HCO 1 ergonomie

# Wat is ergonomie? Hier is een gedetailleerde samenvatting over ergonomie, opgesteld als een studiehandleiding. ## 1. Wat is ergonomie? Ergonomie is de wetenschappelijke studie en de praktische toepassing van de werkende mens in wisselwerking met zijn omgeving. ### 1.1 Definitie en etymologie Ergonomie is afgeleid van de Griekse woorden 'ergon' (werk) en 'nomos' (wet). De definitie omvat drie kerncomponenten: de activiteit, de persoon en de omgeving. Het centrale doel is het creëren van een evenwicht tussen mens en werk, met focus op duurzame activiteit. Hoewel vaak geassocieerd met het aanpassen van de werkplek of rugklachten, is ergonomie een bredere wetenschap. ### 1.2 Onderliggende wetenschappen Ergonomie is een multidisciplinaire wetenschap die inzichten uit diverse domeinen integreert om het mens-werk-systeem te optimaliseren. Enkele van deze onderliggende wetenschappen zijn: * **Antropometrie:** De studie van menselijke afmetingen, essentieel voor het ontwerpen van objecten en ruimtes die passen bij de gemiddelde menselijke lichaamsbouw (bv. de hoogte van een onthaalbalie). * **Fysica:** Analyse van krachten en hun effecten op het lichaam, bijvoorbeeld welke krachten op de onderrug werken bij het tillen van lasten. * **Fysiologie:** Onderzoek naar de reacties van het lichaam en het energieverbruik tijdens specifieke werkactiviteiten. * **Engineering:** Toepassing van technische principes in productontwikkeling, met oog voor ergonomische overwegingen (bv. het ontwerpen van een functionele schaar). * **Psychologie:** Naast fysieke belasting richt ergonomie zich ook op psychosociaal welzijn en veerkracht. * **Sociologie:** Begrip van sociale structuren en interacties binnen werkomgevingen. * **Anatomie:** Kennis van de structuur van het menselijk lichaam. * **Biomechanica:** Studie van de mechanische principes van levende organismen, cruciaal voor het begrijpen van houdingen en bewegingen. * **Economie:** Analyse van de economische impact van ergonomische interventies, zoals de kosten van ziekteverzuim versus de investering in ergonomische oplossingen. ### 1.3 Hoofddoelen van ergonomie De primaire doelen van ergonomie zijn het bevorderen van een optimale werk-mens relatie door het nastreven van: * **Comfort:** Het creëren van werkomgevingen en taken die prettig en aangenaam zijn voor de gebruiker. * **Gezondheid:** Het minimaliseren van fysieke en mentale belastingen die kunnen leiden tot gezondheidsproblemen. * **Veiligheid:** Het voorkomen van ongevallen en letsel op de werkplek. * **Productiviteit en rendement:** Het optimaliseren van efficiëntie en prestaties door het wegnemen van belemmeringen en het verbeteren van de workflow. Het bereiken van deze doelen vereist zowel kennis van ergonomische principes als de actieve implementatie ervan. ### 1.4 Conceptuele versus correctieve ergonomie Ergonomie kent twee hoofdvormen: * **Conceptuele ergonomie (preventief):** Richt zich op het voorkomen van problemen door ergonomische principes te integreren in de ontwerpfase van producten, werkplekken, processen en organisatievormen. Voorbeelden zijn het ontwerpen van ergonomische computermuizen die de natuurlijke polshouding respecteren, of het optimaliseren van de indeling van een productielijn. Dit is een integraal onderdeel van "design thinking". * **Correctieve ergonomie (curatief):** Richt zich op het verhelpen, herstellen of compenseren van bestaande problemen. Dit kan bijvoorbeeld het aanpassen van een bureaustoel aan een specifieke cliënt zijn, of het aanpassen van een te lage wastafel in een operatiekamer. ### 1.5 Ergonomie en ergotherapie Ergonomie is een essentieel instrument voor ergotherapeuten. Het doel is het toepassen van ergonomische principes om de handelingsmogelijkheden en handelingscontext van een hulpvrager op elkaar af te stemmen, met als doel het behoud of de verbetering van participatie in dagelijkse activiteiten. * **Voor hulpvragers zonder beperking:** Ergonomie wordt voornamelijk preventief toegepast. * **Voor hulpvragers met beperking:** Ergonomie wordt zowel preventief als curatief ingezet. Ergotherapeuten passen ergonomische principes toe in diverse contexten, zoals: * Het adviseren bij het afstellen van werkplekken, zoals bureaustoelen of rolstoelen. * Het geven van instructies over ergonomisch werken, bijvoorbeeld aan verpleegkundigen over het comfortabel aandoen van steunkousen. * Het adviseren over ergonomische transfertechnieken voor mantelzorgers. * Het bieden van gespecialiseerd advies aan specifieke beroepen, zoals tatoeëerders of schilders met fysieke klachten. ### 1.6 Ergonomie als systeem: Het mens-werk-omgeving systeem Het mens-werk-systeem beschouwt de persoon, zijn taak en zijn omgeving als een onderling beïnvloedend geheel. Bij het analyseren van behoeften, het optimaliseren van werk of het geven van advies, is het cruciaal om rekening te houden met de dynamische interacties binnen dit systeem. * **Mens:** Bevat fysieke, cognitieve, emotionele en sociale aspecten. * **Taak:** De specifieke activiteit die uitgevoerd wordt. * **Omgeving:** De fysieke en sociale context waarin de taak wordt uitgevoerd. ### 1.7 Belasting versus belastbaarheid Een kernprincipe in ergonomie is het vinden van een duurzaam en werkbaar evenwicht tussen **belasting** (de eisen die een taak aan de persoon stelt) en **belastbaarheid** (de capaciteit van de persoon om deze eisen te hanteren). * **Belasting:** Kan fysiek, sensorisch of psychosociaal zijn. * **Fysieke belasting:** Omvat statische en dynamische spierarbeid, en de normale (werk)houding. * **Statische belasting:** Het handhaven van een houding gedurende langere tijd (zitten, staan). Hierbij is het belangrijk om de natuurlijke krommingen van het lichaam te respecteren en bewegingsarmoede te doorbreken met micro-pauzes. * **Dynamische belasting:** Krachten die het lichaam belasten tijdens beweging. Risicofactoren zijn onder andere werken met een gebogen of gedraaide rug, werken boven schouderhoogte, en ver reiken. * **Normale (werk)houding:** Een houding die de natuurlijke positie van spieren en gewrichten zo veel mogelijk respecteert. Dit omvat het inzicht in zwaartekracht, zwaartepunt en steunreacties, en het behouden van de fysiologische krommingen van de wervelkolom. * **Sensorische belasting:** Omvat de input van zintuigen zoals zien, horen, ruiken, proeven en voelen. Factoren zoals geluid, licht en geur kunnen een onbewuste, maar belastende invloed hebben. * **Psychosociale belasting:** Omvat mentale, cognitieve, emotionele en sociale aspecten. Dit kan werkdruk, stress, geweld, pesten, of ongewenst gedrag omvatten. Het menselijk brein wordt gezien als een informatieverwerkend systeem, waarbij mentale belasting de zintuiglijke verwerking betreft, cognitieve belasting het verwerken en omzetten in actie, emotionele belasting het hanteren van eigen en andermans emoties, en psychosociale belasting veranderingen in werkinhoud en werkrelaties. * **Belastbaarheid:** Bevat kernfactoren zoals leeftijd, gewicht, conditie, motivatie, en fysieke en psychosociale factoren. Een **onevenwicht** tussen belasting en belastbaarheid kan leiden tot musculoskeletale aandoeningen (MSA), fysiologische klachten, of psychische klachten. #### 1.7.1 Ergonomische risicoanalyse Een systematische aanpak, zoals de SOBANE-strategie, wordt vaak gebruikt voor een ergonomische risicoanalyse: * **Fase 1: Screening en Observatie:** Opstellen van een ergonomische risicoanalyse, rekening houdend met wettelijke normen en richtlijnen. Meten van belasting en belastbaarheid op het niveau van persoon, taak en omgeving. * **Fase 2: Analyse en Interpretatie:** Analyseren en interpreteren van de verzamelde gegevens. * **Fase 3: Expertise en Actieplan:** Opstellen van doelen in samenspraak met de betrokkenen en uitwerken van een actieplan. * **Fase 4: Expertise en Interventies:** Uitwerken van advies en interventies, waaronder technische, organisatorische en persoonlijke maatregelen (TOP-strategie). Participatieve ergonomie, waarbij iedereen betrokken wordt, is hierbij cruciaal. #### 1.7.2 Belastingsanalyse De belastingsanalyse omvat het in kaart brengen van de factoren die bijdragen aan de belasting op een cliënt, onderverdeeld in: * **Mensgebonden factoren:** * Fysieke belasting * Sensorische belasting * Psychosociale belasting * **Taakgebonden factoren:** Eisen die de uitvoering van de taak stelt. * **Omgevingsgebonden factoren:** Kenmerken van de werkplek en de directe omgeving. Het concept van een **dynamisch evenwicht** tussen belasting en belastbaarheid is belangrijk, aangezien dit evenwicht kan variëren afhankelijk van factoren zoals tijd van de dag, leeftijd, levensfase en veranderende omstandigheden. > **Tip:** Het is cruciaal om zowel de belasting (wat de taak eist) als de belastbaarheid (wat de persoon aankan) grondig te analyseren om tot effectieve ergonomische oplossingen te komen. > **Voorbeeld:** Een tildesituatie wordt als ergonomisch beschouwd wanneer de last dicht bij het lichaam wordt gehouden, de verplaatsing niet meer dan 25 centimeter bedraagt, er geschikte handgrepen zijn, en er geen torsiebewegingen nodig zijn. Ook de ruimte om een correcte houding aan te nemen en de natuurlijke krommingen van de rug te behouden, zijn hierbij essentieel. --- # Conceptuele versus correctieve ergonomie en de relatie met ergotherapie Dit onderwerp onderscheidt preventieve (concept) ergonomie van curatieve (correctie) ergonomie en legt uit hoe ergotherapie deze principes toepast om handelingsmogelijkheden en contexten af te stemmen voor participatie. ### 2.1 Definitie van ergonomie Ergonomie is de studie en praktische toepassing van de werkende mens in interactie met zijn omgeving. Het woord is afgeleid van de Griekse woorden 'ergon' (werk) en 'nomos' (wet). De discipline richt zich op het creëren van een evenwicht tussen mens en werk, met aandacht voor dagelijkse activiteiten in zowel werk-, woon- als ontspanningssituaties. Ergonomie wordt ook wel een sponswetenschap genoemd, omdat het kennis put uit diverse disciplines zoals antropometrie, fysica, fysiologie, psychologie, sociologie, anatomie, biomechanica en economie. Het primaire doel van ergonomie is het bevorderen van een optimale werk-mensrelatie door te focussen op: * Comfort * Gezondheid * Veiligheid * Productiviteit en rendement Het uiteindelijke doel is niet om een ergonoom te worden, maar om ergonomische principes toe te passen bij jezelf, bij cliënten en bij doelgroepen om participatie te faciliteren, vaak gericht op werkgerelateerde activiteiten. Dit vereist zowel kennis (inzicht in hoe het lichaam werkt, hoe taken georganiseerd worden) als actie (implementatie van deze kennis). ### 2.2 Conceptuele ergonomie en correctieve ergonomie Ergonomie kan worden onderverdeeld in twee hoofdbenaderingen: conceptuele ergonomie en correctieve ergonomie. #### 2.2.1 Conceptuele ergonomie Conceptuele ergonomie richt zich op het voorkomen van problemen door ergonomische principes preventief te integreren in de ontwerpfase. Dit houdt in dat men al in de beginfase nadenkt over het ontwerp van werkplekken, machines, hulpmiddelen, organisatievormen en processen om storingen die in het arbeidsproces kunnen ontstaan, te beperken. > **Voorbeeld:** Het ontwerpen van een ergonomische computermuis gebaseerd op de natuurlijke polshouding, of het meenemen van de benodigde bewegingen bij het ontwerpen van een werkstraat in een fabriek. 'Design thinking' is een onderdeel van conceptuele ergonomie, waarbij de nadruk ligt op samenwerking met de gebruiker (de cliënt) in het ontwerpproces. #### 2.2.2 Correctieve ergonomie Correctieve ergonomie, ook wel curatieve ergonomie genoemd, treedt in werking wanneer conceptuele ergonomie heeft gefaald of wanneer er reeds problemen zijn ontstaan. Het doel is om bestaande problemen te herstellen, te compenseren of te verhelpen. > **Voorbeeld:** Het uitleggen hoe een bureaustoel aangepast moet worden aan een specifieke cliënt, het verhogen van een te lage wastafel in een operatiekwartier met een bankje, of het adviseren van hulpmiddelen zoals een exoskeleton of een tillift. Het aanleren van correcte procedures, zoals het correct afstellen van een bureaustoel of rolstoel, valt ook onder correctieve ergonomie. ### 2.3 De relatie tussen ergonomie en ergotherapie Ergotherapie en ergonomie zijn nauw met elkaar verbonden. Het doel van ergotherapie in de context van ergonomie is: Het toepassen van ergonomische principes om de handelingsmogelijkheden en handelingscontext op elkaar af te stemmen, gericht op (het behoud van) participatie van de hulpvrager, al dan niet met een beperking. Dit betekent dat ergotherapeuten ergonomische principes gebruiken om cliënten te helpen bij het uitvoeren van hun dagelijkse activiteiten (handelingsmogelijkheden) in hun specifieke omgeving (handelingscontext). * Voor **hulpvragers zonder beperking** ligt de focus voornamelijk op **preventie** (conceptuele ergonomie). * Voor **hulpvragers met een beperking** worden zowel **preventieve** als **curatieve** (correctieve ergonomie) benaderingen toegepast. > **Voorbeeld:** Een ergotherapeut adviseert hoe een schilder met schouderklachten ergonomische aanpassingen kan doen om zijn werk veilig en comfortabel te kunnen blijven uitoefenen. Dit kan zowel gaan om het aanpassen van de werkplek (conceptueel) als om het aanleren van specifieke technieken of het adviseren van een hulpmiddel (correctief). Ergotherapeuten kunnen op verschillende manieren met ergonomie aan de slag: * Het afstellen van bureaustoelen en rolstoelen voor cliënten. * Het geven van advies aan zorgverleners over ergonomische technieken (bijvoorbeeld bij het aandoen van steunkousen). * Het adviseren van mantelzorgers over comfortabele transfertechnieken. * Het leveren van gespecialiseerd advies aan specifieke beroepsgroepen (bijvoorbeeld tatoeëerders). * Zelfstandig werkzaam zijn voor bedrijven op het gebied van ergonomie. * Werkzaam zijn als ergonoom bij preventiediensten of als manu-therapeut. ### 2.4 Ergonomie als systeem Ergonomie beschouwt het mens-werk systeem als een geheel, waarbij de persoon, zijn taak en de omgeving elkaar voortdurend beïnvloeden. Dit is een dynamisch systeem waarbij veranderingen in één component invloed hebben op de andere. * **Persoon:** Fysieke en psychische eigenschappen, vaardigheden, ervaring, motivatie. * **Taak:** De aard van de activiteit, de eisen die het stelt, de complexiteit, de duur, de frequentie. * **Omgeving:** Werkplek, gereedschappen, machines, verlichting, geluid, temperatuur, sociale interacties. Bij het analyseren van een situatie of het geven van advies is het essentieel om dit systeem als geheel te beschouwen. > **Voorbeeld:** Bij het analyseren van een vakantiejob, kunnen factoren als werkuur, fysieke pijn, verveling (taakgerelateerd), werkomstandigheden, het gebouw, de sfeer (omgevinggerelateerd), en persoonlijke affiniteit met het werk (persoonsgerelateerd) allemaal bijdragen aan of afbreuk doen aan een positieve werkervaring. ### 2.5 Belasting, belastbaarheid en hun samenhang Een cruciaal principe binnen ergonomie is het evenwicht tussen belasting en belastbaarheid. Ziekteverzuim, met name onder jonge werknemers en arbeiders, wordt vaak veroorzaakt door een onevenwicht in deze twee factoren. #### 2.5.1 Belasting Belasting verwijst naar de eisen die een activiteit stelt aan de persoon, zowel fysiek, sensorisch als psychosociaal. * **Fysieke belasting:** Omvat statische belasting (houdingen zoals langdurig zitten of staan) en dynamische belasting (beweging van het lichaam). Het correct toepassen van de normale werkhouding, die de natuurlijke krommingen van het lichaam respecteert, is hierbij belangrijk. factoren zoals zwaartekracht, zwaartepunt en steunreacties spelen een rol. Activiteiten die langdurig in dezelfde houding plaatsvinden (statisch) of waarbij veel kracht, herhaling of ongunstige houdingen betrokken zijn (dynamisch), verhogen de fysieke belasting. * **Sensorische belasting:** Betreft de inzet van alle zintuigen (zien, horen, ruiken, voelen) en de invloed van omgevingsfactoren zoals geluid, licht en geur. Hoewel vaak onbewust, kan sensorische over- of onderprikkeling belastend zijn. * **Psychosociale belasting:** Omvat mentale, cognitieve, emotionele en sociale aspecten. Dit kan gaan om informatieverwerking, werkdruk, stress, omgangsvormen, geweld, pesten en ongewenst gedrag. De '5 A's' (arbeidsorganisatie, arbeidsinhoud, arbeidsvoorwaarden, arbeidsomstandigheden, arbeidsverhoudingen) zijn hierin van belang. #### 2.5.2 Belastbaarheid Belastbaarheid is het vermogen van een persoon om een bepaalde belasting aan te kunnen. Kernfactoren hierin zijn leeftijd, gewicht, conditie en motivatie, evenals fysieke en psychosociale factoren. #### 2.5.3 Het evenwicht tussen belasting en belastbaarheid Een onevenwicht tussen belasting en belastbaarheid kan leiden tot: * **Musculoskeletale aandoeningen (MSA) en Repetitieve Strain Injuries (RSI):** Klachten aan spieren, pezen en botten, zoals rugklachten, peesontstekingen of carpaal tunnelsyndroom. * **Fysiologische klachten:** Hoofdpijn, vermoeidheid, hartkloppingen. * **Psychische klachten:** Stress, angst. Het nastreven van een duurzaam en werkbaar evenwicht tussen belasting en belastbaarheid is essentieel voor duurzaam werk. Dit evenwicht is **dynamisch** en kan variëren door factoren zoals tijdstip van de dag, leeftijd, levensfase, veranderingen in de thuisomgeving of veranderende belangen. ### 2.6 Ergonomische Risicoanalyse Een systematische aanpak, zoals de **Sobane strategie**, wordt vaak toegepast voor ergonomische risicoanalyse. Deze strategie omvat typisch de volgende fasen: * **Fase 1: Screening en Observatie:** Het opmaken van een ergonomische risicoanalyse, rekening houdend met wettelijke normen en richtlijnen. Hierbij worden belasting en belastbaarheid van de persoon, de taak en de omgeving gemeten. * **Fase 2: Analyse:** Het interpreteren van de verzamelde gegevens. * **Fase 3: Expertise en Doelen opstellen:** Het uitwerken van een actieplan en het formuleren van doelen, vaak in samenwerking met de cliënt en/of werkgever. * **Fase 4: Expertise en Uitwerken van Advies en Interventies:** Het opstellen van preventieve maatregelen. De **TOP strategie** (technische, organisatorische, persoonlijke maatregelen) is hierbij een veelgebruikt model. * **Technische maatregelen:** Aanpassingen aan de werkpost, gereedschappen, etc. * **Organisatorische maatregelen:** Aanpassingen in taakindeling, taakroulatie, werktijden, etc. * **Persoonlijke maatregelen:** Het aanleren van correcte werkhoudingen, het stimuleren van minipauzes, sport, etc. **Participatieve ergonomie**, waarbij iedereen aan tafel zit, is een belangrijke methode binnen dit proces. ### 2.7 Mensgebonden factoren in de arbeidsanalyse De menselijke component speelt een centrale rol in de ergonomische analyse van belasting en belastbaarheid. Dit omvat diverse mensgebonden factoren: #### 2.7.1 Fysieke belasting Dit betreft de inspanning die het lichaam levert tijdens werkzaamheden. Het omvat: * **Statische belasting:** Noodzakelijk voor het handhaven van een houding, zoals langdurig zitten of staan. Dit kan leiden tot een vicieuze cirkel van bewegingsarmoede die doorbroken dient te worden met micro-pauzes. * **Dynamische belasting:** Noodzakelijk voor beweging. Risicofactoren zijn onder meer werken met een gebogen of getordeerde rug, werken boven schouderhoogte, ver reiken met of zonder lasten, en duwen/trekken. #### 2.7.2 Sensorische belasting De invloed van sensorische input (zien, horen, ruiken, voelen) op de belasting. Een correcte analyse houdt rekening met contrasten, regelafstanden, begrijpelijke pictogrammen, duidelijke communicatie, waarschuwingssignalen, temperatuur en geurhinder. #### 2.7.3 Psychosociale belasting Dit omvat psychologische aspecten (mentale, cognitieve, emotionele) en sociale aspecten (omgangsvormen). Het menselijk functioneren als een informatieverwerkend systeem staat centraal. Mentale belasting betreft de zintuiglijke verwerking, cognitieve belasting de analyse en omzetting van informatie in actie, en emotionele belasting het hanteren van eigen en andermans emoties. Psychosociale belasting ontstaat door verschuivingen in werkinhoud en werkrelaties en wordt vaak geassocieerd met stress, werkdruk en ongewenst gedrag. Het begrijpen en adresseren van deze mensgebonden factoren is cruciaal voor ergotherapeuten bij het optimaliseren van de interactie tussen persoon, taak en omgeving om participatie te bevorderen. --- # Het mens-werk systeem en belasting-belastbaarheid ## 3. Het mens-werk systeem en belasting-belastbaarheid Dit hoofdstuk behandelt het mens-werk systeem als een samenspel van persoon, taak en omgeving, en verkent het principe van balans tussen belasting en belastbaarheid, inclusief de analyse van risico's. ### 3.1 Het mens-werk systeem Ergonomie is de studie en praktische toepassing van de werkende mens in interactie met zijn omgeving. Het concept omvat drie kernelementen: de persoon, de activiteit (taak) en de omgeving. Deze elementen hebben voortdurende onderlinge beïnvloeding. **Etymologie:** Het woord 'ergonomie' is afgeleid van de Griekse woorden 'ergon' (werk) en 'nomos' (wet), wat duidt op de studie van de wetten van het werk. **Doel van ergonomie:** Het creëren van een optimale werk-mens relatie door het bevorderen van: * Comfort * Gezondheid * Veiligheid * Productiviteit en rendement **Toepassing voor ergotherapeuten:** Ergonomie wordt door ergotherapeuten toegepast om de handelingsmogelijkheden en handelingscontext op elkaar af te stemmen, gericht op het behoud van participatie van de hulpvrager, met of zonder beperking. Dit kan zowel preventief (bij hulpvragers zonder beperking) als curatief (bij hulpvragers met beperking) ingezet worden. Het doel is niet per se om ergonoom te worden, maar om ergonomische principes toe te passen op jezelf, je cliënt en doelgroepen om participatie mogelijk te maken. **Componenten van het mens-werk systeem:** Het systeem bestaat uit: * **De Persoon:** Bevat zowel fysieke als psychologische aspecten. * **De Taak (Activiteit):** De handelingen die worden uitgevoerd. * **De Omgeving:** De fysieke en sociale context waarin de taak wordt uitgevoerd. Deze drie componenten beïnvloeden elkaar constant. Bij het analyseren van situaties of het geven van adviezen, is het cruciaal om dit systeem in zijn geheel te beschouwen. #### 3.1.1 Conceptuele en correctieve ergonomie Er zijn twee hoofdvormen van ergonomische interventie: * **Concept-ergonomie (Preventief):** * Richt zich op het voorkomen van problemen door ergonomische principes te integreren in de ontwerpfase van werkplekken, machines, hulpmiddelen, organisatievormen en processen. * Voorbeelden: onderzoek naar het gebruik van een computermuis tijdens de ontwerpfase, het bepalen van doorgangsbreedtes bij de inrichting van een kantoorruimte. * Dit kan gezien worden als een vorm van 'design thinking', waarbij de eindgebruiker centraal staat in het ontwerpproces. * **Correctie-ergonomie (Curatief):** * Richt zich op het verhelpen of compenseren van reeds bestaande problemen. * Voorbeelden: het aanleren hoe een bureaustoel correct afgesteld dient te worden voor een cliënt, het verhogen van een te laag geplaatste wastafel. * Dit omvat ook het adviseren en aanleren van gebruik van hulpmiddelen zoals een exoskelet of tillift. ### 3.2 Belasting – Belastbaarheid en hun samenhang Een fundamenteel principe in ergonomie is het streven naar een duurzaam en werkbaar evenwicht tussen **belasting** en **belastbaarheid**. Een onevenwicht kan leiden tot diverse klachten. #### 3.2.1 Belasting en belastbaarheid * **Belasting:** Dit zijn de factoren die eisen stellen aan de persoon tijdens een activiteit. Belasting kan afkomstig zijn van de mens zelf (mensgebonden), de taak of de omgeving. * **Belastbaarheid:** Dit verwijst naar de capaciteit van de persoon om de gestelde eisen (belasting) aan te kunnen. Kernfactoren hierin zijn onder andere leeftijd, gewicht, conditie en motivatie, alsook fysieke, sensorische en psychosociale factoren. Het evenwicht tussen belasting en belastbaarheid is cruciaal voor een goede **occupational performance** (werkprestatie/participatie). #### 3.2.2 Onevenwicht en de gevolgen Een onevenwicht tussen belasting en belastbaarheid kan zich manifesteren in: * **Musculo-Skeletale Aandoeningen (MSA) / Repetitive Strain Injuries (RSI):** Spierskeletale klachten zoals rugpijn, nekklachten, peesontstekingen of carpaletunnelsyndroom. * **Fysiologische klachten:** Hoofdpijn, vermoeidheid, hartkloppingen. * **Psychische klachten:** Stress, angst, burn-out. #### 3.2.3 Dynamisch evenwicht Het evenwicht tussen belasting en belastbaarheid is **dynamisch**. Dit betekent dat het voortdurend kan veranderen door factoren zoals: * Tijdstip van de dag (bv. lawaai). * Leeftijd en levensfase (bv. jongeren vs. ouderen, werk, gezin, carrière). * Veranderingen in de thuisomgeving. * Veranderende persoonlijke belangen. #### 3.2.4 Ergonomische Risicoanalyse (SOBA-ne strategie) Om een duurzaam evenwicht te bewerkstelligen, wordt vaak een procesmodel gehanteerd, zoals de SOBA-ne strategie (Screening, Observatie, Analyse, Expertise, Doelen opstellen, Actieplan uitwerken, Interventies, Advies): * **Fase 1: Screening en Observatie:** * Opmaak van een ergonomische risicoanalyse. * Controleren van wettelijke normen en richtlijnen. * Meten van belasting en belastbaarheid (persoon, taak, omgeving). * **Fase 2: Analyse:** * Interpreteren van de verzamelde gegevens. * **Fase 3: Expertise - Doelen opstellen:** * Opstellen van doelen in samenspraak met de cliënt, werkgever en andere betrokkenen. * Uitwerken van een actieplan. * **Fase 4: Expertise - Interventies en advies:** * Uitwerken van doelen in concreet advies en interventies. * Opstellen van preventieve maatregelen: * **Technische maatregelen:** Aanpassingen aan de werkpost, gebruik van hulpmiddelen (bv. een tillift). * **Organisatorische maatregelen:** Aanpassen van taken, jobrotatie, werken met meerdere personen. * **Persoonlijke maatregelen:** Verplichte minipauzes, sporten op het werk, verbeteren van werkhouding, oefenprogramma's. Deze strategie wordt vaak toegepast via **participatieve ergonomie**, waarbij alle betrokkenen worden betrokken bij het proces. De **TOP-strategie** (Technisch, Organisatorisch, Persoonlijk) is hierin een veelgebruikte methode om maatregelen te categoriseren. ### 3.3 Analyse van belasting en belastbaarheid Een diepere analyse van belasting en belastbaarheid is essentieel. #### 3.3.1 Mensgebonden factoren De mens is het middelpunt van de ergonomische analyse en brengt specifieke factoren met zich mee: ##### 3.3.1.1 Fysieke belasting Dit omvat de eisen die het lichaam stelt tijdens werkzaamheden. Belangrijke aspecten zijn: * **De normale (werk)houding:** * Het kennen en toepassen van een neutrale positie van spieren en gewrichten om hinder en klachten te voorkomen. * Hierbij zijn inzicht in de natuurlijke houding van het lichaam, zwaartekracht, zwaartepunt en steunreacties cruciaal. De natuurlijke krommingen van de wervelkolom dienen zoveel mogelijk gerespecteerd te worden. * Houdingsverval (bv. oor, schouderkop en bekken niet op één lijn) is een indicatie van verhoogde belasting. * **Statische belasting:** * Noodzaakt het lichaam om spieren langdurig aan te spannen om een houding te behouden (bv. langdurig zittend of staand werk). * Het doorbreken van bewegingsarmoede door regelmatig recht te staan, rond te lopen of te stretchen is belangrijk. Een 'micro-break' kan hierbij al effectief zijn. * **Zittend werken:** Kan leiden tot het niet respecteren van natuurlijke krommingen door passief of actief zitten. Actief zitten met een open heuphoek en voeten naar achteren geplaatst wordt als gunstiger beschouwd dan de traditionele 90-90-90 graden zithouding. * **Staand werken:** Diverse aanpassingen zoals een in hoogte verstelbaar werkblad, correcte plaatsing van de monitor en voldoende beenruimte zijn van belang. * **Dynamische belasting:** * Noodzaakt het lichaam tot bewegen en vereist spierarbeid tijdens beweging. * Risicofactoren zijn onder meer werken met een gebogen of gedraaide rug, boven schouderhoogte werken, ver reiken, duwen en trekken, en langdurige krachtuitoefening. * De bewegingen dienen in cohesie te gebeuren om een te grote belasting te vermijden. De bewegingsfrequentie is ook een belangrijke factor; een herhaalde beweging die minder dan vier seconden duurt, kan belastend zijn. * Sectoren zoals bouw, zorg en industrie kennen vaak hoge dynamische belasting. ##### 3.3.1.2 Sensorische belasting Dit omvat de inzet van alle zintuigen (zien, horen, ruiken, voelen) en de invloed van omgevingsfactoren daarop. * **Analyse:** Factoren zoals contrasten, regelafstanden, begrijpelijkheid van pictogrammen, duidelijke communicatie, waarschuwingssignalen, temperatuur, geurhinder en de beperkingen van spraakbediening zijn relevant. * **Combinatie:** Een combinatie van sensorische prikkels kan leiden tot extra belasting of afleiding. ##### 3.3.1.3 Psychosociale belasting Dit omvat de psychologische, mentale, emotionele en sociale aspecten van werk. * **Psychologische belasting:** Cognitieve aspecten (informatieverwerking, geheugen), mentale aspecten (aandacht, concentratie) en emotionele aspecten (omgaan met eigen en andermans emoties). * **Sociale belasting:** Omgangsvormen, interpersoonlijke competenties en arbeidsverhoudingen. **Informatieverwerking:** Het menselijk brein functioneert als een informatieverwerkend systeem. * **Mentale belasting:** De zintuiglijke verwerking van informatie. * **Cognitieve belasting:** Het coderen, analyseren en omzetten van informatie in actie. Automatiseren, structuur en werkgeheugen zijn hierbij belangrijke concepten. * **Emotionele belasting:** Het hanteren van emoties, zowel die van jezelf als die van anderen. * **Psychosociale belasting:** Veranderingen in werkinhoud en werkrelaties, maar ook factoren zoals geweld, pesten en ongewenst gedrag. **De 5 A's van Psychosociale Risico's:** De 5 A's bieden een kader om psychosociale risico's te analyseren: 1. **Arbeidsorganisatie:** Hoe het werk is georganiseerd. 2. **Arbeidsinhoud:** De aard en complexiteit van de taken. 3. **Arbeidsvoorwaarden:** Salariëring, carrièrekansen. 4. **Arbeidsomstandigheden:** Fysieke en sociale werkomgeving. 5. **Arbeidsverhoudingen:** Relaties met collega's, leidinggevenden. Deze verschillende vormen van belasting, in combinatie met de belastbaarheid van de persoon, bepalen uiteindelijk de algehele werkprestatie en het welzijn van de werknemer. --- # Factoren van belasting en belastbaarheid Dit is een gedetailleerde samenvatting van de factoren die invloed hebben op belasting en belastbaarheid, met speciale aandacht voor mensgebonden factoren. ## 4. Factoren van belasting en belastbaarheid Belasting en belastbaarheid vormen een dynamisch evenwicht dat cruciaal is voor het behoud van duurzaam en werkbaar werk, en het voorkomen van musculoskeletale aandoeningen (MSA), fysiologische en psychische klachten. Een onevenwicht tussen deze twee factoren kan leiden tot diverse gezondheidsproblemen. Ergonomie speelt een sleutelrol bij het analyseren en optimaliseren van dit evenwicht, waarbij de interactie tussen de persoon, de taak en de omgeving centraal staat. ### 4.1 De mens-werk-omgeving systeembenadering Ergonomie beschouwt werk als een systeem waarin de persoon, de taak die hij uitvoert en de omgeving waarin dit gebeurt, elkaar continu wederzijds beïnvloeden. Het begrijpen van deze interacties is essentieel voor het optimaliseren van werkprocessen, het bevorderen van comfort, gezondheid, veiligheid en productiviteit. ### 4.2 Belasting en belastbaarheid Belasting verwijst naar de factoren binnen een activiteit (mens, taak, omgeving) die inspanning vereisen en potentieel belastend zijn voor de persoon. Belastbaarheid daarentegen omvat de capaciteit van een individu om deze belasting aan te kunnen, beïnvloed door kernfactoren zoals leeftijd, fysieke conditie, motivatie en psychosociale factoren. Het evenwicht hiertussen resulteert in de *occupational performance*. Een veelgebruikte strategie om dit evenwicht te analyseren en te verbeteren is de **SOBA-N-E strategie**: * **Fase 1: Screening en Observatie** * Opstellen van een ergonomische risicoanalyse. * Meten van belasting en belastbaarheid, rekening houdend met wet- en regelgeving. * Analyse van de persoon, taak en omgeving. * **Fase 2: Analyse** * Interpreteren van de verzamelde resultaten. * **Fase 3: Expertise - Doelen opstellen & Actieplan** * Gezamenlijk met de cliënt, werkgever en andere betrokkenen doelen formuleren. * Uitwerken van een actieplan. * **Fase 4: Expertise - Advies en Interventies** * Uitwerken van adviezen en interventies, met een focus op preventieve maatregelen. * Dit omvat technische, organisatorische en persoonlijke maatregelen (TOP-strategie): * **Technische maatregelen:** Aanpassen van de werkpost (bv. materiaal dichterbij plaatsen, tillift gebruiken). * **Organisatorische maatregelen:** Aanpassen van de taak of werkuren (bv. jobrotatie, samenwerken met een collega). * **Persoonlijke maatregelen:** Verplichte minipauzes, sporten op het werk, verbeteren van de werkhouding. #### 4.2.1 Ergonomische risicoanalyse Een diepere analyse van belasting en belastbaarheid omvat: * **Belastingsanalyse:** In kaart brengen van de factoren die de belasting op de cliënt verhogen vanuit de mens, de taak en de omgeving. * **Belastbaarheidsanalyse:** Vaststellen wat een cliënt kan dragen aan belasting, beïnvloed door fysieke en psychosociale factoren. ### 4.3 Mensgebonden factoren van belasting Mensgebonden factoren vormen een significant deel van de ergonomische analyse en hebben directe invloed op zowel de belasting als de belastbaarheid. Deze factoren worden onderverdeeld in fysieke, sensorische en psychosociale aspecten. #### 4.3.1 Fysieke belasting Fysieke belasting omvat de inspanning die het lichaam levert tijdens het uitvoeren van taken. Dit kan onderverdeeld worden in statische en dynamische belasting, beide gerelateerd aan de werkhouding. ##### 4.3.1.1 De normale (werk)houding De normale werkhouding is de neutrale positie van spieren en gewrichten, waarbij de natuurlijke krommingen van het lichaam (met name de wervelkolom) zoveel mogelijk gerespecteerd worden. Het kennen en toepassen hiervan is cruciaal om hinder en klachten te voorkomen. Dit vereist inzicht in de natuurlijke houding, zwaartekracht, zwaartepunt en steunreacties. Houdingsverval kan geobserveerd worden door de lijn oor-schouderkop-hoogste punt van de bekken-enkel te controleren (potloodtest). Een zwaartepunt dat ver buiten het steunvlak valt, verhoogt de lichaamsbelasting. ##### 4.3.1.2 Statische belasting Statische belasting treedt op wanneer spieren langdurig aangespannen blijven om een houding te handhaven, zonder significante beweging. Dit is typisch bij zittend of staand werken. Een vicieuze cirkel van bewegingsarmoede kan ontstaan, die doorbroken kan worden met korte pauzes (mini-breaks), rondlopen of stretchen. * **Zittend werken:** Niet alle zithoudingen respecteren de natuurlijke krommingen. Een C-vormige zithouding (passief zitten) is minder optimaal dan een S-vormige houding (actief zitten) waarbij de natuurlijke krommingen behouden blijven. Een open heuphoek (groter dan negentig graden) en het naar achter plaatsen van de voeten kunnen bijdragen aan een betere zithouding. Dynamisch zitten is te verkiezen. * **Staand werken:** Optimale staande werkplekken integreren aanpassingen zoals verstelbare werkbladen, correcte plaatsing van apparatuur (bv. PC op ooghoogte), voldoende ruimte voor de voeten en stopcontacten op een ergonomische hoogte. Dynamisch staan, waarbij men de houding regelmatig wisselt, is belangrijk. * **Liggend werken:** Dit komt minder vaak voor in werkcontexten. ##### 4.3.1.3 Dynamische belasting Dynamische belasting betreft spierarbeid die nodig is voor beweging. Risicofactoren zijn onder andere werken met een gebogen of gedraaide rug, werken boven schouderhoogte, ver reiken met of zonder last, en duwen of trekken. De lichaamspositie en de herhaling van bewegingen (bv. meer dan 4 seconden dezelfde beweging) zijn hierbij van belang. * **Risicofactoren bij dynamische belasting:** Werken met een gedraaide, voorovergebogen rug; handen boven schouderhoogte; ver reiken; duwen/trekken met handen boven schouder of onder de heup; krachtuitoefening langer dan 5 minuten; externe steun gebruiken bij krachtuitoefening. * **Sectoren met veel dynamische belasting:** Bouw, zorg, industrie. * **Oefenprogramma's:** Kunnen absenteïsme aanzienlijk doen dalen. #### 4.3.2 Sensorische belasting Sensorische belasting wordt vaak onderschat en pas opgemerkt wanneer de prikkel wegvalt. Het omvat de inzet van alle zintuigen (zien, horen, ruiken, voelen) en de invloed van omgevingsfactoren zoals geluid (bv. zoemend geluid), geur, contrasten, regelafstanden, duidelijke communicatie en waarschuwingssignalen. Een combinatie van sensorische prikkels kan de alertheid bevorderen, maar ook leiden tot afleiding en verhoogde mentale inspanning. #### 4.3.3 Psychosociale belasting Psychosociale belasting heeft betrekking op de psychologische en sociale aspecten van werk. * **Psychologische belasting:** * **Mentale belasting:** De verwerking van informatie via de zintuigen. * **Cognitieve belasting:** Het coderen, filteren, transporteren, vergelijken en omzetten van informatie in actie. Dit omvat aspecten als werkgeheugen en werkdruk. Cognitieve ergonomie streeft naar het automatiseren van taken en het creëren van structuur (bv. via bullet journals of agenda's). * **Emotionele belasting:** Het hanteren van eigen emoties, met name wanneer men geconfronteerd wordt met de emoties van anderen. * **Sociale belasting:** Gerelateerd aan omgangsvormen en competenties binnen sociale interacties. * **Psychosociale risico's:** Kunnen zich manifesteren als stress, geweld, pesten, ongewenst gedrag en veranderingen in werkinhoud of werkrelaties. De 5 A's (Arbeidsorganisatie, Arbeidsinhoud, Arbeidsvoorwaarden, Arbeidsomstandigheden, Arbeidsverhoudingen) zijn hierbij relevant. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Ergonomie | De studie en praktische toepassing van de werkende mens in interactie met zijn omgeving. Het richt zich op het creëren van een optimale werk-mens relatie door het bevorderen van comfort, gezondheid, veiligheid en productiviteit. | | Ergon | Grieks woord voor "werk". | | Nomos | Grieks woord voor "wet". | | Antropometrie | De wetenschap die zich bezighoudt met de afmetingen en proporties van het menselijk lichaam, essentieel voor het ontwerpen van producten en werkplekken die passen bij de mens. | | Fysica | De wetenschap die de fundamentele wetten van de natuur onderzoekt, inclusief krachten en energie, relevant voor het begrijpen van fysieke belasting op het lichaam. | | Fysiologie | De studie van de functies en processen van levende organismen, inclusief hoe het lichaam reageert op werkactiviteiten en energieverbruik. | | Engineering | De toepassing van wetenschappelijke principes om structuren, machines, apparaten en systemen te ontwerpen, bouwen en onderhouden, met aandacht voor ergonomische aspecten in productontwikkeling. | | Psychologie | De wetenschappelijke studie van de geest en gedrag, inclusief hoe mensen omgaan met werkdruk, stress en psychosociale factoren op de werkplek. | | Sociologie | De studie van menselijke samenlevingen en sociale relaties, wat relevant is voor het begrijpen van de sociale aspecten van werk en samenwerking. | | Anatomie | De studie van de structuur van levende organismen, essentieel voor het begrijpen van de fysieke werking van het lichaam en het voorkomen van blessures. | | Biomechanica | De toepassing van mechanische principes op levende organismen, met name de studie van krachten en hun effecten op het lichaam tijdens beweging. | | Economie | De studie van de productie, distributie en consumptie van goederen en diensten, belangrijk voor het evalueren van de kosten en baten van ergonomische interventies. | | Concept-ergonomie | Een preventieve vorm van ergonomie die gericht is op het voorkomen van problemen door het integreren van ergonomische principes in de ontwerpfase van werkplekken, producten of processen. | | Correctie-ergonomie | Een curatieve vorm van ergonomie die gericht is op het verhelpen, herstellen of compenseren van bestaande problemen of klachten door middel van aanpassingen. | | Participatie | Het vermogen en de mogelijkheid van een persoon om deel te nemen aan activiteiten, vaak gericht op het behoud van zelfstandigheid en levenskwaliteit. | | Mens-werk systeem | Een model dat de onderlinge beïnvloeding beschrijft tussen de persoon, zijn taak en de omgeving waarin deze wordt uitgevoerd. | | Belasting | De eisen die door de taak, de omgeving of de persoon zelf aan het individu worden gesteld tijdens werkactiviteiten. | | Belastbaarheid | Het vermogen van een persoon om de gestelde belasting aan te kunnen, beïnvloed door fysieke, psychologische en sociale factoren. | | Musculo Skeletale Aandoeningen (MSA) | Een verzamelnaam voor klachten aan spieren, pezen en botten, vaak veroorzaakt door overbelasting of herhaaldelijke bewegingen. | | Repetitieve Strain Injuries (RSI) | Blessures die ontstaan door herhaaldelijke bewegingen, vaak in de armen, polsen en handen, zoals carpaal tunnel syndroom of peesontstekingen. | | Dynamisch evenwicht | Een voortdurend veranderende balans tussen belasting en belastbaarheid, die zich aanpast aan verschillende omstandigheden en tijdsperioden. | | Ergonomische Risicoanalyse | Een proces om potentiële gevaren en risico's in werkplekken, taken of omgevingen te identificeren, evalueren en prioriteren met betrekking tot ergonomie. | | Fysieke Belasting | De inspanning die het lichaam levert door houding, beweging en krachtuitoefening tijdens werk. | | Sensorische Belasting | De prikkels die de zintuigen (zien, horen, ruiken, proeven, voelen) ontvangen tijdens werk en die invloed hebben op de mentale en fysieke toestand. | | Psychosociale Belasting | De invloed van psychologische en sociale factoren op de werkplek, zoals werkdruk, stress, conflict, pesterijen en werkrelaties. | | Statische belasting | Het aanhouden van een bepaalde houding gedurende langere tijd zonder significante beweging, wat kan leiden tot vermoeidheid en klachten. | | Dynamische belasting | De belasting op het lichaam tijdens beweging, waarbij spierarbeid nodig is voor het uitvoeren van taken en het verplaatsen van lasten. | | Normale (werk)houding | De natuurlijke lichamelijke positie van het lichaam en zijn ledematen tijdens het uitvoeren van taken, waarbij de neutrale positie van spieren en gewrichten zo veel mogelijk wordt gerespecteerd. | | Zwaartekracht | De kracht waarmee de aarde objecten aantrekt, wat invloed heeft op de lichaamshouding en de belasting op gewrichten. | | Zwaartepunt | Het punt waar het gewicht van een object of lichaam geconcentreerd is, cruciaal voor het behouden van evenwicht en stabiliteit. | | Steunreacties | De reacties van de ondergrond op de krachten die erop worden uitgeoefend, essentieel voor het handhaven van stabiliteit. | | Gevolgtrekking | De conclusie die wordt getrokken op basis van analyse van gegevens, bijvoorbeeld in een risicoanalyse of behandelplan. | | TOP-strategie | Een methode voor het uitwerken van doelen en interventies, bestaande uit Technische, Organisatorische en Persoonlijke maatregelen. |