Marriage Family Sociology

# Introductie tot de systeemtheorie en de algemene systeemtheorie Introductie tot de systeemtheorie en de algemene systeemtheorie Dit gedeelte introduceert de kernconcepten van systeemtheorie, met de nadruk op de wisselwerking tussen individuen en hun context, en de historische ontwikkeling van systeemtheoretische benaderingen, inclusief de algemene systeemtheorie (AST). ## 1. Systeemtheorie: kernconcepten en historische context ### 1.1 Definitie en focus van systeemtheorie Een systeem wordt gedefinieerd als een samenstel van elementen die als geheel functioneren door de onderlinge afhankelijkheid van deze elementen. Vanuit de systeemtheorie ligt de aandacht op: * De wisselwerking tussen een persoon en zijn sociale context. * Interpersoonlijke processen, naast continue aandacht voor het individu en diens innerlijke processen. * Het leren zien en herkennen van systeemeigenschappen van interacties die bepalend zijn voor de wisselwerking en de samenhang tussen gedragingen van mensen. * De voortdurende invloed van actuele omstandigheden en interactieprocessen. ### 1.2 Historische ontwikkeling in hulpverlening Pas halverwege de 20e eeuw ontstond er aandacht voor het gezin in de hulpverlening. Gezinsleden werden meer betrokken bij therapie, waardoor er oog kwam voor interacties binnen het gezin. Men zocht in andere wetenschappen naar concepten om deze interacties te begrijpen, wat leidde tot de ontwikkeling van systeemtheorieën en systeemtherapie. Tijdens de jaren '60 en '70 werden diverse systeemtheorieën ontwikkeld, die allen uitgaan van de basisassumptie dat de mens pas begrepen kan worden in de context van zijn relaties. ### 1.3 Indeling van systeemtheorieën Systeemtheorieën kunnen worden ingedeeld in moderne en postmoderne stromingen: * **Moderne systeemtheorieën**: Zoals de algemene systeemtheorie en de structurele benadering. Deze bieden een kader en richting, maar stimuleren ook kritisch buiten dit kader te kijken. Ze gaan uit van verlichtingsideeën rond maakbaarheid, de mogelijkheid van objectieve kennis van de realiteit en het bestaan van één waarheid. * **Postmoderne systeemtheorieën**: Zoals narratieve therapie en de oplossingsgerichte benadering. Deze gaan in tegen denken in termen van waarheden en objectiviteit. Ze benadrukken de veelheid aan perspectieven en invalshoeken, en gaan uit van sociaal constructivisme, waarbij de werkelijkheid geconstrueerd wordt op basis van betekenisgeving aan ervaringen. ### 1.4 Grenzen in en rond systemen Een systeem is sprake van indien het in zekere mate is afgegrensd van de omgeving. * **Open systeem**: Staat in relatie tot de omgeving. Sociale systemen zijn per definitie open, maar de mate van openheid van de buitengrenzen kan sterk variëren. * **Gesloten systeem**: Staat niet in relatie tot de omgeving; de omgeving heeft geen invloed. ## 2. De algemene systeemtheorie (AST) ### 2.1 Inleiding en oorsprong De algemene systeemtheorie (AST) werd in de jaren '40 ontwikkeld door bioloog Ludwig Von Bertalanffy als reactie op de mechanistische visie die levende organismen reduceerde tot hun elementen. De AST beschouwt organismen als georganiseerde gehelen, waarbij het geheel meer is dan de som van de delen. Deze theorie werd later verbreed tot een benadering die in alle wetenschappen toepasbaar is. ### 2.2 Centrale uitgangspunten van de AST * **Het geheel is meer dan de som van de delen (niet-optelbaarheid of meer-dan-optelbaarheid)**: Een systeem heeft een eigen karakter dat niet te herleiden is tot de eigenschappen van de individuele delen. Dit staat bekend als gestaltwaarneming. Begeleiders dienen zich bewust te zijn van deze systeemeigenschappen die interacties bepalen. * **Totaliteit of systeemsamenhang**: De delen binnen een systeem zijn van elkaar afhankelijk. Een verandering in één deel heeft een weerslag op het hele systeem en alle andere delen. Begeleiders moeten zich bewust zijn van de impact van veranderingen op het gehele systeem. * **Gedragsbepaling door het systeem**: Het systeem bepaalt in belangrijke mate het gedrag van individuen. Afhankelijk van het systeem zal een individu zich anders gedragen. * **Herhaling en patronen**: Herhaling is kenmerkend voor een systeem. Wanneer gedragingen zich herhalen, vormen ze patronen. Geïnstalleerde patronen kunnen de gedragsmogelijkheden beperken. * **Redundantie**: Veel informatie binnen een systeem is overbodig omdat het zichzelf herhaalt en past binnen reeds bekende patronen. * **Zelfhandhaving en overleven**: Systemen passen zich aan hun omgeving aan om te overleven. Ze streven naar stabiliteit en het voortbestaan als systeem, terwijl ze ook moeten voldoen aan de eisen van verandering. * **Homeostase (meegroeiend evenwicht)**: Systemen streven naar een evenwicht dat meegroeit met de tijd of gebeurtenissen, zonder het evenwicht te verliezen. Gezinnen bouwen feedbackmechanismen op om gewoonten te beschermen of te herstellen bij veranderingen. ### 2.3 Begrippen: informatie en redundantie * **Informatie**: De voortdurende stroom van verbale en non-verbale, bewuste en onbewuste signalen die mensen uitzenden. Systemen functioneren door informatie-uitwisseling tussen hun delen. Informatie kan van buitenaf of van binnenuit komen. * **Redundantie**: Informatie die overbodig wordt omdat ze zichzelf herhaalt en past binnen een gekend patroon. ### 2.4 Homeostase en feedback * **Homeostase**: Het meegroeiende evenwicht dat een systeem nastreeft. Het systeem verandert mee met externe factoren, zonder het evenwicht te verliezen. * **Feedback**: Het proces van informatieverwerking waarbij de informatiestroom in cirkels verloopt en er voortdurend berichten worden uitgewisseld binnen het systeem en met de omgeving. * **Positieve feedback**: Gericht op systeemverandering, waardoor een bestaande systeemnorm wordt losgelaten. Het daagt de homeostase uit en leidt tot het herstellen van een vernieuwd evenwicht. * **Negatieve feedback**: Gericht op het tegengaan van veranderingen en het bestendigen van de huidige situatie. Het helpt het evenwicht te behouden, hoewel een gezinsysteem idealiter een evenwicht heeft dat meegroeit. ### 2.5 Causale modellen * **Circulaire causaliteit**: Het ene fenomeen veroorzaakt het andere, dat weer het eerste veroorzaakt, in een cyclus zonder begin of einde. Oorzaak en gevolg zijn onderling verbonden. * **Lineaire causaliteit**: Eén verschijnsel wordt verklaard door één of meer oorzaken die losstaan van het gevolg. A veroorzaakt B. * **Interpunctie**: In een circulaire interactiereeks kan elke betrokkene het startpunt van gedrag elders leggen, wat leidt tot verschillende gevolgen. ### 2.6 Equifinaliteit en de betekenis van het symptoom * **Equifinaliteit**: Het verschijnsel dat een zelfde eindresultaat kan worden bereikt vanuit verschillende begintoestanden, en dat één begintoestand tot verschillende eindresultaten kan leiden. Toegepast op gezinnen betekent dit dat we voorzichtig moeten zijn met het trekken van snelle conclusies of het maken van voorspellingen over gedrag, en oog moeten houden voor alle mogelijke oorzaken en gevolgen. * **Betekenis van het symptoom**: Een symptoom kan een beschermende functie hebben voor het voortbestaan van het systeem, doordat het de echte problemen maskeert. ### 2.7 Totaliteit Totaliteit verwijst naar de samenhang binnen een systeem, waarbij een verandering in één deel invloed heeft op het gehele systeem. --- # Grenzen, typen systeemtheorieën en sociaal constructivisme Dit onderdeel verkent de concepten van systeemgrenzen, de indeling van systeemtheorieën in moderne en postmoderne stromingen, en de principes van sociaal constructivisme. ### 2.1 Systeemgrenzen: open en gesloten systemen Een systeem wordt gedefinieerd door de aanwezigheid van grenzen die het scheiden van zijn omgeving. De mate waarin een systeem in relatie staat tot zijn omgeving bepaalt of het een open of een gesloten systeem is. #### 2.1.1 Open systemen Een open systeem staat in constante relatie met zijn omgeving. Sociale systemen, zoals gezinnen, zijn per definitie altijd open systemen. Dit betekent dat er uitwisseling plaatsvindt tussen het systeem en de buitenwereld. De mate van openheid kan echter sterk variëren. Factoren zoals ruimtelijke isolatie of bewuste keuzes voor sociaal isolement (bijvoorbeeld in een klooster) kunnen de uitwisseling met de omgeving beperken, maar heffen deze niet op. #### 2.1.2 Gesloten systemen Een gesloten systeem staat niet in relatie tot zijn omgeving. De omgeving heeft geen enkele invloed op wat er binnen een gesloten systeem gebeurt. In de praktijk zijn puur gesloten systemen zeldzaam, vooral in de sociale context. ### 2.2 Indeling van systeemtheorieën: modern versus postmodern Systeemtheorieën kunnen worden ingedeeld in moderne en postmoderne stromingen, die verschillende uitgangspunten en visies op kennis en werkelijkheid hanteren. #### 2.2.1 Moderne systeemtheorieën Moderne systeemtheorieën, zoals de algemene systeemtheorie en de structurele benadering, bieden een kader en richting voor het begrijpen van systemen. Ze gaan ervan uit dat er een objectieve kennis van de werkelijkheid mogelijk is en dat er één waarheid of werkelijkheid bestaat. Deze stromingen omarmen ideeën rond maakbaarheid en het bestaan van objectieve waarheden. > **Tip:** Hoewel moderne systeemtheorieën waardevolle kaders bieden, is het belangrijk om ook buiten deze kaders te durven kijken en de complexiteit van systemen volledig te erkennen. #### 2.2.2 Postmoderne systeemtheorieën Postmoderne theorieën, zoals narratieve therapie en de oplossingsgerichte benadering, zetten zich af tegen het denken in termen van absolute waarheden en objectiviteit. Ze benadrukken de veelheid aan perspectieven, verschillende invalshoeken en theorieën. Volgens deze stromingen kan men geen objectieve waarheid of kennis achterhalen. ### 2.3 Sociaal constructivisme Het sociaal constructivisme stelt dat de werkelijkheid wordt geconstrueerd. Wanneer wij iets meemaken, waarnemen, voelen of denken, construeren we hierover betekenis en reageren we op de interpretatie die we aan de situatie of ervaring geven. De nadruk ligt op de subjectieve betekenisgeving en de rol van sociale interactie in het vormgeven van onze realiteit. ### 2.4 De algemene systeemtheorie (AST) De algemene systeemtheorie (AST), ontwikkeld door Ludwig Von Bertalanffy, biedt een raamwerk voor het begrijpen van organismen en systemen in bredere zin, als alternatief voor de mechanistische visie. #### 2.4.1 Historische context en kernprincipes Vroege benaderingen richtten zich voornamelijk op het individu en zijn waarneembaar gedrag. Vanaf de jaren '50 ontstond er meer aandacht voor de context en de invloed van de omgeving op het gedrag. Systeemtheorieën benadrukken dat probleemgedrag het resultaat is van interactie en dat het gedrag wordt uitgelokt en beïnvloed door de omgeving en de reacties van anderen. De AST stelt dat een systeem meer is dan de som van zijn delen (niet-optelbaarheid) en dat de delen van elkaar afhankelijk zijn (totaliteit/systeemsamenhang). Veranderingen in een deel beïnvloeden het hele systeem. #### 2.4.2 Belangrijke AST-concepten * **Niet-optelbaarheid/Meer dan optelbaarheid:** Een systeem heeft een eigen karakter dat niet te herleiden is tot de eigenschappen van de individuele delen. * **Totaliteit/Systeemsamenhang:** De delen van een systeem zijn van elkaar afhankelijk. Een verandering in één deel heeft invloed op het gehele systeem. * **Gedragsbepaling door het systeem:** Het systeem waarin een individu zich bevindt, bepaalt in belangrijke mate diens gedrag. * **Herhaling en patronen:** Herkenbare gedragingen die zich herhalen vormen patronen binnen een systeem. Geïnstalleerde patronen beperken de gedragsmogelijkheden. * **Redundantie:** Informatie die zich herhaalt en binnen een bekend patroon past, wordt als overbodig beschouwd. * **Homeostase:** De neiging van een systeem om zichzelf te handhaven en te blijven voortbestaan, wat streven naar een meegroeiend evenwicht inhoudt. Systemen passen zich aan hun omgeving aan om te overleven. * **Feedback:** Het proces van informatieverwerking waarbij informatiestromen in cirkels verlopen en berichten worden uitgewisseld. * **Positieve feedback:** Gericht op verandering, het loslaten van systeemnormen en het uitdagen van de homeostase, leidend tot herstel van een vernieuwd evenwicht. * **Negatieve feedback:** Gericht op het tegengaan van veranderingen en het bestendigen van de bestaande situatie. #### 2.4.3 Causaliteit en betekenis * **Circulaire causaliteit:** De ene gebeurtenis veroorzaakt de andere, die op zijn beurt weer de eerste veroorzaakt, in een eindeloze cyclus zonder duidelijk begin of einde. Oorzaak en gevolg zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. * **Lineaire causaliteit:** Een verschijnsel wordt verklaard door een of meerdere oorzaken die losstaan van het gevolg. * **Interpunctie:** In een circulaire interactiereeks kan elke betrokkene het startpunt van het gedrag ergens anders leggen, met variërende gevolgen. * **Equifinaliteit:** Het principe dat eenzelfde eindresultaat kan worden bereikt vanuit verschillende begintoestanden, en dat één begintoestand tot verschillende eindresultaten kan leiden. Dit benadrukt de noodzaak om niet te snel conclusies te trekken en oog te hebben voor alle mogelijke oorzaken en gevolgen. * **Betekenis van het symptoom:** Een symptoom kan een beschermende functie hebben door het voortbestaan van het systeem te verzekeren, terwijl de onderliggende problemen gemaskeerd worden door de symptoomdrager. --- # Kernprincipes en begrippen van de algemene systeemtheorie De algemene systeemtheorie (AST) biedt een kader om de complexiteit van menselijke interacties en sociale systemen te begrijpen, door te focussen op de onderlinge afhankelijkheid van elementen en de totaliteit van het systeem. ### 3.1 De algemene systeemtheorie (AST) De algemene systeemtheorie werd in de jaren veertig ontwikkeld door bioloog Ludwig Von Bertalanffy als een reactie op de mechanistische visie, die organismen reduceerde tot een som van hun delen. Von Bertalanffy stelde daarentegen dat een organisme een georganiseerd geheel is, een *gestalt*, waarbij het geheel meer is dan de som van de delen. Later verbreedde hij deze theorie naar een algemene benadering die toepasbaar is in alle wetenschappen. De kernassumptie is dat de mens pas werkelijk begrepen kan worden in de context van zijn relaties. #### 3.1.1 Belangrijkste uitgangspunten van de AST De AST hanteert een aantal fundamentele principes die essentieel zijn voor het begrijpen van systemen: * **Niet-optelbaarheid (het geheel is meer dan de som van de delen)**: Een systeem heeft een eigen karakter dat niet te herleiden is tot de eigenschappen van de individuele delen. Systeemeigenschappen bepalen mede de interacties binnen het systeem. > **Tip:** Als begeleider is het cruciaal om je bewust te zijn van deze systeemeigenschappen in bijvoorbeeld een gezin, omdat deze de interacties tussen de gezinsleden sturen. * **Totaliteit of systeemsamenhang**: De delen binnen een systeem zijn van elkaar afhankelijk. Een verandering in één deel van het systeem heeft een weerslag op alle andere delen en het systeem als geheel. > **Tip:** Wees je ervan bewust dat elke door jou veroorzaakte verandering bij één gezinslid impact zal hebben op het hele gezin. * **Systeemafhankelijkheid van gedrag**: Het gedrag van individuen wordt in belangrijke mate bepaald door het systeem waarin zij zich bevinden. Afhankelijk van het systeem zal een individu zich anders gedragen. * **Herhaling**: Kenmerkend voor een systeem is de herhaling van bepaalde gedragingen. Wanneer patronen geïnstalleerd zijn, beperken deze de mogelijke gedragsopties. * **Redundantie**: Binnen een systeem is veel informatie overbodig omdat deze zichzelf herhaalt en past binnen een reeds bekend patroon. Dit draagt bij aan stabiliteit, maar kan ook de innovatie belemmeren. * **Homeostase (meegroeiend evenwicht)**: Systemen proberen zich aan te passen aan hun omgeving en te overleven door zichzelf te handhaven en een vorm van stabiliteit te vertonen. Tegelijkertijd moeten ze voldoen aan de eisen van veranderende omstandigheden. Elk gezin heeft feedbackmechanismen om gewoonten te beschermen of te herstellen. #### 3.1.2 Belangrijke begrippen in de AST Naast de kernprincipes kent de AST een reeks belangrijke begrippen: * **Informatie**: Dit is de voortdurende stroom van zowel verbale als non-verbale, bewuste en onbewuste signalen die constant worden uitgewisseld. Systemen functioneren door deze continue uitwisseling van informatie, die zowel van binnenuit als van buitenaf kan komen. * **Feedback**: Dit is het proces van informatieverwerking waarbij de informatiestroom in cirkels verloopt. Er vindt voortdurend communicatie plaats binnen het systeem en tussen het systeem en de omgeving. * **Positieve feedback**: Is gericht op verandering. Het daagt de homeostase uit, waardoor het systeem zijn bestaande evenwicht tijdelijk verliest om vervolgens een nieuw evenwicht te herstellen. * **Negatieve feedback**: Is gericht op het tegengaan van veranderingen en draagt bij aan het bestendigen van de huidige situatie. Gezinnen installeren routines en regels om hun evenwicht te behouden, maar dit evenwicht moet wel meegroeien met de tijd. > **Tip:** Systemen kiezen vaak voor het onprettige voorspelbare boven het prettige onvoorspelbare. * **Circulaire causaliteit vs. lineaire causaliteit**: * **Circulaire causaliteit**: Hierbij veroorzaakt het ene element het andere, en dat andere element weer het eerste, in een cyclus zonder duidelijk begin of einde. De oorzaak is het gevolg en omgekeerd. * **Lineaire causaliteit**: Hierbij wordt een verschijnsel verklaard door één of meer oorzaken die losstaan van het gevolg. A veroorzaakt B. * **Interpunctie**: In een circulaire interactiereeks kan het startpunt van gedrag door elke betrokkene elders worden gelegd, wat leidt tot andere interpretaties en gevolgen. * **Equifinaliteit**: Dit principe beschrijft dat eenzelfde eindresultaat bereikt kan worden vanuit verschillende begintoestanden. Omgekeerd kan één begintoestand leiden tot diverse eindresultaten. > **Tip:** Pas op met het trekken van snelle conclusies of het maken van voorspellingen over gedrag; blijf oog houden voor alle mogelijke oorzaken en gevolgen. * **Betekenis van het symptoom**: Een symptoom kan een beschermende functie hebben voor het systeem. Door het symptoom kan het voortbestaan van het systeem verzekerd worden, omdat de onderliggende problemen gemaskeerd blijven door de symptoomdrager. * **Grenzen in en rond het systeem**: Een systeem is een samenstel van elementen dat in zekere mate is afgegrensd van zijn omgeving. * **Open systeem**: Staat in relatie tot zijn omgeving. Sociale systemen zijn per definitie open, hoewel de openheid van de grenzen kan variëren (bv. een gezin dat geïsoleerd leeft versus een gezin dat veel sociale contacten onderhoudt). * **Gesloten systeem**: Staat niet in relatie tot zijn omgeving; de omgeving heeft geen invloed op wat er binnen het systeem gebeurt. * **Indeling van systeemtheorieën**: Systeemtheorieën kunnen worden ingedeeld in moderne en postmoderne stromingen. * **Moderne systeemtheorieën**: Bieden een kader en richting, uitgaande van de maakbaarheid van de werkelijkheid en de mogelijkheid van objectieve kennis. Er bestaat één waarheid. * **Postmoderne systeemtheorieën**: Bekritiseren het idee van objectieve waarheid. Ze benadrukken de veelheid aan perspectieven en de sociaal geconstrueerde aard van de werkelijkheid. Wat we waarnemen, interpreteren we en geven we betekenis. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Systeem | Een samenstel van elementen dat als geheel functioneert door de onderlinge afhankelijkheid van de elementen en dat voor de betrokken elementen bepaalde functies vervult. | | Systeemtheorie | Een theoretisch kader dat zich richt op de wisselwerking tussen een persoon en zijn sociale context, interpersoonlijke processen en de voortdurende invloed van actuele omstandigheden en interactieprocessen. | | Algemene systeemtheorie (AST) | Een benadering, oorspronkelijk ontwikkeld door Ludwig Von Bertalanffy, die het organisme of fenomeen beschouwt als een georganiseerd geheel (gestalt) dat meer is dan de som van zijn delen en beïnvloed wordt door het systeem waar het deel van uitmaakt. | | Open systeem | Een systeem dat in relatie staat tot zijn omgeving en informatie uitwisselt, wat essentieel is voor sociale systemen die per definitie open zijn maar variaties in openheid kunnen vertonen. | | Gesloten systeem | Een systeem dat niet in relatie staat tot zijn omgeving; de omgeving heeft geen invloed op wat er binnen het systeem gebeurt. | | Modern systeemtheoretisch kader | Stroming binnen de systeemtheorie die uitgaat van verlichtingsideeën rond maakbaarheid, de mogelijkheid van objectieve kennis van de realiteit en het bestaan van één waarheid of werkelijkheid. | | Postmodern systeemtheoretisch kader | Stroming binnen de systeemtheorie die zich afzet tegen het denken in termen van waarheden en objectiviteit, en stelt dat er geen objectieve waarheid of kennis achterhaald kan worden, maar een veelheid aan perspectieven bestaat. | | Sociaal constructivisme | Een filosofische stroming die stelt dat de werkelijkheid wordt geconstrueerd door de betekenis die individuen geven aan hun ervaringen, waarnemingen, gevoelens en gedachten. | | Niet-optelbaarheid (meer dan optelbaarheid) | Het principe binnen AST dat een systeem een eigen karakter heeft dat niet herleid kan worden tot de eigenschappen van de afzonderlijke delen; het geheel is meer dan de som van de delen. | | Totaliteit (systeemsamenhang) | Het principe binnen AST dat alle delen van een systeem van elkaar afhankelijk zijn, waarbij een verandering in één deel een weerslag heeft op het gehele systeem en alle andere delen. | | Homeostase | Het streven van een systeem naar een meegroeiend evenwicht, waarbij het systeem zichzelf handhaaft en voortbestaat, maar tegelijkertijd meebeweegt met eisen van veranderende omstandigheden. | | Feedback | Het proces van informatieverwerking waarbij de informatiestroom in cirkels verloopt en er voortdurend berichten worden uitgewisseld binnen het systeem en tussen het systeem en de omgeving. | | Positieve feedback | Feedback gericht op het veranderen van het systeem en het loslaten van een bepaalde systeemnorm, wat de homeostase uitdaagt en leidt tot een vernieuwd evenwicht. | | Negatieve feedback | Feedback gericht op het tegengaan van veranderingen, wat bijdraagt aan de bestendiging van de huidige situatie en helpt het bestaande evenwicht te behouden. | | Circulaire causaliteit | Een model waarin het ene fenomeen het andere veroorzaakt en omgekeerd, zonder duidelijk begin of einde; oorzaak en gevolg zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden in een cyclus. | | Lineaire causaliteit | Een model waarin één fenomeen verklaard wordt door een of meer oorzaken die losstaan van het gevolg; A veroorzaakt B. | | Interpunctie | Het punt waarop een individu het startpunt van een interactie of gedrag bepaalt binnen een circulaire interactiereeks, wat de interpretatie en gevolgen van de situatie kan veranderen. | | Equifinaliteit | Het verschijnsel dat eenzelfde eindresultaat bereikt kan worden vanuit verschillende begintoestanden, of dat één begintoestand kan leiden tot verschillende eindresultaten, wat aangeeft dat er geen vaste lineaire relatie bestaat tussen oorzaak en gevolg. | | Symptoom | Een uiting binnen een systeem die een beschermende functie kan hebben door het voortbestaan van het systeem te verzekeren door onderliggende problemen te maskeren. |

# Définition et portée des politiques familiales Ce sujet explore la signification des politiques, des politiques sociales et des politiques familiales, en identifiant leurs objectifs et les acteurs impliqués. ### 1.1 Compréhension des politiques La politique se définit comme la manière de diriger et d’organiser des actions. Elle s'applique souvent à la gestion d'un pays par son gouvernement, constituant ainsi les politiques publiques, mais peut également concerner des entités plus restreintes comme une région, une ville ou une entreprise [1](#page=1). #### 1.1.1 La politique sociale Une politique sociale a pour but d'apporter une aide aux individus et de renforcer le principe de solidarité. Elle vise à répondre à diverses problématiques sociales telles que le chômage, la santé, la vieillesse, le logement, la famille et l'exclusion sociale. Ces politiques peuvent être d'origine publique, mises en œuvre par l'État ou les collectivités, ou d'origine privée, par exemple par une entreprise [1](#page=1). #### 1.1.2 La politique familiale La politique familiale s'inscrit dans le champ des politiques sociales. Elle englobe l'ensemble des mesures destinées à soutenir les familles, notamment dans leur rôle d'éducation des enfants et pour faire face aux dépenses associées à la naissance et à leur parcours éducatif. Comme les politiques sociales, les politiques familiales peuvent être publiques (impliquant l'État, la CAF, les collectivités) ou privées (mises en œuvre par une entreprise) [1](#page=1). ### 1.2 Historique et évolution des politiques familiales en France Les politiques familiales en France ont émergé à la fin du XIXe siècle, initialement par le biais de l'idée du sursalaire, un complément de rémunération destiné à soutenir financièrement les familles [2](#page=2). #### 1.2.1 Début du XXe siècle et objectifs Au début du XXe siècle, le développement des politiques familiales s'est articulé autour de deux objectifs majeurs [2](#page=2): * **Nataliste:** Encourager les naissances afin d'assurer le renouvellement des générations [2](#page=2). * **Égalitaire:** Permettre aux familles de maintenir leur niveau de vie après la naissance d'enfants [2](#page=2). #### 1.2.2 Évolutions récentes des objectifs Depuis les années 1990, de nouveaux objectifs ont enrichi la portée des politiques familiales, notamment [2](#page=2): * Faciliter la conciliation entre la vie familiale et la vie professionnelle [2](#page=2). * Soutenir les parents dans l'exercice de leur rôle [2](#page=2). #### 1.2.3 Typologie des aides aux familles en France Les aides destinées aux familles en France se déclinent sous plusieurs formes [2](#page=2): * **Aides financières:** Prestations familiales versées aux ménages, dont le montant est modulé en fonction du nombre d'enfants [2](#page=2). * **Accès à des services:** Mise à disposition de services tels que la maternité, les crèches, les congés parentaux, etc. [2](#page=2). * **Allègements fiscaux:** Réduction d'impôts proportionnelle au nombre d'enfants à charge [2](#page=2). * **Aides au logement:** Allocation de logement (AL), Aide personnalisée au logement (APL), et aides au déménagement pour les familles en expansion [2](#page=2). * **Bonus pour la retraite:** Attribution de trimestres de retraite supplémentaires pour les parents, compensant le temps consacré à l'éducation des enfants [2](#page=2). ### 1.3 Acteurs des politiques familiales en France La mise en œuvre des politiques familiales en France implique plusieurs acteurs clés [2](#page=2): #### 1.3.1 L'État L'État définit le cadre législatif et réglementaire des aides aux familles. Il agit via ses ministères, le Haut Conseil de la Famille, de l'Enfance et de l'Âge (HCFEA), et la Direction Générale de la Cohésion Sociale (DGCS) [2](#page=2). #### 1.3.2 La Sécurité Sociale et ses branches La Sécurité Sociale, créée par les ordonnances des 4 et 19 octobre 1945, vise à assurer à chacun les moyens de vivre dignement et de prendre soin de sa famille, reposant sur un principe de solidarité nationale et d'entraide. Elle se compose de plusieurs branches [3](#page=3): * **Branche Maladie:** Assure la prise en charge des soins de santé selon les besoins de chacun, gérée par la Caisse Nationale d'Assurance Maladie (CNAM) [3](#page=3). * **Branche AT-MP (Accident du Travail-Maladie Professionnelle):** Gère les risques professionnels pour les travailleurs, également sous la responsabilité de la CNAM [3](#page=3). * **Branche Retraite:** Verse les pensions aux retraités, gérée par la Caisse Nationale d'Assurance Vieillesse (CNAV) [3](#page=3). * **Branche Famille:** Soutient les familles au quotidien et vient en aide aux personnes en difficulté, gérée par la Caisse Nationale des Allocations Familiales (CNAF) [3](#page=3). * **Branche Recouvrement:** Collecte les cotisations sociales et les redistribue aux autres branches, sous la supervision de l'URSSAF (Union de Recouvrement des cotisations de Sécurité Sociales et des Allocations Familiales) [3](#page=3). Depuis janvier 2021, une **sixième branche** a été créée : * **Branche Autonomie:** Vise à aider les personnes âgées et les personnes en situation de handicap, gérée par la Caisse Nationale de Solidarité pour l'Autonomie (CNSA) [3](#page=3). #### 1.3.3 Les Caisses d'Allocations Familiales (CAF) La Caisse Nationale des Allocations Familiales (CNAF) assure la gestion nationale des aides aux familles, tandis que les Caisses d'Allocations Familiales (CAF) constituent les services locaux de la CNAF, distribuant les aides et offrant un soutien de proximité aux familles [3](#page=3). ##### 1.3.3.1 Mission de la branche Famille Créée en 1946, la branche Famille avait pour objectifs principaux [3](#page=3): * Améliorer le quotidien des familles [3](#page=3). * Faciliter l'accès à un logement adéquat [3](#page=3). * Réduire les inégalités en concentrant l'aide sur les familles les plus démunies [3](#page=3). * Encourager les naissances, particulièrement durant la période du baby-boom d'après-guerre [3](#page=3). ##### 1.3.3.2 Actions des CAF Les CAF déploient leurs actions pour aider les familles dans divers domaines [4](#page=4): * Équilibrer la vie familiale, professionnelle et sociale [4](#page=4). * Soutenir les parents et améliorer leurs relations avec leurs enfants [4](#page=4). * Assister les familles pour un bien-être résidentiel et dans leur quartier [4](#page=4). * Favoriser l'autonomie des familles et leur intégration sociale et professionnelle [4](#page=4). #### 1.3.4 Les collectivités territoriales Les départements, les mairies et les Établissements Publics de Coopération Intercommunale (EPCI) jouent un rôle dans la mise en place d'actions et de services locaux destinés aux familles, incluant les crèches, les aides financières et le soutien à la parentalité [2](#page=2). ### 1.4 Coordination et partenariats #### 1.4.1 Relation entre l'État et la CNAF Chaque année, le Parlement détermine le budget alloué à la branche Famille de la Sécurité Sociale. La Convention d'Objectifs et de Gestion (COG) établit les priorités et les moyens financiers et humains dont disposeront les CAF pour les cinq années à venir (par exemple, la COG 2023-2027). Cette convention est signée entre l'État et la CNAF [4](#page=4). La CNAF et les CAF formalisent ensuite leur collaboration à travers la Convention Pluriannuelle d'Objectifs et de Gestion (CPOG) [4](#page=4). #### 1.4.2 Convention Territoriale Globale (CTG) La Convention Territoriale Globale (CTG) est un accord passé entre la CAF et les collectivités locales (commune / EPCI). Son objectif est d'identifier les besoins des familles et de la population locale afin de développer un projet territorial partagé avec les élus et autres partenaires [4](#page=4). ### 1.5 Modalités d'intervention des CAF Les CAF ont pour mission principale d'apporter un soutien aux familles et de promouvoir les aides et structures qui leur sont dédiées. Elles interviennent auprès des secteurs privé et public selon deux axes [5](#page=5): * Octroi d'aides et d'allocations familiales [5](#page=5). * Mise en œuvre d'actions ciblées pour répondre aux besoins spécifiques des familles [5](#page=5). La CAF contribue au financement de la création et de la modernisation des structures d'accueil de la petite enfance via le Fonds de Modernisation des EAJE (Établissements d'Accueil de Jeunes Enfants) [5](#page=5). #### 1.5.1 Aide au fonctionnement La CAF soutient le fonctionnement des structures d'accueil à travers divers dispositifs tels que la CTG, le PSU (Prestation de Service Unique) et la PAJE (Prestation d'Accueil du Jeune Enfant). Elle propose également des bonus visant à encourager l'inclusion des enfants en situation de handicap et la mixité au sein de ces structures [5](#page=5). --- # Évolution historique des politiques familiales en France Ce thème retrace le développement des politiques familiales en France depuis la fin du XIXe siècle, en soulignant les changements d'objectifs et les aides mises en place [2](#page=2). ### 2.1 Les origines et les premiers objectifs des politiques familiales Les politiques familiales ont émergé en France à la fin du XIXe siècle. Initialement, elles se sont manifestées sous la forme du "sursalaire", un complément de salaire destiné à apporter un soutien financier aux familles. Au début du XXe siècle, ces politiques se sont structurées autour de deux objectifs majeurs: un objectif nataliste, visant à encourager les naissances pour assurer le renouvellement des générations, et un objectif égalitaire, cherchant à permettre aux familles de maintenir leur niveau de vie après l'arrivée d'enfants [2](#page=2). ### 2.2 Les évolutions récentes des politiques familiales Depuis les années 1990, les objectifs des politiques familiales se sont élargis pour inclure de nouvelles priorités. Parmi celles-ci figurent la facilitation de la conciliation entre la vie familiale et la vie professionnelle, ainsi que le soutien aux parents dans l'exercice de leur rôle [2](#page=2). ### 2.3 Les différentes formes d'aides aux familles en France Les politiques familiales se traduisent par une variété d'aides destinées aux familles [2](#page=2): * **Aides financières:** Il s'agit principalement des prestations familiales, dont le montant varie en fonction du nombre d'enfants au sein du foyer [2](#page=2). * **Accès à des services pour les familles:** Cela comprend des services tels que la maternité, les crèches, et les congés parentaux [2](#page=2). * **Allègements fiscaux:** Les familles bénéficient de réductions d'impôts calculées en fonction du nombre d'enfants [2](#page=2). * **Aides au logement:** Des allocations comme l'aide au logement (AL) et les allocations personnalisées au logement (APL) sont proposées, ainsi que des aides au déménagement lors de l'agrandissement de la famille [2](#page=2). * **Bonus pour la retraite:** Les parents peuvent obtenir des trimestres supplémentaires pour leur retraite, afin de compenser le temps consacré à l'éducation des enfants [2](#page=2). ### 2.4 Les acteurs des politiques familiales en France Plusieurs entités participent à la mise en œuvre des politiques familiales en France [2](#page=2): * **L'État:** Il est responsable de la définition des règles et des lois relatives au soutien aux familles, agissant par l'intermédiaire de ministères, du Haut Conseil de la Famille, de l'Enfance et de l'Âge (HCFEA) et de la Direction Générale de la Cohésion Sociale (DGCS) [2](#page=2). * **La Sécurité sociale:** La branche Famille, gérée par la Caisse d'Allocations Familiales (CAF), est chargée de verser les aides financières aux familles [2](#page=2). * **Les collectivités territoriales:** Les départements, les mairies et les Établissements Publics de Coopération Intercommunale (EPCI) jouent un rôle dans la mise en place d'actions et de services locaux pour les familles, tels que des crèches, des aides financières ou un soutien à la parentalité [2](#page=2). #### 2.4.1 La Caisse Nationale des Allocations Familiales (CNAF) La CNAF assure la gestion des aides aux familles à l'échelle nationale. Les CAF sont des services locaux de la CNAF, responsables de la distribution des aides et de l'accompagnement des familles sur le terrain [3](#page=3). #### 2.4.2 La Sécurité Sociale et ses branches La Sécurité Sociale, créée par les ordonnances des 4 et 19 octobre 1945, a pour vocation d'assurer à chacun une vie décente et la possibilité de s'occuper de sa famille. Son principe repose sur la solidarité nationale, où chacun cotise selon ses moyens et reçoit de l'aide selon ses besoins [3](#page=3). Elle est organisée en plusieurs branches [3](#page=3): * **La branche Maladie:** Elle garantit l'accès aux soins pour tous, gérée par la Caisse Nationale d'Assurance Maladie (CNAM) [3](#page=3). * **La branche AT-MP (Accident du Travail-Maladie Professionnelle):** Elle couvre les risques professionnels des travailleurs, également gérée par la CNAM [3](#page=3). * **La branche Retraite:** Elle assure le versement des pensions aux retraités, sous la gestion de la Caisse Nationale d'Assurance Vieillesse (CNAV) [3](#page=3). * **La branche Famille:** Elle soutient les familles au quotidien et les personnes en difficulté, gérée par la Caisse Nationale des Allocations Familiales (CNAF) [3](#page=3). * **La branche Recouvrement:** Elle collecte les cotisations et les redistribue aux autres branches, gérée par l'URSSAF (Union de Recouvrement des cotisations de Sécurité Sociales et des Allocations Familiales) [3](#page=3). Une sixième branche, la **branche Autonomie**, a été créée en janvier 2021 pour aider les personnes âgées et en situation de handicap, sous la gestion de la Caisse Nationale de Solidarité pour l'Autonomie (CNSA) [3](#page=3). ##### 2.4.2.1 Les missions spécifiques de la branche Famille La branche Famille, créée en 1946 après la Seconde Guerre mondiale, avait plusieurs objectifs [3](#page=3): * Améliorer la vie quotidienne des familles [3](#page=3). * Faciliter l'accès à un logement confortable [3](#page=3). * Réduire les inégalités en apportant un soutien accru aux familles à faibles revenus [3](#page=3). * Encourager les naissances, notamment dans le contexte du baby-boom d'après-guerre [3](#page=3). --- # Les acteurs et le financement des politiques familiales Cette section explore les différentes entités publiques et privées impliquées dans les politiques familiales, ainsi que leurs mécanismes de financement et de gestion, en mettant l'accent sur la CNAF et les CAF. ### 3.1 Le cadre historique et les objectifs des politiques familiales Les politiques familiales ont émergé en France à la fin du XIXᵉ siècle avec le concept de "sursalaire", un complément de salaire destiné à soutenir financièrement les familles. Au début du XXᵉ siècle, elles se sont développées autour de deux objectifs majeurs: nataliste, visant à encourager les naissances pour le renouvellement des générations, et égalitaire, cherchant à maintenir le niveau de vie des familles après l'arrivée d'enfants. Depuis les années 1990, de nouveaux objectifs ont été ajoutés, tels que la facilitation de la conciliation entre vie familiale et vie professionnelle, et le soutien aux parents dans leur rôle [2](#page=2). Les différentes formes d'aides aux familles en France incluent des aides financières sous forme de prestations familiales, l'accès à des services tels que la maternité et les crèches, des allègements fiscaux, des aides au logement, et des bonus pour la retraite compensant le temps consacré à l'éducation des enfants [2](#page=2). ### 3.2 Les principaux acteurs des politiques familiales Plusieurs acteurs interviennent dans la mise en œuvre des politiques familiales en France : * **L'État:** Il est responsable de la définition des règles et des lois relatives aux aides familiales. Cette action est coordonnée par des ministères, le Haut Conseil de la Famille, de l’Enfance et de l’Âge (HCFEA) et la Direction Générale de la Cohésion Sociale (DGCS) [2](#page=2). * **La Sécurité sociale:** Via sa branche Famille, elle verse les aides financières aux familles, principalement par l'intermédiaire des Caisses d’Allocations Familiales (CAF) [2](#page=2). * **Les collectivités territoriales:** Les départements, les mairies et les Établissements Publics de Coopération Intercommunale (EPCI) jouent un rôle dans la mise en place d'actions et de services locaux destinés aux familles, tels que les crèches, des aides financières spécifiques et le soutien à la parentalité [2](#page=2). ### 3.3 La Caisse Nationale des Allocations Familiales (CNAF) et les CAF La **Caisse Nationale des Allocations Familiales (CNAF)** est l'organisme national en charge de la gestion des aides destinées aux familles. Elle déploie son action à travers les **Caisses d’Allocations Familiales (CAF)**, qui constituent les services locaux responsables de la distribution des aides et du soutien direct aux familles sur leur territoire [3](#page=3). > **Tip:** Comprendre la distinction entre la CNAF (gestion nationale) et les CAF (mise en œuvre locale) est essentiel pour appréhender la structure organisationnelle des politiques familiales. ### 3.4 La Sécurité Sociale et ses branches La Sécurité sociale, créée par les ordonnances du 4 et 19 octobre 1945, a pour objectif d'assurer à chacun une vie décente et de permettre de prendre soin de sa famille. Son principe fondamental repose sur la solidarité nationale, un système d'entraide où chacun cotise selon ses moyens et reçoit de l'aide selon ses besoins [3](#page=3). La Sécurité sociale est structurée en plusieurs branches : * **Branche Maladie:** Assure la prise en charge des soins de santé. Elle est gérée par la Caisse Nationale d'Assurance Maladie (CNAM) [3](#page=3). * **Branche AT-MP (Accident du Travail-Maladie Professionnelle):** Gère les risques liés aux accidents du travail et aux maladies professionnelles. Elle est également gérée par la CNAM [3](#page=3). * **Branche Retraite:** Verse les pensions aux retraités. Sa gestion est assurée par la Caisse Nationale d'Assurance Vieillesse (CNAV) [3](#page=3). * **Branche Famille:** Soutient les familles au quotidien et les personnes en difficulté. Elle est administrée par la CNAF [3](#page=3). * **Branche Recouvrement:** Responsable de la collecte des cotisations sociales et de leur redistribution aux autres branches. Elle est gérée par l'URSSAF (Union de Recouvrement des cotisations de Sécurité Sociales et des Allocations Familiales) [3](#page=3). Depuis janvier 2021, une sixième branche a été ajoutée : * **Branche Autonomie:** Vise à accompagner les personnes âgées et les personnes en situation de handicap. Elle est gérée par la Caisse Nationale de Solidarité pour l’Autonomie (CNSA) [3](#page=3). ### 3.5 Les missions de la branche Famille Créée en 1946, la branche Famille avait pour mission principale d'améliorer la vie des familles, de faciliter leur accès à un logement adéquat, de réduire les inégalités en apportant un soutien accru aux familles les plus démunies, et d'encourager les naissances, notamment pour faire face au "baby-boom" d'après-guerre [3](#page=3). Les CAF, en tant que bras opérationnel de la branche Famille, ont pour rôle de : * Aider les familles à concilier leur vie familiale, professionnelle et sociale [4](#page=4). * Soutenir les parents et améliorer leurs relations avec leurs enfants [4](#page=4). * Contribuer à un cadre de vie agréable pour les familles dans leur logement et leur quartier [4](#page=4). * Favoriser l'autonomie des familles et leur intégration dans la société et le monde du travail [4](#page=4). ### 3.6 Les relations contractuelles entre les acteurs Les relations entre l'État, la CNAF et les CAF sont formalisées par des conventions qui définissent les objectifs et les moyens : * **Convention d'Objectifs et de Gestion (COG):** Signée entre l'État et la CNAF, cette convention, généralement d'une durée de cinq ans (par exemple, COG 2023-2027), fixe les priorités, les ressources financières, le personnel et les moyens alloués à la branche Famille. Le budget de la branche Famille est voté annuellement par le Parlement [4](#page=4). * **Convention Pluriannuelle d’Objectifs et de Gestion (CPOG):** Établie entre la CNAF et les CAF, la CPOG détaille la déclinaison des objectifs nationaux au niveau local [4](#page=4). * **Convention Territoriale Globale (CTG):** Signée entre les CAF et les communes ou EPCI, la CTG vise à identifier les besoins spécifiques des familles et de la population locale afin de développer des projets adaptés, en collaboration avec les élus et d'autres partenaires locaux [4](#page=4). > **Example:** La CTG permet, par exemple, d'identifier un besoin de nouvelles places en crèche dans une commune et de planifier avec la CAF et la mairie la création ou la rénovation de ces structures. ### 3.7 Les modalités d'intervention des CAF Les CAF interviennent auprès des familles et soutiennent les structures dédiées à travers deux axes principaux : * **Versement des aides et allocations:** C'est la mission la plus visible, consistant à distribuer les prestations financières aux familles [5](#page=5). * **Mise en place d'actions et de projets:** Les CAF développent des initiatives pour répondre aux besoins spécifiques des familles, souvent en partenariat avec d'autres acteurs locaux [5](#page=5). Pour la création et la rénovation de structures d'accueil de la petite enfance, les CAF peuvent apporter un financement via le **Fonds de Modernisation des Établissements d'Accueil de Jeunes Enfants (FME)** [5](#page=5). En termes de soutien au fonctionnement des structures, les CAF peuvent intervenir par le biais de la CTG, du **Prêt Service Universel (PSU)** et de la **Prestation d’Accueil du Jeune Enfant (PAJE)**. De plus, des bonus peuvent être attribués pour encourager l'inclusion des enfants en situation de handicap et la mixité au sein de ces structures [5](#page=5). --- ## Erreurs courantes à éviter - Révisez tous les sujets en profondeur avant les examens - Portez attention aux formules et définitions clés - Pratiquez avec les exemples fournis dans chaque section - Ne mémorisez pas sans comprendre les concepts sous-jacents

| Term | Definition | |------|------------| | Politique | La manière de diriger et d’organiser des actions, généralement au niveau d’un gouvernement, d’une région, d’une ville ou d’une entreprise. | | Politique sociale | Une politique visant à aider les personnes et à renforcer la solidarité pour répondre à des problèmes tels que le chômage, la santé, la vieillesse, le logement, la famille et l’exclusion sociale. | | Politique familiale | Une composante des politiques sociales, regroupant les mesures destinées à aider les familles dans l’éducation des enfants et à faire face aux dépenses liées à leur naissance et à leur éducation. | | SurSalaire | Complément de salaire destiné à aider financièrement les familles, apparu à la fin du XIXe siècle dans le cadre des politiques familiales. | | Objectif nataliste | Objectif des politiques familiales visant à encourager les naissances pour assurer le renouvellement des générations. | | Objectif égalitaire | Objectif des politiques familiales visant à permettre aux familles de maintenir leur niveau de vie, notamment après la naissance d’enfants. | | Prestations familiales | Aides financières versées aux foyers, dont le montant dépend du nombre d’enfants, dans le cadre des politiques familiales. | | Congé parental | Période durant laquelle un parent peut s’absenter de son travail pour s’occuper de son enfant. | | Sécurité sociale | Système de protection sociale créé en 1945, basé sur la solidarité nationale, qui vise à aider chacun à vivre correctement et à s’occuper de sa famille. | | Branche Famille de la Sécurité Sociale | L’une des branches de la Sécurité sociale, créée en 1946, qui aide les familles au quotidien, soutient les personnes en difficulté et vise à améliorer le logement et réduire les inégalités. | | CAF (Caisse d’Allocations Familiales) | Service local de la CNAF qui distribue les aides financières aux familles et met en place des actions de soutien locales. | | CNAF (Caisse Nationale des Allocations Familiales) | Organisme qui gère les aides aux familles au niveau national, pilotant les CAF. | | COG (Convention d’Objectifs et de Gestion) | Accord pluriannuel signé entre l’État et la CNAF, qui fixe les objectifs, les ressources financières et humaines des CAF pour une période déterminée (généralement 5 ans). | | CTG (Convention Territoriale Globale) | Accord signé entre une CAF et une commune ou un EPCI, visant à identifier les besoins locaux des familles et à élaborer un projet territorial adapté. | | FME (Fonds de Modernisation des EAJE) | Fonds destiné à financer la création et la rénovation des structures d’accueil de la petite enfance (EAJE). |

# Seksualiteit en gender als sociaal construct Dit onderwerp onderzoekt hoe concepten als sekse, genderidentiteit en seksuele oriëntatie niet puur biologisch bepaald zijn, maar gevormd worden door maatschappelijke, culturele en historische context. ## 1. Seksualiteit en gender als sociaal construct ### 1.1 Wat is sekse? * **Sekse** (of geslacht) verwijst naar de biologische (lichamelijke) verschillen tussen mannen en vrouwen. Dit kan zichtbaar zijn via geslachtsdelen, chromosomen, hormonen, lichaamsbouw en de groei van hersenen. * Sekse wordt meestal bij de geboorte vastgesteld, maar kan door middel van operaties en medicatie veranderen. * **Intersekse personen** hebben kenmerken van beide geslachten en hebben dus geen eenduidige geslachtskenmerken. Dit komt voor bij ongeveer twee procent van de wereldbevolking. * Biologisch determinisme gaat ervan uit dat het biologische verschil tussen geslachten het gedrag bepaalt. ### 1.2 Wat is gender? * **Genderidentiteit** (of psychologisch geslacht) is het innerlijke, individuele gevoel van een persoon over hun gender. Dit gevoel kan gedurende het leven veranderen. * **Gender** verwijst naar de maatschappelijke verwachtingen die aan mannen en vrouwen worden gekoppeld. In sommige samenlevingen zijn deze verschillen groot (masculiene samenlevingen), terwijl ze in andere meer in balans zijn (feminiene samenlevingen). * Deze genderverwachtingen worden meegegeven tijdens de primaire, secundaire en tertiaire socialisatie. * **Genderexpressie** is de manier waarop iemand zich presenteert aan de wereld, bijvoorbeeld door kleding, gedrag, spraak of make-up. Dit hoeft niet noodzakelijk overeen te komen met iemands genderidentiteit. ### 1.3 Verschillende genderidentiteiten en seksuele oriëntaties Er zijn diverse genderidentiteiten en seksuele oriëntaties: * **Cisgender:** Een persoon wiens genderidentiteit overeenkomt met het geslacht dat bij de geboorte werd toegekend. * **Transgender:** Een parapluterm voor personen wiens geboortegeslacht niet overeenkomt met hun genderidentiteit. Dit omvat onder andere genderfluïde, transman, non-binair, agender, genderqueer en transvrouw. * **Non-binair:** Personen die zich niet uitsluitend man of vrouw voelen, of geen van beide. Dit kan afwisselend mannelijk, vrouwelijk en/of non-binair zijn. * **Queer:** Een term die aangeeft dat iemand zich niet in hokjes laat plaatsen en vaak gebruik wordt door personen die zich buiten de heteronormatieve standaard bevinden. Voorbeelden hiervan zijn de 'Two Spirits' bij inheemse Amerikanen. * **Seksuele oriëntatie:** Bepaalt tot wie iemand zich aangetrokken voelt en kent twee componenten: * **Romantische aantrekking:** Gevoelsmatig. * **Seksuele aantrekking:** Biologisch bepaald. * Termen als aseksueel, panseksueel, homo, bi, lesbisch en hetero vallen hieronder. Zelfbenoeming is hierbij cruciaal. > **Tip:** Woordenlijsten, zoals die van çavaria, kunnen helpen bij het navigeren door de vele termen rond gender en seksualiteit. ### 1.4 Modellen voor het duiden van gender en seksualiteit * **De Genderkoek:** Dit model helpt bij het ordenen van de verschillende aspecten van gender en seksualiteit. Het laat zien hoe diverse elementen zoals genderidentiteit, genderexpressie en seksuele oriëntatie elkaar kunnen overlappen of juist gescheiden kunnen zijn. * **De Genderblender:** Dit model, ontwikkeld door prof. dr. Piet Hoebeke, benadrukt het klassieke binaire denken rond gender en laat ruimte voor nuance. De 'wijzer' op de blender staat niet per se helemaal links of rechts, wat aangeeft dat de meeste mensen zich ergens in het spectrum bevinden. ### 1.5 De maatschappelijke vorming van seksualiteit en gender * Samenlevingen bepalen wat als 'normaal' wordt beschouwd, wat invloed heeft op persoonlijke ervaringen en hoe seksualiteit vorm krijgt. * **Historische variatie:** De perceptie en categorisering van seksualiteit, zoals de houding ten opzichte van vrouwen en de definities van 'homoseksueel' of 'heteroseksueel', zijn door de eeuwen heen veranderd. * **Heteronormativiteit:** Dit is een dominant sociaal systeem dat heteroseksualiteit als de norm en standaard ziet. Dit kan leiden tot sociale druk op anders georiënteerde mensen. Dit idee wordt via socialisatie gereproduceerd door middel van reclame, de omgeving en onderwijs. * Seksuele identiteit is een persoonlijke ervaring die sterk wordt gevormd door de sociale, culturele en historische context waarin iemand leeft. * Gender en seksualiteit zijn sterk met elkaar verweven en vormen een kern van maatschappelijke organisatie. > **Tip:** Als sociaal werker is het belangrijk om de agency (handelingsvermogen) van individuen te erkennen en bewustzijn te vergroten rond de sociaal geconstrueerde aard van gender en seksualiteit. ### 1.6 Emancipatiebewegingen Emancipatiebewegingen streven naar het verbeteren van de maatschappelijke positie van achtergestelde groepen en het verkrijgen van gelijke rechten. #### 1.6.1 Feminisme * Feminisme is een verzameling maatschappelijke en politieke stromingen die ongelijke genderverhoudingen kritisch analyseren en gendergelijkheid nastreven. * Er worden vier feministische golven onderscheiden, elk met eigen aandachtspunten en uitdagingen. * **Eerste feministische golf (ca. 1850-1900):** Voornamelijk gericht op juridische en economische gelijkheid. Belangrijke strijdpunten waren vrouwenkiesrecht, het recht op universitair onderwijs, gelijk werk, afschaffing van wettelijke handelingsonbekwaamheid van gehuwde vrouwen en gelijkheid in het rechtssysteem. * **Tweede feministische golf (ca. 1965-1985):** Focus op autonomie en zelfbeschikking. Strijdpunten waren onder andere gelijke loon voor gelijk werk, het recht op kinderopvang, reproductieve rechten (geboortebeperking, abortus) en seksuele rechten. Ook werd strijd geleverd tegen huiselijk geweld en seksueel grensoverschrijdend gedrag. * **Derde feministische golf (jaren '90):** Voortzetting van de tweede golf met aandacht voor ouderschap, de rol van de vader en het glazen plafond. **Intersectionaliteit** werd belangrijk, wat betekent dat rekening wordt gehouden met de kruising van verschillende identiteiten en discriminatie (bijvoorbeeld 'Black feminism'). Globalisering en digitalisering beïnvloedden deze golf. * **Vierde feministische golf (ca. 2012-heden):** Gekenmerkt door online social media activisme met campagnes als #MeToo en #Enough. Nadruk ligt op onderdrukking, seksisme en racisme. Ook body positivity en debatten rond de hoofddoek, waarbij agency centraal staat, behoren tot deze golf. #### 1.6.2 Masculinity studies * Dit interdisciplinaire vakgebied onderzoekt de sociale constructie van mannelijkheid, vanuit cultureel, sociaal en historisch perspectief. * Het is feministisch geïnspireerd en analyseert zowel collectieve privileges van mannen als de nadelen waarmee bepaalde groepen mannen geconfronteerd worden, zoals 'toxic masculinity' (giftige mannelijkheid). * Het helpt bij het kritisch bevragen van de betekenis van man zijn, het ontmaskeren van stereotypen, het verklaren van gedrag (zoals criminaliteit) en het inzichtelijk maken van risicofactoren. * Het stimuleert **positive masculinity**, een gezonde en evenwichtige vorm van mannelijkheid, met nadruk op kwetsbaarheid, compassie en authenticiteit. #### 1.6.3 Homo-emancipatie * Homo-emancipatie is het proces waarbij LGBTQ+ personen streven naar gelijkwaardigheid in de samenleving. * Homoseksualiteit blijft in veel culturen een taboe en een bron van discriminatie en vervolging. * Symbolen van deze beweging zijn de roze driehoek en de regenboogvlag. * De beweging kent twee fasen: de eerste fase (vanaf de seksuele revolutie) richtte zich op een andere kijk op seksualiteit en het afschaffen van wetten, terwijl de tweede fase zich richt op gelijke rechten en een eigen plaats in de samenleving. * Belangrijke mijlpalen zijn de erkenning van het homohuwelijk (Nederland in 2001, België in 2003) en recentere versoepelingen rond bloeddonatie. > **Tip:** Het bespreekbaar maken van seksuele oriëntatie, het gebruik van de juiste voornaamwoorden en het erkennen van diverse gezinsvormen dragen bij aan een inclusieve samenleving. #### 1.6.4 Coming-out en coming-in * **Coming-in:** Het proces van persoonlijk bewustzijn van een andere seksuele oriëntatie dan heteroseksueel, wat leidt tot zelfacceptatie. De verwachtingen van de omgeving kunnen dit proces beïnvloeden. * **Coming-out:** Het openlijk uiten van iemands seksuele oriëntatie of genderidentiteit. Dit kan het persoonlijk welzijn verhogen, maar ook leiden tot meer discriminatie. * **Zichtbaarheidsmanagement:** Dit is een breder concept dan coming-out, waarbij de gevolgen van zichtbaarheid (zowel voor- als nadelen) worden afgewogen en besloten wordt om al dan niet uit de kast te komen. * Rolmodellen in media en sport spelen een belangrijke rol bij het bevorderen van acceptatie en het bevragen van heteronormativiteit. ## 2. Het gezin ### 2.1 Wat is gezinssociologie? * Gezinssociologie is een tak binnen de sociologie die zich richt op de studie van het functioneren en veranderen van gezinnen en huishoudens. * Het onderzoekt de structuur, dynamiek, rol in de samenleving en de invloed van sociale veranderingen op gezinnen, evenals de diversiteit aan gezinsvormen. * Relaties tussen gezinsleden, en hoe deze worden beïnvloed door factoren als gender, klasse en etniciteit, staan centraal. ### 2.2 Het gezin als instituut * Het gezin is een **sociaal construct**, een door mensen gemaakte sociale realiteit. * Traditioneel werd het gezin, met name het **kerngezin** (ouders en kinderen), gezien als de standaard. Hierbij waren taken en rollen vaak duidelijk verdeeld (man als kostwinner, vrouw als zorgverlener). * Huwelijk is een gesanctioneerde, rituele verbintenis met rechten en plichten. Er bestaan verschillende huwelijksvormen (monogamie, polygamie) en partnerkeuzes (individueel of gemeenschapsgestuurd). * In het verleden leefden mensen vaker in **extended families** (verwanten die samenwonen). * Tegenwoordig is er een grote diversiteit aan gezinsvormen, waaronder samenwonenden, eenoudergezinnen, holebi-gezinnen (regenbooggezinnen), nieuw samengestelde gezinnen en eenpersoonshuishoudens. Het aantal eenpersoonshuishoudens neemt snel toe. ### 2.3 Veranderingen in gezinsstructuur en -dynamiek * Het gemiddelde aantal kinderen per gezin is gedaald, mede door verbeterde kindersterfte, onderwijs en het later krijgen van kinderen. * **Verandering van genderrollen** (vrouwen op de arbeidsmarkt) en de seksuele revolutie hebben geleid tot meer diverse gezinsvormen en opvoedstijlen (van bevelshuishouding naar onderhandelingshuishouding). * **Intergenerationele overdracht:** Gezinnen dragen omstandigheden en eigenschappen over van generatie op generatie. Dit kan zowel positief (bv. taalontwikkeling) als negatief zijn (bv. hogere kans op criminaliteit, verslavingsproblematiek, armoede). ### 2.4 Uitdagingen voor gezinnen en sociaal werk Gezinnen kunnen te maken krijgen met diverse uitdagingen die hulp van sociaal werkers vereisen, waaronder: * Financiële problemen (schulden, armoede, werkloosheid) * Relatieproblemen (echtscheiding, huiselijk geweld) * Opvoedingsproblemen (gedragsproblemen, ontwikkelingsproblemen) * Gezondheidsproblemen (ziekte, handicap, mentale gezondheidsproblemen) Het bieden van maatwerk en hulp aan zowel ouders als kinderen is cruciaal. --- # Emancipatiebewegingen door de geschiedenis heen Deze sectie onderzoekt de historische ontwikkeling van emancipatiebewegingen, met specifieke aandacht voor feminisme en homo-emancipatie, en hoe deze strijden voor gelijke rechten en erkenning. ### 2.1 Definities en context van emancipatiebewegingen Een emancipatiebeweging is een sociale beweging die streeft naar de verbetering van de maatschappelijke positie van een specifieke sociale categorie en het verkrijgen van gelijke rechten. Historische voorbeelden omvatten de strijd van vrouwen (feminisme), arbeiders (socialisme), en tot slaaf gemaakte personen en mensenrechtenactivisten (abolitionisme). Tegenwoordig komt dit ook tot uiting in bewegingen zoals Black Lives Matter, die opkomt voor gelijke positie van personen met een donkere huidskleur. ### 2.2 Feminisme: golven van verandering Feminisme is een verzameling maatschappelijke en politieke stromingen die ongelijke genderverhoudingen kritisch analyseren en gendergelijkheid nastreven. Dit streven heeft geleid tot aanzienlijke verbeteringen in de positie van vrouwen gedurende de afgelopen 150 jaar. Het feminisme wordt gekenmerkt door vier belangrijke golven, elk met eigen aandachtspunten en uitdagingen. #### 2.2.1 De eerste feministische golf (circa 1850-1900) De eerste golf richtte zich voornamelijk op witte, welvarende vrouwen uit de middenklasse en streefde naar juridische en economische gelijkheid. Belangrijke doelstellingen waren: * Vrouwenkiesrecht en politieke participatie. * Recht op universitair onderwijs (meisjesonderwijs). * Recht op gelijk werk. * Sociale gelijkheid, inclusief de afschaffing van handelingsonbekwaamheid voor getrouwde vrouwen. * Gelijkheid in het rechtssysteem. Ondanks de inspanningen bleven klassieke rolpatronen grotendeels bestaan, en het vrouwenkiesrecht werd pas na de Eerste Wereldoorlog, in 1949, toegekend. De industriële revolutie had vrouwen aanvankelijk uit de publieke sfeer naar het huishouden verdreven, een trend die werd versterkt door de economische crisis in de jaren dertig. #### 2.2.2 De tweede feministische golf (circa 1965-1985) Deze golf legde de nadruk op autonomie en zelfbeschikking van vrouwen. De belangrijkste focuspunten waren: * Gelijk loon voor gelijk werk (wettelijk vastgelegd in 1959). * Afschaffing van wettelijke discriminatie. * Recht op kinderopvang. * Gelijke rechten op de arbeidsmarkt. * Reproductieve rechten, zoals toegang tot geboortebeperking en keuzevrijheid bij abortus. * Seksuele rechten, waaronder de aanpak van seksueel misbruik en het recht op seksualiteit. * Strijd tegen huiselijk geweld en seksueel grensoverschrijdend gedrag, wat leidde tot de oprichting van de eerste opvanghuizen voor vrouwen. #### 2.2.3 De derde feministische golf (jaren '90) Voortbouwend op de tweede golf, richtte de derde golf zich op thema's als ouderschap, de rol van de vader en het "glazen plafond" op de werkvloer. Kenmerkend voor deze golf waren: * **Intersectionaliteit**: Dit perspectief, ontstaan vanuit "Black feminism", benadrukte dat de ervaringen van vrouwen van kleur anders zijn dan die van witte vrouwen. * Kritiek op discriminerende gebruiken uit "andere culturen" (zoals huwelijkspraktijken of kledingvoorschriften), waarbij soms te weinig oog was voor de agency van de betrokkenen. * Invloed van globalisering en digitalisering, met concepten als "girlpower" die keuzevrijheid en zelfontplooiing promootten. * Het tweeverdienersmodel werd meer de norm. * Queer activisme begon zich te manifesteren met de deconstructie van heteronormativiteit. #### 2.2.4 De vierde feministische golf (vanaf circa 2012) Deze golf kenmerkt zich door online activisme via sociale media en een sterke nadruk op de onderdrukking van vrouwen door seksisme en racisme. Belangrijke uitingen zijn: * Bewegingen als #MeToo en #Enough, die verzet bieden tegen seksisme en seksueel geweld. * Body positivity: het streven naar zelfliefde en het afstappen van onrealistische schoonheidsidealen, zoals zichtbaar in hashtags als #Blackisbeautiful en #NoToBodyShaming. * Het hoofddoekendebat: hierin wordt gestreden voor agency en wordt de hoofddoek soms gezien als een vorm van emancipatie. #### 2.2.5 Masculinity studies Naast feminisme is er ook groeiende aandacht voor masculiniteitsstudies, een interdisciplinair vakgebied dat de sociale constructie van "man zijn" onderzoekt. Dit veld analyseert culturele, sociale en historische aspecten van mannelijkheid, en wordt geïnspireerd door het feminisme. Het tracht zowel de collectieve privileges van mannen als groepen als de nadelen die specifieke groepen mannen ondervinden, te belichten. Thema's als "toxic masculinity" (schadelijke mannelijkheid) worden ontmaskerd door stereotypen bloot te leggen, gedrag te verklaren (bijvoorbeeld de link met bepaalde vormen van criminaliteit), risicofactoren te identificeren en een positieve, evenwichtige vorm van mannelijkheid te stimuleren die kwetsbaarheid, compassie en authenticiteit omvat. ### 2.3 Homo-emancipatie: streven naar gelijkwaardigheid Homo-emancipatie is het proces waarbij LGBTQ+ personen streven naar gelijkwaardigheid in de samenleving en de kans krijgen zich als gelijke burgers te ontplooien. Ondanks wereldwijde vooruitgang blijft homoseksualiteit in veel culturen een taboe en is er sprake van discriminatie en vervolging. #### 2.3.1 Historische context en symbolen * De strijd voor homo-emancipatie is een wereldwijde beweging die sinds de 19e eeuw gaande is. * Symbolen van deze beweging zijn de roze driehoek en de regenboogvlag. * Historisch gezien was homoseksualiteit vaak onderwerp van zware bestraffingen, zoals de doodstraf in de 13e eeuw. * Pas in 1911 werd in Nederland een wet aangenomen die homoseksuele mannen zonder negatieve consequenties toeliet om contact te hebben met minderjarige kinderen, uit angst dat anders kinderen ook homoseksueel zouden worden. * In 1959 werd homoseksualiteit in het eerste psychiatrisch handboek (DSM) nog beschreven als een stoornis en ziekte, tot het in 1979 eindelijk werd geschrapt. #### 2.3.2 Fasen van homo-emancipatie De homo-emancipatie kan grofweg in twee fasen worden ingedeeld: * **Eerste fase (vanaf de seksuele revolutie in de jaren '60):** Deze fase kenmerkte zich door een veranderde kijk op seksualiteit en relaties en leidde tot de afschaffing van wetten die homoseksuele contacten verboden. * **Tweede fase (vanaf de jaren '70/'80):** Deze fase richt zich op gelijke rechten en een eigen plaats in de samenleving. Hoewel de jaren '80 een terugslag kenden door de AIDS-crisis, die solidariteit binnen de gemeenschap maar ook veroordeling bracht, was dit ook de periode waarin het homohuwelijk werd erkend: Nederland was in 2001 het eerste land ter wereld, gevolgd door België in 2003. Sinds 2021 is bloeddonatie door homoseksuele mannen onder bepaalde voorwaarden (vaste partner) toegestaan, na een lange periode van uitsluiting gebaseerd op het risico op HIV/AIDS. #### 2.3.3 Coming-out, coming-in en zichtbaarheidsmanagement * **Coming-in**: Dit is het proces van persoonlijk bewustzijn van een andere seksuele oriëntatie dan heteroseksueel, wat leidt tot zelfacceptatie. De verwachtingen van de omgeving kunnen dit proces beïnvloeden. Het belang van een collectieve identiteit binnen een groep die "anders" is, wordt benadrukt. Levensbeschouwing kan ook een impact hebben, waarbij religieuze overtuigingen soms leiden tot gevoelens van zondigheid of verstoting. * **Coming-out**: Het proces van het openlijk uiten van iemands seksuele oriëntatie of genderidentiteit. Hoewel het niet voldoen aan de norm van de samenleving (heteronormativiteit) kan leiden tot meer discriminatie, verhoogt het ook het persoonlijke welzijn. * **Zichtbaarheidsmanagement**: Dit omvat het afwegen van de voor- en nadelen van een coming-out en de keuze om dit al dan niet te doen. Het is een breder concept dan alleen coming-out en houdt rekening met de mogelijke gevolgen voor de persoon zelf. * **Stille coming-out**: Dit impliceert het niet actief uitdragen van iemands identiteit, maar wel het zichtbaar maken ervan door bijvoorbeeld symbolen zoals de regenboogvlag te tonen op speciale dagen zoals de Internationale Dag tegen Homofobie en Transfobie (17 mei). * **Pride**: Dit zijn evenementen waarbij LGBTQ+ gemeenschappen zich als groep presenteren, zowel als actie, feest, en uiting van trots. * **Rolmodellen**: Figuren in media, sport en andere publieke domeinen spelen een belangrijke rol als voorbeelden. Het uiteindelijke doel van deze inspanningen is het bevorderen van acceptatie, het doorbreken van heteronormativiteit, het realiseren van erkenning en gelijke rechten, en het stimuleren van solidariteit. ### 2.4 Het gezin: veranderende structuren en functies Gezinssociologie bestudeert het functioneren en de veranderingen van gezinnen en huishoudens, inclusief hun structuur, dynamiek en rol in de samenleving. Gezinnen worden gezien als fundamentele eenheden van de samenleving die een belangrijke rol spelen in de sociale ontwikkeling van individuen. #### 2.4.1 Gezin als sociaal construct en instituut * Het gezin is een door mensen gemaakte sociale realiteit en kan als instituut worden beschouwd, met stabiele gedrags- en interactiepatronen die belangrijke levensfuncties vervullen (opvoeding, affectie, voortplanting, wonen, eten). * Het kerngezin (ouders en kinderen) is een veelvoorkomend patroon, maar diverse andere gezinsvormen bestaan en winnen aan belang. * Huwelijk is een gesanctioneerde, rituele verbintenis met rechten en plichten. * Vroeger domineerde het traditionele kerngezin met duidelijke rolverdelingen (man als kostwinner, vrouw als verzorgende), maar deze modellen houden onvoldoende rekening met de diversiteit aan gezinsvormen die zich hebben ontwikkeld. #### 2.4.2 Diversificatie van gezinsvormen De afgelopen decennia is er een significante toename van verschillende gezinsvormen te zien: * **Kerngezinnen**: nog steeds aanwezig, maar het gemiddeld aantal personen per gezin neemt af. * **Eenoudergezinnen**. * **Samengestelde gezinnen**. * **Multiculturele gezinnen** (door migratie). * **Regenbooggezinnen** (ouders van hetzelfde geslacht of meerouderschap). * **Eénpersoonshuishoudens**: Deze nemen snel toe en vormen een aanzienlijk deel van de huishoudens, wat impact heeft op woningbouw, consumentengedrag en belastingsystemen. #### 2.4.3 Veranderende functies en dynamiek van het gezin * **Van economische eenheid naar affectieve banden**: Vóór de Industriële Revolutie was het gezin primair een economische eenheid gericht op overleven. Tegenwoordig spelen liefde en affectie een grotere rol, hoewel economische stabiliteit nog steeds relevant is. * **Demografische veranderingen**: De daling van het gemiddeld aantal kinderen per gezin wordt beïnvloed door lagere kindersterfte, het feit dat kinderen niet langer als inkomstenbron worden gezien, en het steeds later krijgen van kinderen. * **Verandering van genderrollen**: Vrouwen nemen meer deel aan de arbeidsmarkt, wat leidt tot uitstel van moederschap en veranderingen in de arbeidsverdeling binnen het huishouden. * **Opvoedstijlen**: Er is een verschuiving van bevelshuishoudingen naar onderhandelingshuishoudens, met meer aandacht voor positieve opvoeding, zelfstandigheid en het belang van de breinontwikkeling bij jongeren (tot 24 jaar). * **Intergenerationele overdracht**: Gezinsomstandigheden en eigenschappen worden van generatie op generatie doorgegeven. Dit kan positief zijn (bv. taalontwikkeling, veiligheid) maar ook negatief (bv. hogere kans op contact met politie/justitie, verslavingsproblematiek, mentale gezondheidsproblemen, intergenerationele armoede). * **Maatschappelijke en financiële uitdagingen**: Gezinnen kunnen te maken krijgen met financiële problemen (schulden, armoede, werkloosheid), relatieproblemen (echtscheiding, huiselijk geweld), opvoedingsproblemen en gezondheidsproblemen. Sociale werkers spelen een cruciale rol in het bieden van maatwerk en integrale hulp. Het besef dat instituties, waaronder het gezin, door mensen zijn gemaakt en dus kunnen veranderen, is essentieel voor het begrijpen van maatschappelijke evolutie. --- # Het gezin als sociale institutie en veranderende structuren Het gezin als sociale institutie en veranderende structuren ## 3. Het gezin als sociale institutie en veranderende structuren Dit deel van de studie behandelt het gezin vanuit een sociologisch perspectief, inclusief de evolutie van gezinsstructuren, de invloed van maatschappelijke veranderingen, en de uitdagingen waarmee gezinnen in de hedendaagse samenleving worden geconfronteerd. ### 3.1 Gezinssociologie: definitie en relevantie Gezinssociologie is een tak binnen de sociologie die zich toelegt op de studie van het functioneren en de veranderingen van gezinnen en huishoudens. Dit omvat het onderzoeken van de structuur en dynamiek van gezinnen, hun rol in de samenleving, de impact van sociale veranderingen, en de diversiteit aan gezinsvormen. Gezinssociologie analyseert ook de relaties binnen gezinnen en hoe deze worden beïnvloed door factoren zoals gender, klasse en etniciteit. Gezinnen worden beschouwd als een fundamentele eenheid van de samenleving, essentieel voor de sociale ontwikkeling van individuen en gemeenschappen. ### 3.2 Het gezin als instituut Het gezin wordt gedefinieerd als een (min of meer) stabiel gedrags- en interactiepatroon waaruit belangrijke levensfuncties worden vervuld, zoals opvoeding, affectie, voortplanting, wonen en eten. Dit patroon omvat ook primaire kennisoverdracht en machtsrelaties. * **Verwantschap:** Binnen het gezin spelen relaties van verwantschap (vader, moeder, dochter, neef, oma, etc.) een centrale rol. * **Sociale realiteit:** Het gezin en het kerngezin zijn door mensen gecreëerde sociale realiteiten, oftewel sociale constructen, en niet louter biologische entiteiten. * **Traditioneel gezin:** Het traditionele gezin kenmerkt zich door duidelijk verdeelde taken en rollen, waarbij de man de kostwinner is en de vrouw zich primair bezighoudt met zorgtaken en het huishouden. Dit model houdt echter te weinig rekening met andere gezinsvormen. * **Huwelijk:** Huwelijk is een gesanctioneerde, rituele verbintenis tussen twee personen die rechten en plichten met zich meebrengt, zoals het recht op seksuele omgang en de plicht tot verzorging van kinderen. #### 3.2.1 Evolutie van gezinsvormen Door de geschiedenis heen heeft de manier van leven binnen gezinnen zich gestandaardiseerd. Hoewel het gezin lange tijd als een stabiele structuur werd gezien, is dit momenteel sterk aan het veranderen. * **Kerngezin:** Het kerngezin, bestaande uit ouders en kinderen, was lange tijd het standaard gedragspatroon. Dit is echter slechts één manier om in fundamentele levensbehoeften te voorzien. * **Extended family:** In eerdere tijden en culturen was de *extended family*, waarbij verwanten samenwoonden, gebruikelijker dan het kerngezin. * **Invloed industrialisatie:** Tot aan de Industriële Revolutie (ongeveer 1800) was het gezin primair economisch georiënteerd en gericht op overleven (werken en wonen). * **Diversificatie:** Tegenwoordig zien we een toename van diverse gezinsvormen zoals samenwonenden, éénoudergezinnen, holebikoppels met of zonder kinderen, nieuw samengestelde gezinnen en residentiële gezinnen. * **Gezinsgrootte:** Het gemiddelde aantal kinderen per gezin is significant gedaald. In Vlaanderen is het gemiddeld gezinsaantal gedaald van 2,45 naar ongeveer 2,35 personen in de eerste vijftien jaar van de 21e eeuw. Het aantal éénpersoonsgezinnen neemt snel toe; in heel België bestaat één op de drie gezinnen uit één persoon, en in Brussel is dit zelfs de helft. #### 3.2.2 Intergenerationele overdracht Intergenerationele overdracht betreft het doorgeven van omstandigheden en eigenschappen van generatie op generatie. De context van het gezin kan een belangrijke verklaring zijn voor gedrag. * **Positieve overdracht:** Voorbeelden zijn het voorlezen, taalontwikkeling en het bieden van veiligheid. * **Negatieve overdracht:** Problemen kunnen van generatie op generatie worden doorgegeven. Kinderen van ouders die ooit veroordeeld zijn, hebben bijvoorbeeld een 2,4 keer grotere kans om in aanraking te komen met politie of justitie. Ook het risico op verslavingsproblematiek en mentale welzijnsproblemen is verhoogd. Na een scheiding hebben meisjes een grotere kans op depressie. Intergenerationele armoede is eveneens een gevolg. * **Onverwachte maatschappelijke omstandigheden:** Ook gebeurtenissen zoals oorlog of terreuraanslagen kunnen intergenerationele gevolgen hebben. ### 3.3 Maatschappelijke en financiële ontwikkelingen en gezinsstructuur Verschillende maatschappelijke en financiële ontwikkelingen hebben de gezinsstructuur ingrijpend veranderd. #### 3.3.1 Demografische veranderingen * **Afname kindercijfers:** Het gemiddeld aantal kinderen per gezin is gedaald tot circa 1,56. Oorzaken hiervoor zijn de gedaalde kindersterfte, kinderen die vaker naar school gaan en niet langer als inkomstenbron fungeren, en het steeds later krijgen van kinderen (gemiddeld op 30 jaar). * **Verandering van genderrollen:** Vrouwen participeren meer op de arbeidsmarkt en stellen moederschap vaker uit voor hun carrière. #### 3.3.2 Veranderingsprocessen in het gezin * **Vroegere standaard:** Vroeger was het traditionele gezin of het kostwinnersmodel de standaard. * **Invloed seksuele revolutie:** De seksuele revolutie heeft geleid tot veranderingen, met nu vaker tweeoudergezinnen, éénoudergezinnen en samengestelde gezinnen. * **Multiculturele gezinnen:** Toenemende migratie leidt tot multiculturele gezinnen. * **Regenbooggezinnen:** Gezinnen met ouders van hetzelfde geslacht of met meerdere ouders worden aangeduid als regenbooggezinnen. * **Opvoedstijl:** Er is een verschuiving van een bevelshuishouding naar een onderhandelingshuishouding in de opvoedstijl. #### 3.3.3 Wettelijke veranderingen * **Rechten en plichten:** Met het ouder worden nemen de rechten (bijbaantje, stemmen) en plichten (leerplicht, zorgpremie) toe. * **Leeftijdsgrens 18 jaar:** De leeftijd van 18 jaar wordt gezien als het begin van volwassenheid met bijbehorende rechten en verantwoordelijkheden. Echter, hersenontwikkeling gaat door tot circa 24 jaar. Kwetsbare 18-jarigen, die mentaal jonger zijn, ondervinden hierdoor problemen in de jeugdzorg. ### 3.4 Uitdagingen voor gezinnen in sociaal werk Gezinnen kunnen geconfronteerd worden met diverse uitdagingen die om gespecialiseerde hulp vragen vanuit sociaal werk. * **Financiële problemen:** Schulden, armoede en werkloosheid kunnen gezinnen zwaar onder druk zetten. * **Relatieproblemen:** Echtscheiding, huiselijk geweld en ouder-kind conflicten vereisen aandacht. * **Opvoedingsproblemen:** Gedragsproblemen bij kinderen en tieners, en ontwikkelingsproblemen, stellen opvoeders voor uitdagingen. * **Gezondheidsproblemen:** Ziekte, handicap en mentale gezondheidsproblemen binnen het gezin vragen om ondersteuning. Het oplossen van deze problemen vereist maatwerk en een integrale aanpak die zowel ouders als kinderen omvat. > **Tip:** Bij het analyseren van gezinsuitdagingen is het cruciaal om niet alleen naar individuele problemen te kijken, maar ook naar de onderlinge samenhang en de bredere maatschappelijke context. > **Voorbeeld:** Een gezin dat kampt met werkloosheid (financieel probleem) kan ook te maken krijgen met relatieproblemen door stress en opvoedingsproblemen doordat ouders minder tijd en energie hebben. Het sociaal werk moet deze verbanden herkennen en aanpakken. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Sekse | Biologische (lichamelijke) verschillen tussen mannen en vrouwen, vaak toegeschreven aan sekse zoals emotioneel zijn versus geen emoties tonen. Zichtbaar via geslachtsdelen, chromosomen, hormonen, lichaamsbouw, hersenontwikkeling, en meestal vastgesteld bij de geboorte, maar kan veranderen door operaties en medicatie. | | Genderidentiteit | Je innerlijke, individuele persoonlijke gevoel van gender, dat kan veranderen doorheen de tijd. Dit wordt ook wel het psychologisch geslacht genoemd en verschilt van de bij de geboorte toegewezen sekse. | | Cisgender | Personen die niet transgender zijn. Het Latijnse prefix ‘cis’ verwijst naar het samenvallen van genderidentiteit en het geslacht dat bij de geboorte werd toegekend. | | Transgender | Personen wiens geboortegeslacht niet samenvalt met hun genderidentiteit. Dit is een parapluterm die ook genderfluïde, transman, non-binair, agender, genderqueer en transvrouw omvat. | | Non-binair | Een genderidentiteit voor personen die zich niet uitsluitend man, vrouw, of geen van beide voelen. Dit kan variëren tussen mannelijk, vrouwelijk en/of niet-binair. | | Genderexpressie | De manier waarop iemand zich gedraagt, kleedt, spreekt en beweegt, inclusief uiterlijke kenmerken zoals haar en make-up. Dit valt niet noodzakelijk samen met de genderidentiteit. | | Seksuele oriëntatie | Tot wie men zich aangetrokken voelt, bestaande uit romantische en seksuele aantrekking. Dit omvat verschillende termen zoals aseksueel, panseksueel, homo, bi, lesbisch en hetero. | | Heteronormativiteit | Een dominant sociaal systeem dat heteroseksualiteit als de norm en standaard ziet, wat sociale druk kan uitoefenen op mensen met een andere seksuele oriëntatie. Dit wordt vaak gereproduceerd via socialisatiekanalen zoals reclame en onderwijs. | | Emancipatiebeweging | Een sociale beweging die streeft naar de verbetering van de maatschappelijke positie van een specifieke sociale categorie, bijvoorbeeld vrouwen (feminisme) of personen met een donkere huidskleur (Black Lives Matter). | | Feminisme | De verzameling maatschappelijke en politieke stromingen die ongelijke genderverhoudingen kritisch analyseren en gendergelijkheid nastreven. Het kent een rijke geschiedenis met meerdere golven, elk met eigen aandachtspunten. | | Masculinity studies | Een interdisciplinair studiegebied dat de sociale constructie van ‘man te zijn’ onderzoekt vanuit cultureel, sociaal en historisch perspectief. Het analyseert de sociale rol en betekenissen van mannelijkheid, met aandacht voor zowel collectieve privileges als nadelen. | | Homo-emancipatie | Het proces waarbij homo's, lesbiennes, biseksuelen en transgenders (LGBTQ+) vanuit een achtergestelde positie streven naar gelijkwaardigheid in de samenleving, inclusief gelijke rechten en de mogelijkheid tot zelfontplooiing. | | Gezinssociologie | Een tak binnen de sociologie die zich richt op de studie van het functioneren en veranderen van gezinnen en huishoudens, inclusief hun structuur, dynamiek, rol in de samenleving en de invloed van sociale veranderingen. | | Kerngezin | Een gezinsstructuur die bestaat uit ouders en hun kinderen. Dit wordt gezien als een sociaal construct dat, hoewel stabiel in interactiepatroon, onderhevig is aan maatschappelijke veranderingen en diversificatie. | | Intergenerationele overdracht | Het proces waarbij omstandigheden en eigenschappen van generatie op generatie worden overgedragen. Dit kan betrekking hebben op gedrag, maar ook op risicofactoren zoals armoede, verslavingsproblematiek of juist positieve ontwikkeling. |

# Leefvormen en gezinsstructuren Dit onderwerp onderzoekt de evolutie van verschillende leefvormen en gezinsstructuren in de samenleving, met aandacht voor trends zoals eenpersoonshuishoudens, de impact van echtscheidingen en de veranderende rol van ouderen. ### 1.1 Begrippen en definities * **Gezin**: Een huishouden van minstens twee personen die een partnerrelatie en/of ouder-kindrelatie hebben [1](#page=1). * **Huishouden**: Personen die samenwonen in een wooneenheid [1](#page=1). * **Leefvorm**: De combinatie van een huishouden en een gezin [1](#page=1). ### 1.2 Het klassieke kerngezin als uitgangspunt Het klassieke kerngezin wordt gedefinieerd als een gehuwd heterokoppel met kinderen dat, eenmaal gehuwd, levenslang samenblijft. Er is echter sprake van een gedeeltelijke *deïnstitutionalisatie* van dit model, waardoor het niet langer als de enige norm geldt in de wetgeving [1](#page=1). * **Neolokaliteit**: Een gehuwd of samenwonend koppel met hun kinderen woont samen in een eigen woonst [1](#page=1). * **Patrilokaliteit**: De gewoonte dat een koppel gaat inwonen in het ouderlijke gezin van de man [1](#page=1). * **Matrilokaliteit**: De gewoonte dat een koppel gaat inwonen in het ouderlijke gezin van de vrouw [1](#page=1). De notie van keuzevrijheid gebaseerd op emotionele verbondenheid wordt benadrukt, in tegenstelling tot gearrangeerde huwelijken met economische belangen. Een paradox is de vergrijzing en de daaraan gerelateerde nood aan (thuis)zorg [1](#page=1). ### 1.3 Overzicht huidige leefvormen De huidige leefvormen kunnen worden gecategoriseerd als: 1. Eenpersoonshuishouden 2. Gehuwd paar zonder kinderen 3. Gehuwd paar met kinderen 4. Eenoudergezin 5. Ongehuwd paar met kinderen 6. Ongehuwd paar zonder kinderen 7. Overig huishoudtype [1](#page=1). #### 1.3.1 Trends in leefvormen * Eenpersoonshuishoudens zijn in opmars [1](#page=1). * Het aantal gehuwde paren met kinderen daalt [1](#page=1). #### 1.3.2 Toename eenpersoonshuishoudens De sterke toename van alleenstaanden kan verklaard worden door drie deelgroepen: * **Ouderen**: Een toenemend aantal ouderen, voornamelijk vrouwen (omdat vrouwen langer leven), blijven alleen achter na het verlies van hun partner [2](#page=2). * **Alleenstaande volwassenen na echtscheiding**: Personen die na een scheiding alleen komen te staan [2](#page=2). * **Alleenstaande ongehuwde jongvolwassenen**: Jongvolwassenen die ongehuwd en alleen wonen [2](#page=2). #### 1.3.3 Maatschappelijke gevolgen van eenpersoonshuishoudens * **Huisvesting**: Veranderingen op de huizenmarkt met een blijvende nood aan nieuwe woningen, stijgende prijzen door grote vraag en een toenemende vraag naar kleinere wooneenheden. Dit leidt tot een toename van appartementsgebouwen, zelfs in landelijke gebieden [2](#page=2). * **Huishoudensverdunning**: De gedaalde gemiddelde grootte van een huishouden [2](#page=2). * **Financiële situatie**: Alleenwonenden hebben een minder gunstige financiële situatie [2](#page=2). * **Vereenzaming**: Een toename in het aantal alleenwonenden kan bijdragen aan vereenzaming [2](#page=2). * **Zorg voor ouderen**: Minder ouderen wonen bij hun kinderen door een focus op privacy en autonomie, en de toegenomen woonafstand tussen generaties. Residentiële zorg wordt meer voorbehouden voor de meest zorgbehoevende ouderen. Dit resulteert in een grotere vraag naar thuiszorg, begeleiding en de uitbouw van dagcentra [2](#page=2). #### 1.3.4 Timing verlaten ouderlijke woning * **Nestklevers**: Jongvolwassenen die langer thuis blijven wonen, ook wel bekend als "hotel mama" [2](#page=2). * **Verklaringen**: * Jongeren studeren langer [2](#page=2). * Financiële redenen: wie minder lang spaart, loopt risico op een minder comfortabele woning [2](#page=2). * Culturele redenen: minder generatieconflicten, wat het gemakkelijker maakt om langer samen te wonen [2](#page=2). * Toegenomen tolerantie voor seksuele relaties buiten het huwelijk en toegankelijkheid van anticonceptie vermindert de druk om te trouwen [2](#page=2). * Toegenomen arbeidsmarktparticipatie van vrouwen leidt tot een verschuiving naar een tweeverdienersmodel [3](#page=3). * **Boemerangkinderen**: Kinderen die het huis verlaten, maar later terugkeren om financiële redenen, door ziekte, of na een scheiding [3](#page=3). #### 1.3.5 Tijdstip huwen en samenwonen De relatief late huwelijksleeftijd is een opvallende en recente tendens [3](#page=3). #### 1.3.6 Aantal huwelijken en samenwonenden * Het aantal huwelijken neemt af [3](#page=3). * Het aantal ongehuwd samenwonenden neemt toe. Wettelijk samenwonen is mogelijk sinds 2000 en is sindsdien gestegen, ook voor niet-koppels. Deze trend is zichtbaar in alle leeftijdsgroepen [3](#page=3). #### 1.3.7 Gezinsvorming bij koppels van hetzelfde geslacht In België is wettelijk samenwonen voor koppels van hetzelfde geslacht mogelijk sinds 2000. Het homohuwelijk werd mogelijk in 2003, waarmee België een van de eerste landen ter wereld was. In veel landen is dit nog niet het geval en kan het zelfs bestraft worden met de doodstraf [3](#page=3). ### 1.4 Sociale en demografische patronen in relatievorming #### 1.4.1 Homogamie en heterogamie * **Homogamie**: Koppels worden vaak gevormd met mensen van soortgelijke kenmerken [3](#page=3). * **Heterogamie**: Koppels worden gevormd met personen met andere of tegenovergestelde kenmerken [3](#page=3). * **(Sociale) homogamie of sociale endogamie**: Dit kan betrekking hebben op seksuele geaardheid (holebi-hetero), etnische achtergrond ('gemengde' of 'interetnische' huwelijken), of sociale achtergrond [4](#page=4). #### 1.4.2 Sociale segregatie en partnerkeuze Sociale segregatie in de samenleving leidt ertoe dat koppels doorgaans een vergelijkbare positie bekleden qua sociale achtergrond. Partners ontmoeten elkaar vaak op het werk of onderwijs, waar reeds sprake kan zijn van segregatie, wat de kans vergroot op het vinden van een partner met een gelijkaardige achtergrond. Dit betekent dat er in de samenleving verschillende relatief 'gescheiden' werelden bestaan naargelang de sociale achtergrond van mensen [4](#page=4). ### 1.5 (Echt)scheiding Er is een toename in het aantal (echt)scheidingen [4](#page=4). * **Scheiding**: Het beëindigen van de partnerrelatie [4](#page=4). * **Echtscheiding**: Het beëindigen van een huwelijk [4](#page=4). * **Dècohabitatie**: Een relatiebreuk van ongehuwd samenwonenden [4](#page=4). #### 1.5.1 Determinanten op meso- en microniveau Factoren op micro- en mesoniveau, gerelateerd aan het individu en de directe context, kunnen de kans op echtscheiding verhogen [4](#page=4). * **Matchinghypothese / Testhypothese**: Samenwonen vóór het huwelijk wordt gezien als een testfase om te bepalen of personen werkelijk bij elkaar passen [4](#page=4). * **Selectiehypothese**: Koppels die eerst samenwonen, maken een hogere kans om te scheiden. Deze hypothese wordt ondersteund door onderzoek [4](#page=4). * **Sociaal-economische factoren**: Koppels met een lager inkomen en zonder werk hebben een hogere kans om te scheiden [4](#page=4). * **Intergenerationele overdracht**: Kinderen van gescheiden ouders hebben een hogere kans om later ook te scheiden [4](#page=4). #### 1.5.2 Belangrijke trends met betrekking tot huwelijken * **Deïnstitutionalisering**: * Aantal huwelijken neemt af [4](#page=4). * Het aantal ongehuwd samenwonenden stijgt jaarlijks [4](#page=4). * Veel huwelijken bestaan uit koppels van hetzelfde geslacht [4](#page=4). * Een aanzienlijk aantal huwelijken eindigt in een echtscheiding [4](#page=4). * De meerderheid van de huwelijken bestaat echter nog steeds uit heterokoppels [5](#page=5). * De meerderheid van de huwelijken blijft in stand [5](#page=5). #### 1.5.3 Factoren die bijdragen aan de afbouw van het huwelijk als norm Vijf factoren die bijdragen aan de gedeeltelijke afbouw van het huwelijk als norm zijn: 1. Secularisatie (afname van de macht van de kerk) [5](#page=5). 2. Individualisering van de samenleving (zelfontplooiing wordt belangrijker) [5](#page=5). 3. Keuzebiografie (keuzes voor levensloop) [5](#page=5). 4. Emancipatie van vrouwen en arbeidsparticipatie door vrouwen [5](#page=5). 5. Financiële onafhankelijkheid [5](#page=5). ### 1.6 Kinderen en gezinsvorming #### 1.6.1 Theoretisch model van gezinsvorming De samenleving waarin men leeft, is sterk bepalend voor het aantal kinderen dat men krijgt [5](#page=5). * **Nuptaliteit**: Het aandeel gehuwde personen in een samenleving [5](#page=5). * **Religie**: Bepaalde religies verbieden anticonceptie [5](#page=5). * **Politiek**: Zoals de Sovjet-Unie die een maximum van 3 kinderen per gezin invoerde [5](#page=5). * **Malthusiaans huwelijkspatroon**: Om economische redenen trouwde men laat en bleven velen ongehuwd. De Industriële Revolutie leidde tot meer huwelijken op steeds vroegere leeftijd, wat bijdroeg aan een stijgende vruchtbaarheid [5](#page=5). * **Kinderwens**: Een lagere kinderwens in Europa wordt verklaard door de toegenomen scholing van vrouwen en hun verhoogde arbeidsmarktparticipatie [5](#page=5). #### 1.6.2 Abortus * **Abortus provocatus**: Intentioneel afbreken van de zwangerschap [6](#page=6). * **Aantallen**: Ongeveer 1 op 8 zwangerschappen eindigde in abortus. Tienermeisjes vormen niet de grootste groep; tweelingen zijn dat. Ongeveer 20.000 abortussen per jaar vinden plaats in België [6](#page=6). * **Redenen**: Vaak ingeroepen redenen zijn "momenteel geen kinderwens" en relationele of familiale problemen. Er is geen verplichting meer om een reden op te geven [6](#page=6). #### 1.6.3 Huidige cijfers en tendensen over kinderen * **Nataliteit**: Het absolute aantal geboortes [6](#page=6). * **Totaal Vruchtbaarheidscijfer (TVC)**: Het gemiddeld aantal kinderen per vrouw dat nodig is om het bevolkingspeil in stand te houden [6](#page=6). * In principe zijn 2 kinderen per vrouw nodig om de vorige generatie te vervangen [6](#page=6). * Het TVC ligt in Vlaanderen onder het vervangingsniveau, wat zou leiden tot een natuurlijke bevolkingsdaling indien niet voor: * Toenemende levensverwachting [6](#page=6). * Positief migratiesaldo [6](#page=6). #### 1.6.4 Gewenste vs. reële kinderwens Vlamingen krijgen minder kinderen dan ze wensen, wat duidt op een onvervulde kinderwens. Dit komt voornamelijk voor bij [7](#page=7): * Hoogopgeleiden en personen met een hogere beroepsstatus, omdat dit minder combineerbaar is met een gezin [7](#page=7). * Stijgende leeftijd bij de geboorte van kinderen: de natuurlijke vruchtbaarheid daalt met de leeftijd, wat het voor oudere koppels moeilijker maakt om kinderen te krijgen [7](#page=7). * Echtscheidingen [7](#page=7). #### 1.6.5 Leeftijd van ouders bij geboorte van kinderen De leeftijd van ouders bij de geboorte van kinderen is sterk gestegen [7](#page=7). * **Voordelen**: Grotere financiële zekerheid, jobzekerheid en grotere maturiteit [7](#page=7). * **Nadelen**: Dalende biologische vruchtbaarheid, hoger risico op aangeboren afwijkingen, en een grotere "generatiekloof" [7](#page=7). #### 1.6.6 Kinderen en hun gezinscontext * **Huwelijksstatus van ouders**: Meer kinderen wonen bij een ongehuwd koppel [7](#page=7). * **Eenoudergezinnen**: Het aantal kinderen dat in een eenoudergezin woont, is sterk toegenomen, vooral bij alleenstaande moeders. Alleenstaande moeders en hun kinderen hebben een sterk verhoogd armoederisico [7](#page=7). * **Kindvriendelijkheid beleid**: Verschillen in het aantal kinderen per gezin in Europa, met name in Zuid-Europa, kunnen te maken hebben met het kindvriendelijke beleid (bv. kinderbijslag, ouderschapsverlof) [7](#page=7). #### 1.6.7 Samenvatting en verklaring van veranderingen in geboortes * Het krijgen van kinderen wordt uitgesteld [7](#page=7). * Het aantal kinderen daalt [7](#page=7). * De toenemende scholing en arbeidsmarktparticipatie van vrouwen leidt tot uitstel en soms tot afstel van het krijgen van kinderen [7](#page=7). * **Economische verklaring**: De rationele keuzetheorie, waarbij kosten en baten van kinderen worden afgewogen [7](#page=7). * **Opportuniteitskosten**: De relatieve kosten van het hebben van kinderen nemen toe door loonverlies en gemiste periodes in de carrière [7](#page=7). * **Babybust**: De dalende vruchtbaarheid die direct na een babyboom plaatsvindt [7](#page=7). ### 1.7 Gevolgen van veranderingen in geboortes * **Ontgroening**: Het aandeel jongeren in de samenleving daalt voortdurend [8](#page=8). * **Vergrijzing**: Een gestage stijging van de levensverwachting [8](#page=8). * **Replacement migratie**: Het tekort aan jonge werkkrachten wordt opgelost door immigratie [8](#page=8). > **Tip:** De Italiaanse overheid stimuleert het krijgen van kinderen met een kinderbonus, wat de impact van demografische trends op overheidsbeleid illustreert [8](#page=8). --- # Economische stelsels en inkomensverdeling Dit hoofdstuk onderzoekt de transitie van zelfvoorziening naar arbeidsverdeling en specialisatie, de mechanismen van vrijemarkteconomieën, en de strategieën en problematiek rondom inkomensherverdeling en armoede. ### 2.1 Zelfvoorziening versus arbeidsverdeling en specialisatie #### 2.1.1 Zelfvoorziening Historisch gezien voorzagen veel gezinnen grotendeels in hun eigen behoeften, waarbij het gezin zowel producent als consument was. Dit betekende dat men zelf voedsel verbouwde, kleding maakte en onderdak voorzag. Hedendaagse voorbeelden van zelfvoorziening zijn het zelf bakken van brood of het verbouwen van groenten, en ook mantelzorg binnen de familie kan gezien worden als een vorm van zelfvoorziening [9](#page=9). #### 2.1.2 Maatschappelijke arbeidsverdeling en specialisatie Maatschappelijke arbeidsverdeling houdt in dat de totale hoeveelheid arbeid wordt verdeeld over verschillende productieactiviteiten. Dit leidt tot specialisatie op individueel niveau, waarbij personen zich toeleggen op specifieke beroepen zoals landbouwer, schoenmaker of leerkracht. De geproduceerde goederen en diensten zijn primair bedoeld voor de bevrediging van de behoeften van anderen [9](#page=9). Een gevolg van arbeidsverdeling is het onderscheid tussen productie- en consumptiehuishoudingen. Individuele producenten ontwikkelen overschotten van wat zij zelf produceren en tekorten van andere goederen, wat hen afhankelijk maakt van ruil. In primitieve samenlevingen vond ruil vaak in natura plaats, maar dit bracht hoge zoekkosten en transactiekosten met zich mee. De introductie van geld vereenvoudigde dit proces, waardoor goederen en diensten tegen geld konden worden uitgewisseld. Geld kan chartaal (munten en biljetten) of giraal zijn (tegoeden op zichtrekeningen) [10](#page=10) [9](#page=9). Arbeidsverdeling stelt de gemeenschap in staat om met een gegeven hoeveelheid productiefactoren een hogere productie en grotere variëteit aan goederen voort te brengen, wat leidt tot een hogere welvaart. Adam Smith benadrukte dat arbeidsverdeling mensen bevrijdt van taken waarin ze niet bekwaam zijn. Technologische vooruitgang, die hand in hand gaat met arbeidsverdeling, is cruciaal voor het verhogen van de productiviteit en de totale productie. Een nadeel van technologische arbeidsdeling is de mogelijke vervreemding van de werknemer van het product dat hij maakt [10](#page=10). Er is een coördinatiemechanisme nodig om productie en inzet van productiefactoren af te stemmen op de behoeften, om tekorten en overschotten te vermijden. Dit coördinatiemechanisme is een sleutelkenmerk dat vrijemarkteconomieën onderscheidt van centraal geleide economieën [10](#page=10). ### 2.2 De vrijemarkteconomie #### 2.2.1 Beschrijving Een vrijemarkteconomie is gebaseerd op het liberaal principe van individuele vrijheid en spontane zelfordening. Centraal staan de individuele vrijheid en het idee dat het algemeen belang gediend wordt door de "onzichtbare hand" van het prijzenmechanisme op de markt. Dit staat tegenover een centraal geleide economie of planeconomie, waar collectiviteit primeert en de overheid de economie stuurt via een economisch plan (de "zichtbare hand"). Adam Smith wordt beschouwd als de grondlegger van het klassiek liberaal economisch denken [10](#page=10). In een vrijemarkteconomie is het beslissingsniveau sterk gedecentraliseerd. Vrij ondernemerschap, de mogelijkheid om een eigen bedrijf op te richten en kapitaal te riskeren, is een kernonderdeel [11](#page=11). #### 2.2.2 Drijfveren en prikkels De drijfveren in een vrijemarkteconomie zijn individuele keuzes die tot uiting komen in vraag en aanbod op de markt. Markten fungeren als bindmiddel tussen vragers en aanbieders. Ondernemingen streven naar maximale winst, gedefinieerd als het verschil tussen opbrengsten en kosten [11](#page=11). #### 2.2.3 Coördinatiemechanisme In een vrijemarkteconomie coördineert het markt- en prijzenmechanisme de beslissingen van huishoudingen voor alle goederen en productiefactoren. Prijsveranderingen werken als signaal om overschotten en tekorten weg te werken [11](#page=11). * **Vraagoverschot (aanbodtekort):** Wanneer de vraag groter is dan het aanbod bij een bepaalde prijs, stijgt de prijs. Dit kan leiden tot een daling van de vraag en/of een stijging van het aanbod [11](#page=11). * **Vraagtekort (aanbodoverschot):** Wanneer de vraag kleiner is dan het aanbod, daalt de prijs om aanbieders te stimuleren tegen elkaar te concurreren. Dit kan leiden tot een stijging van de vraag en/of een inkrimping van het aanbod [11](#page=11). De vrije prijsvorming beïnvloedt ook de inkomensverdeling via de markten voor productiefactoren [11](#page=11). #### 2.2.4 Welvaartseconomische evaluatie **Voordelen:** De noodzaak om inkomen te verdienen stimuleert aanbieders om rekening te houden met de wensen van vragers; anders maken ze geen of onvoldoende winst. Niet produceren betekent niet kunnen consumeren [11](#page=11). **Markt falen:** Economen spreken van marktfalen wanneer de markt niet leidt tot de beste aanwending van middelen en geen optimale welvaart waarborgt. Situaties van marktfalen kunnen overheidsingrijpen rechtvaardigen, zowel direct (via wetgeving) als indirect (via belastingen, subsidies, overheidsdiensten, collectieve voorzieningen) [12](#page=12). Andere concepten gerelateerd aan marktfalen zijn: * **Asymmetrische informatie:** Vragers en aanbieders beschikken niet over dezelfde informatie [12](#page=12). * **Averechtse selectie:** Privéverzekeraars trekken vooral klanten met hoge risico's aan, wat op termijn de verzekering onrendabel kan maken [12](#page=12). * **Moral hazard:** De kans dat iemand zich risicovoller gedraagt na het afsluiten van een verzekering [12](#page=12). * **Non-rivaliteit:** Consumptie door de ene persoon hindert de consumptie door anderen niet [12](#page=12). ### 2.3 Inkomensverdeling #### 2.3.1 Functionele inkomensvorming Inkomens worden gevormd op basis van de productiefactoren die men ter beschikking stelt. Arbeid leidt tot een loon. We onderscheiden [13](#page=13): * **Reëel inkomen:** Houdt rekening met inflatie en geeft de koopkracht weer [13](#page=13). * **Bruto inkomen:** Het totale inkomen inclusief belastingen [13](#page=13). * **Netto inkomen:** Het inkomen na aftrek van belastingen [13](#page=13). RSZ (Rijksdienst voor Sociale Zekerheid) wordt ingehouden op het loon voor pensioenen en vakantiegeld. Bedrijfsvoorheffing is een voorschot op de definitieve belastingen. Het brutoloon is het totale bedrag, waarvan RSZ (13,07%) en bedrijfsvoorheffing worden afgetrokken. De loonnorm bepaalt de maximale loonstijging in een bepaalde periode, en een indexsprong houdt in dat de indexering wordt overgeslagen [13](#page=13). #### 2.3.2 Loonverschillen Loonverschillen kunnen horizontaal zijn (regio, sector, bedrijfskenmerken) of verticaal (functie, ervaring, leeftijd, geslacht, afkomst). De loonkloof tussen mannen en vrouwen in België is relatief beperkt. Het glazen plafond verwijst naar de moeilijkheid voor vrouwen om hogere functies te bereiken [14](#page=14). #### 2.3.3 Personele inkomensverdeling De personele of familiale inkomensverdeling analyseert hoe inkomens verdeeld zijn over gezinnen. Hierbij worden verschillende niveaus onderscheiden [14](#page=14): * **Primaire verdeling:** De bruto verdeling van inkomens [14](#page=14). * **Secundaire verdeling:** De netto verdeling na herverdeling via belastingen en sociale zekerheidsbijdragen, en het ontvangen van uitkeringen [14](#page=14). * **Tertiaire verdeling:** Houdt rekening met de baten van collectieve goederen en diensten [14](#page=14). #### 2.3.4 Vermogen en belastingen Vermogen verwijst naar wat men bezit. Progressieve belastingen betekenen dat hoe meer men verdient, hoe meer belastingen men betaalt. De Ginicoëfficiënt is een getal tussen 0 en 1 dat de mate van inkomensongelijkheid weergeeft: hoe lager het getal, hoe groter de gelijkheid. Het Matthiaseffect treedt op wanneer de overheid voorzieningen treft die vooral worden benut door financieel sterkere individuen [14](#page=14). ### 2.4 Instrumenten van inkomensherverdeling #### 2.4.1 De sociale zekerheid De sociale zekerheid in België is een mengvorm van het verzekeringsprincipe en het solidariteitsprincipe [15](#page=15). * **Verzekeringsprincipe:** Er is een verband tussen bijdragen, risico en uitkering. Meer loon betekent meer bijdragen en potentieel hogere uitkeringen (bv. pensioen, werkloosheidsuitkering) [15](#page=15). * **Solidariteitsprincipe:** Er zijn minimum- en maximumuitkeringen, en systemen voor personen die geen bijdragen hebben betaald. Intergenerationele solidariteit speelt ook een rol, bijvoorbeeld bij pensioenen [15](#page=15). De uitgaven van de sociale zekerheid kunnen worden onderverdeeld in inkomensvervangende (gekoppeld aan vorig loon of forfaitair) en inkomensaanvullende (forfaitair) uitkeringen, waarbij rekening wordt gehouden met gezinslasten [15](#page=15). Het herverdelende effect van de sociale zekerheid uit zich in: * **Horizontale solidariteit:** Tussen jong en oud, gezond en ziek, actief en niet-actief, en gezinnen met en zonder kinderen [15](#page=15). * **Verticale solidariteit:** Van rijk naar arm, waarbij rijkeren meer bijdragen aan de sociale zekerheid in verhouding tot hun loon [15](#page=15). #### 2.4.2 De tertiaire inkomensverdeling De tertiaire inkomensverdeling houdt rekening met de voordelen die individuen halen uit collectieve goederen en diensten zoals onderwijs, cultuur en recreatie. Ook hier spelen Matthiaseffecten een rol [16](#page=16). ### 2.5 Armoede in België Armoede is een multidimensionaal concept dat tijdsgebonden en relatief kan zijn. Er wordt onderscheid gemaakt tussen [16](#page=16): * **Absolute armoedegrens:** Het minimuminkomen om levensnoodzakelijke goederen te kunnen kopen, waaronder ongeveer 2% van de Belgen valt [16](#page=16). * **Relatieve Europese armoedenorm (armoederisicodrempel):** Het inkomen dat nodig is om menswaardig te kunnen leven, waaronder ongeveer 15% van de Belgen valt [16](#page=16). Risicofactoren voor armoede omvatten een laag opleidingsniveau, gezondheidsproblemen, lage werkintensiteit in het gezin (bv. alleenstaande ouder), en het grotendeels bestaan uit vervangingsinkomsten. Vervangingsinkomsten liggen vaak onder de armoederisicodrempel. Het verhogen van uitkeringen kan het risico op de werkloosheidsval vergroten [16](#page=16). --- # Werkgelegenheid en werkloosheid Hieronder volgt een gedetailleerde samenvatting over Werkgelegenheid en werkloosheid, gericht op de analyse van verschillende soorten werkloosheid, de omvang en samenstelling van werkloosheidscijfers, en verklaringen voor onevenwichtigheden op de arbeidsmarkt. ## 3 Werkgelegenheid en werkloosheid Dit onderwerp analyseert verschillende soorten werkloosheid, de omvang en samenstelling van werkloosheidscijfers, en de verklaringen en oorzaken van onevenwichtigheden op de arbeidsmarkt [17](#page=17). ### 3.1 Soorten werkloosheid Werkloosheid kan worden onderverdeeld in verschillende categorieën, elk met specifieke oorzaken en kenmerken: * **Open werkloosheid:** Dit omvat alle administratief geregistreerde werklozen en komt tot uiting in officiële statistieken [17](#page=17). * **Verborgen/verdoken werkloosheid:** Dit doet zich voor wanneer er in bepaalde bedrijven of sectoren meer mensen werken dan strikt noodzakelijk is om de output te realiseren. Dit kan zich uiten in [17](#page=17): * Werknemers die voltijds willen werken, maar uit noodzaak een deeltijdse baan aanvaarden [17](#page=17). * Jongeren die kiezen voor verdere studie omdat ze geen geschikte baan vinden [17](#page=17). * Personen die zich niet als werkzoekend inschrijven vanwege lage kansen op werk [17](#page=17). * Personen die een baan uitoefenen die onder hun kwalificaties ligt [17](#page=17). * **Technische werkloosheid:** Veroorzaakt door uitzonderlijke gebeurtenissen zoals brand of overstromingen, die leiden tot onderbrekingen in de toelevering van intermediaire goederen of een plotselinge vraagdaling. Dit is meestal tijdelijk [17](#page=17). * **Seizoenswerkloosheid:** Gevolg van de afhankelijkheid van bepaalde bedrijvigheden van de seizoenen of van maatschappelijke conventies, zoals jaarlijks verlof [17](#page=17). * **Frictiewerkloosheid:** Kortstondige werkloosheid die optreedt wanneer mensen tussen twee banen wisselen. Dit omvat personen die hun baan verliezen, vrijwillig ontslag nemen om een nieuwe baan te zoeken, of nieuwkomers die hun eerste baan zoeken. Diensten voor arbeidsbemiddeling, zoals de VDAB, kunnen de duur van frictiewerkloosheid verkorten door informatie over werkzoekenden en vacatures efficiënt te verspreiden [17](#page=17). * **Conjuncturele werkloosheid:** Ontstaat als gevolg van een cyclische inzinking of een tekort aan een of meer componenten van de globale vraag of bestedingen. Dit is een oorzaak aan de vraagzijde van de economie. In een laagconjunctuur daalt de werkgelegenheid, wat leidt tot meer volledige werklozen en een stijging van tijdelijke werkloosheid wegens economische redenen [17](#page=17). * **Tijdelijke werkloosheid wegens economische redenen:** Werknemers die nog steeds een arbeidsovereenkomst hebben, maar tijdelijk of gedeeltelijk niet actief zijn en een werkloosheidsvergoeding ontvangen. Dit is bedoeld om ontslagen te voorkomen [17](#page=17). * **Structurele werkloosheid:** Ontstaat door veranderingen in de samenleving of technologische ontwikkelingen die ervoor zorgen dat bepaalde banen verdwijnen of minder menskracht vereisen, zoals de toenemende automatisering in fabrieken. Dit is geen tijdelijke vorm van werkloosheid [17](#page=17). ### 3.2 Omvang en samenstelling van de werkloosheid De omvang en samenstelling van werkloosheidscijfers worden op verschillende manieren gemeten, elk met zijn eigen beperkingen en focus. #### 3.2.1 Omvang van werkloosheid * **Administratief werkloosheidscijfer:** Dit cijfer, bekendgemaakt door de Rijksdienst voor Arbeidsvoorziening (RVA), telt het aantal administratief geregistreerde werklozen, met name ‘werkzoekende uitkeringsgerechtigde volledig werklozen’. Dit omvat werkzoekenden na verlies van voltijdse of deeltijdse arbeid, afgestudeerden die recht hebben op een inschakelingsuitkering na hun wachttijd, en personen in het ‘stelsel van werkloosheid met bedrijfstoeslag’ die beschikbaar moeten zijn voor de arbeidsmarkt [18](#page=18). * **Werkloosheidsgraad:** De verhouding tussen het aantal werklozen en de beroepsbevolking, of het tegen werkloosheid verzekerde deel daarvan, uitgedrukt in percentage [18](#page=18). * **Administratieve werkloosheidspercentage:** Berekend op basis van RVA-cijfers, heeft dit enkele tekortkomingen. Het kan leiden tot een onderschatting van de reële werkloosheid (door het negeren van verborgen werkloosheid) en een overschatting (omdat niet alle geregistreerden effectief actief werkzoekend zijn op korte termijn) [18](#page=18). * **Enquêtewerkloosheid:** Werkloosheid gemeten op basis van enquêtes, met expliciete aandacht voor het zoekgedrag van werklozen. België volgt de definities van de Europese Unie en de Internationale Arbeidsorganisatie (IAO): iemand is werkloos indien die geen werk heeft, effectief naar werk heeft gezocht in de voorgaande vier weken, en binnen twee weken beschikbaar is voor de arbeidsmarkt. Dit cijfer wordt verkozen voor internationale vergelijkingen [18](#page=18). * **Onderscheid door de RVA:** De RVA maakt onderscheid tussen drie categorieën: vergoede werklozen, werknemers ondersteund door de RVA, en werknemers die met RVA-steun hun arbeidsduur aanpassen. Vergoede werklozen omvatten ook ‘niet werkende niet-werkzoekenden’, zoals bruggepensioneerden, werklozen ouder dan 60 jaar, en sinds 2020 personen met een ‘beschermingsuitkering’ [18](#page=18). #### 3.2.2 Samenstelling van werkloosheid Een juist inzicht vereist aandacht voor verschillen in de werkloosheidsgraad tussen regio's, leeftijdsgroepen, geslachten, opleidingsniveaus en mensen met of zonder migratieachtergrond [19](#page=19). * **Regionale verschillen:** In België is de werkloosheidsgraad in Wallonië en Brussel significant hoger dan in Vlaanderen [19](#page=19). * **Risicogroepen:** Werkloosheid is geconcentreerd bij specifieke risicogroepen: * Mensen met migratieachtergrond [19](#page=19). * Jongeren en ouderen [19](#page=19). * In Vlaanderen worden deze risicogroepen ook wel ‘kansengroepen’ genoemd [19](#page=19). * **Kansengroep:** Wordt gedefinieerd als 55-plussers, kortgeschoolden, mensen met migratieachtergrond of een arbeidsbeperking, of combinaties hiervan. Deze groepen kennen een zeer lage werkzaamheidsgraad [21](#page=21). * **Langdurig zieken:** Ontvangen uitkeringen van de ziekteverzekering en betalen geen bijdragen. Het aantal langdurig zieken in België is sterk toegenomen, wat de noodzaak voor preventie benadrukt [21](#page=21). **Actitiviteitsgraad en Werkgelegenheidsgraad:** * **Activiteitsgraad:** De verhouding tussen de beroepsbevolking en de bevolking op actieve leeftijd (participatiegraad). Het geeft aan in welke mate de bevolking op arbeidsleeftijd deelneemt aan het beroepsleven [19](#page=19) [20](#page=20). * **Werkgelegenheidsgraad (werkzaamheidsgraad):** De verhouding tussen de effectief werkende bevolking en de bevolking op arbeidsleeftijd. Het toont welk deel van het potentiële arbeidsaanbod effectief aan het werk is. Deze is altijd lager dan de activiteitsgraad, omdat voor de activiteitsgraad werkenden en werklozen worden opgeteld, terwijl voor de werkgelegenheidsgraad enkel de werkenden worden geteld [19](#page=19) [20](#page=20). ### 3.3 Verklaringen voor werkloosheid Werkloosheid ontstaat door een onevenwicht op de arbeidsmarkt tussen het aanbod van arbeid en de vraag naar arbeid [19](#page=19). #### 3.3.1 De arbeidsmarkt De arbeidsmarkt is de plaats waar vragers en aanbieders van arbeid elkaar ontmoeten [19](#page=19). * **Vraag naar arbeid:** De kwantiteit en kwaliteit van de aangeboden werkgelegenheid door werkgevers [19](#page=19). * **Aanbod van arbeid:** De kwantiteit van de beroepsbevolking, bestaande uit werkenden en werkzoekenden [19](#page=19). De arbeidsmarkt kan zowel een concrete plaats zijn (bv. een jobbeurs) als een verzamelbegrip voor diverse wervingskanalen zoals de VDAB of vacatureadvertenties [19](#page=19). #### 3.3.2 Kwantitatieve onevenwichtigheden Kwantitatieve onevenwichtigheden ontstaan wanneer de evolutie van het aanbod van arbeid en de vraag naar arbeid niet parallel lopen [19](#page=19). * **Omvang van het aanbod van arbeid:** Dit hangt af van het aantal personen dat kan en wil werken, en de hoeveelheid arbeid die zij aanbieden [20](#page=20). * **Werkbekwame leeftijd:** Meestal tussen 15 en 64 jaar, maar dit kan per land verschillen (bv. Finland 15-74 jaar). De bevolking op werkbekwame leeftijd bestaat uit de actieve bevolking (werkenden en werklozen) en de niet-actieven (studenten, thuiswerkende partners, arbeidsongeschikten, etc.) [20](#page=20). * **Demografische evolutie:** Bepaalt het aantal potentiële werknemers via natuurlijke aangroei (geboorte- en sterftecijfers) en migratiesaldo (immigratie minus emigratie) [20](#page=20). * **Vergrijzing:** De toename van het aandeel ouderen in de bevolking leidt tot hogere kosten voor sociale zekerheid (pensioenen, ziektekosten). Om deze kosten te dragen, is het noodzakelijk dat meer mensen op arbeidsleeftijd aan het werk zijn, wat de werkzaamheidsgraad moet verhogen. De wettelijke pensioenleeftijd wordt stapsgewijs verhoogd naar 66 jaar in 2025 en 67 jaar in 2030. Dit zorgt voor een grotere aanwezigheid op de arbeidsmarkt, ondanks dat het de berekende werkzaamheidsgraad niet direct verandert. Tegelijkertijd stijgt ook de feitelijke pensioenleeftijd, de gemiddelde leeftijd waarop mensen daadwerkelijk met pensioen gaan [20](#page=20). * **Werkzaamheidsgraad bij jongeren en kortgeschoolden:** De werkzaamheidsgraad bij jongeren in België is relatief laag door langere scholing. Het Belgische probleem ligt vooral bij de lage werkzaamheidsgraad van kortgeschoolden, die significant minder betaalde arbeid verrichten dan hooggeschoolden [20](#page=20). * **Manifeste en latente arbeidsfactoren:** * **Manifeste arbeidsfactoren:** Officiële redenen om te gaan werken, zoals het verdienen van een inkomen [21](#page=21). * **Latente arbeidsfactoren:** Verborgen factoren zoals sociale contacten en integratie [21](#page=21). * **Oorzaken van werkloosheid (aanbod vs. vraag):** * **Te veel mensen voor het aantal beschikbare banen:** Dit kan leiden tot een brede reeks aan gevolgen: * **Menselijk en sociaal:** Verlies van identiteit, zelfontplooiing, sociale integratie en een potentiële duale samenleving [21](#page=21). * **Economisch en financieel:** ‘Kost’ voor de welvaartsstaat, weinig koopkracht wat de economie schaadt, en onderbenutting van human capital [21](#page=21). * **Politiek:** ‘Onpopulair’ beleid en instabiliteit [21](#page=21). * **Werkloosheidsval:** Het verschil tussen een uitkering en een loon, waardoor het financieel minder aantrekkelijk kan zijn om te gaan werken als de uitkering hoog is [21](#page=21). * **Innovatie:** * **Productinnovatie:** De uitvinding van nieuwe producten kan leiden tot minder benodigde werkkrachten, waardoor banen verdwijnen (bv. zelfscankassa) [21](#page=21). * **Procesinnovatie:** Automatisering kan leiden tot het besparen van arbeidskrachten (bv. automatische machines) [21](#page=21). * **Loonkost en informele economie:** Hoge loonkosten in België kunnen bedrijven ertoe aanzetten mensen te vervangen door machines of aan te moedigen tot zwartwerk, wat op korte termijn voordelig lijkt maar op lange termijn leidt tot verlies van rechten op sociale zekerheid [21](#page=21). * **Rol van de overheid:** De overheid is een belangrijke werkgever en kan door middel van subsidies de economie stimuleren [21](#page=21). #### 3.3.3 Kwalitatieve onevenwichtigheden (mismatch) Een ‘mismatch’ treedt op wanneer er een kloof is tussen de aard van de beschikbare banen en de kwalificaties van de werkzoekenden [22](#page=22). * **Verandering in banenlandschap:** Banen die vroeger geen specifieke opleiding vereisten, verdwijnen, terwijl er meer vraag is naar hoger opgeleiden [22](#page=22). * **Immobiliteit:** Mensen zijn vaak niet bereid snel te verhuizen voor een baan [22](#page=22). * **Knelpuntberoepen:** Beroepen waarvoor te weinig mensen met de juiste diploma's of eigenschappen beschikbaar zijn. Dit kan ontstaan door onderbetaalde jobs of zware werkomstandigheden gecombineerd met een laag minimumloon [22](#page=22). #### 3.3.4 Aanpak van werkloosheid De aanpak van werkloosheid kan zowel conjunctureel als kwalitatief zijn: * **Conjuncturele aanpak:** Gericht op het stimuleren van de economie, bijvoorbeeld door rente op spaarrekeningen te verlagen of de middenklasse aan te moedigen tot investeren. Dit kan ook door het bevorderen van het aantal jobs (direct of indirect), het herverdelen van bestaande jobs, en het bevorderen van arbeidsdeelname [22](#page=22). * **Kwalitatieve aanpak:** Gericht op het oplossen van de mismatch op de arbeidsmarkt [22](#page=22). --- # Welvaart, welzijn en levensverwachting Dit gedeelte verkent de historische evolutie van levensverwachting en levens kansen, en de impact van industrialisatie en de post-industriële samenleving op demografische trends zoals vergrijzing en ontgroening. ### 4.1 Basisbegrippen en principes van levensverwachting #### 4.1.1 Het begrip 'levensverwachting' Levensverwachting bij de geboorte is een inschatting van de gemiddelde leeftijd waarop personen van een bepaald geboortejaar zullen sterven. Deze wordt apart berekend voor mannen en vrouwen, omdat er significante verschillen zijn. Levensverwachting op een specifieke leeftijd geeft een inschatting van het gemiddeld aantal jaren dat die personen nog zullen leven. Gezonde levensverwachting is een inschatting van het gemiddeld aantal jaren dat personen zullen leven in goede gezondheid, vrij van chronische ziektes en beperkingen [23](#page=23). De gezonde levensverwachting van 65-jarigen wordt nauwlettend gevolgd, mede met het oog op de organisatie van gezondheidszorg en sociale zekerheid. Dit begrip wordt steeds belangrijker door de toenemende vergrijzing en beïnvloedt de haalbaarheid van stijgingen in pensioenleeftijden en geeft inzicht in levenskwaliteit en sociale ongelijkheid [23](#page=23). #### 4.1.2 Bevolkingssamenstelling naar leeftijd en geslacht De structuur van een bevolking, beschreven aan de hand van geslacht en leeftijd, is van groot belang. Bevolkingspiramides of leeftijdsgrafieken tonen het aantal mannen en vrouwen per leeftijdsgroep van vijf jaar [23](#page=23). * Er zijn niet op elke leeftijd evenveel mannen als vrouwen [23](#page=23). * Vanaf ongeveer 60-jarige leeftijd is er een groter aantal vrouwen dan mannen, wat een universeel gegeven is aangezien vrouwen langer leven dan mannen [23](#page=23). * Bij de allerjongste leeftijdsgroep worden meer jongens dan meisjes geboren, eveneens een universeel fenomeen [23](#page=23). * Inkepingen in de piramides kunnen wijzen op lage geboortecijfers tijdens oorlogen (bv. Tweede Wereldoorlog bij 60-ers, Eerste Wereldoorlog bij tachtigers) [23](#page=23). * De 'babyboom' (1945-1964) markeert een sterke toename van geboortes, gevolgd door een 'babybust' (afname vanaf 1964) [24](#page=24). #### 4.1.3 Vergrijzing, ontgroening en afhankelijkheidsgraad * **Vergrijzing** is de toename van ouderen (65-plussers) in de bevolking [24](#page=24). * **Ontgroening** is de afname van jongeren in de bevolking [24](#page=24). * Beroepsactieve leeftijd verwijst naar de periode waarin mensen geacht worden te werken of te kunnen werken. Zij dragen bij aan sociale zekerheid en belastinginkomsten, en ondersteunen zo de afhankelijke groepen (jongeren <18 en ouderen 65+) [24](#page=24). * De **afhankelijkheidsgraad** of afhankelijkheidsratio is de verhouding tussen de afhankelijke groepen en de beroepsactieve bevolking [24](#page=24). * **Groene druk** is de verhouding van jongeren ten opzichte van de beroepsactieve bevolking [24](#page=24). * **Grijze druk** is de verhouding van ouderen ten opzichte van de beroepsactieve bevolking [24](#page=24). De uitvinding van de anticonceptie in de jaren '60 had impact op geboortecijfers [24](#page=24). ### 4.2 Evoluties in levensverwachting en bevolkingsstructuur #### 4.2.1 Historische stijging van levensverwachting De levensverwachting is op relatief korte tijd verdubbeld, voornamelijk door maatschappelijke veranderingen die langere levensduur mogelijk maakten. 175 jaar geleden was de levensverwachting slechts 40 jaar. De grootste sprong in levensverwachting vond plaats na de Tweede Wereldoorlog. De levensverwachting kende ook een tijdelijke terugval ten gevolge van pandemieën [24](#page=24). Het verschil in levensverwachting tussen mannen en vrouwen, waarbij vrouwen gemiddeld langer leven, nam eerst toe en neemt momenteel af [25](#page=25). #### 4.2.2 Typen bevolkingspiramides Er kunnen drie typen bevolkingspiramides worden onderscheiden die de evolutie van een bevolking weerspiegelen [25](#page=25): * **Echte piramidevorm:** Weerspiegelt een groeimodel of expansief model met een grote jonge bevolking en een kleine oude bevolking [25](#page=25). * **Piramide met versmalde basis:** Weerspiegelt een krimpmodel of een dalende bevolking [25](#page=25). * **Klokvorm of rechthoekige vorm:** Wijst naar een stationair model of nulgroei [25](#page=25). #### 4.2.3 Demografische trends in België De Belgische bevolking neemt momenteel toe en zal dit de komende decennia naar verwachting voortzetten. Er worden echter grote verschillen waargenomen tussen leeftijdsgroepen: beperkte groei bij jongeren, sterkere groei bij volwassenen, en de spectaculairste groei bij 67-plussers [25](#page=25). * **Vergrijzing:** Toename van het aandeel ouderen in de bevolking [25](#page=25). * **Ontgroening:** Afname van het aandeel jongeren in de bevolking [25](#page=25). * **Verzilvering:** Toename van het aandeel 80-plussers in de bevolking [25](#page=25). De bevolkingsgroei in België wordt gedreven door twee factoren: natuurlijke groei (meer geboorten dan sterften, mede door langere levensduur) en migratie (meer immigratie dan emigratie, een positief migratiesaldo). De COVID-19 pandemie zorgde voor een uitzonderlijke situatie met meer sterfgevallen dan geboorten en lage migratiecijfers [25](#page=25). ### 4.3 Verklaringen voor demografische evoluties #### 4.3.1 Industrialisering en levensverwachting De industrialisering in de tweede helft van de 19e eeuw kenmerkte zich door groei van industrie en verstedelijking, wat economische groei met zich meebracht. De levensverwachtingen waren destijds extreem laag, met bijzonder hoge kindersterftecijfers. Eenmaal volwassen werd men echter relatief oud. Centraal stonden een laag welvaartsniveau en een gebrek aan uitgebouwde welzijns- en gezondheidszorg. Alarmerende levens- en arbeidsomstandigheden, ondervoeding, arbeidsongevallen en gevaarlijke werkomstandigheden beïnvloedden de gezondheid negatief. Arbeiders leefden en werkten in kleine, slecht gehuisveste woningen met gebrekkige hygiëne. De zuigelingensterfte nam sterk toe [25](#page=25) [26](#page=26). Na verloop van tijd trad een sterke sterftedaling in, verklaard door: * **Verbeterde levensstandaard:** Betere voeding door verbeterde landbouwtechnieken, gewassen en transport [26](#page=26). * **Medische interventies:** Publiek gezondheidsbeleid en gezondheidspreventie (bv. strijd tegen TBC). Overheidscampagnes, kosteloos onderzoek en huisbezoeken, en sterilisatie van melk verminderden zuigelingensterfte. Oprichting van consultatiebureaus (Gouttes de Lait) was belangrijk [26](#page=26). * **Verbeterde levensomstandigheden:** Hygiëne verbeterde door aanleg van waterleidingen en rioleringen [26](#page=26). * **Verbeterde arbeidsomstandigheden:** Geleidelijke verbeteringen en betere verloning, met een basis voor sociale zekerheid [26](#page=26). In de 18e tot eerste helft 19e eeuw had de kinderjaren grote risico's; slechts de helft bereikte de communieleeftijd, maar eenmaal volwassen was de kans groot om 60+ te worden. De industriële revolutie werd eerst gekenmerkt door een stijging van het sterftecijfer, gevolgd door een enorme daling (de sterftetransitie van de eerste demografische transitie) [26](#page=26) [27](#page=27). #### 4.3.2 Na WO II: welvaartsstaat en levensverwachting Na de Tweede Wereldoorlog steeg de gemiddelde levensverwachting enorm door groeiende welvaart, dalende kindersterfte en een toename van ouderen. De welvaartsstaat werd sterk uitgebouwd, de levensstandaard verhoogde en de gezondheidszorg werd verder ontwikkeld met effectievere medicatie en complexere medische ingrepen. Toegankelijkheid van gezondheidszorg verbeterde door sociale zekerheidssystemen, wat leidde tot een 'democratisering' van de levensverwachting [27](#page=27). De keerzijde van deze welvaart waren welvaartsziekten: infectieziekten daalden, maar hart- en vaatziekten en kanker werden belangrijker. De 'tabaksepidemie' en de toename van verkeer hadden ook significante gevolgen [27](#page=27). #### 4.3.3 Post-industriële samenleving: vergrijzing en ontgroening In de post-industriële samenleving neemt de levensverwachting sterk toe, met name bij ouderen, mede dankzij medische en gezondheidszorgvorderingen en preventie van vroegtijdige sterfte. Dit leidt tot vergrijzing. Tegelijkertijd dalen de geboortecijfers, wat resulteert in ontgroening. Factoren zoals toegenomen opleidings- en arbeidsmarktkansen voor vrouwen, individualisering en de toegankelijkheid van betrouwbare anticonceptie dragen bij aan lagere kinderwensen [27](#page=27). #### 4.3.4 Samenvatting van evoluties en verklaringen * **Kinder- en volwassen sterfte:** Afgenomen door verbeterde voeding, openbaar gezondheidsbeleid, preventie, betere levensomstandigheden en arbeidsvoorwaarden [27](#page=27). * **Bevolkingsgroei en jonge bevolking:** Stijging van gemiddelde levensverwachting leidde tot bevolkingsgroei en een relatief jonge bevolking zonder vergrijzing [28](#page=28). * **Welvaartsstaat:** Enorme toename van welvaart en uitbouw van de welvaartsstaat, met hogere levensstandaard en toegankelijkere gezondheidszorg. De babyboom zorgde voor een groot aandeel jongeren [28](#page=28). * **Post-industriële periode:** Sterke toename van levensverwachting, met name door bestrijding van welvaartsziekten via gezonde levensstijl en hoogtechnologische gezondheidszorg. Tegelijkertijd nam de kinderwens af, wat resulteerde in vergrijzing en ontgroening [28](#page=28). Het is essentieel dat zoveel mogelijk personen toegang hebben tot welvaart en gezondheidszorg, aangezien meer ongelijkheid leidt tot een lagere gemiddelde levensverwachting [28](#page=28). > **Tip:** Een toegenomen levensverwachting leidt niet automatisch tot vergrijzing. Echte vergrijzing treedt op wanneer het aandeel ouderen toeneemt en andere bevolkingsgroepen niet in gelijke mate meegroeien [28](#page=28). --- # Ongelijke levenskansen en migratie Dit onderwerp verkent de ongelijke verdeling van levenskansen, met specifieke aandacht voor geslachtsverschillen en verschillen gebaseerd op sociaal-economische status (SES), alsook de fenomenen, theorieën en geschiedenis van migratie. ### 5.1 Ongelijke levenskansen #### 5.1.1 Geslachtsverschillen in levensverwachting Gemiddeld leven vrouwen langer dan mannen. Dit fenomeen is zichtbaar in de hogere ouderenpopulatie van vrouwen in België en is significant in Rusland, hoewel de verschillen kleiner zijn in Afrikaanse landen [29](#page=29). ##### 5.1.1.1 Verklaringen voor geslachtsverschillen De verschillen in levensverwachting worden toegeschreven aan een complex samenspel van biologische, sociale en omgevingsfactoren [29](#page=29). * **Biologische factoren:** Genetische aanleg, met name het XX-chromosomenpaar bij vrouwen, zou een sterkere bescherming bieden tegen infectieziekten en degeneratieve ziekten, wat hen in zekere zin het 'sterke geslacht' maakt [29](#page=29). * **Sociale factoren:** Vrouwen hanteren over het algemeen een gezondere levensstijl, wat zich uit in gezondere voeding, minder roken en vaker medische controles [29](#page=29). * **Omgevingsfactoren:** Mannen vertonen vaker risicogedrag, zoals in het verkeer, wat leidt tot hogere sterftecijfers [29](#page=29). Deze factoren kunnen interageren; biologische voordelen kunnen bijvoorbeeld minder tot uiting komen in omgevingen met grote geslachtsstratificatie, waar vrouwen minder toegang hebben tot essentiële middelen [29](#page=29). ##### 5.1.1.2 Evolutie van geslachtsverschillen in levensverwachting De geslachtsverschillen in levensverwachting hebben zich in vier fasen ontwikkeld (#page=29, page=30) [29](#page=29) [30](#page=30): 1. **Beginfase:** Nauwelijks geslachtsverschillen, gekenmerkt door hoge moeder- en kindersterfte. Jonge meisjes liepen rond 1900 zelfs meer risico dan jongens, deels door omstandigheden in de textielindustrie [29](#page=29) [30](#page=30). 2. **Tweede fase (Industrialisatie):** Geslachtsverschillen begonnen zich te manifesteren na de afname van moeder- en kindersterfte. Meisjes begonnen hierdoor voordelen te ondervinden, en de achterstelling op het gebied van leef- en arbeidsomstandigheden nam af [30](#page=30). 3. **Derde fase (Na WOII):** Een sterke toename van geslachtsverschillen, voornamelijk door risicogedrag zoals roken, alcoholgebruik en verkeersongevallen [30](#page=30). 4. **Vierde fase (21e eeuw):** De verschillen nemen weer af, mede door een daling in het rookgedrag bij mannen [30](#page=30). ##### 5.1.1.3 Geslachtsstratificatie en moedersterfte Het biologisch voordeel van vrouwen komt slechts tot uiting onder specifieke omstandigheden. Geslachtsstratificatie en moedersterfte kunnen dit biologische voordeel beperken [30](#page=30). * **Eenkindbeleid in China:** In combinatie met een voorkeur voor jongens heeft dit beleid geleid tot een hogere zuigelingen- en prenatale sterfte bij meisjes, door selectieve abortus en buitensporige kindersterfte als gevolg van moord of verwaarlozing [30](#page=30). * **Geslachtsstratificatie in India:** Vergelijkbaar met China is er sprake van selectieve abortus en buitensporige kindersterfte bij meisjes door ondervoeding of verwaarlozing [31](#page=31). * **Moedersterfte:** De sterfte van vrouwen als gevolg van zwangerschap of bevalling is hoog in veel Afrikaanse landen, met name Sub-Sahara Afrika (1 op 40 kans). Oorzaken zijn een gebrek aan gezondheidszorg, te jonge leeftijd bij zwangerschap, en onveilige abortuspraktijken. Armoede en conflicthaarden verhogen deze cijfers. Een daling in moedersterfte zou de geslachtsverschillen in levensverwachting doen toenemen. Moedersterfte komt ook in ontwikkelde landen voor, met hogere kansen voor Afro-Amerikaanse vrouwen in de VS dan voor blanke Amerikanen, mede door armoede en een beperkt sociaal zekerheidssysteem [31](#page=31). #### 5.1.2 Verschillen naar Sociaal-Economische Status (SES) SES, als indicator van iemands positie op de maatschappelijke ladder, correleert sterk met verschillen in ziekte, gezondheid en levensverwachting (#page=31, page=32) [31](#page=31) [32](#page=32). ##### 5.1.2.1 Vaststellingen van SES-gerelateerde verschillen * **Levensverwachting:** Personen met een hoger opleidingsniveau hebben een hogere levensverwachting [32](#page=32). * **Gezonde levensverwachting:** Het verschil in gezonde levensjaren tussen laag- en hoogopgeleiden is significant, zowel voor mannen als vrouwen [32](#page=32). * **Subjectieve gezondheid:** Personen met het laagste opleidingsniveau hebben een driemaal hogere kans op een slechte subjectieve gezondheid [32](#page=32). * **Specifieke aandoeningen en mentale gezondheid:** Laagopgeleiden hebben een hogere kans op diabetes, hoge bloeddruk en significant meer psychische klachten zoals depressieve gevoelens, angststoornissen en gebruik van slaap- en kalmeermiddelen [32](#page=32). * **Sterftekans:** De kans op sterfte tussen 45 en 65 jaar is hoger bij arbeiders dan bij bedienden in Europese landen, en hoger bij werkloze moeders dan bij arbeidsters [32](#page=32). * **Moedersterfte:** Moeders van Afro-Amerikaanse origine in de VS hebben een hogere kans op moedersterfte dan blanke Amerikanen [32](#page=32). Algemeen geldt: hoe hoger de positie op de maatschappelijke ladder, hoe hoger de kansen op een lang en gezond leven en hoe lager de kansen op ziekte en vroegtijdige sterfte [32](#page=32). ##### 5.1.2.2 Twee hoofdverklaringen: causale en selectieve verklaring Er zijn twee hoofdverklaringen voor het verband tussen SES en gezondheid: de causale verklaring en de selectieve verklaring [32](#page=32). * **Selectieve verklaring:** Deze theorie stelt dat een slechte gezondheid een voorwaarde is voor een lage positie op de maatschappelijke ladder (#page=32, page=33). Ziekte kan leiden tot neerwaartse sociale mobiliteit, bijvoorbeeld door het niet behalen van een diploma of een verslechtering van de financiële situatie. Ziekte is hier de oorzaak, de lagere SES het gevolg [32](#page=32) [33](#page=33). * **Causale verklaring:** Deze theorie stelt dat de positie op de maatschappelijke ladder (SES) de oorzaak is van ziekte of gezondheid (#page=32, page=33). Dit wordt onderverdeeld in zes deelverklaringen [32](#page=32) [33](#page=33): * **Toegang en gebruik van gezondheidszorg:** Hoger opgeleiden maken meer gebruik van de gezondheidszorg, omdat ze beter geïnformeerd zijn, symptomen sneller herkennen, meer financiële middelen hebben en cultureel beter aansluiten bij zorgverstrekkers. Laagopgeleiden hebben paradoxaal genoeg meer nood aan zorg, maar maken er minder gebruik van. Dit geldt ook voor tandartsbezoek, wat implicaties heeft voor de algemene gezondheid. Ondanks een goed sociaal zekerheidssysteem in België blijven er financiële drempels en onbekendheid met regelingen bestaan, wat leidt tot ongelijke toegang tot zorg [33](#page=33) [34](#page=34). * **Levensstijl:** Personen met een lagere SES hebben een minder gezonde levensstijl (minder fruit en groenten, meer frisdrank en roken), wat leidt tot slechtere gezondheid. Factoren zoals gebrek aan kennis, financiële belemmeringen en culturele verschillen spelen een rol [34](#page=34) [35](#page=35). * **Materiële levensomstandigheden:** Een ongezonde woonomgeving en achtergestelde buurten kunnen leiden tot fysieke klachten, stress en psychische problemen [35](#page=35). * **Tewerkstelling:** Arbeidsomstandigheden, zowel fysiek zwaar als mentaal belastend (burn-out), beïnvloeden de gezondheid. Werklozen hebben gemiddeld een slechtere mentale gezondheid dan werkenden, omdat werk stabiliteit, structuur en sociale contacten biedt [35](#page=35). * **Geraliseerd controlegevoel:** Dit psychosociaal concept (locus of control, mastery, self-efficacy) verwijst naar het gevoel controle te hebben over het eigen leven. Een hogere opleiding, inkomen en autonomie in beroep dragen bij aan een hoger controlegevoel. Een laag controlegevoel kan leiden tot stress, een lagere immuniteit en een fatalistische houding ten aanzien van gezond gedrag [35](#page=35) [36](#page=36). * **Sociaal kapitaal:** Het netwerk van kwalitatieve sociale relaties bevordert mentale gezondheid en beschermt bij stress. Maatschappelijk kwetsbare personen beschikken vaak over een beperkter netwerk [36](#page=36) [37](#page=37). ##### 5.1.3 Causale of selectie? Het levensloopperspectief Longitudinaal onderzoek, dat personen levenslang volgt, onderzoekt het verband tussen SES en gezondheid vanuit een levensloopperspectief. De causale verklaring wordt als sterker beschouwd dan de selectieve verklaring, maar beide zijn correct [37](#page=37). ##### 5.1.4 Beleidsimplicaties voor het verband tussen SES en gezondheid Het schema van Dahlgren en Whitehead illustreert hoe beleid op verschillende niveaus kan ingrijpen [37](#page=37): * **Individuele kenmerken:** Leeftijd, geslacht en erfelijke factoren (niet beïnvloedbaar door beleid). * **Levensstijl:** De tweede binnenste boog, waar interventies op gericht kunnen zijn. * **Omgevingsniveau:** Buurtwerk gericht op meer controle over het eigen leven en gezondheid [37](#page=37). * **Leef- en werkomstandigheden:** Verbeteren van huisvestings- en arbeidsbeleid [37](#page=37). * **Macroniveau:** Economisch, sociaal en cultureel beleid, inclusief begrotingskeuzes voor gezondheidszorg [37](#page=37). Sociale verschillen in ziekte en gezondheid moeten op diverse niveaus worden aangepakt [37](#page=37). ### 5.2 Migratie #### 5.2.1 Terminologie De Conventie van Genève definieert wie als vluchteling erkend moet worden en welke rechten deze personen genieten [38](#page=38). #### 5.2.2 Migratie van/naar België ##### 5.2.2.1 Grote lijnen in de Belgische migratiegeschiedenis * **Voor WOII:** De focus lag op emigratie, met name interne arbeidsmigratie van Vlaanderen naar Wallonië tijdens de eerste industriële revolutie, de vlucht van Belgen tijdens WOI, en emigratie naar de Verenigde Staten en Canada. Er was reeds sprake van klasseverschil bij migratievoorwaarden. Het concept "transplanted community" beschrijft gemeenschappen die migreren en ter plekke opnieuw een gemeenschap vormen, ook binnenlands [38](#page=38). * **Tussen WOII en 1974:** Gekenmerkt door georganiseerde arbeidsmigratie. De economische groei na WOII leidde tot een grote behoefte aan arbeidskrachten, aangevuld door gastarbeiders uit Polen, Tsjechië, Italië, Spanje, Griekenland, Turkije en Marokko. De mijnramp in Marcinelle in 1956 leidde tot een migratiestop vanuit Italië [39](#page=39). * **Vanaf 1984:** Een toename van immigratie, waarbij immigratie groter werd dan emigratie. Dit omvat arbeidsmigranten, volgmigratie (gezinshereniging en -vorming), hooggeschoolden, en een toename van asielzoekers en illegalen (#page=39, page=40). Illegalen zijn personen die illegaal het land zijn binnengekomen of wiens verblijfsvergunning is vervallen [39](#page=39) [40](#page=40). ##### 5.2.2.2 Huidige migratiekanalen Er zijn vier legale toegangspoorten voor migratie, naast irreguliere migratie (illegaal) [40](#page=40): * **Officiële arbeidsmigratie:** Vrij verkeer binnen de EU maakt migratie voor EU-burgers relatief eenvoudig. Voor niet-EU-burgers is arbeidsmigratie beperkt, met uitzonderingen voor hooggeschoolden [40](#page=40). * **Volgmigratie:** Omvat gezinsvorming en gezinshereniging, en vormt de grootste migratiestroom voor niet-EU-burgers [40](#page=40). * **Verzoekers om internationale bescherming (asielzoekers):** Kunnen een statuut als erkend vluchteling (volgens de Conventie van Genève) of subsidiaire bescherming krijgen, beide met mogelijkheden tot een definitieve verblijfsvergunning na vijf jaar. Personen die wachten op een uitspraak verblijven tijdelijk wettelijk in het land [41](#page=41). * **Niet-migratie:** Studenten of toeristen die na afloop van hun tijdelijke vergunning besluiten te blijven, wat na het vervallen van de termijn illegaal wordt [41](#page=41). Elk kanaal is verbonden aan een tijdelijke vergunning, waarvan het verval afhangt van het type vergunning en de goedkeuring van een dossier. Regularisatie voor "personen zonder papieren" is mogelijk bij aantoonbare moeilijkheden om terug te keren naar het land van oorsprong omwille van buitengewone omstandigheden [42](#page=42). ##### 5.2.2.3 Huidige bevolking beschreven Geregistreerde inwoners zijn onderverdeeld in Belgen (Belgische nationaliteit) en niet-Belgen (vreemdelingenregister). Belgen met een buitenlandse achtergrond hebben zelf of een van hun ouders ooit een andere nationaliteit gehad. De vreemdelingenpopulatie bestaat voornamelijk uit Nederlanders, Fransen en Italianen, met een toenemende diversiteit uit Oost- en Zuid-Europese landen. Sinds de jaren '80 is het aantal immigranten gestegen, met meer dan de helft afkomstig uit de EU. België kent "superdiversiteit", waarbij steden zoals Brussel en Antwerpen "majority minority cities" zijn, met minderheidsgroepen die de meerderheid vormen [42](#page=42) [43](#page=43). #### 5.2.3 Migratie wereldwijd Het aantal migranten is wereldwijd sterk toegenomen. Er is een significante toename van migratie vanuit het Zuiden, waarbij Zuid-Zuidmigratie groter is dan Zuid-Noordmigratie. Azië is Europa voorbijgestoken als bestemmingsregio. Migratie vindt vaak plaats binnen regio's. Arbeidsmigratie gebeurt vaker van Zuid naar Noord, terwijl de meeste vluchtelingen in het Zuiden verblijven, vaak in lageloonlanden of buurlanden [43](#page=43). ##### 5.2.3.1 Theorieën ter verklaring van het ontstaan van migratie * **Lee's theorie (push-pullhypothese):** Migratie wordt verklaard door positieve (pull) en negatieve (push) factoren in het land van oorsprong en bestemming. Tussenliggende hindernissen zoals geografie, bewaakte grenzen en oorlogsgebieden kunnen migratiestromen belemmeren of stimuleren [44](#page=44). * **Economische factoren:** Het verschil in welvaart tussen landen is een belangrijke pull-factor. Wallerstein's wereldsysteemtheorie beschrijft de kern, periferie en semi-periferie van de wereldeconomie. Vooruitzichten op de arbeidsmarkt leiden tot 'brain drain', waarbij hoogopgeleiden uit het Zuiden migreren. Migrantentransfers (remittances) zijn significante geldstromen naar het land van oorsprong [45](#page=45). * **Ecologische factoren:** Klimaatveranderingen leiden tot klimaatvluchtelingen. De demografische spagaat tussen jonge, groeiende populaties in het Zuiden en vergrijzende, krimpende populaties in het Noorden speelt ook een rol [45](#page=45). * **Politieke factoren:** Dictatoriale regimes, mensenrechtenschendingen en oorlogen leiden vaak tot tijdelijke migratie [46](#page=46). * **Ullman's interactietheorie:** Verklaart de keuze voor een specifieke bestemming op basis van vier factoren: complementariteit, transporteerbaarheid, tussenliggende gelegenheden en tussenliggende hindernissen [46](#page=46). ##### 5.2.3.2 Theorieën ter verklaring van het in stand houden van migratie * **Economisch vlak:** Migrantentransfers houden contact met het thuisland in stand en kunnen ongelijkheid creëren, wat de druk verhoogt om te migreren [46](#page=46). * **Sociale netwerken:** Kettingmigratie, waarbij nieuwe migranten volgen waar al personen of netwerken bekend zijn, vergemakkelijkt migratie [46](#page=46). * **Culturele factoren:** Een migratiecultuur kan ontstaan waarin migratie als norm wordt gezien om familie te ondersteunen [47](#page=47). * **Migratiesystemen:** Migratiestromen lopen vaak tussen landen met bestaande banden, zoals handel in grondstoffen en producten [47](#page=47). * **Continuïteit:** Organisaties, zoals mensensmokkelaarsnetwerken, kanaliseren migratie. Cumulatieve causaliteit beschrijft hoe verschillende oorzaken elkaar versterken [47](#page=47). ##### 5.2.3.3 Theorieën voor veranderingen in migratie * **Zelinsky's transitionele migratietheorie:** Modernisering hangt samen met migratiedynamieken. In de beginfase is er weinig migratie, gevolgd door een sterke verstedelijking en vervolgens afnemende migratie naar steden, met een toename van interurbane migratie. Toenemende modernisering kan migratie aanwakkeren en op termijn doen afnemen (migratiebul) [47](#page=47) [48](#page=48). * **Migratieparadox (J-curve paradox):** Ondanks toenemende welvaart in het land van oorsprong, wat het verschil met het bestemmingsland verkleint, kan migratie juist stimuleren. Economische herstructurering kan op korte termijn een stijging van de migratie veroorzaken door een groeiende middenklasse, waarna deze op lange termijn weer afneemt. Er wordt aangenomen dat migratie zal toenemen naarmate landen zich economisch verder ontwikkelen [48](#page=48) [49](#page=49). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Gezin | Een huishouden van minstens twee personen die een partnerrelatie en/of ouder-kindrelatie hebben. | | Huishouden | Personen die samenwonen in een wooneenheid, ongeacht of er een gezinsrelatie is. | | Leefvorm | De combinatie van een huishouden en de daarin aanwezige gezinsstructuren, die de manier van samenleven bepaalt. | | Klassiek kerngezin | Een traditionele gezinseenheid bestaande uit een gehuwd heterokoppel met kinderen, dat verondersteld wordt levenslang samen te blijven. | | Gedeeltelijke deïnstitutionalisatie | Het fenomeen waarbij het klassieke kerngezin niet langer als de enige of normatieve gezinsvorm wordt beschouwd in de wetgeving en de maatschappij. | | Neolokaliteit | De gewoonte waarbij een gehuwd of samenwonend koppel (met hun kinderen) een eigen, aparte woonst bewoont, los van de ouderlijke gezinnen. | | Patrilokaliteit | De gewoonte waarbij een koppel na het huwelijk gaat inwonen bij het ouderlijke gezin van de man. | | Matrilokaliteit | De gewoonte waarbij een koppel na het huwelijk gaat inwonen bij het ouderlijke gezin van de vrouw. | | Eenpersoonshuishouden | Een huishouden dat slechts uit één persoon bestaat, wat een groeiende trend is in veel samenlevingen. | | Huishoudensverdunning | De daling van de gemiddelde grootte van een huishouden, wat betekent dat er minder personen per huishouden wonen. | | Gezinsverdunning | Specifiek de daling van de gemiddelde grootte van een gezin, waarbij er minder kinderen per gezin zijn. | | Nestklevers | Jongvolwassenen die langer thuis blijven wonen bij hun ouders dan gebruikelijk was in eerdere generaties. | | Hotel mama | Een informele term die wordt gebruikt om de situatie te beschrijven waarin jongvolwassenen langdurig thuis wonen bij hun ouders, genietend van comfort en voorzieningen. | | Boemerangkinderen | Kinderen die het ouderlijk huis verlaten hebben, maar later om uiteenlopende redenen (financieel, ziekte, scheiding) weer bij hun ouders intrekken. | | Homogamie | Het fenomeen waarbij partners vaak worden gevormd met mensen die vergelijkbare kenmerken delen, zoals geslacht, sociaal-economische achtergrond of etnische afkomst. | | Heterogamie | Het fenomeen waarbij partners worden gevormd met mensen die verschillende of tegenovergestelde kenmerken hebben. | | (Echt)scheiding | Het beëindigen van een partnerrelatie (decohabitatie) of een huwelijk (echtscheiding). | | Cohorten | Een groep personen die in dezelfde periode zijn geboren en dus dezelfde historische en maatschappelijke gebeurtenissen hebben meegemaakt. | | Matchinghypothese (of testhypothese) | De theorie die stelt dat samenwonen voor het huwelijk dient als een test om te zien of partners bij elkaar passen voordat ze de verbintenis aangaan. | | Selectiehypothese | De theorie die suggereert dat koppels die voor het huwelijk samenwonen, een hogere kans hebben om later te scheiden, mogelijk vanwege inherente verschillen of verwachtingen. | | Intergenerationele overdracht | Het fenomeen waarbij kenmerken of gedragingen van ouders (zoals echtscheiding) worden doorgegeven aan hun kinderen, die daardoor een verhoogd risico lopen op soortgelijke ervaringen. | | Tweeverdienersmodel | Een huishouden of gezinssituatie waarin beide partners inkomen genereren door te werken. | | Kostwinnersmodel | Een gezinssituatie waarin slechts één persoon, traditioneel de man, verantwoordelijk is voor het genereren van inkomen voor het huishouden. | | Secularisatie | Het proces waarbij religieuze instellingen en ideeën minder invloed krijgen in de samenleving en het publieke leven. | | Individualisering | Een maatschappelijke trend waarbij het individu, persoonlijke autonomie, zelfontplooiing en eigen keuzes centraal komen te staan. | | Keuzebiografie | Een levensloop die sterk wordt gekenmerkt door bewuste keuzes die individuen maken op verschillende levensgebieden, zoals opleiding, carrière en relaties. | | Emancipatie van vrouwen | Het proces waarbij vrouwen meer gelijke rechten, kansen en autonomie krijgen in de maatschappij, zowel op sociaal als economisch vlak. | | Arbeidsparticipatie van vrouwen | De mate waarin vrouwen deelnemen aan de beroepsbevolking en betaalde arbeid verrichten. | | Nupțialiteit | Het aandeel gehuwde personen in de bevolking op een bepaalde leeftijd of in een bepaalde periode. | | Anticonceptie | Methoden die worden gebruikt om ongewenste zwangerschappen te voorkomen. | | Malthusiaans huwelijkspatroon | Een historisch huwelijkspatroon gekenmerkt door late huwelijken en een aanzienlijk aantal ongehuwden, vaak gedreven door economische beperkingen. | | Nataliteit | Het absolute aantal geboortes in een populatie gedurende een bepaalde periode. | | Totaal vruchtbaarheidscijfer (TVC) | Het gemiddelde aantal kinderen dat een vrouw gedurende haar vruchtbare levensloop naar verwachting zal krijgen. | | Vervangingsniveau | Het totale vruchtbaarheidscijfer dat nodig is om de bevolking op peil te houden zonder migratie, meestal rond de 2,1 kinderen per vrouw. | | Natuurlijke bevolkingsdaling | Een daling van de bevolking als gevolg van een geboortecijfer dat lager is dan het sterftecijfer. | | Positief migratiesaldo | Een situatie waarin het aantal immigranten hoger is dan het aantal emigranten, wat resulteert in bevolkingsgroei. | | Onvervulde kinderwens | De situatie waarin mensen minder kinderen krijgen dan ze eigenlijk wensen, vaak door maatschappelijke, economische of persoonlijke factoren. | | Babyboom | Een periode met een aanzienlijke toename van het geboortecijfer, meestal na een periode van conflict zoals een wereldoorlog. | | Babybust | Een periode met een afname van het geboortecijfer, vaak volgend op een babyboom. | | Ontgroening | De afname van het aandeel jonge mensen in de bevolking, vaak als gevolg van dalende geboortecijfers. | | Vergrijzing | De toename van het aandeel oudere mensen in de bevolking, vaak als gevolg van een stijgende levensverwachting en dalende geboortecijfers. | | Replacement migratie | Immigratie die bedoeld is om het tekort aan jonge werkkrachten in een vergrijzende samenleving aan te vullen. | | Zelfvoorziening | Het proces waarbij huishoudens of gemeenschappen in hun eigen behoeften voorzien door zelf goederen en diensten te produceren. | | Familiale economie | Een economisch systeem waarin het gezin primair verantwoordelijk is voor de productie van goederen en diensten die het zelf consumeert. | | Mantelzorg | Zorg die door familieleden, vrienden of buren wordt verleend aan personen die hulp nodig hebben, zoals kinderen, ouderen of zieken. | | Maatschappelijke arbeidsverdeling | De verdeling van arbeidstaken over verschillende sectoren, bedrijven en individuen in de samenleving. | | Specialisatie | Het proces waarbij individuen of groepen zich richten op het uitvoeren van specifieke taken of het produceren van specifieke goederen, wat leidt tot efficiëntie. | | Ruil | De uitwisseling van goederen en diensten tussen verschillende partijen, oorspronkelijk in natura, later via geld. | | Zoekkosten | De kosten die gemoeid zijn met het vinden van een geschikte handelspartner voor een ruiltransactie. | | Transactiekosten | De kosten die gemaakt worden bij het uitvoeren van een ruil, zoals onderhandelingskosten, contractkosten en controleskosten. | | Geld | Een algemeen aanvaard ruilmiddel dat gebruikt wordt om de transactiekosten te verlagen en handel te faciliteren. | | Chartaal geld | Tastbaar geld in de vorm van munten en bankbiljetten. | | Giraal geld | Geld dat op rekeningen bij financiële instellingen staat en wordt gebruikt via cheques, overschrijvingen en elektronische betalingen. | | Vrijemarkteconomie | Een economisch systeem dat is gebaseerd op het liberaal principe van individuele vrijheid, spontane zelfordening en het prijzenmechanisme, waarbij de overheid een beperkte rol speelt. | | Centraal geleide economie (planeconomie) | Een economisch systeem waarin de overheid centraal de productie, distributie en prijzen van goederen en diensten plant en reguleert. | | Spontane zelfordening | Het proces waarbij de markt, door middel van het prijzenmechanisme, de economische activiteiten coördineert zonder centrale planning. | | Prijzenmechanisme (onzichtbare hand) | Het mechanisme waarbij prijzen op de markt reageren op veranderingen in vraag en aanbod, en zo de economische beslissingen van individuen en bedrijven sturen. | | Vrij ondernemerschap | Het recht en de mogelijkheid voor individuen om een eigen bedrijf op te richten, te runnen en hierin hun eigen kapitaal te riskeren. | | Winst | Het verschil tussen de opbrengsten van de productie en verkoop van goederen of diensten en de kosten die daarvoor zijn gemaakt. | | Vraagoverschot (aanbodtekort) | Een situatie op de markt waarbij de vraag naar een goed groter is dan het aanbod, wat leidt tot een prijsstijging. | | Aanbodoverschot (vraagtekort) | Een situatie op de markt waarbij het aanbod van een goed groter is dan de vraag, wat leidt tot een prijsdaling. | | Marktfalen | Situaties waarin de markt er niet in slaagt om de middelen optimaal aan te wenden en zo geen optimale welvaart garandeert, wat overheidsingrijpen kan rechtvaardigen. | | Overheidsingrijpen | De acties die de overheid onderneemt om de economie te beïnvloeden, direct via wetgeving of indirect via belastingen, subsidies, etc. | | Overlegeconomie | Een economisch systeem waarin belangengroepen, zoals werkgevers- en werknemersorganisaties, een belangrijke rol spelen in het overleg en de besluitvorming. | | Asymmetrische informatie | Een situatie waarin de ene partij in een transactie meer of betere informatie heeft dan de andere partij. | | Averechtse selectie | Een marktfalen dat optreedt wanneer informatieasymmetrie leidt tot een ongunstige selectie van deelnemers, zoals bij privéverzekeringen waar vooral risicovolle individuen zich verzekeren. | | Moral hazard | Een situatie waarin iemand door verzekering risicovoller gedrag vertoont, omdat de kosten van eventuele negatieve gevolgen deels of geheel door de verzekeraar worden gedragen. | | Non-rivaliteit | Een kenmerk van bepaalde goederen waarbij consumptie door de ene persoon de consumptie door anderen niet beperkt (bv. een vuurtoren). | | Functionele inkomensvorming | De verdeling van inkomen op basis van de productiefactoren die worden ingezet, zoals arbeid (loon), kapitaal (rente) en grond (pacht). | | Reëel inkomen | Inkomen gecorrigeerd voor inflatie, wat de werkelijke koopkracht weergeeft. | | Bruto inkomen | Het totale inkomen inclusief belastingen en sociale bijdragen. | | Netto inkomen | Het inkomen na aftrek van belastingen en sociale bijdragen, hetgeen wat men daadwerkelijk kan besteden. | | RSZ (Rijksdienst voor Sociale Zekerheid) | Een Belgische overheidsdienst die verantwoordelijk is voor de inning van sociale bijdragen en de uitbetaling van sociale uitkeringen. | | Bedrijfsvoorheffing | Een voorheffing op het inkomen die dient als voorschot op de uiteindelijke belastingaanslag. | | Loonnorm | Een afspraak of wettelijke regeling die de maximale stijging van de lonen in een bepaalde periode vaststelt. | | Indexsprong | Het overslaan van een geplande indexering van lonen, prijzen of uitkeringen, vaak om inflatie te bestrijden. | | Glazen plafond | Een metafoor voor de onzichtbare barrières die vrouwen en minderheidsgroepen ervan weerhouden om hogere functies te bereiken. | | Gini-coëfficiënt | Een statistische maatstaf voor de mate van ongelijkheid in de inkomens- of vermogensverdeling in een populatie. | | Vermogen | De totale waarde van bezittingen van een persoon of huishouden, minus de schulden. | | Progressieve belastingen | Een belastingsysteem waarbij hogere inkomens een hoger percentage aan belastingen betalen dan lagere inkomens. | | Loonverschillen | Verschillen in het inkomen dat mensen ontvangen voor hun arbeid, die kunnen worden ingedeeld in horizontale (bv. regio, sector) en verticale (bv. functie, ervaring) factoren. | | Personele inkomensverdeling | De verdeling van het totale inkomen over de individuen of huishoudens binnen een samenleving. | | Primaire verdeling | De initiële verdeling van inkomen vóór enige herverdeling door belastingen of sociale voorzieningen. | | Secundaire verdeling | De verdeling van inkomen na herverdeling via belastingen en sociale zekerheidsuitkeringen. | | Tertiaire verdeling | De verdeling van inkomen inclusief de baten van collectieve goederen en diensten (bv. onderwijs, gezondheidszorg). | | Sociale zekerheid | Een systeem van overheidsmaatregelen dat burgers beschermt tegen economische tegenspoed, zoals ziekte, werkloosheid, ouderdom en invaliditeit. | | Inkomensvervangend | Uitkeringen die bedoeld zijn om een deel van het verloren inkomen te vervangen (bv. werkloosheidsuitkering, ziekte-uitkering). | | Inkomensaanvullend | Uitkeringen die bedoeld zijn om het inkomen aan te vullen, vaak met een forfaitair bedrag (bv. kinderbijslag). | | Verzekeringsprincipe | Een principe binnen de sociale zekerheid waarbij de hoogte van de uitkering afhangt van de eerder betaalde bijdragen en het gelopen risico. | | Solidariteitsprincipe | Een principe binnen de sociale zekerheid waarbij een grotere mate van onderlinge steun en herverdeling van middelen centraal staat, ongeacht individuele bijdragen. | | Horizontale solidariteit | Solidariteit tussen individuen of groepen met vergelijkbare risico's of behoeften (bv. tussen gezinnen met en zonder kinderen). | | Verticale solidariteit | Solidariteit tussen verschillende inkomensgroepen, waarbij de hogere inkomens bijdragen aan de ondersteuning van de lagere inkomens. | | Armoede | Een meerdimensionaal concept dat wordt gekenmerkt door een gebrek aan financiële middelen, sociale uitsluiting en beperkte toegang tot basisbehoeften. | | Absolute armoedegrens | Een inkomen dat net voldoende is om in de meest basale levensbehoeften te voorzien, zoals voedsel, kleding en onderdak. | | Relatieve Europese armoedenorm | Een norm die het inkomen definieert dat nodig is om menswaardig te kunnen leven binnen de specifieke economische en sociale context van Europa. | | Risicofactoren voor armoede | Kenmerken of omstandigheden die de kans op armoede vergroten, zoals laag opleidingsniveau, gezondheidsproblemen of een inkomen dat grotendeels uit vervangingsinkomen bestaat. | | Werkloosheidsval | Een situatie waarin het loon van een baan lager is dan de uitkering die men als werkloze ontvangt, wat de prikkel om te gaan werken vermindert. | | Open werkloosheid | De statistisch geregistreerde werklozen die actief op zoek zijn naar werk en beschikbaar zijn voor de arbeidsmarkt. | | Verborgen werkloosheid | Personen die weliswaar geen baan hebben, maar niet officieel als werkloos geregistreerd staan, bijvoorbeeld omdat ze niet actief zoeken of te weinig gekwalificeerd zijn. | | Technische werkloosheid | Tijdelijke werkloosheid die wordt veroorzaakt door uitzonderlijke gebeurtenissen die de productie onderbreken, zoals natuurrampen of technische storingen. | | Seizoenswerkloosheid | Werkloosheid die optreedt vanwege de seizoensgebonden aard van bepaalde activiteiten, zoals in de landbouw of toerisme. | | Frictiewerkloosheid | Kortstondige werkloosheid die optreedt wanneer mensen van baan wisselen of voor het eerst de arbeidsmarkt betreden. | | Conjuncturele werkloosheid | Werkloosheid die ontstaat als gevolg van een economische neergang of laagconjunctuur, waarbij de vraag naar arbeid daalt. | | Structurele werkloosheid | Langdurige werkloosheid die wordt veroorzaakt door fundamentele veranderingen in de economie of de arbeidsmarkt, zoals technologische veranderingen of veranderende vraagpatronen. | | RVA (Rijksdienst voor Arbeidsvoorziening) | Een Belgische overheidsinstelling die verantwoordelijk is voor het beheer van de werkloosheidsverzekering en het ondersteunen van werkzoekenden. | | Werkgelegenheidsgraad | Het percentage van de beroepsbevolking dat effectief aan het werk is. | | Werkzaamheidsgraad | Het percentage van de bevolking op beroepsactieve leeftijd dat effectief aan het werk is. | | Activiteitsgraad | Het percentage van de bevolking op beroepsactieve leeftijd dat deelneemt aan de arbeidsmarkt, inclusief werkenden en werkzoekenden. | | Kansengroepen | Bevolkingsgroepen die een verhoogd risico lopen op werkloosheid of sociale uitsluiting, zoals jongeren, ouderen, migranten of laaggeschoolden. | | Arbeidsmarkt | De markt waar vraag en aanbod naar arbeid elkaar ontmoeten, waarbij werkgevers werk zoeken en werknemers werk aanbieden. | | Kwantitatieve onevenwichtigheden | Onevenwichtigheden op de arbeidsmarkt die voortkomen uit een verschil tussen de omvang van het aanbod van arbeid en de vraag naar arbeid. | | Kwalitatieve onevenwichtigheden (mismatch) | Onevenwichtigheden op de arbeidsmarkt die voortkomen uit een verschil tussen de kwalificaties van werkzoekenden en de vereisten van de beschikbare banen. | | Levensverwachting bij de geboorte | De gemiddelde leeftijd waarop personen van een bepaald geboortejaar naar verwachting zullen sterven. | | Gezonde levensverwachting | De gemiddelde leeftijd waarop personen nog in goede gezondheid zullen leven, vrij van chronische ziekten en beperkingen. | | Bevolkingspiramide | Een grafische weergave van de leeftijds- en geslachtssamenstelling van een bevolking. | | Vergrijzing | De toename van het aandeel oudere mensen (meestal 65-plussers) in de bevolking. | | Ontgroening | De afname van het aandeel jonge mensen in de bevolking. | | Afhankelijkheidsgraad (of afhankelijkheidsratio) | De verhouding tussen de afhankelijke bevolkingsgroepen (jongeren en ouderen) en de beroepsactieve bevolking. | | Groene druk | De verhouding van jongeren ten opzichte van de beroepsactieve bevolking. | | Grijze druk | De verhouding van ouderen ten opzichte van de beroepsactieve bevolking. | | Sterftetransitie | Het proces waarbij de sterftecijfers in een samenleving dalen, wat leidt tot een toename van de levensverwachting. | | Welvaartsziekten | Ziekten die geassocieerd worden met een hoge levensstandaard en welvaart, zoals hart- en vaatziekten en bepaalde vormen van kanker. | | Sociaal-economische status (SES) | Een combinatie van factoren zoals inkomen, opleiding en beroep, die de positie van een individu of huishouden in de maatschappelijke hiërarchie bepaalt. | | Selectionsverklaring | Een verklaring voor het verband tussen SES en gezondheid, die stelt dat een slechte gezondheid leidt tot een lagere sociale positie. | | Causatieverklaring | Een verklaring voor het verband tussen SES en gezondheid, die stelt dat de sociale positie de oorzaak is van de gezondheidstoestand. | | Sociale mobiliteit | De beweging van individuen of groepen tussen verschillende sociale posities of strata in de maatschappelijke hiërarchie. | | Locus of control | Een psychologisch concept dat verwijst naar de mate waarin individuen geloven dat ze controle hebben over de gebeurtenissen in hun leven. | | Sociaal kapitaal | Het geheel van sociale netwerken, relaties en wederzijds vertrouwen dat individuen of groepen ter beschikking hebben. | | Levensloopperspectief | Een benadering die de invloed van gebeurtenissen en omstandigheden gedurende de gehele levensloop op de gezondheid en sociale positie van individuen onderzoekt. | | Migratie | De verplaatsing van mensen van de ene plaats naar de andere, met de intentie om zich permanent of tijdelijk te vestigen. | | Conven