aandacht komen voor. De verpleegkundige kan helpen door eerst de aandacht te trekken, multitasking te vermijden en prikkels te beperken. * **Geheugen:** Stoornissen in het kortetermijngeheugen (inprenting en oprolling) zijn kenmerkend. Informatie moet eenvoudig, herhaald en eventueel op papier worden aangeboden. * **Taal:** Spraak- en taalstoornissen (afasie) komen voor. Korte, eenvoudige zinnen en non-verbale communicatie zijn belangrijk. * **Ruimtelijk inzicht:** Visueel-ruimtelijke problemen kunnen leiden tot inschattingsfouten en moeite met het onderscheiden van objecten. Voldoende licht en kleurcontrast helpen. * **Executief functioneren:** Problemen met plannen, organiseren en impulsbeheersing. Een duidelijke planning en dagstructuur ondersteunen. #### 2.3.9 Behandeling van medicamenteuze cognitieve symptomen Cholinesteraseremmers en memantine kunnen cognitieve symptomen tijdelijk stabiliseren of vertragen, maar hebben beperkte effecten en mogelijke bijwerkingen. Lecanemab is een recentere behandeling die de onderliggende oorzaak van Alzheimer aanpakt door amyloïde-eiwitten te verminderen, voornamelijk in het vroege stadium. #### 2.3.10 Medicatiegerelateerde problemen Het optimaliseren van medicatiegebruik, het vermijden van polyfarmacie en het screenen op medicatiegerelateerde bijwerkingen zijn cruciaal. Deprescribing, het systematisch stopzetten van medicatie, kan nuttig zijn. #### 2.3.11 Verpleegkundige interventies Verpleegkundigen spelen een cruciale rol in de detectie, evaluatie en begeleiding van personen met dementie en hun naasten. Dit omvat het toepassen van klinische redenering, het gebruik van meetinstrumenten, het bieden van persoonsgerichte zorg en het uitvoeren van specifieke interventies gericht op cognitieve, gedragsmatige en fysieke symptomen. ### 2.4 Dementievriendelijke zorg Het creëren van een dementievriendelijke omgeving en zorgpraktijk is essentieel in het ziekenhuis, woonzorgcentrum en thuis. Dit omvat het aanpassen van de fysieke omgeving, het trainen van personeel, het betrekken van mantelzorgers en het bieden van individueel afgestemde zorg. Het SPACE-model (Staff, Partnership, Assessment, Care, Environment) biedt een kader hiervoor. --- # Specifieke geriatrische syndromen en zorgproblemen Dit deel van de studiegids behandelt een reeks veelvoorkomende geriatrische syndromen en zorgproblemen die ouderen kunnen beïnvloeden, waaronder functieverlies, dementie, delier, incontinentie, ondervoeding, visus- en gehoorverlies, en eenzaamheid. ## 3.1 Het in kaart brengen van functionele mogelijkheden Het dagelijks functioneren van ouderen kan worden opgesplitst in: * **Activiteiten van het dagelijkse leven (ADL):** Essentieel voor zelfredzaamheid, zoals aan- en uitkleden, en eten. * **Instrumentele activiteiten van het dagelijkse leven (IADL):** Complexere activiteiten die planning en inzicht vereisen, zoals boodschappen doen, koken, huishouden en medicatiebeheer. Verpleegkundigen hebben kennis van de functionele mogelijkheden nodig om veranderingen op te volgen, negatieve gezondheidsuitkomsten, zoals functieverlies, voor te blijven en het welslagen van behandelingen en interventies te evalueren. ### 3.1.1 Meetinstrumenten voor functioneren * **KATZ-schaal:** Meet de hulpbehoefte bij ADL-activiteiten zoals wassen, kleden, verplaatsen, toiletbezoek, continentie en eten. Deze schaal wordt gebruikt voor financiering van zorgkosten in woonzorgcentra (WZC) en thuisverpleging, en voor indicatiestelling. In WZC wordt de KATZ-schaal vaak gecombineerd met de MMSE voor het beoordelen van oriëntatie in tijd en ruimte, tenzij er sprake is van dementie. * **BelRAI (Belgian Resident Assessment Instrument):** Een reeks internationaal gevalideerde beoordelingsinstrumenten die de gezondheids- en welzijnssituatie van kwetsbare ouderen gestandaardiseerd in kaart brengen. Het doel is kwalitatieve zorgplanning en monitoring te realiseren. BelRAI beoordeelt fysieke, cognitieve, psychische en sociale zorgnoden. Een korter screeningsinstrument, de BelRAI-screener, kan worden gebruikt voor een snelle inschatting. In Vlaamse WZC is de BelRAI-LTCF verplicht. * **IADL-schaal van Lawton en Brody:** Beoordeelt de bekwaamheid om instrumentele dagelijkse activiteiten uit te voeren en geeft inzicht in functionele zorgbehoeften. ### 3.1.2 Klinisch redeneren als proactieve methodiek Klinisch redeneren is cruciaal voor het vroegtijdig signaleren en analyseren van risico's, het plannen van interventies en het opvolgen van kwetsbare ouderen. Het voorkomt "professioneel ageïsme", waarbij problemen niet tijdig worden aangepakt, wat kan leiden tot onnodig functieverlies. De principes van Comprehensive Geriatric Assessment (CGA) vormen de basis hiervoor. ### 3.1.3 Comprehensive Geriatric Assessment (CGA) CGA is een interdisciplinaire beoordeling die gericht is op het identificeren van capaciteiten, zorgbehoeften en problemen van kwetsbare ouderen op meerdere domeinen (lichamelijk, cognitief, psychisch, functioneel, sociaal). Het doel is een gecoördineerd en integraal zorgplan op te stellen om beïnvloedbare risicofactoren voor functieverlies aan te pakken. Stappen in CGA: 1. Opsporen van kwetsbare ouderen met hoog risico op functionele achteruitgang. 2. Evalueren van deze personen. 3. Uitvoeren van aanbevelingen uit de evaluatie. ### 3.1.4 Ziekenhuisgerelateerd functieverlies Verbeterde medische technieken zorgen ervoor dat meer ouderen operaties ondergaan, wat echter het risico op complicaties zoals infecties, incontinentie, ondervoeding, delier en spierkrachtverlies verhoogt. Dit ziekenhuisgerelateerd functieverlies is multifactorieel en kan preventief worden aangepakt door middel van CGA en geriatrisch co-management. * **Geriatrische liaisonteams:** Adviseren op basis van CGA, maar worden vaak te laat ingeschakeld. * **Geriatrisch co-management:** Een proactieve, preventiegerichte aanpak waarbij geriatrische zorg structureel wordt geïntegreerd in niet-geriatrische diensten, met gedeelde verantwoordelijkheid en samenwerking. **Tips voor preventie van ziekenhuisgerelateerd functieverlies:** * Breng het functioneren vóór opname in kaart. * Informeer, motiveer en betrek de oudere en mantelzorger over het belang van bewegen. * Stimuleer dagelijkse mobiliteit en zelfredzaamheid. * Creëer gunstige omstandigheden voor activiteit (bv. snelle verwijdering van katheters). * Betrek de oudere bij beslissingen over ontslag en nazorg. ## 3.2 Dementie en neurocognitieve stoornissen Neurocognitieve stoornissen (NCS), voorheen bekend als dementie, worden geclassificeerd als: * **Delier:** Een acute, fluctuerende stoornis in het bewustzijn en de aandacht, vaak met bijkomende cognitieve stoornissen. Behandelbaar. * **Beperkte neurocognitieve stoornissen (mild NCS):** Geringe cognitieve achteruitgang die compenserende strategieën vereist, maar zelfstandig functioneren nog mogelijk maakt. Kan een voorstadium zijn van uitgebreide NCS. * **Uitgebreide neurocognitieve stoornissen (major NCS):** Significante afname in cognitief functioneren die het zelfstandig dagelijks leven belemmert. Dit wordt doorgaans aangeduid als dementie. ### 3.2.1 Classificatie en subtypes van NCS De classificatie van NCS omvat verschillende subtypes, waaronder de Ziekte van Alzheimer, Frontotemporale degeneratie, Dementie met Lewy-bodies en Vasculaire ziekte. De gradatie (licht, matig, ernstig) is gebaseerd op de zelfredzaamheid in het dagelijks leven. Geheugenverlies is niet bij alle vormen van dementie een direct symptoom. ### 3.2.2 Dementie bij specifieke groepen * **Jongdementie:** Eerste symptomen vóór 65 jaar. * **Dementie bij personen met syndroom van Down:** Hogere kans door de aanwezigheid van het APP-gen op chromosoom 21. Vroege diagnose is uitdagend. * **Dementie bij ouderen met migratieachtergrond:** Cross-culturele screenings zijn essentieel. ### 3.2.3 Symptomen en diagnose Cognitieve symptomen variëren per individu en dementietype. Ze omvatten problemen met aandacht, geheugen, taal, ruimtelijk inzicht en executief functioneren. * **Niet-pluisgevoel:** Initiële signalen die verder onderzoek vereisen. * **Neuropsychologische screening:** Een korte test om de noodzaak voor verder onderzoek na te gaan. * **Mini Mental State Examination (MMSE):** Een wereldwijd erkende screeningstest, hoewel met beperkingen (bv. bij ouderen, laag opgeleiden). * **Kloktekentest:** Een aanvullende test, minder afhankelijk van taalbegrip. * **Neuropsychologisch onderzoek:** Een uitgebreid testonderzoek voor diagnose. ### 3.2.4 Vormen van dementie * **Ziekte van Alzheimer:** Neurodegeneratie die begint in de hippocampus, met amyloïde plaques en neurofibrillaire kluwens. * **Vasculaire dementie:** Veroorzaakt door CVA's, met symptomen afhankelijk van de locatie van de beroerte. * **Frontotemporale dementie:** Verlies van neuronen in de frontale en temporale kwabben, met gedrags- en persoonlijkheidsveranderingen. * **Dementie met Lewy-bodies:** Abnormale eiwitneerslag in hersencellen, vaak met motorische problemen en visuele hallucinaties. * **Andere vormen:** Ziekte van Creutzfeldt-Jakob, Ziekte van Huntington, Syndroom van Korsakov, Normale-drukhydrocefalie. ### 3.2.5 Preventie van dementie Risicofactoren omvatten een lager opleidingsniveau, onbehandeld zichts- en gehoorverlies, hypertensie, roken, obesitas, diabetes, hoge LDL-cholesterol, inactiviteit, alcoholmisbruik, hersenletsel, depressie, luchtvervuiling en sociale isolatie. Preventieve aanbevelingen richten zich op levenslang leren, stoppen met roken, gezonde voeding, beweging, sociale verbondenheid en aanpak van risicofactoren. ### 3.2.6 Behandeling van dementie * **Medicamenteuze behandeling:** Cholinesteraseremmers en memantine kunnen de symptomen tijdelijk stabiliseren. Nieuwe behandelingen zoals Lecanemab pakken de onderliggende oorzaak aan. * **Gedragsmatige en psychologische symptomen:** Een multifactorieel verklaringsmodel (Gedrag = N + B + P + L + S: Neurologische schade, Biografie, Persoonlijkheid, Lichamelijke gezondheid, Sociale en fysieke omgeving) en het "Progressively Lowered Stress Threshold"-model helpen de oorzaken van gedragsveranderingen te begrijpen. Belevingsgerichte zorg, communicatie en het aanpakken van onvervulde behoeften (Unmet-needs interaction with dementia-model) zijn essentieel. * **Zorgprincipes:** Routines, betrekken van naasten, beperken van keuzemogelijkheden, bewuste communicatie, alert zijn op angst/agitatie, en het aanpassen van de fysieke omgeving. * **Behandeling van agitatie:** Eerst psychosociale interventies, daarna eventueel medicatie. De ABC-methode (Actie, Bew (lokkers), Consequenties, Samen bespreken) is nuttig voor probleemgedrag. ## 3.3 Delier Een delier is een acute, fluctuerende neurocognitieve stoornis met verstoringen in bewustzijn, aandacht en andere cognitieve functies. Het kan hypersomnolentie of agitatie veroorzaken en is vaak een gevolg van een onderliggende lichamelijke aandoening, intoxicatie of onttrekking. ### 3.3.1 Kenmerken van delier * **Bewustzijnsstoornis:** Verminderd besef van de omgeving. * **Aandachtsstoornis:** Moeite met het richten, vasthouden en verplaatsen van de aandacht. * **Cognitieve stoornissen:** Geheugen-, oriëntatie-, taal-, of waarnemingsproblemen. * **Ontwikkeling:** Acuut ontstaan (uren tot dagen), fluctuerend verloop. * **Oorzaak:** Direct gevolg van een somatische aandoening, intoxicatie, onttrekking of blootstelling aan toxische stoffen. ### 3.3.2 Uitingsvormen en differentiatie Delier kan hyperactief, hypoactief of gemengd zijn. Het onderscheidt zich van dementie, depressie en psychose door de acute aanvang, fluctuerende aard en stoornis in bewustzijn. ### 3.3.3 Risicofactoren en preventie Predisponerende factoren (bv. hoge leeftijd, dementie, eerdere delier) en precipiterende factoren (bv. chirurgie, slaaptekort, medicatie) dragen bij aan het risico. Preventie richt zich op niet-medicamenteuze, multifactoriële interventies, zoals het Hospital Elder Life Program (HELP). ### 3.3.4 Vroegsignalering en diagnostiek * **Cognitieve screening:** Gebruik van instrumenten zoals de MMSE. * **Oriëntatie en aandachtstesten:** Achterwaarts opsommen van dagen/maanden, digit span test. * **Anamnese en heteroanamnese:** Cruciaal voor het achterhalen van de oorzaak. * **Screeningstools:** Delirium Observation Screening Scale (DOSS) en Confusion Assessment Method (CAM) helpen bij detectie en ernstmeting. ### 3.3.5 Behandeling van delier De behandeling richt zich primair op het achterhalen en behandelen van de onderliggende stoornis. Niet-medicamenteuze interventies (veilige omgeving, reoriëntatie, mobilisatie) zijn belangrijk. Medicamenteuze behandeling met antipsychotica of sedativa is slechts in uitzonderlijke gevallen aangewezen. ## 3.4 Incontinentie Incontinentie is het ongewild urineverlies, wat vaak voorkomt bij ouderen door fysiologische veranderingen, aandoeningen en medicatiegebruik. ### 3.4.1 Fysiologische veranderingen en risicofactoren Leeftijdsgebonden veranderingen in blaascapaciteit, sluitspierfunctie en zenuwvoorziening, evenals hormonale veranderingen (menopauze), prostaatvergroting bij mannen en schade aan bekkenbodemstructuren door bevallingen of ingrepen verhogen het risico. ### 3.4.2 Gevolgen van urine-incontinentie Psychische problemen (stress, schaamte), sociale isolatie, huidproblemen (dermatitis, decubitus) en financiële lasten. ### 3.4.3 Typen urine-incontinentie * **Urge-incontinentie:** Plotselinge, onbedwingbare aandrang. * **Stress-incontinentie:** Urineverlies bij verhoogde intra-abdominale druk. * **Gemengde urine-incontinentie:** Combinatie van urge- en stressincontinentie. * **Overloopincontinentie:** Door blaasovervulling en onvolledige lediging. * **Functionele urine-incontinentie:** Door fysieke of cognitieve beperkingen die het bereiken van het toilet bemoeilijken. ### 3.4.4 Risico-inschatting en interventies * **Vroegsignalering:** Belangrijk om onderrapportage te voorkomen. Gebruik van meetinstrumenten zoals de ICIQ-SF en mictiedagboeken. * **Analyse:** Identificeren van alle oorzaken en bevorderende factoren. * **Interventies:** Gewoonteplassen, blaastraining, medicatie, leefstijladviezen, chirurgische ingrepen en gebruik van incontinentiemateriaal. Huidbescherming is cruciaal. ## 3.5 Ondervoeding Ondervoeding is een veelvoorkomend geriatrisch syndroom bij kwetsbare ouderen, met multifactoriële oorzaken. ### 3.5.1 Verhoogde gevoeligheid en oorzaken Veranderingen in smaak, geur, spijsvertering en eetlust, gecombineerd met verminderde energiebehoefte en soms een actievere levensstijl, dragen bij aan ondervoeding. ### 3.5.2 Gevolgen van ondervoeding Verminderde lichaamsconditie, sarcopenie (spieratrofie), verhoogde zorgafhankelijkheid, psychische en sociale kwetsbaarheid. ### 3.5.3 Risico-inschatting en vroegsignalisering Gebruik van screeningsinstrumenten zoals de Malnutrition Awareness Scale, MUST, MNA en SNAQ-varianten. Belangrijk is ook een gesprek met de oudere en mantelzorger, en biochemische analyses. ### 3.5.4 Interventies Aangepaste voeding en maaltijden, persoonsgerichte zorg, optimale fysieke ruimte, gebruik van smaakversterkers en energie/eiwitrijke voeding zijn essentieel. ## 3.6 Visus- en gehoorverlies Verminderd zicht en gehoor komen frequent voor bij ouderen en hebben aanzienlijke gevolgen. ### 3.6.1 Verhoogde gevoeligheid en oorzaken **Visus:** Veranderingen in hoornvlies, netvlies, pupilgrootte en elasticiteit van de ooglens (presbyopie) leiden tot wazig zicht, verminderde lichtgevoeligheid en kleurwaarneming. Oorzaken zijn o.a. cataract, leeftijdsgebonden maculadegeneratie, glaucoom en retinopathie. **Gehoor:** Veranderingen in het kraakbeen van de gehoorgang, oorsmeerproductie, gehoorbeentjes en doorbloeding van het binnenoor leiden tot presbyacusis (ouderdomsslechthorendheid). Andere oorzaken zijn Menière, diabetes, otosclerose, lawaai en ototoxische medicatie. ### 3.6.2 Gevolgen van verminderde visus en gehoor Zorgafhankelijkheid, verhoogd valrisico, fysieke en sociale kwetsbaarheid, schaamte, desoriëntatie, en verhoogd sterfterisico. ### 3.6.3 Risico-inschatting en interventies Vroegsignalering door observatie van klinische tekenen en anamnese. Interventies omvatten aanpassingen in de omgeving en communicatie, en het gebruik van hulpmiddelen. ## 3.7 Valpreventie Ouderen vallen frequent, met ernstige lichamelijke en psychosociale gevolgen. ### 3.7.1 Gevolgen van vallen Lichamelijke schade (fracturen, hoofdletsel) en psychosociale impact (valangst, verlies van zelfstandigheid). ### 3.7.2 Risico-inschatting en interventies * **Valanamnese en mobiliteitstesten:** Identificeren van risicofactoren. * **Multifactoriële aanpak:** Aanpakken van beïnvloedbare factoren zoals verminderde mobiliteit, visus-/gehoorproblemen, incontinentie, medicatie en omgevingsfactoren. * **Secundaire preventie:** Gericht op het voorkomen van herhaaldelijke valincidenten. ## 3.8 Eenzaamheid Eenzaamheid is het subjectieve gemis aan sociale relaties (emotioneel, sociaal, existentieel) en kan kortdurend of chronisch zijn. ### 3.8.1 Risico-inschatting en vroegsignalisering Oog hebben voor het sociale netwerk, bewustzijn van risicofactoren en vroegsignalering via signalen zoals lichamelijke klachten, psychische problemen of veranderingen in gedrag. Gebruik van schalen zoals de UCLA Loneliness Scale en de Eenzaamheidsschaal van De Jong-Gierveld. ### 3.8.2 Interventies Maatwerk is essentieel, gericht op het sociale netwerk, het vergroten van het gevoel erbij te horen en het vinden van een doel in het leven. Technologie kan hierbij ondersteunen. ## 3.9 Medicatiegebruik bij ouderen Overmatig medicatiegebruik ("overgebruik") en de aanpak ervan via "deprescribing" (systematisch stoppen met medicatie) zijn belangrijk. Ook medicatie-geïnduceerde problemen, zoals incontinentie en ondervoeding, dienen te worden aangepakt. ## 3.10 Multimorbiditeit en verouderingsprocessen Ouderen hebben vaak meerdere chronische aandoeningen (bv. diabetes, hartfalen, COPD) die samen met normale verouderingsprocessen leiden tot complexe zorgsituaties. Veranderingen in visus, gehoor, mobiliteit en cognitie zijn veelvoorkomend. ## 3.11 Beoordeling en indicatiestelling Instrumenten zoals de KATZ-schaal en BelRAI zijn cruciaal voor het objectiveren van zorgbehoeften en het bepalen van indicaties voor zorg, zowel thuis als in instellingen. ## 3.12 Preventie van complicaties Gerichte preventie van geriatrische syndromen, zoals vallen, incontinentie, ondervoeding en delier, is essentieel om de kwaliteit van leven van ouderen te behouden en complicaties te voorkomen. Dit vereist een integrale en persoonsgerichte benadering. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Activiteiten van het dagelijks leven (ADL) | Dit zijn basisactiviteiten die essentieel zijn voor zelfredzaamheid in de eigen leefomgeving, zoals aan- en uitkleden, wassen en eten. Ze vormen de basis voor iemands zelfstandigheid. | | Instrumentele activiteiten van het dagelijkse leven (IADL) | Dit zijn complexere activiteiten die planning en inzicht vereisen, zoals boodschappen doen, koken, het onderhoud van de woning en medicatiebeheer. Ze vereisen meer cognitieve en organisatorische vaardigheden. | | KATZ-schaal | Een evaluatie-instrument dat de mate van hulpbehoefte bij dagelijkse activiteiten (ADL) meet. Het wordt gebruikt voor de indicatiestelling van zorg, met name voor residentiële zorginstellingen (WZC) en thuisverpleging. | | BelRAI | Een reeks internationaal gevalideerde inschattingsinstrumenten die de gezondheids- en welzijnssituatie van kwetsbare ouderen in kaart brengen. Het beoordeelt fysieke, cognitieve, psychische en sociale zorgnoden om kwalitatieve zorgplanning en monitoring te realiseren. | | Comprehensive Geriatric Assessment (CGA) | Een interdisciplinaire beoordeling van een kwetsbare oudere op meerdere domeinen (lichamelijk, cognitief, psychisch, functioneel en sociaal). Het doel is het opsporen van capaciteiten, zorgbehoeften en problemen om tot een gecoördineerd en integraal zorgplan te komen. | | Ziekenhuisgerelateerd functieverlies | Dit verwijst naar het verlies van functionele mogelijkheden dat optreedt tijdens of na een ziekenhuisopname, als gevolg van factoren zoals immobiliteit, acute ziekte en de ziekenhuisomgeving zelf. | | Geriatrisch co-management | Een proactieve en samenwerkingsgerichte benadering waarbij geriatrische expertise structureel wordt geïntegreerd in niet-geriatrische afdelingen om geriatrische problemen vroegtijdig aan te pakken en te voorkomen. | | Neurocognitieve stoornissen (NCD) | Een brede term die veranderingen in cognitief functioneren omvat, zoals dementie, delirium en mild cognitieve stoornissen. Het is de nieuwe benaming in de DSM-5 voor wat voorheen verschillende cognitieve stoornissen werden genoemd. | | Dementie | Een chronische en progressieve aandoening die gekenmerkt wordt door een aanzienlijke afname van cognitief functioneren, met name in geheugen, taal, probleemoplossend vermogen en sociale vaardigheden, die zelfstandig functioneren belemmert. | | Delier | Een acute, fluctuerende neurocognitieve stoornis die gekenmerkt wordt door een plotselinge verandering in het bewustzijn, aandacht en cognitieve functies. Het is vaak veroorzaakt door een onderliggende lichamelijke aandoening of intoxicatie en is in veel gevallen omkeerbaar. | | Urine-incontinentie | Onvrijwillig urineverlies dat kan optreden door diverse oorzaken, waaronder veroudering, veranderingen in de blaasfunctie, bekkenbodemproblemen, en functionele of omgevingsfactoren. Het heeft aanzienlijke psychische, sociale en financiële gevolgen. | | Ondervoeding | Een chronisch geriatrisch syndroom met een multifactorieel karakter, gekenmerkt door een verminderde inname of absorptie van voedingsstoffen. Dit kan leiden tot algemene verminderde lichaamsconditie, spieratrofie (sarcopenie), zorgafhankelijkheid en psychische kwetsbaarheid. | | Visus- en gehoorverlies | Leeftijdsgebonden achteruitgang van het zien en horen. Verminderde visus kan leiden tot problemen met het onderscheiden van contrasten en kleuren, terwijl gehoorverlies het verstaan van spraak bemoeilijkt en kan leiden tot desoriëntatie en sociale isolatie. | | Valpreventie | Een multifactoriële aanpak gericht op het verminderen van het risico op vallen bij ouderen. Dit omvat het identificeren en aanpakken van beïnvloedbare risicofactoren zoals verminderde mobiliteit, valangst, visus- en gehoorproblemen en medicatiegebruik. | | Eenzaamheid | Een subjectief gevoel van gemis aan sociale relaties, zowel kwantitatief als kwalitatief. Het kan emotionele, sociale of existentiële vormen aannemen en heeft aanzienlijke gevolgen voor het emotionele en fysieke welzijn. | | Gedragsmatige en psychologische symptomen van dementie (BPSD) | Een verzamelnaam voor symptomen zoals agitatie, agressie, angst, depressie, hallucinaties en wanen die vaak voorkomen bij personen met dementie. Deze symptomen worden beschouwd als een communicatievorm en vereisen een analytische en persoonsgerichte aanpak. | | Persoonsgerichte zorg | Een zorgbenadering waarbij de individuele behoeften, voorkeuren, waarden en levensgeschiedenis van de persoon met dementie centraal staan. Het doel is het bevorderen van welzijn, identiteit en het gevoel erbij te horen. | | Delirium Observation Screening Scale (DOSS) | Een screeningsinstrument om de ernst van een delier te meten. Het evalueert gedragskenmerken en kan gebruikt worden om het verloop van een delier te monitoren en de effectiviteit van interventies te beoordelen. | | Neuropsychologisch onderzoek | Een uitgebreid testonderzoek dat een belangrijke bijdrage levert aan de diagnose van cognitieve stoornissen. Het omvat een grondig gesprek met de persoon en naasten, gevolgd door een reeks cognitieve tests. | | Malnutrition Universal Screening tool (MUST) | Een screeningsinstrument om het risico op ondervoeding te meten. Het houdt rekening met body mass index (BMI), onbedoeld gewichtsverlies en de mogelijke impact van ziekte op de voedingstoestand. | | Ziekte van Alzheimer | De meest voorkomende vorm van dementie, gekenmerkt door de afbraak van neuronen en de vorming van amyloïde plaques en neurofibrillaire kluwens in de hersenen. Het begint vaak met problemen met het korte termijn geheugen en vordert geleidelijk. | | Vasculaire dementie | Dementie veroorzaakt door schade aan de hersenen als gevolg van cerebrovasculaire aandoeningen, zoals een beroerte (CVA) of meerdere kleine beroertes. Het ziektebeeld kan sterk variëren afhankelijk van de locatie en omvang van de hersenschade. | | Frontotemporale dementie | Een progressieve neurodegeneratieve hersenziekte die voornamelijk de frontale en temporale hersenkwabben aantast. Dit leidt primair tot gedrags- en persoonlijkheidsveranderingen, taalstoornissen en problemen met executief functioneren. | | Dementie met Lewy-lichaampjes | Een vorm van dementie die gekenmerkt wordt door de aanwezigheid van Lewy-lichaampjes in de hersencellen. Symptomen kunnen variëren van geheugenverlies tot motorische problemen, vergelijkbaar met de ziekte van Parkinson, en visuele hallucinaties. | | Cholinesteraseremmers | Medicijnen die de afbraak van acetylcholine in de hersenen remmen, wat kan leiden tot een tijdelijke stabilisering van cognitieve symptomen bij de ziekte van Alzheimer. Ze hebben echter een bescheiden en tijdelijk effect en kunnen bijwerkingen hebben. | | Memantine | Een medicijn dat de abnormaal hoge niveaus van glutamaat in de hersenen blokkeert, wat bijdraagt aan de beschadiging van hersencellen bij Alzheimer. Het kan cognitieve functies verbeteren en wordt vaak teruggbetald in combinatie met cholinesteraseremmers. | | Lecanemab | Een antilichaam dat zich bindt aan amyloïde-bèta-eiwitten in de hersenen, met als doel de vorming van amyloïde plaques te verminderen. Het wordt ingezet in het vroege stadium van Alzheimer en kan bijwerkingen hebben zoals zwellingen en bloedingen in de hersenen. | | Apraxie | Een onvermogen om complexe, aangeleerde handelingen doelgericht uit te voeren ondanks intacte motoriek. Dit treedt vaak eerst op bij instrumentele activiteiten van het dagelijks leven en vordert naar basisactiviteiten. | | Agnosie | Het onvermogen om waargenomen zintuiglijke informatie, zoals geluiden, voorwerpen of personen, te herkennen. Dit verschilt van apraxie, waarbij voorwerpen wel herkend worden, maar de kennis over hun gebruik verdwenen is. | | Facadegedrag | Gedrag waarbij iemand niet openstaat voor verandering of nieuwe informatie, vaak als reactie op gevoelens van onzekerheid of verlies. Confabuleren is een bijzondere vorm hiervan, waarbij gaten in het geheugen worden opgevuld met verzonnen verhalen. | | Snoezelen | Een zintuiglijke stimulatietherapie die gebruikmaakt van licht, geuren, geluiden, smaken en tastbare materialen om contact te leggen en gevoelens van ontspanning en rust te bevorderen bij personen met gevorderde dementie. | | PDL-benadering (Passiviteiten van het dagelijkse leven) | Een methode die bestaat uit handelingen, voorzieningen en maatregelen om de begeleiding van passieve zorgvragers te optimaliseren. Dit omvat onder andere wisselhoudingen, dynamische zitmiddelen en het beheerst gebruik van tilliften. | | Dementia Care Mapping | Een observatiemethodiek die tot doel heeft persoonsgerichte zorg te stimuleren. Getrainde observatoren observeren gedurende zes uur zes bewoners met dementie om de kwaliteit van de zorg te evalueren. | | Healing environment | Een fysieke omgeving die bijdraagt aan het welzijn van personen, onder andere door het gebruik van licht, verlichting, kleur en geur. Het creëren van een helende omgeving kan de beleving en het welzijn van kwetsbare personen positief beïnvloeden. | | Hygiënische zorgen en mondzorg | Essentiële aspecten van de dagelijkse zorg, met speciale aandacht voor een warme en comfortabele omgeving, een aangename watertemperatuur, het handhaven van routines en de huishoudelijke staat van de badkamer. | | Toiletgebeuren | Het proces van toiletgang, waarbij aandacht besteed wordt aan het tijdig bereiken van het toilet, het voorkomen van ongewild urineverlies en het zorgen voor adequate hygiëne. Problemen hierbij kunnen wijzen op functionele incontinentie. | | Geriatrische problemen | Problemen die specifiek voorkomen bij ouderen, vaak gerelateerd aan leeftijdsgebonden aandoeningen zoals artrose, maar ook aan veranderingen in visus, gehoor en cognitief functioneren. Dementie kan deze problemen verergeren. | | Acuut ontstaan en fluctuerend verloop | Kenmerken van een delier, waarbij de stoornissen in bewustzijn, aandacht en concentratie acuut ontstaan en sterk kunnen fluctueren gedurende de dag. Dit staat in contrast met de geleidelijke en stabiele aard van dementie. | | Confusion Assessment Method (CAM) | Een diagnostisch instrument dat gebruikt wordt om snel symptomen van een delier te detecteren. Het bestaat uit negen items die gericht zijn op alertheid, gedesorganiseerd denken, veranderd bewustzijn, desoriëntatie en geheugenstoornissen. | | Niet-medicamenteuze interventies | Behandelingen die geen medicatie vereisen, maar gericht zijn op het aanpakken van beïnvloedbare risicofactoren. Dit omvat reoriëntatie, stimuleren van zelfzorg, fysieke activiteit, en psychosociale ondersteuning. | | Medicamenteuze interventies | Behandelingen die medicatie gebruiken, zoals antipsychotica of sedativa, om gedragssymptomen zoals agitatie bij een delier te verminderen. De voordelen en nadelen van deze medicatie moeten zorgvuldig worden afgewogen. | | Urogenitale aandoeningen | Aandoeningen van de urinewegen en geslachtsorganen, zoals urineweginfecties en benigne prostaathyperplasie, die urine-incontinentie kunnen veroorzaken of verergeren. | | Obstipatie en fecale impactie | Problemen met de stoelgang, waarbij de ontlasting moeilijk of niet kan worden uitgedreven. Dit kan leiden tot overloopincontinentie en andere complicaties, en is vaak multifactorieel. | | Medicatie-geïnduceerde urine-incontinentie | Urine-incontinentie veroorzaakt door het gebruik van bepaalde medicijnen, zoals alfablokkers, diuretica of anticholinerge middelen. Deze medicijnen kunnen de tonus van de urethra, urinevolume of cognitieve functies beïnvloeden. | | Bekkenbodemspiertraining | Een oefentherapie gericht op het versterken van de bekkenbodemspieren. Dit kan helpen bij het voorkomen en behandelen van urine-incontinentie, met name stress-incontinentie. | | Blaastraining | Een interventie die gericht is op het herwinnen van controle over de blaasfunctie door middel van geleidelijk langere tijd uitstellen van toiletbezoek en vaste toiletrondes. | | Voedselinname opvolgen | Het monitoren van de hoeveelheid en soort voedsel die een persoon consumeert om ondervoeding te signaleren en te voorkomen. Dit gebeurt door middel van dagelijkse registratie en berekening van punten per maaltijd. | | Screeningsinstrumenten (voeding) | Vragenlijsten en meetinstrumenten zoals de MNA (Mini Nutritional Assessment) en MUST (Malnutrition Universal Screening tool) die helpen bij het vroegtijdig opsporen van ondervoeding bij kwetsbare ouderen. | | Katarakt (staar) | Een oogaandoening waarbij de ooglens troebel wordt, wat leidt tot wazig zien, verminderde kleurperceptie en lichtgevoeligheid. Een chirurgische ingreep kan de troebele lens vervangen door een kunstlens. | | Leeftijdsgebonden maculadegeneratie (AMD) | Een aandoening die het centrale zicht aantast door schade aan de macula (gele vlek) van het netvlies. Er zijn twee vormen: droge AMD, die traag verloopt, en natte AMD, die sneller verergert en behandeld kan worden met injecties. | | Glaucoom | Een oogaandoening die gekenmerkt wordt door een verhoogde oogboldruk, wat leidt tot schade aan de oogzenuw en verminderd zicht, met name het perifere zicht. Behandeling omvat oogdruppels, lasertherapie of chirurgie. | | Retinopathie | Schade aan het netvlies als gevolg van aantasting van de kleine bloedvaten. Dit komt vaak voor bij diabetes en kan leiden tot symptomen zoals zwarte vlekken en verminderde gezichtsscherpte. | | Eigen perceptie (eenzaamheid) | De manier waarop iemand zijn sociale situatie interpreteert en vergelijkt met zijn behoeften en de sociale relaties van anderen. Dit subjectieve aspect is cruciaal voor het ervaren van eenzaamheid. | | Uitlokkende factoren (eenzaamheid) | Factoren die eenzaamheid kunnen veroorzaken of verergeren. Deze kunnen intra-individueel zijn (bv. verlies van gezondheid, persoonlijkheid), inter-individueel (bv. veranderingen in sociaal netwerk) of maatschappelijk van aard. | | Maatwerk (eenzaamheid) | Een aanpak die gericht is op meerdere oorzaken van eenzaamheid tegelijkertijd en is afgestemd op de specifieke doelgroep en het individu. Het kan interventies omvatten op het niveau van het sociale netwerk, het individu en de maatschappij. | | Realiteitsoriënterende benadering | Een communicatiemethode die de persoon met dementie helpt de realiteit te behouden door middel van het geven van oriënterende informatie, een overzichtelijke indeling en herkenbare aankleding in de leefomgeving. | | Reminiscentie | Het ophalen van herinneringen door middel van verhalen, muziek, foto's of geuren die afgestemd zijn op de leeftijd, cultuur en levensloop van de persoon. Dit heeft geen therapeutisch doel, maar draagt bij aan welzijn en contact. | | Ziektebeeld (Delier) | Kenmerken van een delier, waaronder acute verandering van cognitief functioneren, fluctuerend verloop, verstoorde aandacht, veranderd bewustzijn en psychomotorische onrust. Het is omkeerbaar en onderscheidt zich van dementie door het acute en fluctuerende karakter. | | Ziektebeeld (Dementie) | Kenmerken van dementie, die chronisch is en gekenmerkt wordt door een geleidelijke achteruitgang van cognitief functioneren. Waarnemingsstoornissen kunnen aanwezig zijn, maar het bewustzijn is doorgaans niet verstoord zoals bij een delier. | | Ziektebeeld (Depressie) | Een stemmingsstoornis die gekenmerkt wordt door aanhoudende somberheid, verlies van interesse en energie. Het kan cognitieve symptomen veroorzaken, maar is doorgaans omkeerbaar en anders dan de chronische, progressieve aard van dementie. | | Ziektebeeld (Psychose) | Een toestand die gekenmerkt wordt door wanen en hallucinaties, waarbij de realiteitszin verstoord is. Psychotische symptomen kunnen ook voorkomen bij dementie of een delier, maar de primaire kenmerken verschillen. |

# Mantelzorg en de kenmerken ervan Dit onderwerp verkent de essentie van mantelzorg, inclusief de definities, kenmerken, verschillende vormen, de beleving van mantelzorgers en de samenwerking met professionals. ### 1.1 Definitie van mantelzorg Mantelzorg wordt gedefinieerd als informele zorg verleend door een natuurlijk persoon, vanuit een sociale of emotionele band, aan één of meerdere personen. Deze zorg wordt niet beroepsmatig verleend en omvat meer dan occasionele hulp in het dagelijks leven. In de praktijk overkomt mantelzorg veel mensen en is het niet altijd een bewuste keuze. ### 1.2 Kenmerken van mantelzorg De kernkenmerken van mantelzorg omvatten: * **Natuurlijk persoon:** De zorgverlener is een individu, geen instelling. * **Sociale of emotionele band:** De relatie met de ontvanger is gebaseerd op familiebanden, vriendschap of een andere persoonlijke connectie. * **Niet beroepsmatig:** De zorgverlener ontvangt geen salaris voor de verleende zorg. * **Meer dan occasionele hulp:** De hulp gaat verder dan een incidentele gunst en is meer dan eenmalig iets doen voor een buurvrouw. Dit onderscheidt het van vrijwilligerswerk, dat vaak is afgebakend in tijd, georganiseerd en verzekerd is. * **Diversiteit in zorg:** Mantelzorg is zeer divers en kan worden onderverdeeld in vier hoofdcategorieën: * Huishoudelijke taken * Persoonsverzorging * Emotionele ondersteuning * Administratieve ondersteuning ### 1.3 De omvang van mantelzorg In Vlaanderen verleent 38% van de volwassenen van 18 jaar en ouder mantelzorg. De meest voorkomende relatie voor het verlenen van mantelzorg is die van kinderen aan ouders en partners aan elkaar. Een op de acht mantelzorgers verleent zorg aan een ander familielid of een andere persoon dan een partner of ouder. ### 1.4 Demografische aspecten van mantelzorgers Mantelzorg wordt het meest verleend door personen tussen 55 en 64 jaar. Hoger opgeleiden zijn vaker mantelzorger. Ongeveer 70% van de mantelzorgers is vrouw. Er is een overlap tussen vrijwilligerswerk en mantelzorg. ### 1.5 De beleving van de mantelzorger De beleving van mantelzorg is tweeledig: * **Positieve aspecten:** Mantelzorg kan als een verrijking worden ervaren, waarbij men geniet van de tijd met naasten en het gevoel heeft van betekenis te zijn. * **Negatieve aspecten:** Mantelzorg kan leiden tot stress, langdurige belasting, het gevoel tekort te schieten en overbelasting. Dit kan zich uiten in lichamelijke, psychische en gedragsmatige klachten. Relatiestress is een ernstige vorm van negatieve beleving. De balans tussen draagkracht en draaglast is cruciaal. Wanneer de draaglast de draagkracht overstijgt, kan dit leiden tot overbelasting. ### 1.6 Samenwerking met professionals De samenwerking tussen mantelzorgers en professionele zorgverleners is een complex proces. Het delen van kennis en informatie kan drempels verlagen en voordelen bieden voor de mantelzorger, zoals geruststelling, advies en het creëren van ruimte. Het te lang wachten met hulp zoeken, gebrek aan kennis en informatie, en drempels bij de overgang naar professionele zorg zijn veelvoorkomende problemen. ### 1.7 Ontspoorde zorg Ontspoorde zorg treedt op wanneer mantelzorg door overbelasting de grens van goede zorg overschrijdt. Dit is niet noodzakelijk kwaadwillig; zowel de mantelzorger als de zorgvrager kunnen slachtoffer zijn van de situatie en zouden het beiden anders willen zien. Redenen voor ontspoorde zorg zijn vaak een combinatie van factoren: * **Moeilijkheden met combineren:** Ondernemen van professionele activiteiten met mantelzorg kan zwaar zijn. * **Onmacht:** Gevoelens van onmacht door te veel zorgvragen, wat kan leiden tot verwaarlozing of frustraties. * **Onkunde:** Fysiek niet in staat zijn de zorg te verlenen of niet over de juiste vaardigheden beschikken. * **Onwetendheid:** Gebrek aan kennis over de aandoening, het omgaan met de zorgvrager of een gebrek aan besef van de gevolgen van bepaalde handelingen. ### 1.8 Ouderenmis(be)handeling Ouderenmis(be)handeling is het van alle tijden. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) stelt dat één op de zes ouderen hiermee te maken krijgt, en één op de vier in een instelling. Het betreft een situatie waarbij sprake is van persoonlijke of professionele relatie en de oudere (meestal ouder dan 60 jaar) meestal gedeeltelijk of volledig afhankelijk is. Mis(be)handeling hoeft niet herhaaldelijk te zijn. Er wordt onderscheid gemaakt tussen actieve en passieve mis(be)handeling. #### 1.8.1 Risicofactoren voor ouderenmis(be)handeling Er zijn risicofactoren bij zowel de oudere als de pleger: * **Bij de oudere:** * Toenemende afhankelijkheid * Ingrijpende gebeurtenissen (bv. verlies van gezondheid of mobiliteit) * Sociaal isolement * **Bij de pleger:** * Verslavingsproblematiek * Persoonlijkheidskenmerken * Onkunde of onwetendheid * Overbelasting * Familiegeschiedenis #### 1.8.2 Vormen van ouderenmis(be)handeling Vormen van ouderenmis(be)handeling omvatten: * Lichamelijk * Psychisch * Financieel/materieel * Seksueel * Verwaarlozing * Schending van de rechten (bv. recht op vrijheid, privacy, zelfbeschikking) #### 1.8.3 Juridische aspecten en hulpverlening bij ouderenmis(be)handeling * **Melden:** In geval van ouderenmis(be)handeling (thuis) kan men contact opnemen met hulplijnen zoals 1712 of de Woonzorglijn (voor geresideerde ouderen). * **Bemiddeling en maatregelen:** De procureur zal eerst bemiddeling voorstellen alvorens een rechtszaak aan te spannen, gericht op herstel en een voor alle partijen aanvaardbare nieuwe situatie. * **Gerechtelijke beschermingsmaatregelen:** Dit kan variëren van bewindvoering tot opname in een zorginstelling. * **Beschermende observatiemaatregel:** Vanaf 1 januari 2025 treedt nieuwe wetgeving in werking die als doel heeft diagnose en evaluatie te faciliteren, gevolgd door een behandelplan. Dit start met een periode van 48 uur (voorheen gedwongen opname). --- # Ontspoorde zorg en ouderenmis(be)handeling Dit onderwerp behandelt mantelzorg die door overbelasting de grens van goede zorg overschrijdt (ontspoorde zorg) en de verschillende vormen van mis(be)handeling van ouderen, inclusief risicofactoren en juridische stappen. ### 2.1 Mantelzorg Mantelzorg wordt gedefinieerd als informele zorg verleend door een natuurlijk persoon vanuit een sociale of emotionele band aan één of meerdere personen. Deze zorg is niet beroepsmatig, gaat verder dan occasionele hulp, en is gericht op het ondersteunen in het dagelijks leven. Kinderen en partners zijn de meest voorkomende mantelzorgers. Hoewel het soms als een onvermijdelijkheid wordt ervaren, is het geen bewuste keuze en kan het voorkomen worden. Ongeveer 38% van de volwassenen verleent mantelzorg. Dit kan variëren van huishoudelijke taken en persoonsverzorging tot emotionele ondersteuning en administratieve hulp. De meeste mantelzorgers bevinden zich in de leeftijdscategorie van 55 tot 64 jaar, zijn hoger opgeleid, en 70% van de mantelzorgers zijn vrouwen. Vrijwilligerswerk en mantelzorg kunnen hand in hand gaan. #### 2.1.1 Beleving van de mantelzorger De beleving van mantelzorgers kan zowel positief als negatief zijn. Enerzijds kan het als een verrijking worden ervaren, waarbij de mantelzorger geniet van het samenzijn met naasten en het gevoel heeft van betekenis te zijn. Anderzijds kan het leiden tot stress, een langdurige belasting en het gevoel tekort te schieten. De balans tussen draagkracht en draaglast is hierbij cruciaal; een te hoge draaglast kan leiden tot overbelasting, met lichamelijke, psychische en gedragsmatige gevolgen. Relatiestress binnen het gezin door mantelzorg is een ernstig gevolg. #### 2.1.2 Samenwerken met mantelzorgers Professionele zorgverleners worden geconfronteerd met een complex proces bij het samenwerken met mantelzorgers. Het is belangrijk om kennis en informatie te delen en drempels te verlagen om mantelzorgers te betrekken. Voordelen voor de mantelzorger hierbij zijn geruststelling, advies en het creëren van ruimte. ### 2.2 Ontspoorde zorg Ontspoorde zorg wordt gedefinieerd als mantelzorg die door overbelasting de grens van goede zorg overschrijdt. Hierbij is er geen sprake van kwade opzet; zowel de mantelzorger als de zorgvrager zijn vaak slachtoffers van de situatie en wensen de situatie anders. #### 2.2.1 Redenen voor ontspoorde zorg Een combinatie van factoren kan leiden tot ontspoorde zorg: * **Onmacht:** De situatie is te veel om te hanteren, wat kan leiden tot verwaarlozing en frustraties. Dit kan mede ontstaan door de moeilijkheid om mantelzorg te combineren met een baan. * **Onkunde:** De mantelzorger is fysiek niet in staat de zorg te verlenen of beschikt niet over de juiste vaardigheden. * **Onwetendheid:** Er is een gebrek aan kennis over de zorgbehoefte of de gevolgen van bepaalde handelingen. ### 2.3 Ouderenmis(be)handeling Ouderenmis(be)handeling is een begrip dat al langer bestaat. Wereldwijd wordt geschat dat één op de zes ouderen hieraan wordt blootgesteld, terwijl het bij twee op de vier ouderen op een bepaalde manier voorkomt. De plegers zijn divers, en de mis(be)handeling wordt vaak laat ontdekt. #### 2.3.1 Definitie van ouderenmis(be)handeling Ouderenmis(be)handeling kan worden gedefinieerd als elke vorm van mishandeling van een persoon van 60 jaar of ouder, waarbij sprake is van een persoonlijke of professionele relatie. Het hoeft niet herhaaldelijk te zijn. Vaak zijn de slachtoffers gedeeltelijk of volledig afhankelijk, wat zich kan uiten in verschillende vormen van afhankelijkheid. Er kan sprake zijn van actieve of passieve mis(be)handeling. #### 2.3.2 Risicofactoren Er zijn diverse risicofactoren die ouderenmis(be)handeling kunnen bevorderen: **Bij de oudere:** * Toenemende afhankelijkheid * Ingrijpende gebeurtenissen (zoals dood, verlies van gezondheid of mobiliteit) * Sociaal isolement **Bij de pleger:** * Verslavingsproblematiek * Persoonlijkheidskenmerken van de pleger * Onkunde of onwetendheid * Overbelasting * Familiegeschiedenis #### 2.3.3 Vormen van ouderenmis(be)handeling De vormen van ouderenmis(be)handeling kunnen divers zijn en omvatten: * **Lichamelijk:** Fysiek geweld. * **Psychisch:** Emotioneel geweld, vernedering, intimidatie. * **Financieel/materieel:** Misbruik van geld of eigendommen. * **Seksueel:** Seksuele uitbuiting of ongepast gedrag. * **Verwaarlozing:** Het nalaten te voorzien in basisbehoeften. * **Schending van de rechten:** Het ontzeggen van fundamentele rechten zoals vrijheid, privacy of zelfbeschikking. #### 2.3.4 Juridische stappen en hulp bij ouderenmis(be)handeling **Melden ouderenmishandeling:** * **Thuis:** In gevallen van ouderenmis(be)handeling thuis, zijn er specifieke hulplijnen beschikbaar. * **Hulplijn 1712:** Een algemene hulp- en infolijn voor geweld, misbruik en kindermishandeling. * **Woonzorglijn:** Specifiek voor ouderen die verblijven in woonzorgcentra. **Bemiddeling en maatregelen:** De procureur zal in eerste instantie bemiddeling voorstellen boven een gerechtelijke procedure. Dit is gericht op herstel en het tot stand brengen van een aanvaardbare nieuwe situatie voor alle betrokkenen. **Gerechtelijke beschermingsmaatregelen:** Indien bemiddeling niet volstaat, kunnen gerechtelijke beschermingsmaatregelen worden ingeschakeld, zoals: * **Bewindvoering:** Beheer van financiële zaken of andere aspecten van het leven van de oudere door een bewindvoerder. * **Opname in een zorginstelling:** Gedwongen plaatsing in een instelling ter bescherming. * **Beschermende observatiemaatregel:** Sinds 1 januari 2025 van kracht, deze maatregel is bedoeld voor diagnose en evaluatie. Hierna kan een behandelplan worden opgesteld. Dit start met een periode van 48 uur (vergelijkbaar met de vroegere gedwongen opname), waarna verdere stappen worden bepaald. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Vermaatschappelijking van de zorg | Het streven om mensen met beperkingen, chronisch zieken, kwetsbare ouderen en andere kwetsbare groepen een eigen zinvolle plaats in de samenleving te laten innemen, hen te ondersteunen en de zorg zoveel mogelijk geïntegreerd in de samenleving te laten verlopen. | | Mantelzorg | Informele zorg verleend door een natuurlijke persoon vanuit een sociale of emotionele band, niet beroepshalve en meer dan occasionele hulp, gericht op één of meer personen in hun dagelijks leven. | | Extramuralisering | De tendens om zorg en diensten die voorheen binnen instellingen werden verleend, zoveel mogelijk buiten de instelling, in de eigen omgeving van de cliënt, aan te bieden. | | Empowerment | Het proces waarbij individuen of groepen meer controle krijgen over hun eigen leven en beslissingen, vaak door middel van het vergroten van hun kennis, vaardigheden en zelfvertrouwen. | | Draaglast | De totale belasting die een mantelzorger ervaart, bestaande uit fysieke, emotionele, sociale en financiële aspecten van de zorgverlening. | | Draagkracht | Het vermogen van een mantelzorger om de zorglast te hanteren, rekening houdend met eigen fysieke en psychische gesteldheid, sociale steun en copingvaardigheden. | | Ontspoorde zorg | Mantelzorg die door overbelasting de grenzen van goede en veilige zorg overschrijdt, zonder dat er sprake is van kwade opzet, waarbij zowel de zorgverlener als de ontvanger slachtoffer van de situatie kunnen zijn. | | Ouderenmis(be)handeling | Elke vorm van schadelijke handeling of nalaten van handelen die ouderen boven de 60 jaar treft, plaatsvindt binnen een persoonlijke of professionele relatie en leidt tot schade of leed. Dit kan zowel actief als passief gebeuren. | | Schending van de rechten | Het overtreden van fundamentele rechten van ouderen, zoals het recht op vrijheid, privacy en zelfbeschikking, wat kan voorkomen binnen het kader van ouderenmis(be)handeling. | | Bewindvoering | Een gerechtelijke beschermingsmaatregel waarbij een bewindvoerder wordt aangesteld om het vermogen van een persoon die niet meer in staat is zijn financiële belangen zelf te beheren, te beheren. |