Les STRESS 2025 - Stress_student (2).pptx

# Het transactionele model van stress en coping Dit model beschrijft stress als een dynamische interactie tussen een individu en diens omgeving, waarbij de subjectieve interpretatie van de situatie door het individu cruciaal is voor de stresservaring. ### 1.1 De kern van het transactionele model Stress wordt in het transactionele model, zoals ontwikkeld door Lazarus en Folkman, niet gezien als een eigenschap van de omgeving of een reactie van het individu, maar als een proces. Centraal staat de interactie tussen de eisen die een situatie stelt (belasting) en de middelen die het individu heeft om hiermee om te gaan (draagkracht). Dit model benadrukt dat stress subjectief is en afhangt van de individuele interpretatie van de situatie. ### 1.2 Appraisal (beoordeling) De subjectieve interpretatie, ook wel 'appraisal' genoemd, is een sleutelcomponent van het transactionele model. Hierbij worden twee fasen onderscheiden: * **Primaire appraisal**: Hierbij beoordeelt het individu de situatie als stressvol, schadelijk, bedreigend of uitdagend. Een situatie wordt als stressvol beschouwd als deze potentieel schadelijk is voor het welzijn, een bedreiging vormt voor toekomstig welzijn, of een uitdaging biedt voor groei en ontwikkeling. * **Secundaire appraisal**: Na de primaire appraisal beoordeelt het individu welke coping-opties beschikbaar zijn en hoe effectief deze zullen zijn om met de stressor om te gaan. Dit omvat het inschatten van de eigen mogelijkheden om de situatie te hanteren. ### 1.3 Coping (copingstrategieën) Coping verwijst naar het proces van het hanteren van zowel externe als interne eisen die als belastend worden ervaren en die de capaciteiten van een persoon dreigen te overschrijden. Lazarus en Folkman onderscheiden twee hoofdcategorieën van copingstrategieën: #### 1.3.1 Probleemgerichte coping Deze strategieën zijn gericht op het veranderen van de stressvolle situatie zelf. Ze worden ingezet wanneer men het gevoel heeft controle te hebben over de situatie en deze kan aanpakken. Voorbeelden hiervan zijn het plannen van acties, het zoeken van informatie, of het direct confronteren van de stressor. #### 1.3.2 Emotiegerichte coping Deze strategieën zijn gericht op het reguleren van de emotionele reacties op de stressvolle situatie. Ze worden gebruikt wanneer men weinig controle ervaart over de situatie. Voorbeelden zijn het vermijden van de situatie, het zoeken van emotionele steun, het rationaliseren van de gebeurtenissen, of het uiten van boosheid. #### 1.3.3 Utrechtse Coping Lijst (UCL) De Utrechtse Coping Lijst (UCL) is een gevalideerde vragenlijst die verschillende copingstijlen meet. De subschalen van de UCL omvatten: * Actief aanpakken/confronteren * Palliatieve reactie * Vermijden/afwachten * Sociale steun zoeken * Passief reactiepatroon * Expressie van emoties/boosheid * Geruststellende gedachten/optimisme ### 1.4 Het transactionele model - herziene versie Het oorspronkelijke model van Lazarus en Folkman is in de loop der tijd verfijnd, maar de kernprincipes van interactie, appraisal en coping blijven centraal staan. De vraag of er 'goede' of 'slechte' copingstrategieën zijn, wordt binnen dit model beantwoord met de constatering dat de effectiviteit van een copingstrategie situatieafhankelijk is. Flexibiliteit in het toepassen van verschillende strategieën is daarom van belang. > **Tip:** Het transactionele model benadrukt de subjectieve aard van stress. Dit betekent dat wat voor de ene persoon stressvol is, voor een ander geen stress hoeft te veroorzaken. De individuele interpretatie en de beschikbaarheid van copingmechanismen zijn dus essentieel. > **Voorbeeld:** Een student die een moeilijk tentamen moet afleggen, kan dit op verschillende manieren interpreteren. Primaire appraisal: de student kan het tentamen zien als een bedreiging voor het slagen voor het vak (negatieve appraisal), of als een uitdaging om de opgedane kennis te tonen (positieve appraisal). Secundaire appraisal: afhankelijk van de appraisal zal de student bepalen hoe hij/zij ermee omgaat – bijvoorbeeld door extra te studeren (probleemgericht) of door zich te ontspannen door sport (emotiegericht). --- # Fysiologie van stress De fysiologie van stress beschrijft de biologische reacties van het lichaam op stressoren, voornamelijk via het autonome zenuwstelsel (ANS) en de hypothalamus-hypofyse-bijnier-as (HPA). ## 1. Stress en het autonome zenuwstelsel (ANS) Het autonome zenuwstelsel (ANS) is een hiërarchisch controlesysteem dat verantwoordelijk is voor de homeostatische regulatie van interne organen en functies. Het bestaat uit sensorische (afferente) en motorische (efferente) banen die signalen van en naar de hersenstam transporteren. Het ANS heeft twee hoofdverdeelingen met reciproke werking: ### 1.1 Sympathisch zenuwstelsel (SNS) * **Structuur:** Ganglia bevinden zich in de sympathische streng langs de wervelkolom. De verhouding tussen pre- en postganglionaire zenuwvezels is ongeveer 1:10, wat leidt tot een geïntegreerde activiteit over meerdere organen. * **Neurotransmittoren:** Acetylcholine (preganglionair) en noradrenaline (postganglionair) worden gebruikt. Noradrenaline activeert gladde spiercellen en de cardiale pacemaker. * **Functie:** Het sympathische zenuwstelsel is primair actief tijdens stress en bevordert energiemobilisatie. Een uitzondering is de sympathische preganglionaire vezel die acetylcholine secrereert naar de cellen van het bijniermerg, wat leidt tot de afgifte van catecholamines (zoals adrenaline en noradrenaline) in de bloedbaan, die de sympathische activiteit versterken. ### 1.2 Parasympathisch zenuwstelsel (PNS) * **Structuur:** Ganglia zijn specifieker en bevinden zich dichter bij de doelorganen. De verhouding tussen pre- en postganglionaire zenuwvezels is ongeveer 1:3, wat resulteert in een meer gelokaliseerde en specifieke invloed op organen. * **Neurotransmittoren:** Acetylcholine wordt zowel pre- als postganglionair gebruikt. Acetylcholine heeft op gladde spiercellen en de cardiale pacemaker vaak een inhiberende functie. * **Functie:** Het parasympathische zenuwstelsel is minder actief tijdens stress en ondersteunt energiebehoud, reproductie en vertering. De nervus vagus (Vagus Nervus) is de langste craniale zenuw en is een belangrijk onderdeel van het parasympathische systeem. Het speelt een rol bij de modulatie van de hartslag en andere lichaamsfuncties. ### 1.3 Hartslagvariabiliteit (HRV) en de Vaguszenuw Hartslagvariabiliteit (HRV) is een veelgebruikte maat om de activiteit van het ANS, met name de parasympathische invloed via de nervus vagus, te meten. * **Mechanisme:** Tijdens uitademing vertraagt de hartslag (Respiratory Sinus Arrhytmia, RSA, ook wel "vagally mediated Heart Rate Variability" of vmHRV genoemd), wat voornamelijk wordt gemedieerd door parasympathische activiteit. * **Tijdens stress:** Bij stress daalt de HRV, wat duidt op minder parasympathische activiteit (parasympathetic withdrawal) en/of verhoogde sympathische activiteit. De hartslag stijgt doordat de remmende invloed van de vaguszenuw afneemt en de activerende invloed van het sympathische systeem toeneemt. #### 1.3.1 Polyvagale theorie (Porges) De polyvagale theorie stelt een filogenetisch perspectief op vagale controle en hartslagmodulatie voor, met een onderscheid tussen twee vagale efferenten: * **"Dumb" Vagus (Dorsal Motor Nucleus):** Gerelateerd aan conservatie van zuurstof (duikreflex), 'death feigning', passieve vermijding en 'freezing'. Echter, er is geen bewijs dat deze nucleus specifieke neurofysiologische stressresponsen zoals dramatische hartslagvertraging medieert bij zoogdieren. * **"Smart" Vagus (Nucleus Ambiguus):** Deze nucleus kan de hartslag reguleren (vagale rem). Onder bedreigende omstandigheden kan deze rem opgeheven worden. Deze theorie stelt dat deze nucleus sociale communicatie, emotionele expressie en sociale binding bevordert. * **Kritiek op de theorie:** Recent onderzoek twijfelt aan de fundamentele aannames van de polyvagale theorie, met name over de rol van de dorsale motor nucleus bij zoogdieren, de uniekheid van de "smart vagus" voor zoogdieren, het concept van het "reptilian brain", en de reductie van complexe psychische aandoeningen zoals PTSS tot een simpele dysregulatie. De theorie wordt bekritiseerd als pseudowetenschappelijk en onnodig, aangezien de beschreven mechanismen ook verklaard kunnen worden door bestaande wetenschappelijke kaders. ## 2. De hypothalamus-hypofyse-bijnier-as (HPA-as) De HPA-as is een centraal neuro-endocrien systeem dat een cruciale rol speelt in de stressrespons. Het reguleert de afgifte van cortisol, een belangrijk stresshormoon. ### 2.1 Structuur en activatie De HPA-as omvat de hypothalamus, de hypofyse en de bijnieren: 1. **Hypothalamus:** Bij stress genereert de hypothalamus de corticotropine-releasing factor (CRF) (ook wel corticoliberine genoemd). 2. **Hypofyse:** CRF stimuleert de hypofyse (met name de voorkwab) om adrenocorticotroop hormoon (ACTH) af te geven aan de bloedbaan. 3. **Bijnieren:** ACTH bereikt de bijnierschors en stimuleert daar de productie en afgifte van glucocorticoïden, waarvan cortisol het belangrijkste is bij de mens. ### 2.2 Circadiaan ritme en cortisol * **Normale situatie:** Cortisol vertoont een circadiaan ritme, met de hoogste concentraties in de vroege ochtend (piek bij wakker worden) en een geleidelijke daling gedurende de dag, met de laagste waarden rond middernacht. Dit ritme is mede afhankelijk van licht/donker cycli en slaap. * **Meten:** Cortisolspiegels kunnen gemeten worden in speeksel, bloed, urine en haar. ### 2.3 Cortisolrespons bij stress * **Verstoring van het circadiaan ritme:** Bij langdurige of intense stress kan het normale circadiaan ritme van cortisol verdwijnen. * **Verandering in feedback:** De centrale feedbackregulatie van cortisol verandert. Normaal gesproken remt hoge cortisolniveaus de verdere afgifte van CRF en ACTH (negatieve feedback). Bij chronische stress kan deze negatieve feedback minder effectief worden, en in sommige gevallen lijkt de feedback zelfs positief te worden, wat leidt tot verhoogde en langdurige cortisolproductie. ### 2.4 Cortisolreceptoren en feedbackmechanismen * **Type I (MR, mineralocorticoïdereceptoren):** Deze receptoren zijn zeer gevoelig voor lage cortisolniveaus en spelen een rol in de normale metabole en circadiaane regulatie. Ze reguleren de negatieve feedback bij fysiologische cortisolvariaties. * **Type II (GR, glucocorticoïdereceptoren):** Deze receptoren zijn 10 tot 20 keer minder gevoelig voor cortisol. Ze worden vooral in de amygdala aangetroffen en zijn cruciaal voor de stressrespons. Ze moduleren genexpressie in cellen en zijn actief bij hogere, "stressniveaus" van cortisol. ### 2.5 Effecten van overmatige cortisol Langdurige blootstelling aan hoge cortisolniveaus kan leiden tot diverse gezondheidsproblemen, waaronder: * **Amygdala sensitizatie:** Chronisch hoge cortisolniveaus kunnen de centrale amygdala sensibiliseren, wat leidt tot verhoogde en langdurige CRF-productie, verminderde effectiviteit van feedbackregulatie, en continue stressresponsen. * **Cushing syndroom:** Een aandoening gekenmerkt door excessieve cortisolproductie, met symptomen als gewichtstoename, huidproblemen en metabole stoornissen. > **Tip:** Het meten van de HPA-as activiteit kan via verschillende methoden, waaronder het meten van cortisol in speeksel, bloed, urine of haar, en het beoordelen van de gevoeligheid van het feedbackcircuit (bijvoorbeeld met een dexamethason suppressietest). Ook het aantal cortisolreceptoren op bijvoorbeeld witte bloedcellen kan een indicatie geven van recente blootstelling aan cortisol. ## 3. Het Sympatho-Adrenerge Medullaire (SAM) systeem Naast de HPA-as is er ook het SAM-systeem, dat een snellere, meer directe stressrespons verzorgt. * **Activatie:** Het sympathische zenuwstelsel stimuleert de chromaffiene cellen in het bijniermerg. * **Hormonen:** Het bijniermerg scheidt adrenaline (epinefrine) en noradrenaline (norepinefrine) af in de bloedbaan. * **Effecten:** Deze hormonen veroorzaken de typische "vecht-of-vlucht" reacties zoals verhoogde hartslag, bloeddruk, ademhaling en mobilisatie van energie. De SAM-respons is sneller dan de HPA-respons, maar duurt korter. > **Tip:** Het SAM-systeem en de HPA-as werken vaak samen om de acute en chronische stressrespons van het lichaam te coördineren. De SAM-respons is de eerste reactie, gevolgd door de meer langdurige HPA-respons. ## 4. Dimensies van stress De impact van stressoren op de fysiologie en psychologie wordt beïnvloed door verschillende dimensies: ### 4.1 Controleerbaarheid en voorspelbaarheid * **Controle:** Situaties waarin men controle ervaart, leiden tot mildere fysiologische stressreacties (lagere SNS- en HPA-activiteit) dan situaties zonder controle, zelfs als de stressor identiek is. Dierstudies tonen aan dat dieren die controle hebben over een stressor (bv. een elektrische schok) minder ernstige stressreacties vertonen dan dieren die passief de schok ondergaan. * **Voorspelbaarheid:** Voorspelbare stressoren kunnen, afhankelijk van de context, minder schadelijk zijn dan onvoorspelbare stressoren. ### 4.2 Duur van de stressor * **Acute stressoren:** Kortdurende stressoren activeren zowel het SAM-systeem als de HPA-as, maar de effecten op het immuunsysteem kunnen variëren van een verhoogde activiteit van het aangeboren immuunsysteem (bv. meer NK-cellen) tot een tijdelijke onderdrukking van het adaptieve immuunsysteem. * **Chronische stressoren:** Langdurige stressoren (bv. armoede, zorg voor zieke naasten, traumatische ervaringen) kunnen leiden tot chronische activatie van de HPA-as, wat resulteert in onderdrukking van bijna alle aspecten van het immuunsysteem. Dit kan de vatbaarheid voor infecties verhogen en het herstel bemoeilijken. Chronische stress kan ook leiden tot veranderingen in het circadiaan ritme van cortisol en een mogelijke desensitisatie van cortisolreceptoren, wat het immuunsysteem verder destabiliseert. > **Example:** Het "Job Demand-Control Model" (Karasek) illustreert hoe stress op het werk wordt beïnvloed door de mate van controle die werknemers hebben over hun taken, in combinatie met de eisen van hun werk. Hoge eisen met lage controle worden geassocieerd met de hoogste cardiovasculaire risico's. --- Dit deel van de studiehandleiding behandelt de fysiologische mechanismen achter de stressrespons. De volgende sectie zal dieper ingaan op de psychologische dimensies van stress en de algemene modellen die stress en gezondheid proberen te verklaren. --- # Dimensies van stress en stress & gezondheid Dit hoofdstuk behandelt de diverse facetten van stress, de factoren die stress beïnvloeden, en de complexe relatie tussen stress en gezondheid, inclusief de mechanismen die hieraan ten grondslag liggen en beschermende factoren. ### 3.1 Algemene modellen van stress en gezondheid Stress is een heterogeen concept dat wordt begrepen als een interactie tussen een individu en zijn omgeving, waarbij een onevenwicht ontstaat tussen de draagkracht van de persoon en de belasting die de omgeving oplegt. De subjectieve interpretatie van deze situatie door het individu is cruciaal. #### 3.1.1 Het transactioneel model van stress Het transactioneel model van stress, ontwikkeld door Lazarus en Folkman, benadrukt de subjectieve aard van stress. Stress ontstaat door de interactie tussen de persoon en zijn omgeving, waarbij de 'appraisal' (beoordeling) van de situatie door het individu centraal staat. Dit model onderscheidt twee belangrijke beoordelingsprocessen: * **Primaire beoordeling:** Beoordeling van de aard van de uitdaging of dreiging. Is de situatie irrelevant, gunstig of bedreigend? * **Secundaire beoordeling:** Beoordeling van de beschikbare coping-strategieën om met de situatie om te gaan. **Coping** wordt gedefinieerd als een proces van het hanteren van subjectief belastende externe of interne eisen die de mogelijkheden van een persoon dreigen te overstijgen. Er worden twee hoofdvormen van coping onderscheiden: * **Problem-focused coping:** Gerichte pogingen om het probleem zelf aan te pakken, vaak wanneer een gevoel van controle over de situatie ervaren wordt. * **Emotion-focused coping:** Gericht op het reguleren van emoties, vaak wanneer weinig controle over het probleem wordt ervaren. Dit kan variëren van vermijding en afstand nemen tot het zoeken van emotionele steun of het uiten van emoties. De **Utrechtse Coping Lijst (UCL)** is een veelgebruikt instrument om copingstijlen te meten, met subschalen zoals actief aanpakken, palliatieve reactie, vermijden, sociale steun zoeken, passief reactiepatroon, expressie van emoties, en geruststellende gedachten. #### 3.1.2 Algemene modellen: Selye en McEwen * **General Adaptation Syndrome (GAS) van Selye:** Hans Selye beschreef stress als een reactie van het lichaam op elke eis die eraan wordt gesteld. Dit syndroom kent drie fasen: 1. **Alarmfase:** De initiële reactie van het lichaam, gekenmerkt door activatie van het sympathische zenuwstelsel en de HPA-as. 2. **Weerstandsfase:** Het lichaam past zich aan de aanhoudende stressor aan en probeert deze te weerstaan. 3. **Uitputtingsfase:** Als de stress te lang aanhoudt, raken de aanpassingsmechanismen van het lichaam uitgeput, wat kan leiden tot ziekte en zelfs dood. Selye's bekende uitspraak hierover is: "Elke stress laat een onuitwisbare litteken achter, en het organisme betaalt voor zijn overleving na een stressvolle situatie door een beetje ouder te worden." * **Allostatische belasting (McEwen):** Allostase is het proces waarmee het lichaam stabiliteit handhaaft in veranderende omstandigheden. Allostatische belasting treedt op wanneer het lichaam langdurig wordt blootgesteld aan stress, wat leidt tot slijtage van lichaamssystemen. Chronische stress kan leiden tot een 'wear and tear' op het lichaam, wat het risico op ziekte verhoogt. ### 3.2 Fysiologie van stress Het lichaam reageert op stress via twee belangrijke systemen: het autonome zenuwstelsel (ANS) en het endocriene systeem (met name de hypothalamus-hypofyse-bijnier-as, HPA-as). #### 3.2.1 Autonoom Zenuwstelsel (ANS) Het autonome zenuwstelsel reguleert onwillekeurige lichaamsfuncties en kent twee divisies met reciproke werking: * **Parasympatisch zenuwstelsel (PNS):** Ondersteunt energiebehoud, reproductie en vertering. Het heeft een meer gelokaliseerde en specifieke invloed op organen. Neurotransmittor is acetylcholine. Een belangrijk onderdeel is de nervus vagus (X), de langste craniale zenuw, die veel organen bezenuwt en een rol speelt in het moduleren van de hartslagvariabiliteit. * **Vagaal-gemedieerde hartslagvariabiliteit (vmHRV):** Een veelgebruikte maat voor ANS-activiteit. Een lagere vmHRV tijdens stress duidt op een verminderde parasympathische activiteit. Dit fenomeen, 'Respiratory Sinus Arrhythmia' (RSA), is de belangrijkste bron van hartslagvariabiliteit (HRV). Bij stress daalt de HRV omdat de parasympathische invloed afneemt en de sympathische activiteit toeneemt. * **Sympathisch zenuwstelsel (SNS):** Meer actief tijdens stress, verantwoordelijk voor energie mobilisatie. Het heeft een meer geïntegreerde invloed over meerdere organen. Neurotransmittor is voornamelijk noradrenaline. Een uitzondering is de sympathische innervatie van het merg van de bijnier, die catecholamines in de bloedbaan vrijgeeft en de sympathische activiteit versterkt. De **polyvagale theorie** (Porges) suggereert een filogenetisch perspectief op vagale controle en hartslagmodulatie, waarbij onderscheid wordt gemaakt tussen een 'domme' dorsale vagus en een 'slimme' ventrale vagus. Recent onderzoek zet echter vraagtekens bij de aannames van deze theorie, met name over de rol van de dorsale vagus bij zoogdieren en het concept van een 'reptielenbrein'. #### 3.2.2 Sympathisch-bijnier-merg (SAM) systeem Dit systeem wordt geactiveerd door het sympathische zenuwstelsel en leidt tot de afgifte van catecholamines, zoals adrenaline (epinefrine) en noradrenaline. Dit resulteert in een snelle, kortdurende stressrespons die het lichaam voorbereidt op actie ('vecht-of-vlucht'). #### 3.2.3 Hypothalamus-hypofyse-bijnier-as (HPA-as) De HPA-as zorgt voor een langzamere, meer aanhoudende stressrespons. 1. De hypothalamus geeft corticotropine-releasing factor (CRH) af. 2. CRH stimuleert de hypofyse tot de afgifte van adrenocorticotroop hormoon (ACTH). 3. ACTH stimuleert de bijnier tot de afgifte van cortisol. Cortisol heeft diverse effecten, waaronder het mobiliseren van energie, het onderdrukken van het immuunsysteem en het beïnvloeden van de stemming en cognitie. Cortisol heeft een circadiaan ritme, met de hoogste concentraties 's ochtends. Tijdens stress kan dit ritme verstoord raken en de feedbackregulatie van cortisol kan veranderen van negatief naar positief. Langdurige blootstelling aan hoge cortisolniveaus kan leiden tot sensitizatie van de amygdala, met verhoogde en langdurige stressresponsen tot gevolg. * **Meten van HPA-as activiteit:** Dit kan via metingen van cortisol in speeksel, bloed of urine, of via metingen van CRH en ACTH. De gevoeligheid van het negatieve feedback circuit kan worden getest met dexamethason. Het aantal cortisolreceptoren kan ook een indicatie geven van recente blootstelling aan cortisol. ### 3.3 Dimensies van stress Verschillende dimensies beïnvloeden hoe we stress ervaren en hoe deze ons gezondheid beïnvloedt: * **Controleerbaarheid en voorspelbaarheid:** Situaties waarover men controle ervaart of die voorspelbaar zijn, worden minder stressvol geacht dan oncontroleerbare en onvoorspelbare situaties. Dierstudies tonen aan dat het ontbreken van controle leidt tot hogere hormonale stressresponsen. Het **Job Demand Control Model** van Karasek benadrukt het belang van controle op het werk voor cardiovasculaire risico's. * **Duur van de stressor:** * **Acute stressoren:** Kortdurende, intense stressfactoren. * **Chronische stressoren:** Langdurige, aanhoudende stressfactoren, zoals traumatische ervaringen, armoede, of langdurige zorgtaken. Chronische stress kan leiden tot ontregeling van de HPA-as, met mogelijk hyper- of hypocortisolisme als gevolg. * **Major life stressors:** Grote, ingrijpende levensgebeurtenissen. * **Daily hassles:** Dagelijkse kleine ergernissen die cumuleren. ### 3.4 Stress & gezondheid Stress kan op verschillende manieren gezondheidseffecten hebben: #### 3.4.1 Algemene modellen Zie de modellen van Selye en McEwen hierboven. #### 3.4.2 Routes waarlangs stress gezondheid beïnvloedt Stress kan gezondheid beïnvloeden via drie hoofroutes: 1. **Fysiologische route:** Activatie van de HPA-as en het ANS, wat leidt tot veranderingen in het immuunsysteem, cardiovasculaire functie en metabolisme. * **Effecten op het immuunsysteem:** * Parasympathische activiteit is anti-inflammatoir. * Sympathische activiteit heeft effecten die afhankelijk zijn van de duur en ernst van de stress. Acute sympathische activatie kan leiden tot een toename van NK-cellen, terwijl langdurige activatie de immuunrespons kan onderdrukken. * HPA-as activiteit leidt tot onderdrukking van veel aspecten van het immuunsysteem. Het cholinerg anti-inflammatoir pad via de nervus vagus wordt onderzocht als een mechanisme om ontstekingsreacties te reguleren. 2. **Gedragsroute:** Stress kan leiden tot veranderingen in gedrag, zoals verhoogd gebruik van ongezonde copingmechanismen (roken, drinken, ongezonde voeding), minder bewegen, verminderd sociaal contact, en verminderde therapietrouw. 3. **Sociale route:** Lagere sociaaleconomische status (SES) gaat vaak gepaard met meer stress en minder buffers, wat de gezondheid negatief beïnvloedt. #### 3.4.3 Beschermende factoren (buffers) Diverse factoren kunnen beschermen tegen de negatieve gezondheidseffecten van stress: * **Controle en zelfeffectiviteit:** Het gevoel van controle over situaties en het geloof in eigen kunnen ('zelfeffectiviteit') zijn belangrijke buffers. * **Sociale relaties en verbondenheid:** Sterke sociale steun (emotioneel, materieel, advies) en sociale integratie zijn cruciaal. Eenzaamheid, daarentegen, kan leiden tot significante lichamelijke effecten, waaronder verhoogde vasculaire weerstand, hogere bloeddruk, verhoogde ochtendlijke cortisol-output, inflammatie en een snellere progressie van ziekten zoals Alzheimer. > **Tip:** Het is belangrijk om onderscheid te maken tussen subjectieve eenzaamheid (gevoel van alleen zijn) en effectieve sociale isolatie. Beide kunnen echter negatieve gezondheidseffecten hebben. * **Stressmanagement:** Technieken zoals **slow deep breathing (SDB)** en **biofeedback (zoals HRV-biofeedback)** kunnen helpen bij het reguleren van stressresponsen. Hoewel SDB de hartslagvariabiliteit (vmHRV) kan verhogen, is het belangrijk te erkennen dat dit niet noodzakelijkerwijs een toename van systeemische parasympathische activiteit impliceert. Andere mechanismen, zoals een verhoogd controlegevoel, positieve verwachtingen (placebo-effect) en gelijkenissen met mindfulness, kunnen hierbij een rol spelen. * **Positieve emoties:** Optimisme en positieve affecten zijn geassocieerd met betere subjectieve en objectieve gezondheidsuitkomsten, waaronder een lagere mortaliteit, minder ziekte-incidentie en een gunstiger ziekteverloop. De **"Undoing Hypothesis"** suggereert dat positieve emoties de negatieve fysiologische gevolgen van stress kunnen 'ongedaan maken'. > **Voorbeeld:** Een studie onder nonnen toonde aan dat zij die in autobiografische schetsen meer positieve emoties uitdrukten, gemiddeld een decennium langer leefden dan hun minder vrolijke collega's. Dit verband was onafhankelijk van andere factoren. Mechanismen die het verband tussen positief affect en gezondheid verklaren, omvatten gezonder gedrag, positieve invloed op het ANS, endocriene en immuunsysteem, en verbeterde sociale interacties. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Transactioneel model | Een model dat stress beschouwt als een dynamische interactie tussen een individu en zijn omgeving, waarbij de subjectieve interpretatie van een gebeurtenis (appraisal) de belangrijkste factor is in het bepalen of deze als stressvol wordt ervaren. | | Coping | Het proces van hantering van subjectief belastende externe of interne eisen die de mogelijkheden van een persoon dreigen te overstijgen, gericht op het reduceren van stress en het aanpassen aan uitdagende situaties. | | Problem-focused coping | Een copingstrategie gericht op het aanpakken en oplossen van de bron van stress door actieve probleemoplossing en controle over de situatie. | | Emotion-focused coping | Een copingstrategie gericht op het reguleren van de emotionele reacties op stress, vooral wanneer de situatie als oncontroleerbaar wordt ervaren, door bijvoorbeeld vermijding of het zoeken van emotionele steun. | | Autonoom Zenuwstelsel (ANS) | Het deel van het zenuwstelsel dat de functies van inwendige organen reguleert zonder bewuste controle, zoals hartslag, ademhaling en spijsvertering. Het bestaat uit het sympathische en parasympathische systeem. | | Sympathisch zenuwstelsel (SNS) | Een divisie van het ANS die geactiveerd wordt bij stressvolle situaties ('fight or flight response'), verantwoordelijk voor het mobiliseren van energie door o.a. versnelde hartslag en verhoogde bloeddruk. | | Parasympathisch zenuwstelsel (PNS) | Een divisie van het ANS die doorgaans actief is in rust ('rest and digest'), verantwoordelijk voor het behoud van energie, spijsvertering en het verlagen van de hartslag. | | Hypothalamus-Hypofyse-Bijnier-as (HPA-as) | Een neuro-endocrien systeem dat een centrale rol speelt in de stressrespons, waarbij de hypothalamus corticotropine-releasing hormone (CRH) vrijgeeft, wat de hypofyse aanzet tot het produceren van ACTH, wat op zijn beurt de bijnieren stimuleert tot het vrijgeven van cortisol. | | Cortisol | Een steroïde hormoon geproduceerd door de bijnieren, essentieel voor de stressrespons, maar chronisch verhoogde niveaus kunnen schadelijk zijn voor de gezondheid. | | Hartslagvariabiliteit (HRV) | De variatie in de tijd tussen opeenvolgende hartslagen, die een indicator is van de activiteit van het autonome zenuwstelsel en de flexibiliteit van het hart om zich aan te passen aan veranderende omstandigheden. | | Polyvagale theorie | Een theorie die de evolutie van het autonome zenuwstelsel beschrijft, met een focus op de rol van de nervus vagus in sociale interactie, emotieregulatie en stressrespons. | | Allostatische belasting | De chronische fysiologische stress die ontstaat door langdurige blootstelling aan stressoren, wat leidt tot slijtage van het lichaam en een verhoogd risico op ziekte. | | Gedragsroute van stress | De manier waarop stress leidt tot veranderingen in gedrag, zoals verhoogd gebruik van ongezonde middelen, verminderde lichaamsbeweging of sociale isolatie, wat de gezondheid negatief kan beïnvloeden. | | Sociale route van stress | Het effect van sociale factoren, zoals sociale steun en sociaaleconomische status, op de gezondheid in relatie tot stress, waarbij sociale isolatie en lage SES geassocieerd zijn met hogere stressniveaus en slechtere gezondheidsuitkomsten. | | Buffers (beschermende factoren) | Factoren die helpen de negatieve effecten van stress op de gezondheid te verminderen, zoals controle, zelfeffectiviteit, sociale relaties, stressmanagementtechnieken en positieve emoties. | | Zelfeffectiviteit | Het geloof van een individu in zijn eigen vermogen om specifieke taken uit te voeren of doelen te bereiken, wat een belangrijke buffer kan zijn tegen de negatieve effecten van stress. | | Positief affect | Het ervaren van positieve emoties, zoals vreugde, interesse en optimisme, wat geassocieerd is met een betere fysieke en mentale gezondheid en een langere levensverwachting. | | Undoing Hypothesis | Een theorie die stelt dat positieve emoties een "undoing" effect hebben op de negatieve fysiologische effecten van stress door de langdurige mobilisatie van energie te onderbreken en het lichaam in staat te stellen sneller te herstellen. |