Environmental Law

# Het concept duurzame ontwikkeling en het internationale kader Dit deel introduceert het concept duurzame ontwikkeling en schetst de evolutie van het internationale kader dat hieraan ten grondslag ligt. ## 1. Het concept duurzame ontwikkeling ### 1.1 Definitie en oorsprong Het concept van duurzame ontwikkeling is gedefinieerd als "de ontwikkeling die voorziet in de behoeften van de huidige generatie zonder daarmee voor toekomstige generaties de mogelijkheden in het gedrang te brengen om ook in hun behoeften te voorzien." Deze definitie vindt zijn oorsprong in het Brundtlandrapport, getiteld "Our Common Future", uitgegeven door de World Commission on Environment and Development (WCED). De Engelse formulering luidt: "Sustainable development is development that meets the needs of the present without compromising the ability of future generations to meet their own needs." ### 1.2 Kernconcepten Twee sleutelconcepten vormen de basis van duurzame ontwikkeling: * **Behoeften (needs):** Het voorzien in de essentiële behoeften van alle mensen, zowel nu als in de toekomst. * **Beperkingen (limitations):** De beperkingen die worden opgelegd door de ecologische capaciteit van de planeet om aan deze behoeften te voldoen. ### 1.3 Overkoepelende doelstellingen De overkoepelende doelstellingen van duurzame ontwikkeling omvatten: * De uitroeiing van armoede. * Het wijzigen van niet-duurzame consumptie- en productiepatronen en het bevorderen van duurzame alternatieven. * De bescherming en het beheer van de natuurlijke hulpbronnen die de basis vormen voor economische en sociale ontwikkeling. ## 2. Het internationale kader voor duurzame ontwikkeling Het internationale kader voor duurzame ontwikkeling heeft zich in de loop der tijd ontwikkeld via verschillende belangrijke VN-conferenties en resoluties. ### 2.1 Belangrijke VN-conferenties * **United Nations Conference on Environment and Development (UNCED) - Rio de Janeiro (1992):** Deze conferentie resulteerde in 27 basisprincipes voor duurzame ontwikkeling en de vaststelling van Agenda 21, een actieprogramma voor de 21e eeuw. * **World Summit on Sustainable Development (WSSD) - Johannesburg (2002):** Op deze top lag de nadruk sterker op economische en sociale ontwikkeling binnen het kader van duurzame ontwikkeling. * **United Nations Conference on Sustainable Development (UNCSD) - Rio+20 (2012):** Deze conferentie bevestigde Agenda 21 opnieuw en kondigde de aanstaande ontwikkeling van de Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen (SDG's) aan. ### 2.2 De Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen (SDG's) In 2015 werd de resolutie nr. 70/1 "Transforming our world: the 2030 Agenda for Sustainable Development" aangenomen. Deze agenda omvat een duurzaamheidsvisie en 17 Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen (SDG's). Deze SDG's zijn opgebouwd rond 5 pijlers: People (mensen), Planet (planeet), Prosperity (welvaart), Peace (vrede) en Partnership (partnerschap). Er zijn in totaal 169 subdoelstellingen gekoppeld aan deze 17 hoofdpunten. ### 2.3 Rol van het recht Het recht speelt een cruciale rol in de verwezenlijking van duurzame ontwikkeling door middel van: * **Consolidatie:** Het samenbrengen en versterken van bestaande wetgeving. * **Codificatie:** Het systematisch vastleggen van de regels. * **Clarificatie:** Het verduidelijken van de interpretatie en toepassing van wetten. * **Implementatie:** Het zorgen voor de praktische uitvoering van beleid en doelstellingen. > **Tip:** De SDG's bieden een uitgebreid en wereldwijd erkend raamwerk dat juristen helpt om de relevantie van hun eigen rechtsdomein voor duurzame ontwikkeling te identificeren. ## 3. Het nationale en regionale kader Naast het internationale kader, hebben ook nationale en regionale entiteiten specifieke kaders ontwikkeld om duurzame ontwikkeling te bevorderen. ### 3.1 Belgisch federaal kader * **Grondwet:** Artikel 7 bis Grondwet stelt dat de federale staat, de gemeenschappen en de gewesten bij de uitoefening van hun bevoegdheden de doelstellingen van duurzame ontwikkeling in hun sociale, economische en milieubonden aspecten nastreven, rekening houdend met de solidariteit tussen de generaties. Dit artikel creëert twee soorten verplichtingen. * **Wet van 5 mei 1997:** Deze wet regelt de coördinatie van het federale beleid inzake duurzame ontwikkeling. * **Federale beleidsvisie op lange termijn:** Vastgelegd bij Koninklijk Besluit van 18 juli 2013, bevat deze visie 55 doelstellingen in vier domeinen, ondersteund door indicatoren. De visie streeft naar een maatschappij die sociale cohesie bevordert, economie aanpast aan uitdagingen, leefmilieu beschermt en een federale overheid heeft die haar maatschappelijke verantwoordelijkheid opneemt. * **Federale plannen en rapporten:** Federale plannen worden opgesteld in cycli van vijf jaar. Federale rapporten, die de "stand van zaken en evaluatie" bevatten, worden regelmatig gepubliceerd. Deze rapporten evalueren de voortgang op basis van verschillende indicatoren. * **Duurzame ontwikkelingseffectbeoordeling:** Via een voorafgaande Regulatory Impact Assessment (RIA) worden de potentiële gevolgen van wetgevingsvoorstellen op economisch, ecologisch en sociaal vlak geëvalueerd. ### 3.2 Vlaams kader * **Decr.Vl. 18 juli 2008:** Dit decreet ter bevordering van duurzame ontwikkeling definieert duurzame ontwikkeling als "Een ontwikkeling die voorziet in de behoeften van de huidige generatie zonder de mogelijkheden tot behoeftevoorziening van toekomstige generaties in gevaar te brengen, waarbij aandacht gegeven wordt aan de integratie van en de synergie tussen de sociale, de ecologische en de economische dimensie, en waarvan de realisatie een veranderingsproces vergt waarin het gebruik van hulpbronnen, de bestemming van investeringen, de gerichtheid van technologische ontwikkeling en institutionele veranderingen worden afgestemd op zowel toekomstige als huidige behoeften." * **Vlaamse strategie DO:** Het Vlaamse beleid inzake duurzame ontwikkeling is inclusief gecoördineerd en participatief. De Vlaamse Regering is verantwoordelijk voor de Vlaamse strategie, zoals "Visie 2050, een langetermijnstrategie voor Vlaanderen", die zeven transitieprioriteiten omvat. ## 4. Organisaties en burgers procederen voor het klimaat Er is een toenemende trend waarbij organisaties en burgers juridische stappen ondernemen om klimaatdoelstellingen af te dwingen. ### 4.1 Nederlandse context * **Urgenda-zaak:** De Nederlandse milieuorganisatie Urgenda won in eerste aanleg een zaak waarbij de rechtbank in Den Haag oordeelde dat de uitstoot van broeikasgassen in 2020 met 25% moest verminderen ten opzichte van 1990. Het Gerechtshof en de Hoge Raad bevestigden later dat de Nederlandse staat onrechtmatig handelt door verdere reductie na te laten en dat een reductie van minstens 25% tegen eind 2020 noodzakelijk is. ### 4.2 Belgische context (VZW Klimaatzaak) * **Ingebrekestelling en dagvaarding:** In 2014 stelde VZW Klimaatzaak een ingebrekestelling in tegen de federale staat en de gewesten wegens het niet halen van de reductieverplichting van 40% broeikasgasemissies tegen 2020. Dit leidde tot een dagvaarding voor de rechtbank, waarbij tienduizenden burgers zich aansloten. * **Juridische argumenten:** De argumenten waren gebaseerd op de schending van artikelen van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM), de Belgische Grondwet, het preventie- en voorzorgsbeginsel, en het oud Burgerlijk Wetboek. Gevraagd werd ook om rechtsherstel in de vorm van een bevel voor de overschrijding van het gebruiksrecht op niet-toeëigende milieubestanddelen. * **Uitspraken:** De rechtbank van eerste aanleg in Brussel veroordeelde in eerste aanleg vier overheden. Na hoger beroep werd in november 2023 de zaak opnieuw behandeld. Drie overheden werden veroordeeld, maar er werden geen concrete doelstellingen opgelegd. Wel werd de verplichting opgelegd om samen passende maatregelen te nemen om het doel van 55% reductie tegen 2030 te bereiken. Het Vlaams Gewest heeft voorziening in cassatie ingesteld. ## 5. Duurzame ontwikkeling in het onderwijs en de rol van de jurist ### 5.1 Universitair beleid (UGent) Duurzame ontwikkeling wordt geïntegreerd als een rode draad door alle opleidingen en benaderd vanuit een multiperspectivistische invalshoek. Binnen de rechtenopleiding is er een basisleerlijn, een specialisatieleerlijn en een rol voor het eindwerk. ### 5.2 Toepassingen voor juristen Diverse rechtsdomeinen raken aan de SDG's en de principes van duurzame ontwikkeling: * **Socialezekerheidsrecht en Welzijnsrecht:** Implementatie van nationale sociale beschermingssystemen en maatregelen, inclusief sociale beschermingsvloeren, tegen 2030. * **Medisch recht en Personen- en familierecht:** Garanderen van universele toegang tot seksuele en reproductieve gezondheidszorgdiensten, inclusief gezinsplanning. * **Staatsrecht, Recht en gender, Personen- en familierecht:** Beëindigen van discriminatie tegen vrouwen en meisjes, en het uitbannen van schadelijke praktijken zoals kind-, vroege en gedwongen huwelijken. * **Arbeidsrecht:** Beschermen van arbeidsrechten en bevorderen van veilige en gezonde werkomgevingen, met speciale aandacht voor migrantenarbeiders en werknemers in precaire situaties. * **Migratierecht en Mensenrechten:** Mogelijk maken van ordelijke, veilige en verantwoordelijke migratie en mobiliteit van mensen. * **Omgevingsrecht, Milieurecht, Biodiversiteitsrecht:** Bevorderen van duurzaam beheer van bossen, het stoppen van ontbossing, herstellen van verloederde bossen en het mondiaal opvoeren van bebossing en herbebossing tegen 2020. * **Procesrecht, Internationaal publiekrecht, Strafrecht:** Bevorderen van rechtsregels op nationaal en internationaal niveau en garanderen van gelijke toegang tot het rechtssysteem, en het duurzaam maken van komaf met corruptie en omkoperij. > **Conclusie:** Er bestaat een verankerd internationaal, nationaal en regionaal kader voor duurzame ontwikkeling. Voor elke rechtstak is er een raakvlak met dit concept. Duurzame ontwikkeling is een basisbegrip van het recht geworden, en de jurist heeft een cruciale rol te vervullen bij de realisatie van de duurzame ontwikkelingsdoelen. --- # Het federale en Vlaamse kader voor duurzame ontwikkeling Dit deel onderzoekt de wettelijke verankering van duurzame ontwikkeling in België, zowel op federaal niveau (Grondwet, wetgeving, beleidsvisie) als op Vlaams niveau, inclusief de actoren en plannen die betrokken zijn. ### 2.1 Internationale context van duurzame ontwikkeling Duurzame ontwikkeling (DO) is internationaal gedefinieerd als de ontwikkeling die voorziet in de behoeften van de huidige generatie zonder dat dit de mogelijkheden van toekomstige generaties om in hun eigen behoeften te voorzien, in gevaar brengt. Dit concept is nauw verbonden met het Brundtland-rapport "Our Common Future". Belangrijke internationale conferenties en resoluties hebben de basis gelegd voor dit kader: * **United Nations Conference on Environment and Development (1992):** Dit leidde tot 27 basisprincipes voor DO en Agenda 21. * **World Summit on Sustainable Development (2002):** Hier werd de nadruk verschoven naar economische en sociale ontwikkeling. * **United Nations Conference on Sustainable Development (2012):** Dit bevestigde Agenda 21 en kondigde de Sustainable Development Goals (SDG's) aan. * **Resolutie nr. 70/1 "Transforming our world: the 2030 Agenda for Sustainable Development" (2015):** Deze resolutie presenteert de duurzaamheidsvisie met 17 SDG's. Deze SDG's zijn onderverdeeld in 5 pijlers: *people, planet, prosperity, peace en partnership*, met 169 subdoelstellingen. De overkoepelende doelstellingen van DO omvatten: * Uitroeiing van armoede. * Wijziging van niet-duurzame en bevordering van duurzame consumptie- en productiepatronen. * Bescherming en beheer van natuurlijke hulpbronnen die de basis vormen voor economische en sociale ontwikkeling. Centraal staan de sleutelconcepten *needs* (behoeften) en *limitations* (beperkingen). ### 2.2 Federaal kader voor duurzame ontwikkeling De Grondwet van België verankert de doelstellingen van duurzame ontwikkeling. * **Artikel 7 bis Grondwet:** Stelt dat de federale staat, de gemeenschappen en de gewesten bij de uitoefening van hun bevoegdheden de doelstellingen van een duurzame ontwikkeling in haar sociale, economische en milieugebonden aspecten nastreven, rekening houdend met de solidariteit tussen de generaties. Dit artikel legt twee soorten verplichtingen op. De wetgeving en beleidsvisie op federaal niveau omvatten: * **Wet 5 mei 1997 betreffende de coördinatie van het federale beleid inzake duurzame ontwikkeling:** Deze wet vormt de wettelijke basis voor het federale DO-beleid. * **Federale beleidsvisie op lange termijn (Koninklijk Besluit van 18 juli 2013):** Deze visie formuleert 55 doelstellingen verdeeld over vier domeinen, elk met bijbehorende indicatoren. De algemene ambitie is een maatschappij die sociale cohesie bevordert, economie aanpast aan uitdagingen, leefmilieu beschermt en ondersteund wordt door een verantwoordelijke federale overheid. #### 2.2.1 Voorbeelden van federale doelstellingen: * **Sociale cohesie:** Garanderen dat iedereen beschikt over een inkomen uit arbeid, vermogen of sociale bescherming en toegang heeft tot diensten van algemeen belang, zodat menswaardig leven gedurende alle levensfasen mogelijk is. * **Economische aanpassing:** Zorgen dat koolstofarme energievormen de energiemix domineren, met een significant aandeel voor hernieuwbare energiebronnen. * **Leefmilieu bescherming:** Beogen een reductie van de Belgische broeikasgasemissies met minstens 80 tot 95% tegen 2050 ten opzichte van 1990. * **Overheidsverantwoordelijkheid:** Bieden van een dienstverlening door de federale overheid die aan de verwachtingen van alle gebruikers voldoet, rekening houdend met het algemeen belang. #### 2.2.2 Actoren en plannen op federaal niveau * **Actoren:** * Federaal Instituut voor DO (centraal beleidsorgaan). * Interdepartementale Commissie voor DO (beleidsvoorbereiding). * Federaal Planbureau en zijn Taskforce DO (federale rapporten). * Federale Raad voor DO (adviesorgaan). * Cellen DO van elke FOD (federale overheidsdienst). * **Federale plannen:** Deze worden opgemaakt in cycli van vijf jaar. Het proces omvat voorbereiding, consultatie (via bevolking en de Federale Raad voor DO), ontwerp, goedkeuring door de regering en een Koninklijk Besluit. Een nieuw plan moet binnen het jaar na de installatie van een nieuwe federale regering worden voorgesteld. Federale beleidsnota's moeten een impacthoofdstuk bevatten. * **Federale rapporten:** Deze bestaan uit twee delen: "stand van zaken en evaluatie" en "toekomstverkenning". Het meest recente rapport (nr. 10) werd gepubliceerd in juni 2024. Er worden 51 indicatoren gevolgd, waarvan 26 met een cijferdoel en 25 zonder. De algemene trend toont minder ongunstige dan gunstige evoluties. * **Duurzame ontwikkelingseffectbeoordeling:** Dit gebeurt via een voorafgaande "Regulatory Impact Assessment" (RIA). Hierbij worden potentiële gevolgen van voorontwerpen van wetten en ontwerpen van koninklijke en ministeriële besluiten op economie, leefmilieu, sociale aspecten en overheidsdiensten geëvalueerd. Deze impactanalyse wordt opgenomen in het dossier dat aan de Ministerraad wordt voorgelegd. ### 2.3 Vlaams kader voor duurzame ontwikkeling Het Vlaamse beleid inzake duurzame ontwikkeling is vastgelegd in diverse decreten en strategieën. * **Decreet van 18 juli 2008 ter bevordering van duurzame ontwikkeling:** Dit decreet definieert duurzame ontwikkeling als een ontwikkeling die voorziet in de behoeften van de huidige generatie zonder de mogelijkheden voor toekomstige generaties in gevaar te brengen. Het benadrukt de integratie van en synergie tussen de sociale, ecologische en economische dimensie. De realisatie ervan vereist een veranderingsproces waarin hulpbronnengebruik, investeringen, technologische ontwikkeling en institutionele veranderingen worden afgestemd op huidige en toekomstige behoeften. * **Vlaams beleidscoördinatie:** Het Vlaamse beleid inzake DO is inclusief gecoördineerd en participatief. De Vlaamse Regering is verantwoordelijk voor de Vlaamse strategie DO. * **Visie 2050, een langetermijnstrategie voor Vlaanderen:** Deze strategie definieert 7 transitieprioriteiten voor Vlaanderen. ### 2.4 Organisaties en burgers in klimaatgerelateerde rechtszaken Rechtszaken aangespannen door milieuorganisaties en burgers spelen een rol in het afdwingen van klimaatbeleid. * **Zaak Urgenda (Nederland):** De rechtbank in Den Haag oordeelde in 2015 dat de uitstoot van broeikasgassen met 25% moest verminderen tegen 2020 ten opzichte van 1990. Dit werd bevestigd in hoger beroep. * **Belgische VZW Klimaatzaak:** * **Ingebrekestelling (eind 2014):** De federale staat en de drie gewesten werden in gebreke gesteld voor het niet nakomen van de verplichting om de uitstoot van broeikasgassen tegen 2020 met 40% te verminderen. * **Dagvaarding (april 2015):** De zaak werd voor de rechtbank van Brussel gebracht, met tienduizenden burgers als eiser. Er werd gevraagd om verdere emissieverminderingen en nuluitstoot tegen 2050, met een dwangsom voor vertraging. * **Argumenten:** Schending van artikelen 2 en 8 EVRM, artikel 7 bis, 22 en 23 van de Grondwet, het preventie- en voorzorgsbeginsel, en de artikelen 1382-1383 oud BW. Er werd ook rechtsherstel gevraagd voor overschrijding van het gebruiksrecht op niet-toegeëigende milieubestanddelen. * **Uitspraak eerste aanleg (Rb. Brussel, 17 juni 2021):** Vier overheden werden veroordeeld. * **Uitspraak hoger beroep (Brussel, 30 november 2023):** Drie overheden werden veroordeeld. Er werden geen concrete doelstellingen opgelegd, maar wel de verplichting om samen passende maatregelen te nemen om het doel van 55% reductie tegen 2030 te bereiken. * **Voorziening in cassatie:** Enkel door het Vlaams Gewest ingesteld. ### 2.5 Rol van het recht en toepassingen voor juristen * **Rol van het recht:** Het recht consolideert, codificeert en clarificeert de principes van duurzame ontwikkeling en zorgt voor de implementatie ervan. * **Toepassingen voor juristen:** * **Socialezekerheidsrecht, Welzijnsrecht:** Implementatie van nationaal toepasbare sociale beschermingssystemen en maatregelen, inclusief sociale beschermingsvloeren, en het realiseren van een dekkingsgraad voor armen en kwetsbaren tegen 2030. * **Medisch recht, Personen- en familierecht:** Garanderen van universele toegang tot seksuele en reproductieve gezondheidszorgdiensten tegen 2030, inclusief gezinsplanning, informatie, opvoeding en integratie in nationale strategieën. * **Staatsrecht, Recht en gender, Personen- en familierecht:** Beëindigen van alle vormen van discriminatie tegen vrouwen en meisjes, en het uitbannen van schadelijke praktijken zoals kind-, vroege en gedwongen huwelijken en vrouwelijke genitale verminking. * **Arbeidsrecht:** Beschermen van arbeidsrechten en bevorderen van veilige en gezonde werkomgevingen voor alle werknemers, inclusief migranten en kwetsbare groepen. * **Migratierecht, Mensenrechten:** Mogelijk maken van ordelijke, veilige, regelmatige en verantwoordelijke migratie en mobiliteit van mensen via goed beheerde migratiebeleidslijnen. * **Omgevingsrecht, Milieurecht, Biodiversiteitsrecht:** Bevorderen van duurzaam bosbeheer tegen 2020, tegengaan van ontbossing, herstellen van verloederde bossen en stimuleren van bebossing en herbebossing. * **Procesrecht, Internationaal publiekrecht, Strafrecht:** Bevorderen van rechtsregels en garanderen van gelijke toegang tot het rechtssysteem, evenals het bestrijden van corruptie en omkoperij in al hun vormen. **Conclusie:** Er bestaat een internationaal, nationaal en regionaal kader voor duurzame ontwikkeling. Elke rechtstak heeft een raakvlak met DO. Duurzame ontwikkeling is een basisbegrip van recht geworden, waarbij de jurist een cruciale rol speelt in de verwezenlijking van de duurzame ontwikkelingsdoelen. --- # Burgerinitiatieven en juridische procedures rond klimaatverandering Dit onderdeel bespreekt de rol van burgerinitiatieven in het juridisch afdwingen van klimaatdoelstellingen, met focus op Nederlandse en Belgische rechtszaken. ### 3.1 De Urgenda-zaak in Nederland De Nederlandse milieuorganisatie Urgenda heeft een baanbrekende rechtszaak aangespannen tegen de Nederlandse staat. #### 3.1.1 Uitspraken en argumentatie * **Rechtbank Den Haag, 24 juni 2015:** De rechtbank oordeelde dat de uitstoot van broeikasgassen in 2020 met 25% gereduceerd moest worden ten opzichte van het niveau in 1990. * **Gerechtshof Den Haag, 9 oktober 2018:** Het hof bevestigde dat de Staat onrechtmatig handelde door verdere reductie na te laten. De Staat werd verplicht om uiterlijk eind 2020 een reductie van minimaal 25% te realiseren, gebaseerd op de zorgplicht die voortvloeit uit de artikelen 2 en 8 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM). * **Hoge Raad, 20 december 2019:** De Hoge Raad bevestigde de uitspraak van het Gerechtshof. > **Tip:** De Urgenda-zaak is cruciaal omdat het aantoont dat staten juridisch verplicht kunnen worden om ambitieuzere klimaatdoelstellingen te realiseren, zelfs als deze niet expliciet in wetgeving zijn vastgelegd, vanwege hun zorgplicht voor burgers. ### 3.2 De Klimaatzaak in België De Belgische vzw Klimaatzaak heeft, samen met tienduizenden burgers, een rechtszaak aangespannen tegen de federale staat en de gewesten om strengere emissiereductiedoelstellingen af te dwingen. #### 3.2.1 Ingebrekestelling en dagvaarding * **Eind 2014:** Een ingebrekestelling werd gericht aan de federale staat en de drie gewesten met als eis een reductie van 40% van de broeikasgasemissies tegen 2020. * **Eind april 2015:** Een dagvaarding werd uitgebracht voor de Rechtbank van Brussel (Franstalig). De eis werd uitgebreid met emissieverminderingen voor 2025 en 2030, met als uiteindelijk doel nuluitstoot in 2050. Er werd tevens een dwangsom van 1 miljoen euro per maand vertraging gevraagd. #### 3.2.2 Juridische argumenten De eisende partijen baseerden hun vordering op: * Schending van artikel 2 (recht op leven) en artikel 8 (recht op eerbiediging van privéleven en familie- en gezinsleven) van het EVRM. * Schending van artikel 7 bis van de Grondwet, dat duurzame ontwikkeling nastreeft. * Schending van de artikelen 22 (recht op bescherming van het leefmilieu) en 23 (recht op menswaardig leven) van de Grondwet. * Het preventie- en voorzorgsbeginsel. * De vroegere artikelen 1382-1383 van het Burgerlijk Wetboek (nu artikel 1382 BW), die algemene zorgvuldigheidsnormen bevatten. * Een vordering voor rechtsherstel in de vorm van een bevel tot het stoppen van de overschrijding van het gebruiksrecht op niet-toegeëigende milieubestanddelen. #### 3.2.3 Uitspraken * **Rechtbank van Brussel (Franstalig), 17 juni 2021 (eerste aanleg):** Vier overheden werden veroordeeld. * **Hoger beroep, Brussel (Franstalig), 30 november 2023:** Drie overheden werden veroordeeld. Hoewel er geen concrete doelstellingen werden opgelegd, werd wel de verplichting opgelegd om samen passende maatregelen te nemen om het doel van 55% reductie (vergeleken met 1990) tegen 2030 te bereiken. * **Voorziening in cassatie:** Enkel het Vlaams Gewest heeft voorziening in cassatie ingesteld tegen deze uitspraak. > **Tip:** De Klimaatzaak illustreert de complexiteit van klimaatjuridische procedures in een federale staat, waarbij meerdere overheden betrokken zijn en de rechtbanken proberen een balans te vinden tussen het opleggen van bindende doelstellingen en het garanderen van passende maatregelen. ### 3.3 De rol van burgerinitiatieven Burgerinitiatieven zoals Urgenda en Klimaatzaak spelen een cruciale rol in het agenderen en juridisch afdwingen van klimaatbeleid. Ze vullen hiaten in de wetgeving op en zorgen ervoor dat overheden hun zorgplicht ten aanzien van klimaatverandering nakomen, vaak door te verwijzen naar grondrechten en internationale verdragen. #### 3.3.1 Grondrechten en internationale verdragen * **EVRM:** Artikelen 2 (recht op leven) en 8 (recht op eerbiediging van privéleven en familie- en gezinsleven) worden vaak ingeroepen, aangezien klimaatverandering een directe bedreiging vormt voor deze rechten. * **Grondwet:** Artikelen betreffende het recht op een leefmilieu en een menswaardig leven worden gebruikt om de verantwoordelijkheid van de staat te onderbouwen. #### 3.3.2 Preventie- en voorzorgsbeginsel Deze beginselen zijn fundamenteel in milieurecht en impliceren dat actie moet worden ondernomen om milieuschade te voorkomen, zelfs bij onzekerheid over de precieze omvang van de risico's. #### 3.3.3 Schadebeginsel Het principe dat degene die schade veroorzaakt, daarvoor verantwoordelijk kan worden gesteld (vaak gebaseerd op art. 1382 BW in België of vergelijkbare civielrechtelijke aansprakelijkheidsnormen) kan ook worden toegepast in klimaatgerelateerde zaken, hoewel dit complexer is gezien de diffuse aard van klimaatverandering. > **Example:** De juridische successen van Urgenda en Klimaatzaak hebben laten zien dat burgers en NGO's via de rechter druk kunnen uitoefenen op overheden om hun klimaatverplichtingen na te komen, wat een belangrijk instrument is in de strijd tegen klimaatverandering. --- # Duurzame ontwikkeling binnen het recht en de rol van juristen Dit deel behandelt de integratie van duurzame ontwikkeling in het recht, de rol van wetgeving en overheden hierin, en de specifieke toepassingen van duurzame ontwikkelingsdoelstellingen binnen diverse rechtsdomeinen, met de nadruk op de rol van juristen. ### 4.1 Het concept duurzame ontwikkeling Duurzame ontwikkeling wordt gedefinieerd als "de ontwikkeling die voorziet in de behoeften van de huidige generatie zonder daarmee voor toekomstige generaties de mogelijkheden in het gedrang te brengen om ook in hun behoeften te voorzien". Dit concept werd internationaal bekend door het Brundtlandrapport (WCED, Our Common Future). Centraal staan de sleutelconcepten 'needs' (behoeften) en 'limitations' (beperkingen), die de basis vormen voor de overkoepelende doelstellingen van duurzame ontwikkeling: het uitroeien van armoede, het aanpassen van consumptie- en productiepatronen, en het beschermen en beheren van natuurlijke hulpbronnen. ### 4.2 Internationaal kader voor duurzame ontwikkeling Verschillende internationale conferenties hebben bijgedragen aan de ontwikkeling van een internationaal kader voor duurzame ontwikkeling: * **United Nations Conference on Environment and Development (1992):** Resulteerde in 27 basisprincipes voor duurzame ontwikkeling en Agenda 21. * **World Summit on Sustainable Development (2002):** Legde meer nadruk op economische en sociale ontwikkeling. * **United Nations Conference on Sustainable Development (2012):** Herbevestigde Agenda 21 en kondigde de Sustainable Development Goals (SDG's) aan. * **Resolutie nr. 70/1 Transforming our world: the 2030 Agenda for Sustainable Development (2015):** Introduceerde de 17 SDG's, onderverdeeld in vijf pijlers (people, planet, prosperity, peace en partnership) met 169 subdoelstellingen. ### 4.3 Nationaal en regionaal kader #### 4.3.1 Federaal kader * **Artikel 7 bis Grondwet:** Stelt dat de federale staat, gemeenschappen en gewesten bij de uitoefening van hun bevoegdheden de doelstellingen van duurzame ontwikkeling nastreven in hun sociale, economische en milieugebonden aspecten, met aandacht voor intergenerationele solidariteit. Dit artikel legt twee soorten verplichtingen op. * **Wet van 5 mei 1997:** Coördineert het federale beleid inzake duurzame ontwikkeling. * **Federale beleidsvisie op lange termijn (KB 18 juli 2013):** Bevat 55 doelstellingen in vier domeinen, met indicatoren om de vooruitgang te meten. De visie streeft naar een maatschappij die sociale cohesie bevordert, economische uitdagingen aanpakt, het leefmilieu beschermt en een verantwoordelijke federale overheid heeft. * **Federale plannen:** Worden in cycli van vijf jaar opgesteld en omvatten een proces van beleidsvoorbereiding, publieke consultatie, advies en goedkeuring door de regering. * **Federale rapporten:** Verschijnen in twee delen: een "stand van zaken en evaluatie" en een "toekomstverkenning". Deze rapporten analyseren de voortgang aan de hand van indicatoren, waarvan een deel kwantitatieve doelstellingen heeft. * **Duurzame ontwikkelingseffectbeoordeling (RIA):** Voorafgaande impactanalyses van wetsontwerpen en koninklijke/ministeriële besluiten die economische, sociale en milieuaspecten beïnvloeden, zijn vereist. #### 4.3.2 Vlaams kader * **Decreet van 18 juli 2008 ter bevordering van duurzame ontwikkeling:** Definieert duurzame ontwikkeling en benadrukt de integratie en synergie tussen de sociale, ecologische en economische dimensies. * **Vlaams beleid inzake DO:** Gecoördineerd en participatief, met de Vlaamse Regering die verantwoordelijk is voor de Vlaamse strategie DO "Visie 2050", inclusief zeven transitieprioriteiten. ### 4.4 Organisaties en burgers procederen voor het klimaat Er is een trend waarbij organisaties en burgers juridische stappen ondernemen om klimaatactie af te dwingen. #### 4.4.1 Nederlandse jurisprudentie (Urgenda) * **Rechtbank Den Haag (2015):** Beveelt een reductie van broeikasgasemissies van 25% in 2020 ten opzichte van 1990. * **Gerechtshof Den Haag (2018):** Bevestigt de onrechtmatigheid van de Staat door het nalaten van verdere reductie en verplicht een reductie van minimaal 25% tegen eind 2020. * **Hoge Raad (2019):** Bevestigt de eerdere uitspraken. #### 4.4.2 Belgische jurisprudentie (VZW Klimaatzaak) * **Ingebrekestelling (eind 2014):** Tegen de federale staat en de gewesten wegens het niet naleven van de verplichting tot 40% emissiereductie tegen 2020. * **Dagvaarding (eind 2015):** Voor de rechtbank van Brussel (Frans), met tienduizenden burgers als eisers, die streven naar verdere emissieverminderingen en nuluitstoot in 2050, met een dwangsom bij vertraging. * **Argumenten:** Schending van diverse grondwetsartikelen (art. 2 en 8 EVRM, 7 bis, 22 en 23 Gw.) en algemene rechtsbeginselen zoals het preventie- en voorzorgsbeginsel, en artikel 1382-1383 oud BW. Er werd ook rechtsherstel gevraagd voor overschrijding van het gebruiksrecht op niet-toegeëigende milieubestanddelen. * **Uitspraak eerste aanleg (Rb. Brussel (Fr.) 17 juni 2021):** Vier overheden werden veroordeeld, maar hoger beroep werd aangetekend. * **Uitspraak hoger beroep (Brussel (Fr.) 30 november 2023):** Drie overheden werden veroordeeld tot het samen nemen van passende maatregelen om het doel van 55% reductie tegen 2030 te bereiken. Het Vlaams Gewest heeft voorziening in cassatie ingesteld. ### 4.5 Duurzame ontwikkeling aan de Universiteit Gent (UGent) Aan de UGent wordt duurzame ontwikkeling geïntegreerd als een rode draad door alle opleidingen en wordt het als een richtinggevend principe benaderd vanuit meerdere perspectieven. Binnen de rechtenopleiding wordt dit geïmplementeerd via een basisleerlijn, een specialisatieleerlijn en in eindwerken. ### 4.6 Rol van het recht en de jurist Het recht speelt een cruciale rol in de verwezenlijking van duurzame ontwikkeling door middel van: * **Consolidatie:** Het samenvoegen van bestaande regels. * **Codificatie:** Het systematisch vastleggen van rechtsregels. * **Clarificatie:** Het verduidelijken van rechtsnormen. * **Implementatie:** Het praktisch toepasbaar maken van duurzaamheidsprincipes en doelstellingen. #### 4.6.1 Toepassingen voor juristen Duurzame ontwikkelingsdoelstellingen (SDG's) hebben concrete toepassingen binnen diverse rechtsdomeinen: * **SDG 1 (Armoedevermindering):** Toepassingen in socialezekerheidsrecht en welzijnsrecht, met het oog op implementatie van sociale beschermingssystemen en maatregelen voor iedereen. * **SDG 3 (Gezondheid en welzijn):** Toepassingen in medisch recht en personen- en familierecht, gericht op universele toegang tot seksuele en reproductieve gezondheidszorg. * **SDG 5 (Gendergelijkheid):** Toepassingen in staatsrecht, recht en gender, en personen- en familierecht, gericht op het beëindigen van discriminatie en schadelijke praktijken tegen vrouwen en meisjes. * **SDG 8 (Eerlijk werk en economische groei):** Toepassingen in arbeidsrecht, met focus op bescherming van arbeidsrechten en bevordering van veilige werkomgevingen. * **SDG 10 (Minder ongelijkheid):** Toepassingen in migratierecht en mensenrechten, met het oog op ordelijke, veilige en verantwoorde migratie. * **SDG 15 (Leven op het land):** Toepassingen in omgevingsrecht, milieurecht en biodiversiteitsrecht, gericht op duurzaam bosbeheer en bestrijding van ontbossing. * **SDG 16 (Vrede, justitie en sterke instellingen):** Toepassingen in procesrecht, internationaal publiekrecht en strafrecht, met het bevorderen van rechtsregels, gelijke toegang tot het rechtssysteem en bestrijding van corruptie. De jurist heeft een onmisbare rol bij het creëren van de juridische kaders en het adviseren over de implementatie die nodig is om de duurzame ontwikkelingsdoelen te realiseren. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Duurzame ontwikkeling | Een ontwikkeling die voorziet in de behoeften van de huidige generatie zonder daarmee voor toekomstige generaties de mogelijkheden in het gedrang te brengen om ook in hun behoeften te voorzien, met aandacht voor sociale, economische en ecologische integratie. | | Brundtlandrapport | Een invloedrijk rapport uit 1987 van de Wereldcommissie voor Milieu en Ontwikkeling (WCED) dat de definitie van duurzame ontwikkeling introduceerde, die de behoeften van het heden vervult zonder het vermogen van toekomstige generaties om in hun eigen behoeften te voorzien, te compromitteren. | | United Nations Conference on Environment and Development (UNCED) | Ook bekend als de Aarde-top van Rio in 1992, een belangrijke internationale conferentie die leidde tot 27 basisprincipes voor duurzame ontwikkeling en de Agenda 21, een actieprogramma voor duurzame ontwikkeling op wereldwijde schaal. | | Sustainable Development Goals (SDG’s) | Een set van 17 onderling verbonden doelen, opgesteld door de Verenigde Naties in 2015 als onderdeel van de Agenda 2030 voor Duurzame Ontwikkeling, gericht op het bereiken van een vreedzame, welvarende en duurzame wereld tegen 2030, met 5 pijlers: mensen, planeet, welvaart, vrede en partnerschap. | | Artikel 7 bis Grondwet | Een bepaling in de Belgische Grondwet die voorschrijft dat de federale staat, de gemeenschappen en de gewesten bij de uitoefening van hun bevoegdheden streven naar de doelstellingen van duurzame ontwikkeling in haar sociale, economische en milieugebonden aspecten, met respect voor de solidariteit tussen generaties. | | Wet 5 mei 1997 | Een Belgische wet die het federale beleid inzake duurzame ontwikkeling coördineert en de beleidsvisie op lange termijn vastlegt, met specifieke doelstellingen op economisch, sociaal en milieugebied. | | Decr.Vl. 18 juli 2008 | Een Vlaams decreet dat de bevordering van duurzame ontwikkeling regelt, met een definitie die de integratie en synergie tussen sociale, ecologische en economische dimensies benadrukt en een veranderingsproces vereist voor de afstemming van hulpbronnengebruik, investeringen, technologie en institutionele veranderingen. | | Klimaatzaak | Een Belgische vzw die, samen met tienduizenden burgers, een rechtszaak heeft aangespannen tegen de federale staat en de gewesten om de naleving van klimaatdoelstellingen af te dwingen, met als argumenten schending van mensenrechten en milieuwetgeving. | | Jurist | Een professional die gespecialiseerd is in het recht, met een cruciale rol in het verwezenlijken van duurzame ontwikkelingsdoelen door middel van juridische consolidatie, codificatie, clarificatie en implementatie van beleid en regelgeving. | | Preventiebeginsel | Een fundamenteel principe in het milieurecht dat stelt dat actie ondernomen moet worden om milieuschade te voorkomen, zelfs bij wetenschappelijke onzekerheid, om toekomstige schade te vermijden. | | Voorzorgsbeginsel | Verwant aan het preventiebeginsel, dit principe houdt in dat bij mogelijke of reële risico's op ernstige of onomkeerbare schade, gebrek aan volledige wetenschappelijke zekerheid geen reden mag zijn om kosteneffectieve maatregelen te nemen om milieudegradatie te voorkomen. | | Artikel 1382-1383 oud BW | De artikelen uit het oude Belgische Burgerlijk Wetboek die de basis vormden voor buitencontractuele aansprakelijkheid, waarbij iemand die door zijn fout schade veroorzaakt, deze moet vergoeden, wat ook werd toegepast in milieu- en klimaatgerelateerde rechtszaken. |

# Definitie en internationaal kader van duurzame ontwikkeling Dit onderwerp onderzoekt de definitie van duurzame ontwikkeling en de evolutie ervan binnen internationale kaders, inclusief VN-conferenties en de Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen (SDG's). ### 1.1 Definitie van duurzame ontwikkeling De kern van duurzame ontwikkeling wordt gedefinieerd als: > "De ontwikkeling die voorziet in de behoeften van de huidige generatie zonder daarmee voor toekomstige generaties de mogelijkheden in het gedrang te brengen om ook in hun behoeften te voorzien." Deze definitie is nauw verbonden met het Brundtland-rapport (WCED, *Our Common Future*), dat stelt: > "Sustainable development is development that meets the needs of the present without compromising the ability of future generations to meet their own needs." Twee sleutelconcepten in deze definitie zijn: * **Behoeften (needs):** Essentieel voor menselijk welzijn en ontwikkeling. * **Beperkingen (limitations):** De capaciteit van de natuurlijke omgeving om aan huidige en toekomstige behoeften te voldoen. ### 1.2 Internationaal kader van duurzame ontwikkeling De internationale erkenning en ontwikkeling van het concept duurzame ontwikkeling hebben zich gemanifesteerd via diverse VN-conferenties en agendapunten: #### 1.2.1 Belangrijke VN-conferenties * **United Nations Conference on Environment and Development (UNCED) (1992):** Deze conferentie, ook bekend als de "Earth Summit", resulteerde in 27 basisprincipes voor duurzame ontwikkeling en de totstandkoming van Agenda 21, een uitgebreid actieplan voor duurzame ontwikkeling op mondiaal niveau. * **World Summit on Sustainable Development (WSSD) (2002):** Tijdens deze top werd de nadruk verlegd naar een sterkere integratie van economische en sociale ontwikkeling naast milieuaspecten. * **United Nations Conference on Sustainable Development (UNCSD) (2012):** Bekend als Rio+20, herbevestigde deze conferentie Agenda 21 en kondigde de ontwikkeling van de Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen (SDG's) aan. #### 1.2.2 De Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen (SDG's) De **2030 Agenda for Sustainable Development**, aangenomen op 25 september 2015, introduceerde de 17 Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen (SDG's). Deze omvatten een holistische visie op duurzaamheid, onderverdeeld in vijf pijlers: * **People (Mensen):** Gericht op het beëindigen van armoede en honger, en het waarborgen van waardigheid en gelijkheid. * **Planet (Planeet):** Gericht op de bescherming van de aarde en haar hulpbronnen, waaronder klimaatactie en het behoud van ecosystemen. * **Prosperity (Welvaart):** Gericht op het waarborgen van welvarende en bevredigende levens voor iedereen, in harmonie met de natuur. * **Peace (Vrede):** Gericht op het bevorderen van vreedzame, rechtvaardige en inclusieve samenlevingen. * **Partnership (Partnerschap):** Gericht op het mobiliseren van de nodige middelen en het smeden van wereldwijde partnerschappen om de doelen te bereiken. Aan de 17 SDG's zijn 169 subdoelstellingen gekoppeld die een gedetailleerder kader bieden voor de implementatie. #### 1.2.3 Overkoepelende doelstellingen van duurzame ontwikkeling Binnen het internationale kader worden drie overkoepelende doelstellingen voor duurzame ontwikkeling benadrukt: 1. **Uitroeiing van armoede:** Het bestrijden van armoede in al haar vormen en overal. 2. **Wijziging van niet-duurzame en bevordering van duurzame consumptie- en productiepatronen:** Het transformeren van de manier waarop we produceren en consumeren naar duurzamere modellen. 3. **Bescherming en beheer van de natuurlijke hulpbronnen:** Het waarborgen van het behoud en duurzaam gebruik van natuurlijke hulpbronnen die de basis vormen voor economische en sociale ontwikkeling. --- # Federaal en regionaal beleid inzake duurzame ontwikkeling Dit deel behandelt de implementatie van duurzame ontwikkeling binnen het federale en Vlaamse recht, inclusief grondwetsartikelen, wetgeving, beleidsvisies, actoren en rapportagesystemen. ### 2.1 Internationale en nationale kaders voor duurzame ontwikkeling Duurzame ontwikkeling wordt gedefinieerd als ontwikkeling die voorziet in de behoeften van de huidige generatie zonder de mogelijkheden voor toekomstige generaties om in hun eigen behoeften te voorzien in het gedrang te brengen. Dit concept, vergelijkbaar met de Brundtland-definitie, kent een rijke internationale geschiedenis. #### 2.1.1 Internationaal kader Het internationale kader voor duurzame ontwikkeling is vormgegeven door diverse conferenties en resoluties: * **United Nations Conference on Environment and Development (1992):** Deze conferentie resulteerde in 27 basisprincipes voor duurzame ontwikkeling en de Agenda 21. * **World Summit on Sustainable Development (2002):** Hier lag de nadruk meer op economische en sociale ontwikkeling. * **United Nations Conference on Sustainable Development (2012):** Deze conferentie bevestigde Agenda 21 en kondigde de Sustainable Development Goals (SDG's) aan. * **Resolutie nr. 70/1 "Transforming our world: the 2030 Agenda for Sustainable Development" (2015):** Deze resolutie omvat de duurzaamheidsvisie en de 17 SDG's, onderverdeeld in vijf pijlers (people, planet, prosperity, peace, en partnership) met 169 subdoelstellingen. De overkoepelende doelstellingen van duurzame ontwikkeling omvatten de uitroeiing van armoede, de wijziging van niet-duurzame en de bevordering van duurzame consumptie- en productiepatronen, en de bescherming en het beheer van natuurlijke hulpbronnen. Twee sleutelconcepten hierbij zijn 'behoeften' en 'beperkingen'. #### 2.1.2 Federaal kader Het federale beleid inzake duurzame ontwikkeling is verankerd in de Grondwet en specifieke wetgeving: * **Artikel 7 bis Grondwet:** Stelt dat de federale staat, de gemeenschappen en de gewesten bij de uitoefening van hun bevoegdheden de doelstellingen van duurzame ontwikkeling moeten nastreven in haar sociale, economische en milieugebonden aspecten, rekening houdend met de solidariteit tussen de generaties. Dit artikel legt twee soorten verplichtingen op. * **Wet 5 mei 1997 betreffende de coördinatie van het federale beleid inzake duurzame ontwikkeling:** Deze wet coördineert het federale beleid. * **Federale beleidsvisie op lange termijn (KB 18 juli 2013):** Deze visie bevat 55 doelstellingen verdeeld over vier domeinen, met bijhorende indicatoren. De visie streeft naar een maatschappij die sociale cohesie bevordert, haar economie aanpast aan uitdagingen, haar leefmilieu beschermt, en wordt ondersteund door een federale overheid die haar maatschappelijke verantwoordelijkheid opneemt. ##### 2.1.2.1 Actoren binnen het federaal beleid De belangrijkste actoren binnen het federale beleid inzake duurzame ontwikkeling zijn: * Het Federaal Instituut voor Duurzame Ontwikkeling (centraal beleidsorgaan). * De Interdepartementale Commissie voor Duurzame Ontwikkeling (beleidsvoorbereiding). * Het Federaal Planbureau en zijn Taskforce Duurzame Ontwikkeling (federale rapporten). * De Federale Raad voor Duurzame Ontwikkeling (adviesorgaan). * Cellen Duurzame Ontwikkeling binnen elke FOD. ##### 2.1.2.2 Federale plannen en rapporten Federale plannen voor duurzame ontwikkeling worden opgesteld in cycli van vijf jaar. Het proces omvat de voorbereiding van een voorontwerp, publieke consultatie, advies door de Federale Raad voor Duurzame Ontwikkeling, de opmaak van een ontwerp door de Interdepartementale Commissie voor Duurzame Ontwikkeling, en uiteindelijk goedkeuring door de Ministerraad en publicatie in een Koninklijk Besluit. Nieuwe plannen worden binnen een jaar na de aanstelling van een nieuwe federale regering verwacht. Federale beleidsnota's dienen een impacthoofdstuk te bevatten. Federale rapporten over duurzame ontwikkeling bestaan uit twee delen: "stand van zaken en evaluatie" en "toekomstverkenning". Het eerste deel bevat een reeks indicatoren, waarvan een deel gekoppeld is aan concrete cijferdoelen. ##### 2.1.2.3 Duurzame ontwikkelingseffectbeoordeling Via een voorafgaande 'Regulatory Impact Assessment' (RIA) worden de potentiële gevolgen van voorontwerpen van wetten en ontwerpen van Koninklijke en Ministeriële Besluiten op de economie, het leefmilieu, sociale aspecten en overheidsdiensten geëvalueerd. Deze impactanalyse gebeurt aan de hand van een standaardformulier dat aan het dossier wordt toegevoegd wanneer het aan de Ministerraad wordt voorgelegd. #### 2.1.3 Vlaams kader Het Vlaamse beleid inzake duurzame ontwikkeling is ook wettelijk verankerd: * **Decreet van 18 juli 2008 ter bevordering van duurzame ontwikkeling:** Dit decreet definieert duurzame ontwikkeling als een ontwikkeling die rekening houdt met de integratie en synergie tussen de sociale, ecologische en economische dimensie, en die een veranderingsproces vereist waarin gebruik van hulpbronnen, investeringen, technologische ontwikkeling en institutionele veranderingen worden afgestemd op zowel toekomstige als huidige behoeften. Het Vlaamse beleid inzake duurzame ontwikkeling wordt inclusief, gecoördineerd en participatief vormgegeven. De Vlaamse Regering is verantwoordelijk voor de Vlaamse strategie Duurzame Ontwikkeling, zoals uiteengezet in "Visie 2050, een langetermijnstrategie voor Vlaanderen", die zeven transitieprioriteiten identificeert. ### 2.2 Organisaties en burgers in klimaatgerelateerde procedures Zowel internationale als Belgische rechtsprocedures door organisaties en burgers illustreren de rol van het recht bij het bevorderen van duurzame ontwikkeling, met name op het gebied van klimaatbeleid. #### 2.2.1 Nederlandse jurisprudentie (Urgenda) De Nederlandse milieuorganisatie Urgenda heeft succesvolle juridische stappen ondernomen. De Rechtbank Den Haag oordeelde op 24 juni 2015 dat de uitstoot van broeikasgassen in 2020 met 25% moest verminderen ten opzichte van 1990. Het Gerechtshof Den Haag bevestigde op 9 oktober 2018 dat de Staat onrechtmatig handelde door verdere reductie na te laten, in strijd met de zorgplicht van de artikelen 2 en 8 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM). De Hoge Raad bevestigde deze uitspraak op 20 december 2019. #### 2.2.2 Belgische jurisprudentie (VZW Klimaatzaak) De Belgische VZW Klimaatzaak heeft, samen met tienduizenden burgers, eind 2014 een ingebrekestelling ingediend bij de federale staat en de drie gewesten om de verplichting tot een reductie van 40% van de broeikasgasuitstoot tegen 2020 na te komen. Dit leidde tot een dagvaarding voor de Rechtbank van Brussel (Franstalig) in april 2015, met de eis voor verdere emissieverminderingen in 2025 en 2030, en uiteindelijk nuluitstoot in 2050, met een dwangsom van 1 miljoen euro per maand vertraging. De argumenten in deze zaak omvatten de schending van de artikelen 2 en 8 EVRM, artikel 7 bis van de Grondwet, de artikelen 22 en 23 van de Grondwet, het preventie- en voorzorgsbeginsel, en de vroegere artikelen 1382-1383 van het Burgerlijk Wetboek. Er werd tevens rechtsherstel gevraagd in de vorm van een bevel voor de overschrijding van het gebruiksrecht op niet-toegeëigende milieubestanddelen. * **Uitspraak in eerste aanleg (Rb. Brussel, 17 juni 2021):** Vier overheden werden veroordeeld, maar er werd hoger beroep aangetekend. * **Uitspraak na hoger beroep (Brussel, 30 november 2023):** Drie overheden werden veroordeeld. Er werden geen concrete doelstellingen opgelegd, maar wel de verplichting om samen passende maatregelen te nemen om het doel van 55% reductie (vergeleken met 1990) tegen 2030 te bereiken. Het Vlaams Gewest heeft hiertegen voorziening in cassatie ingesteld. ### 2.3 Duurzame ontwikkeling in het onderwijs en de rol van de jurist Duurzame ontwikkeling wordt ook geïntegreerd in het hoger onderwijs en vormt een belangrijk aandachtspunt voor juristen. #### 2.3.1 Universitair duurzaamheidsbeleid (UGent) Aan de Universiteit Gent wordt duurzame ontwikkeling als rode draad door alle opleidingen verweven en benaderd vanuit een multiperspectivistisch oogpunt. Binnen de rechtenopleiding omvat dit een basisleerlijn, een specialisatieleerlijn en een eindwerk. #### 2.3.2 De rol van het recht en toepassingen voor juristen Het recht speelt een cruciale rol in de consolidatie, codificatie, clarificatie en implementatie van duurzame ontwikkeling. Juristen hebben een essentiële rol in het verwezenlijken van de duurzame ontwikkelingsdoelstellingen. Enkele voorbeelden van toepassingen van duurzame ontwikkeling binnen diverse rechtsdomeinen zijn: * **Socialezekerheidsrecht en Welzijnsrecht:** Implementatie van nationale sociale beschermingssystemen en maatregelen voor iedereen, inclusief sociale beschermingsvloeren, met een aanzienlijke dekkingsgraad voor armen en kwetsbaren tegen 2030. * **Medisch recht en Personen- en familierecht:** Garanderen van universele toegang tot seksuele en reproductieve gezondheidszorgdiensten, inclusief gezinsplanning, informatie en opvoeding, en integratie van reproductieve gezondheid in nationale strategieën. * **Staatsrecht, Recht en gender, en Personen- en familierecht:** Beëindigen van alle vormen van discriminatie tegen vrouwen en meisjes en uitbannen van schadelijke praktijken zoals kind-, vroege en gedwongen huwelijken, en vrouwelijke genitale verminking. * **Arbeidsrecht:** Beschermen van arbeidsrechten en bevorderen van veilige en gezonde werkomgevingen voor alle werknemers, inclusief migrantenarbeiders en werknemers in precaire omstandigheden. * **Migratierecht en Mensenrechten:** Mogelijk maken van ordelijke, veilige, regelmatige en verantwoordelijke migratie en mobiliteit van mensen, via geplande en degelijk beheerde migratiebeleidslijnen. * **Omgevingsrecht, Milieurecht en Biodiversiteitsrecht:** Bevorderen van duurzaam beheer van alle soorten bossen, tegengaan van ontbossing, herstellen van verloederde bossen, en mondiaal opvoeren van bebossing en herbebossing tegen 2020. * **Procesrecht, Internationaal publiekrecht en Strafrecht:** Bevorderen van rechtsregels op nationaal en internationaal niveau, garanderen van gelijke toegang tot het rechtssysteem, en duurzaam komaf maken met corruptie en omkoperij. ### 2.4 Conclusie Er bestaat een uitgebreid internationaal, nationaal en regionaal kader voor duurzame ontwikkeling. Duurzame ontwikkeling is een basisbegrip geworden binnen het recht, met raakvlakken in vrijwel elke rechtstak. De jurist speelt een cruciale rol bij de verwezenlijking van de duurzame ontwikkelingsdoelen. --- # Juridische procedures en duurzame ontwikkeling Dit onderwerp belicht hoe milieuorganisaties en burgers via juridische procedures de overheid aansprakelijk stellen voor het niet nakomen van klimaatdoelstellingen, met specifieke aandacht voor de Nederlandse Urgenda-zaak en de Belgische Klimaatzaak. ### 3.1 De juridische aanpak van duurzame ontwikkeling Het concept van duurzame ontwikkeling heeft geleid tot verschillende juridische procedures waarbij actoren de overheid ter verantwoording roepen voor het nalaten van voldoende klimaatactie. Deze procedures baseren zich vaak op internationale en nationale verplichtingen met betrekking tot milieubescherming en de zorgplicht jegens burgers. #### 3.1.1 De Urgenda-zaak in Nederland De Nederlandse milieuorganisatie Urgenda heeft de Nederlandse staat succesvol aangeklaagd met betrekking tot klimaatbeleid. * **Rechtbank Den Haag (24 juni 2015):** De rechtbank oordeelde dat de uitstoot van broeikasgassen in 2020 met 25% gereduceerd moest zijn ten opzichte van 1990. * **Gerechtshof Den Haag (9 oktober 2018):** Het hof bevestigde dat de staat onrechtmatig handelde door niet te zorgen voor verdere reductie per einde 2020. Dit werd gebaseerd op de zorgplicht die voortvloeit uit artikel 2 en 8 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM). De staat werd verplicht om uiterlijk eind 2020 een reductie van minstens 25% te realiseren. * **Hoge Raad (20 december 2019):** De Hoge Raad bevestigde de uitspraak van het Gerechtshof. > **Tip:** De Urgenda-zaak is een cruciaal precedent dat aantoont dat rechterlijke toetsing van overheidsbeleid op het gebied van klimaatverandering mogelijk is en dat staten een actieve zorgplicht hebben. #### 3.1.2 De Klimaatzaak in België In België voerde de VZW Klimaatzaak, samen met tienduizenden burgers, juridische procedures tegen de federale overheid en de gewesten. * **Ingebrekestelling (eind 2014):** De federale staat en de drie gewesten werden ingebreke gesteld voor het niet nakomen van de verplichting om de uitstoot van broeikasgassen tegen 2020 met 40% te verminderen. * **Dagvaarding voor de Rechtbank van Eerste Aanleg Brussel (Franstalig) (eind april 2015):** De eisende partijen vroegen om verdere emissiereducties in 2025 en 2030, met als ultiem doel nuluitstoot tegen 2050. Er werd ook een dwangsom geëist van 1 miljoen euro per maand vertraging in de uitvoering. * **Argumenten:** De procedures beriepen zich op schendingen van artikel 2 en 8 EVRM, artikel 7 bis, 22 en 23 van de Belgische Grondwet, het preventie- en voorzorgsbeginsel, en de vroegere artikelen 1382-1383 van het Burgerlijk Wetboek. Er werd ook rechtsherstel gevraagd in de vorm van een bevel voor de overschrijding van het gebruiksrecht op niet-toegeëigende milieubestanddelen. * **Uitspraak in eerste aanleg (Rechtbank van Eerste Aanleg Brussel (Franstalig), 17 juni 2021):** Vier overheden werden veroordeeld. * **Hoger beroep:** Tegen deze uitspraak werd hoger beroep aangetekend om alsnog concrete reductiedoelstellingen te laten opleggen. * **Uitspraak na hoger beroep (Brussel (Franstalig), 30 november 2023):** Drie overheden werden veroordeeld. Er werden geen concrete doelstellingen opgelegd, maar wel de verplichting om gezamenlijk passende maatregelen te nemen om het doel van 55% reductie (vergeleken met 1990) tegen 2030 te bereiken. * **Voorziening in cassatie:** Het Vlaams Gewest heeft hiertegen voorziening in cassatie ingesteld. > **Voorbeeld:** De Klimaatzaak illustreert hoe burgers en organisaties collectief druk kunnen uitoefenen via de rechter om ambitieuzer klimaatbeleid af te dwingen, waarbij zowel internationale verdragen als nationale grondwetten als basis dienen. ### 3.2 De rol van het recht in duurzame ontwikkeling Het recht speelt een fundamentele rol in het realiseren van duurzame ontwikkeling door middel van consolidatie, codificatie, clarificatie en implementatie van beleid. Juristen hebben een cruciale rol bij het toepassen van wetgeving en het bevorderen van duurzame praktijken in diverse rechtstakken. #### 3.2.1 Toepassingsgebieden voor juristen Verschillende rechtsdomeinen raken direct of indirect aan duurzame ontwikkeling: * **Socialezekerheidsrecht & Welzijnsrecht:** Implementeren van nationaal toepasbare sociale beschermingssystemen en maatregelen voor iedereen, inclusief sociale beschermingsvloeren, en het realiseren van een aanzienlijke dekkingsgraad voor armen en kwetsbaren tegen 2030. * **Medisch recht & Personen- en familierecht:** Garanderen van universele toegang tot seksuele en reproductieve gezondheidszorgdiensten, inclusief gezinsplanning, informatie en opvoeding, en de integratie van reproductieve gezondheid in nationale strategieën en programma's. * **Staatsrecht, Recht en gender & Personen- en familierecht:** Beëindigen van alle vormen van discriminatie tegen vrouwen en meisjes, en het wereldwijd uitbannen van schadelijke praktijken zoals kind-, vroege en gedwongen huwelijken en vrouwelijke genitale verminking. * **Arbeidsrecht:** Beschermen van arbeidsrechten en bevorderen van veilige en gezonde werkomgevingen voor alle werknemers, inclusief migrantenarbeiders en werknemers in precaire situaties. * **Migratierecht & Mensenrechten:** Mogelijk maken van ordelijke, veilige, regelmatige en verantwoordelijke migratie en mobiliteit van mensen, via de implementatie van goed beheerde migratiebeleidslijnen. * **Omgevingsrecht, Milieurecht & Biodiversiteitsrecht:** Bevorderen van duurzaam beheer van alle soorten bossen, het tegengaan van ontbossing, herstellen van verloederde bossen en het mondiaal opvoeren van bebossing en herbebossing. * **Procesrecht, Internationaal publiekrecht & Strafrecht:** Bevorderen van rechtsregels op nationaal en internationaal niveau en het garanderen van gelijke toegang tot het rechtssysteem voor iedereen, en het op duurzame wijze aanpakken van corruptie en omkoperij in al hun vormen. > **Conclusie:** Er bestaat een uitgebreid internationaal, nationaal en regionaal juridisch kader voor duurzame ontwikkeling. Elke rechtstak heeft raakvlakken met dit concept, waardoor juristen een onmisbare rol spelen in de verwezenlijking van de duurzame ontwikkelingsdoelen. --- # De rol van duurzame ontwikkeling in het recht en de juridische praktijk Dit onderwerp onderzoekt de integratie van duurzame ontwikkeling in het juridische veld, de rol van het recht bij de implementatie ervan, en de specifieke toepassingen voor juristen binnen diverse rechtsdomeinen. ### 4.1 Het begrip duurzame ontwikkeling Duurzame ontwikkeling wordt gedefinieerd als "de ontwikkeling die voorziet in de behoeften van de huidige generatie zonder daarmee voor toekomstige generaties de mogelijkheden in het gedrang te brengen om ook in hun behoeften te voorzien." Dit concept werd breed bekend door het Brundtland-rapport, met de Engelse formulering "Sustainable development is development that meets the needs of the present without compromising the ability of future generations to meet their own needs." Twee sleutelconcepten hierbij zijn 'behoeften' (needs) en 'beperkingen' (limitations). ### 4.2 Internationaal kader voor duurzame ontwikkeling Verschillende internationale conferenties hebben bijgedragen aan de consolidatie van duurzame ontwikkeling als een mondiaal beleidsdoel: * **United Nations Conference on Environment and Development (1992):** Dit evenement resulteerde in 27 basisprincipes voor duurzame ontwikkeling en de introductie van Agenda 21. * **World Summit on Sustainable Development (2002):** Hier lag de nadruk sterker op economische en sociale ontwikkeling. * **United Nations Conference on Sustainable Development (2012):** Deze conferentie bevestigde Agenda 21 en kondigde de Sustainable Development Goals (SDG’s) aan. * **Resolutie nr. 70/1 "Transforming our world: the 2030 Agenda for Sustainable Development" (2015):** Deze resolutie introduceerde de 17 duurzame ontwikkelingsdoelstellingen (SDG’s), gestructureerd rond vijf pijlers: people, planet, prosperity, peace, en partnership. Elke SDG kent 169 subdoelstellingen. De overkoepelende doelstellingen van duurzame ontwikkeling omvatten de uitroeiing van armoede, het aanpassen van consumptie- en productiepatronen aan duurzame modellen, en de bescherming en het beheer van natuurlijke hulpbronnen die economische en sociale ontwikkeling ondersteunen. ### 4.3 Federaal kader voor duurzame ontwikkeling In België is duurzame ontwikkeling verankerd in de Grondwet: * **Artikel 7 bis Grondwet:** Stelt dat de federale staat, de gemeenschappen en de gewesten bij de uitoefening van hun bevoegdheden de doelstellingen van duurzame ontwikkeling nastreven, rekening houdend met solidariteit tussen generaties. Dit artikel impliceert twee soorten verplichtingen voor de overheden. Het federale beleid inzake duurzame ontwikkeling wordt verder vormgegeven door: * **Wet van 5 mei 1997 betreffende de coördinatie van het federale beleid inzake duurzame ontwikkeling:** Deze wet is het fundament voor het federale beleid. * **Federale beleidsvisie op lange termijn (KB 18 juli 2013):** Deze visie definieert 55 doelstellingen verdeeld over vier domeinen, met indicatoren ter meting. De visie beoogt een maatschappij die sociale cohesie bevordert, de economie aanpast aan uitdagingen, het leefmilieu beschermt, en ondersteund wordt door een verantwoordelijke federale overheid. * **Voorbeelden van beleidsdoelstellingen:** * Garanderen van een inkomen uit arbeid, vermogen of sociale zekerheid, en toegang tot diensten van algemeen belang, zodat iedereen menswaardig kan leven. * Zorgen dat koolstofarme energievormen en hernieuwbare energiebronnen de energiemix domineren. * Behalen van een reductie van minstens 80% tot 95% van de broeikasgasemissies in 2050 ten opzichte van 1990. * Bieden van een dienstverlening door de federale overheid die beantwoordt aan de verwachtingen van alle gebruikers en het algemeen belang dient. Belangrijke actoren op federaal niveau zijn onder meer het Federaal Instituut voor Duurzame Ontwikkeling (FIDDO), de Interdepartementale Commissie voor Duurzame Ontwikkeling (ICDO), het Federaal Planbureau, de Federale Raad voor Duurzame Ontwikkeling (FRDO), en de Cellen Duurzame Ontwikkeling binnen de FOD's. Federale plannen worden opgesteld in cycli van vijf jaar, waarbij een procedure van publieke consultatie en advies door de FRDO gevolgd wordt. Federale beleidsnota's dienen een impacthoofdstuk te bevatten. Federale rapporten over duurzame ontwikkeling bevatten een "stand van zaken en evaluatie" en een "toekomstverkenning". Deze rapporten gebruiken 51 indicatoren, waarvan 26 met cijferdoelen en 25 zonder. De meest recente evaluatie toont aan dat er minder gunstige dan ongunstige evoluties zijn. Een cruciaal instrument is de **duurzame ontwikkelingseffectbeoordeling** (via voorafgaande RIA - Regulatory Impact Assessment). Dit evalueert de potentiële gevolgen van regelgeving op economie, leefmilieu, sociale aspecten en overheidsdiensten, en wordt toegevoegd aan dossiers die de Ministerraad bereiken. ### 4.4 Vlaams kader voor duurzame ontwikkeling In Vlaanderen regelt het **Decreet van 18 juli 2008 ter bevordering van duurzame ontwikkeling** het beleid. Het decreet definieert duurzame ontwikkeling als een proces waarbij de behoeften van het heden worden voorzien zonder de mogelijkheden van toekomstige generaties in gevaar te brengen, met aandacht voor de integratie van sociale, ecologische en economische dimensies. De realisatie ervan vereist institutionele veranderingen en afstemming van hulpbronnengebruik, investeringen en technologische ontwikkeling. Het Vlaamse beleid is inclusief gecoördineerd en participatief. De Vlaamse Regering is verantwoordelijk voor de Vlaamse strategie, zoals de langetermijnstrategie "Visie 2050", die zeven transitieprioriteiten omvat. ### 4.5 Organisaties en burgers procederen voor het klimaat De rol van het recht wordt steeds duidelijker in klimaatgerelateerde rechtszaken, waar organisaties en burgers actie ondernemen om overheden aan te sporen tot meer ambitieus klimaatbeleid. * **Nederlandse milieuorganisatie Urgenda:** * De rechtbank in Den Haag oordeelde in 2015 dat de uitstoot van broeikasgassen in 2020 met 25% gereduceerd moest worden ten opzichte van 1990. * Het Gerechtshof in Den Haag bevestigde in 2018 dat de Staat onrechtmatig handelde door verdere reductie na te laten en de Staat diende ten minste 25% reductie tegen eind 2020 te realiseren, gezien de zorgplicht uit het EVRM (artikelen 2 en 8). * De Hoge Raad bevestigde deze uitspraak in 2019. * **Belgische VZW Klimaatzaak:** * Eind 2014 werd de federale staat en de drie gewesten ingebreke gesteld om de emissiereductie van 40% tegen 2020 te realiseren. * Een dagvaarding volgde in 2015, waarbij tienduizenden burgers als eisers optraden. De eis omvatte verdere emissieverminderingen tot nuluitstoot in 2050 en een dwangsom van één miljoen euro per maand vertraging. * **Argumenten:** Schending van het EVRM (artikelen 2 en 8), de Grondwet (artikel 7 bis, 22 en 23), het preventie- en voorzorgsbeginsel, en de algemene zorgplicht uit het oude Burgerlijk Wetboek (artikelen 1382-1383). Ook werd gevraagd om rechtsherstel in de vorm van een bevel tot het stoppen van de overschrijding van het gebruiksrecht op niet-toegeëigende milieubestanddelen. * **Uitspraak Rb. Brussel (Fr.) 17 juni 2021:** Vier overheden werden veroordeeld, maar er werd hoger beroep aangetekend om concrete reductiedoelstellingen te laten opleggen. * **Uitspraak Brussel (Fr.) 30 november 2023:** Drie overheden werden veroordeeld. Er werden geen concrete doelstellingen opgelegd, maar wel de verplichting om samen passende maatregelen te nemen om het doel van 55% reductie tegen 2030 te bereiken. Het Vlaams Gewest heeft hiertegen voorziening in cassatie ingesteld. ### 4.6 Duurzame ontwikkeling in het onderwijs en de juridische opleiding Aan de Universiteit Gent wordt duurzame ontwikkeling geïntegreerd in het universitair beleid als een rode draad voor alle opleidingen. In de rechtenopleiding wordt dit gerealiseerd via een basisleerlijn, een specialisatieleerlijn en eindwerken die duurzame ontwikkeling als richtinggevend principe hanteren en multiperspectivistisch benaderen. ### 4.7 Rol van het recht bij duurzame ontwikkeling Het recht speelt een cruciale rol in de verwezenlijking van duurzame ontwikkeling door middel van: * **Consolidatie:** Het juridisch vastleggen van duurzaamheidsprincipes en -doelstellingen. * **Codificatie:** Het systematiseren van regelgeving met betrekking tot duurzame ontwikkeling. * **Clarificatie:** Het verhelderen van rechten en plichten inzake duurzaamheid. * **Implementatie:** Het operationaliseren van duurzaamheidsdoelen via wetgeving en beleid. ### 4.8 Toepassingen voor juristen in diverse rechtsdomeinen Duurzame ontwikkeling heeft raakvlakken met vrijwel alle rechtsdomeinen. Enkele voorbeelden: * **Socialezekerheidsrecht & Welzijnsrecht:** Implementatie van nationaal toepasbare sociale beschermingssystemen en maatregelen, met inbegrip van sociale beschermingsvloeren, en het realiseren van een aanzienlijke dekkingsgraad voor armen en kwetsbaren tegen 2030 (doelstelling 1.3). * **Medisch recht & Personen- en familierecht:** Garanderen van universele toegang tot seksuele en reproductieve gezondheidszorgdiensten tegen 2030 (doelstelling 3.7). * **Staatsrecht, Recht & gender, Personen- en familierecht:** Beëindigen van alle vormen van discriminatie tegen vrouwen en meisjes, en het uitbannen van schadelijke praktijken zoals kind-, vroege en gedwongen huwelijken en vrouwelijke genitale verminking (doelstelling 5.1, 5.3). * **Arbeidsrecht:** Beschermen van arbeidsrechten en bevorderen van veilige en gezonde werkomgevingen voor alle werknemers, inclusief migrantenarbeiders en zij in precaire omstandigheden (doelstelling 8.8). * **Migratierecht & Mensenrechten:** Mogelijk maken van ordelijke, veilige, regelmatige en verantwoorde migratie en mobiliteit, door middel van goed beheerde migratiebeleidslijnen (doelstelling 10.7). * **Omgevingsrecht, Milieurecht & Biodiversiteitsrecht:** Bevorderen van duurzaam beheer van bossen, tegengaan van ontbossing, herstellen van verloederde bossen en opvoeren van bebossing en herbebossing (doelstelling 15.2). * **Procesrecht, Internationaal publiekrecht & Strafrecht:** Bevorderen van rechtsregels op nationaal en internationaal niveau, en garanderen van gelijke toegang tot het rechtssysteem, alsook op duurzame wijze komaf maken met corruptie en omkoperij (doelstelling 16.3, 16.5). ### 4.9 Conclusie Er bestaat een uitgebreid internationaal, nationaal en regionaal kader voor duurzame ontwikkeling. Elk rechtsdomein kent raakvlakken met duurzame ontwikkeling, wat het tot een fundamenteel juridisch begrip maakt. Juristen spelen een cruciale rol bij de verwezenlijking van de duurzame ontwikkelingsdoelen. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Duurzame ontwikkeling | Een ontwikkeling die voorziet in de behoeften van de huidige generatie zonder de mogelijkheden voor toekomstige generaties om in hun eigen behoeften te voorzien, in gevaar te brengen. Dit concept omvat sociale, economische en milieukundige aspecten. | | Brundtlandrapport | Officiële publicatie van de Wereldcommissie voor Milieu en Ontwikkeling (WCED) uit 1987, getiteld "Our Common Future", waarin het concept van duurzame ontwikkeling populair werd gemaakt. | | Verenigde Naties Conferentie inzake Milieu en Ontwikkeling (UNCED) | Ook bekend als de Earth Summit, vond plaats in Rio de Janeiro in 1992. Deze conferentie leidde tot belangrijke documenten zoals Agenda 21 en 27 basisprincipes voor duurzame ontwikkeling. | | Agenda 21 | Een uitgebreid actieplan van de Verenigde Naties voor duurzame ontwikkeling, aangenomen op de Earth Summit in Rio de Janeiro in 1992, met aanbevelingen voor de 21e eeuw. | | Wereldtop inzake Duurzame Ontwikkeling (WSSD) | Een conferentie georganiseerd door de VN in Johannesburg in 2002, die de voortgang van de implementatie van Agenda 21 evalueerde en de nadruk legde op economische en sociale ontwikkeling. | | Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen (SDG's) | Een set van 17 onderling verbonden doelen die in 2015 door de Verenigde Naties zijn vastgesteld, als onderdeel van de Agenda 2030 voor Duurzame Ontwikkeling, om wereldwijde uitdagingen aan te pakken. | | Mensen, Planeet, Welvaart, Vrede en Partnerschap (People, Planet, Prosperity, Peace, Partnership) | De vijf pijlers van de Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen, die de brede reikwijdte van duurzame ontwikkeling benadrukken. | | Behoeften (needs) | De fundamentele vereisten voor het menselijk welzijn en de overleving, die binnen de grenzen van de planeet vervuld moeten worden op een manier die toekomstige generaties niet schaadt. | | Beperkingen (limitations) | De ecologische grenzen van de planeet die bepalen in hoeverre hulpbronnen kunnen worden gebruikt en afval kan worden geproduceerd zonder blijvende schade aan het milieu. | | Grondwet artikel 7bis | Artikel in de Belgische Grondwet dat stelt dat de federale staat, gemeenschappen en gewesten bij de uitoefening van hun bevoegdheden de doelstellingen van duurzame ontwikkeling nastreven, rekening houdend met solidariteit tussen generaties. | | Federale Instituut voor Duurzame Ontwikkeling (FIDO) | Het centrale beleidsorgaan in België dat verantwoordelijk is voor het coördineren van het federale beleid inzake duurzame ontwikkeling. | | Duurzame ontwikkelingseffectbeoordeling (RIA) | Een proces om de potentiële gevolgen van voorgestelde wetgeving en beleidsmaatregelen op economische, sociale en milieukundige aspecten te evalueren, voorafgaand aan goedkeuring. | | Decr.Vl. 18 juli 2008 | Vlaams decreet ter bevordering van duurzame ontwikkeling, dat de definitie en het beleidskader voor duurzame ontwikkeling in Vlaanderen vastlegt. | | Visie 2050 | Een langetermijnstrategie voor Vlaanderen die gericht is op duurzame ontwikkeling en de transitie naar een duurzamere samenleving. | | Urgenda | Een Nederlandse milieuorganisatie die rechtszaken aanspant om de overheid te dwingen ambitieuzere klimaatdoelstellingen te implementeren, gebaseerd op de zorgplicht om burgers te beschermen. | | Klimaatzaak | Een Belgische VZW die een rechtszaak heeft aangespannen tegen de Belgische overheden om strengere maatregelen te eisen voor de reductie van broeikasgasemissies. | | EVRM | Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens, dat rechten zoals het recht op leven (art. 2) en het recht op respect voor privé- en gezinsleven (art. 8) omvat, die relevant zijn in klimaatgerelateerde rechtszaken. | | Preventiebeginsel | Een fundamenteel principe in milieurecht dat stelt dat maatregelen moeten worden genomen om milieuschade te voorkomen, zelfs als er nog geen definitief wetenschappelijk bewijs is van schade. | | Voorzorgsbeginsel | Een principe dat stelt dat bij gebrek aan volledige wetenschappelijke zekerheid actie moet worden ondernomen om potentieel ernstige of onomkeerbare schade aan het milieu te voorkomen. |