Deeltje Taalgrens samenvatting.pdf

# De totstandkoming van de taalgrens doorheen de geschiedenis Dit hoofdstuk onderzoekt de historische ontwikkeling van de Belgische taalgrens, met nadruk op de invloed van volkeren en politieke gebeurtenissen door de eeuwen heen. ### 1.1 De oudheid #### 1.1.1 Romeinse expansiedrang en moeilijke grenzen In de oudheid bewoonden verschillende Germaanse stammen gebieden ten noorden van de Donau en de Rijn. De Romeinse expansiedrang leidde tot contacten en uiteindelijk tot de opkomst van het Latijn als opgelegde taal in Germaanse gebieden. Dit creëerde een vroege taalgrens tussen Germaanse en Romaanse volkeren in de eerste eeuw voor Christus. Door de eeuwen heen was er een constante strijd aan de grens tussen Germania en Gallië. In de derde eeuw na Christus kregen Germaanse stammen, met name Juten, Saksen, Angelen en Franken, meer invloed in noordelijk Gallië en vestigden zich permanent ten noorden van de Rijn, Maas en Waal. Opvallend is dat de noordelijke Romeinse verdedigingslinie een traject volgde dat sterk overeenkomt met de huidige Belgische taalgrens [1](#page=1). ### 1.2 De middeleeuwen #### 1.2.1 Het Frankische tijdperk Na de Romeinse overheersing begonnen de Franken hun veroveringen. Zij spraken Gallo-Romaanse dialecten die zich zouden ontwikkelen tot talen zoals Frans en Italiaans, terwijl in het noorden van het rijk Germaanse dialecten de basis legden voor talen als Duits en Nederlands. In Belgica, een drassig gebied aan de noordelijke rand van het Frankische rijk, troffen de Franken een nog sterkere Germaanse bevolking aan. Het Nederlands is in deze context een overblijfsel van de Frankische aanwezigheid in de Lage Landen. De taalgrens lag ongeveer gelijk met de Romeinse verdedigingslinies, van Doornik tot Keulen, waarbij boven de grens Germaanse dialecten en onder de grens Romaanse dialecten domineerden, met wederzijdse beïnvloeding [1](#page=1) [2](#page=2). #### 1.2.2 Het Karolingisch-Frankische rijk Onder Karel de Grote consolideerde het Frankische rijk zich, waarbij de taalgrens nauwelijks verschoof. In de noordelijke streken ontwikkelde zich het Nederduits, terwijl Romaanse dialecten onder de grens verder evolueerden. Karel de Grote legde Latijn op als lingua franca voor onderwijs, prediking en bestuur [2](#page=2). > **Tip:** Een lingua franca is een taal die fungeert als communicatiemiddel tussen groepen met verschillende moedertalen. Voorbeelden zijn Russisch in de Sovjet-Unie en hedendaags Frans en Engels [2](#page=2). Na de dood van Karel de Grote en het Verdrag van Verdun werd het rijk verdeeld, waardoor de Lage Landen een grensgebied werden tussen Francia en Germania. De hoed van Francia was Germaans gebied, terwijl de sokken van het Duitse gebied Romaans waren [2](#page=2). #### 1.2.3 Lappendeken van staten Vanaf de negende eeuw ontwikkelden zich graafschappen en vanaf de twaalfde eeuw waren de Lage Landen een lappendeken van vazalstaten, gebonden aan de Franse of Duitse vorst. Het feodale leenstelsel organiseerde deze hiërarchie, waarbij de vorst aan de top stond en leenmannen gebieden bestuurden in ruil voor trouw en verdediging. Grote rivieren verbonden steden, en waar handelaren elkaar ontmoetten, werd dezelfde taal gesproken. Boven de taalgrens kreeg het Oudnederlands vorm, lijkend op Duits, onder de naam Diets. Onder de taalgrens evolueerden dialecten tot het Waals, gesproken door de Romaanse bevolking [2](#page=2) [3](#page=3). #### 1.2.4 Groei van de steden Ondanks de bloei van de volkstaal in Vlaanderen, bleef Frans de taal van het bestuur en de sociale klim. Dit creëerde een sociale taalgrens die het gewone volk, sprekend Vlaams, scheidde van de gegoede burgerij die Frans sprak en aan de kant van de Franse vorst stond [3](#page=3). > **Tip:** Taal wordt in België nog steeds gezien als integratiemiddel, essentieel voor werk, sociale interactie en promotie [3](#page=3). Filips IV van Frankrijk probeerde zich in de 13e/14e eeuw te bemoeien met het welvarende graafschap Vlaanderen, wat leidde tot conflict en de Guldensporenslag in 1302, waarbij Vlaanderen onafhankelijk bleef van Frankrijk. In de 14e eeuw overschreden hertogdommen zoals Vlaanderen, Brabant en Limburg de taalgrens zonder problemen, maar de sociale taalgrens bleef prominent [3](#page=3). #### 1.2.5 Het Groot Privilege In 1477 kondigde Maria van Bourgondië het Groot Privilege af, een soort grondwet die de Bourgondische gebieden meer zelfbesturingsrecht gaf. Dit privilege bevatte ook de eerste taalwetgeving in de regio, met artikelen relevant voor taalpolitiek [3](#page=3). #### 1.2.6 De Habsburgers Na de dood van Maria en het vredesakkoord van Maximiliaan van Oostenrijk met Frankrijk, werd Maria's taalwetgeving tenietgedaan en keerde het Frans terug als centrale taal. In het Diets speelde Vlaams een belangrijke rol, eerst in Brugge, Ieper en Gent, daarna in Brabant, en ontwikkelde zich tot het gestandaardiseerde Nederduytsch, mede dankzij de boekdrukkunst. Filips de Schone en zijn zoon Karel V regeerden over een uitgestrekt rijk [3](#page=3) [4](#page=4). > **Tip:** Het rijk van Karel V werd wel eens omschreven als 'een rijk waarin de zon nooit onderging' vanwege de immense omvang [4](#page=4). Karel V bracht de XVII Provinciën samen, waarbij zijn hof en de edelen Frans spraken, terwijl Nederlands werd gebruikt voor communicatie met het volk. De Gentenaars protesteerden tegen de hoge belastingen van Karel V, wat leidde tot de legende van de 'stroppendragers'. Het rijk van Karel V werd later opgesplitst, en de Nederlanden kwamen onder de Spaans-Habsburgse gebieden [4](#page=4). ### 1.3 De zestiende eeuw #### 1.3.1 De turbulente Nederlanden Filips II, een Spanjaard die de Nederlanden niet goed kende, zorgde voor ontevredenheid. De protestantse opstand tegen het katholicisme, met nadruk op de individuele relatie met God en de Bijbel, kreeg vaste voet aan de grond in de noordelijke Nederlanden [5](#page=5). > **Tip:** Belangrijke verschillen tussen katholicisme en protestantisme liggen in de rol van de Kerk, de priester en de individuele gelovige [5](#page=5). Filips II verdeelde de Nederlanden in kerkelijke eenheden, waarbij de bisdomgrenzen niet altijd overeenkwamen met de taalgrens, wat leidde tot enclaves. De opstand tegen de Spaanse overheersing en godsdienstpolitiek resulteerde in de Tachtigjarige Oorlog, en het Verdrag van Münster in 1648 erkende de afsplitsing van de Verenigde Provinciën. Brabantse en Vlaamse notabelen vluchtten naar het noorden, wat leidde tot een braindrain uit Vlaanderen en Brabant. Taalpurisme en de opkomst van 'proper' Nederlands versus plat dialect creëerden een nieuwe taalgrens. De standaardisering van het Nederlands en de verschillen tussen Noord- en Zuid-Nederlands dateren mede uit deze periode van lange afscheidingen [5](#page=5). ### 1.4 De zeventiende-achttiende eeuw #### 1.4.1 Wissel van de macht De Zuidelijke Nederlanden, onder Spaans bewind, kenden een strikt rooms-katholiek geloof en minder vrijheden. Frankrijk veroverde een deel van Vlaanderen, en Lodewijk verbood het Vlaamse dialect, wat het einde betekende voor het Vlaams in Frans-Vlaanderen [6](#page=6). #### 1.4.2 Frans versus Vlaams versus Nederlands In de Zuidelijke Nederlanden bleef Frans de bestuurstaal, terwijl in andere gebieden Germaanstalige grootheden werden gewaardeerd. Een vooraanstaand figuur nam voor het eerst het woord 'Vlaams' in de mond om te verwijzen naar alle Germaanse dialecten in de Oostenrijkse Nederlanden, wat de aanzet gaf om dit gebied 'Vlaanderen' te noemen [6](#page=6). #### 1.4.3 De Verenigde Nederlands Staten Vlaanderen, Henegouwen, Namen en het 'Oostenrijks' Gelder vormden de Verenigde Nederlandse Staten in 1790, met afspraken over gemeenschappelijke verdediging en een nationaal leger. De taalgrens werd hierbij genegeerd, wat tweetalige afspraken noodzakelijk maakte. Na slechts een jaar hield dit experiment op te bestaan en werden de gewesten weer deel van de Oostenrijkse Nederlanden [6](#page=6). #### 1.4.4 De Napoleontische tijd In 1795 werden de Zuidelijke Nederlanden officieel deel van Frankrijk, en de Napoleontische tijd bracht gestructureerde veranderingen zoals de invoering van achternamen en nieuwe bestuurlijke grenzen. Echter, Frans werd de bestuurstaal, Franstalige middelbare scholen werden opgericht, en hogescholen werden eentalig Frans [6](#page=6). ### 1.5 De negentiende eeuw #### 1.5.1 De (her)geboorte van België Na de nederlaag van Napoleon werden de negen zuidelijke departementen opgenomen in het Koninkrijk der Nederlanden. Grote verschillen in taal, economie, cultuur en religie tussen Noord en Zuid leidden tot spanningen. Koning Willem I probeerde de gemoederen te bedaren door Nederduits als landstaal in te voeren en het onderwijs boven de taalgrens te vernederlandsen. Tegelijkertijd werd Frans de bestuurstaal onder de taalgrens. Op 4 oktober 1830 riepen separatisten de onafhankelijkheid van België uit, erkend door het Noorden in januari 1831, met Leopold I als vorst [7](#page=7). #### 1.5.2 België in de kinderschoenen De grondwet van 1831 legde taalvrijheid vast, maar in de praktijk herstelde het Frans zich als dominante taal in het openbare leven. Volgens de auteur waren het Nederlands en Duits nog onvoldoende gestandaardiseerd om een grondwet in te noteren. In 1839 scheidde België officieel van Nederland en werden de landgrenzen vastgelegd [7](#page=7). #### 1.5.3 De Vlaamse Beweging Jan Frans Willems, een Orangist, was misnoegd over de dominantie van het Frans en publiceerde pro-Nederlandse teksten, wat de geboorte van de Vlaamse Beweging markeerde. Deze beweging ijverde voor de gelijkheid tussen het Nederlands en het Frans en zorgde ervoor dat de term 'Vlaanderen' het hele Nederlandstalige gebied ging omvatten. Hendrik Conscience was ook een belangrijk voorvechter voor het Nederlands. De Vlaamse Beweging pleitte via petities en toespraken voor gelijkwaardigheid en richtte een Grievencommissie op, wat de eerste stappen in de politiek waren [7](#page=7) [8](#page=8). #### 1.5.4 De eerste taalwetten In 1873 werd de eerste taalwet ingevoerd, die Nederlands als officiële strafrechtstaal in de Vlaamse provincies bepaalde. Dit doet denken aan de taalwetten van het Groot Privilege, ondanks het tijdsverschil van vijf eeuwen. Een tweede taalwet in 1878 bepaalde dat de bestuurstaal in een gebied de taal moest zijn die de bevolking sprak. Franstalige dorpen aan de Vlaamse kant van de taalgrens werden wettelijk tweetalig, en in Brussel was de publieke berichtgeving tweetalig, terwijl de administratieve correspondentie Franstalig bleef, tenzij om een Nederlandstalige versie werd gevraagd, wat leidde tot de oprichting van faciliteitengemeenten. De derde taalwet in 1883 regelde de vernederlandsing van het middelbaar onderwijs in het rijksnet. De invoering van algemeen stemrecht vergrootte de Vlaamse vertegenwoordiging in het parlement. In 1898 werd de Gelijkheidswet aangenomen, die Nederlands en Frans officieel gelijkwaardige talen in België maakte [8](#page=8). ### 1.6 De twintigste eeuw #### 1.6.1 Streektaal = voertaal De tegenstellingen tussen flaminganten en de Waalse Beweging groeiden. Tijdens de Eerste Wereldoorlog zorgde de Franstalige legerleiding ervoor dat Vlaamse soldaten ontevreden waren over het Franstalige bestuursapparaat. De Duitse invallers voerden de 'Flamenpolitik' in, die Nederlands als bestuurstaal en voertaal aan de Gentse universiteit beloofde. Na de oorlog vormden Vlaams-nationalisten de Frontpartij. De Wet-Van Cauwelaert stelde dat 'spreektaal is voertaal'. In 1921 werden compromissen gesloten waarbij gemeentebesturen intern Frans mochten blijven gebruiken en in Brussel gemeenten werden toegevoegd aan Brussel-stad. België balanceerde tussen het territorialiteitsprincipe (spreektaal = voertaal) en het individualiteitsprincipe (mijn taal) [8](#page=8) [9](#page=9). #### 1.6.2 Nieuwe taalwetten In 1930 werd de Universiteit Gent officieel eentalig Nederlands, en rijksdiensten zoals de post en de gendarmerie moesten de 'spreektaal=voertaal'-wetgeving volgen. In 1935 werd het rechtssysteem territorialiteitsgewijs één- of meertalig. In 1938 werd de legeropleiding aangepast zodat soldaten in hun spreektaal werden opgeleid. Nederlands werd omarmd als omgangs- en cultuurtaal in Vlaanderen [9](#page=9). #### 1.6.3 Flamenpolitik herhaald Hitler voerde tijdens de bezetting een 'Flamenpolitik' uit, waarbij hij Vlamingen, vanwege hun Germaanse achtergrond, steunde en Vlaamse krijgsgevangenen vrijliet, terwijl Waalse collaborateurs later ook werden opgenomen in de bezettingspolitiek. Vlaams-nationalistische partijen collaboreerden om hun Vlaamse eisen te realiseren, wat na de oorlog bleef klinken en leidde tot nieuwe staatsstructuren [9](#page=9). #### 1.6.4 De taalgrens wetenschappelijk bekeken Het territorialiteitsbeginsel had de grenzen tussen eentalige gebieden in België onduidelijk gemaakt, wat de taalstrijd tot een strijd om grondgebieden transformeerde. De Vlaamse gemeenschap drong aan op een wetenschappelijke vastlegging van de taalgrens. Arthur Gilson stelde in 1961 een wetsvoorstel voor om 22 taalgrensgemeenten te hertekenen, gemeenten te verschuiven en 17 gemeenten te verplichten tot publieke tweetaligheid, met 'faciliteiten' voor minderheidstalen [9](#page=9). > **Tip:** 'Faciliteiten' zijn uitzonderingen op het officiële taalgebruik in een bestuurlijk eentalig gebied, toegestaan aan een anderstalige minderheid [10](#page=10) [9](#page=9). Op 31 oktober 1962 werd een officieel vastgelegde taalgrens door België getrokken [10](#page=10). #### 1.6.5 De taalgrens herbekeken In het Taalcompromis van Hertoginnedal werd besloten dat Brussel tweetalig zou zijn, Halle-Vilvoorde Nederlandstalig en van Brussel gescheiden, en zes gemeenten in de Brusselse rand Nederlandstalig met Franse faciliteiten [10](#page=10). #### 1.6.6 Het einde van één unie De unitaire staatsstructuur verdween, universiteiten en politieke partijen splitsten zich [10](#page=10). #### 1.6.7 Naar federalisme De eerste staatshervorming in 1970 legde de basis voor meer regionale verantwoordelijkheden en ministers in vier taalgebieden, drie gemeenschappen en drie gewesten. Vanaf 1980 kozen de Belgen voor verschillende regeringen. In 2011 werd na aandringen de kieskring Brussel-Halle-Vilvoorde gesplitst, een belangrijke eis van Vlaamse partijen [10](#page=10). ### 1.7 Eindbeschouwing Zelfs vandaag worden regels soms genegeerd of naar eigen hand gezet, wat leidt tot hevige reacties en taalrellen [10](#page=10). --- # Romeinse expansie en de vroege taalgrens De totstandkoming van de taalgrens wordt behandeld, met specifieke aandacht voor de Romeinse expansie, kolonisatie en de interactie tussen Germaanse en Romaanse volkeren. ### 3.1 De oudheid #### 3.1.1 Romeinse expansiedrang en moeilijke grenzen Het gebied ten noorden van de Donau en de Rijn, tot aan de Noordzee en verder naar het oosten, werd bewoond door diverse stammen die gemeenschappelijk Germaanse talen spraken. De Romeinen doopten dit gebied tot Germania. De Romeinse expansiedrang leidde tot talloze overwinningen, waarbij ook Germaanse stammen werden onderworpen [1](#page=1). De Tungri, die zich later in de streek vestigden, waren al volledig Germaans en dreven handel met de Romeinen. Onder Romeinse invloed werd het Latijn de opgelegde taal en de Romeinse cultuur de heersende. Dit markeerde in de eerste eeuw voor Christus het ontstaan van een taalgrens tussen de gebieden van de Germaanse en de Romaanse volkeren [1](#page=1). Gedurende eeuwen was er sprake van een strijd aan de grens tussen Germania en Gallië. De Germanen waren talrijk, terwijl de Romeinen door de uitgestrektheid van de grens dun gezaaid waren. In de derde eeuw na Christus wisten Germaanse stammen, met name Juten, Saksen, Angelen en Franken, meer voet aan de grond te krijgen in noordelijk Gallië. Zij staken de eens stevig bewaakte rivieren de Rijn, Maas en Waal over en vestigden zich er permanent [1](#page=1). Opvallend is de ligging van de dubbele Romeinse verdedigingslinie. De meest noordelijke verdedigingsgrens volgde een traject dat nauwelijks afwijkt van de huidige taalgrens binnen België [1](#page=1). #### 3.1.2 Het Frankische tijdperk In 481 werd Clovis gekroond tot de eerste bekende Frankische koning, waarna de Franken aan hun veroveringstocht begonnen. Zij behielden aspecten van de Romeinse overheersing die goed functioneerden en pasten andere elementen aan hun eigen behoeften aan. Het Frankische volk sprak Gallo-Romaanse dialecten, die zich later zouden ontwikkelen tot de talen die we nu kennen als Frans, Spaans, Catalaans, Italiaans, Portugees, Roemeens en Reto-Romaans. In het noorden van het rijk vormden het Oergermaans en Indo-Europees de basis voor de ontwikkeling van talen als Duits, Nederlands, Gotisch, Fries en Engels [1](#page=1). --- # De middeleeuwen en de ontwikkeling van Germaanse en Romaanse dialecten Dit document bespreekt de vroege ontwikkeling van Germaanse en Romaanse dialecten in de Lage Landen, met een focus op de invloed van het Frankische tijdperk, het Karolingenrijk en de periode van de vazalstaten. ## 3 De middeleeuwen en de ontwikkeling van Germaanse en Romaanse dialecten ### 3.1 Frankische aanwezigheid en de taalgrens De Lage Landen, met name Belgica, waren een drassig gebied aan de noordelijke uithoek van het Frankische rijk. De bevolking hier was minder geromaniseerd dan in andere delen van het Romeinse rijk. Bij de aankomst van de Franken troffen zij een volk dat door contacten met noorderburen nog germaanser was geworden. Het hedendaagse Nederlands is een overblijfsel van deze Frankische aanwezigheid in de Lage Landen. De oorspronkelijke grens van dit Frankische gebied lag ongeveer waar de Romeinse verdedigingslinies hadden gelegen, van Doornik in het westen tot Keulen. Deze grens fungeerde als een overgangszone waar Germaanse dialecten de overhand hadden boven de grens, en Romaanse dialecten zich eronder verder ontwikkelden. In deze overgangszone beïnvloedden en vloeiden de twee taalgroepen in elkaar over [2](#page=2). ### 3.2 Het Karolingenrijk en de opkomst van dialecten #### 3.2.1 Het Karolingenrijk en lingua franca Na de dood van Clovis werd het Merovingische rijk verdeeld, totdat Karel de Grote een aanzienlijk grondgebied veroverde. De taalgrens was in deze periode weinig verschoven. In onze streken werd de taal aan de noordkant van de taalgrens aangeduid met de verzamelnaam Nederduits. Onder de taalgrens ontwikkelden zich de Romaanse dialecten verder. Karel de Grote promootte Latijn als lingua franca voor onderwijs, prediking en bestuur. Een lingua franca is een taal die gebruikt wordt voor communicatie tussen groepen met verschillende moedertalen, zoals Russisch in de USSR, of tegenwoordig Frans en Engels op internationaal niveau [2](#page=2). Na de dood van Karel de Grote leidde het Verdrag van Verdun tot de verdeling van het Karolingische rijk onder zijn kleinzonen, wat eeuwenlange strijd om grondgebieden zou veroorzaken. Tegen de tiende eeuw lagen de Lage Landen als buffer tussen de grootmachten Francia en Germania. Het noordelijke deel van Francia was Germaans gebied, terwijl de zuidelijke gebieden van Germania Romaans waren [2](#page=2). #### 3.2.2 Lappenken van staten en het feodale systeem Vanaf de negende eeuw werkten heersers met vazallen: door de vorst aangestelde leenheren die een gebied mochten besturen in ruil voor trouw en verdediging. Vanaf de negende eeuw ontwikkelden zich ook graafschappen. In de twaalfde eeuw waren de Lage Landen een lappendeken van vazalstaten die ofwel de Franse, ofwel de Duitse vorst toebehoorden [2](#page=2). Het feodale leenstelsel kende aan de top de vorst, die kroonvazallen rechten verleende op gebieden. Deze kroonvazallen konden op hun beurt weer leenmannen of vazallen aannemen, en zo ontstond een hiërarchie van achter- en achter-achtervazallen. De laagste in de hiërarchie, de leenman, was verantwoording verschuldigd aan de leenheer, in ruil voor bescherming of privileges. De Graaf van Vlaanderen was bijvoorbeeld een leenman van de vorst van Frankrijk. De grote rivieren speelden een verbindende rol tussen de steden, waar handelaren elkaar ontmoetten en een gemeenschappelijke taal spraken [2](#page=2). ### 3.3 De evolutie van Oudnederlands en Waals Boven de taalgrens kreeg het Oudnederlands vorm, hoewel het nog veel gelijkenissen vertoonde met het Duits. De verzamelnaam voor deze dialecten was Diets. Onder de taalgrens evolueerden dialecten die onder de parapluterm Waals werden geschaard. Het Diets werd door het gewone volk gesproken, terwijl het Waals door de Romaanse bevolking werd gehanteerd [3](#page=3). ### 3.4 Groei van de steden en de sociale taalgrens Hoewel de stedelingen in Vlaanderen uitblonken in hun volkstaal, leidde dit niet tot hogere posities. De taal van bestuur was het Frans, de taal van de vorst. Zonder kennis van het Frans was sociale promotie beperkt. Dit creëerde een sociale taalgrens die het gewone volk, dat Vlaams sprak en zwaar werk verrichtte, scheidde van de welgestelde burgerij die het Frans beheerste en invloed had aan het Franse hof. Dit concept van een sociale taalgrens is nog steeds relevant, waarbij taalvaardigheid een rol speelt in werkgelegenheid, sociale integratie en carrièrekansen [3](#page=3). De Franse koning Filips IV (Filips de Schone) zag de rijkdom van het graafschap Vlaanderen en wilde zich meer bemoeien met het bestuur, wat leidde tot conflicten met de Graaf van Vlaanderen, een leenman van de Franse vorst. De Franse koning bezette Vlaanderen, wat de Guldensporenslag ontketende. In 1302 werd Vlaanderen niet opnieuw bij Frankrijk gevoegd [3](#page=3). Gedurende de veertiende eeuw smeden hertogen en vorsten van diverse gebieden trouw- en familiebanden. Gebieden zoals het Vlaanderen van de veertiende eeuw, het vorstendom Brabant en Limburg, en het graafschap Loon, overschreden alle drie de taalgrens zonder dat dit problemen opleverde. De sociale taalgrens was daarentegen wel zeer duidelijk [3](#page=3). ### 3.5 Het Groot Privilege en taalpolitiek Gedwongen door de omstandigheden kondigde Maria van Bourgondië in 1477 het Groot Privilege af. Dit document omschreef, als een soort grondwet, hoe de verschillende landen binnen het Bourgondische gebied meer zelfbesturingsrecht kregen. Een relevant aspect voor taalpolitiek was dat Maria van Bourgondië hiermee de eerste taalwetgeving in de regio oplegde [3](#page=3). ### 3.6 De Habsburgers en de terugkeer van het Frans Na de dood van Maria trouwde zij met Maximiliaan van Oostenrijk. Hij sloot vervolgens een vredesakkoord met Frankrijk. De door Maria ingestelde taalwetgeving werd hierdoor terzijde geschoven, en het Frans nam opnieuw een centrale plaats in in het leven van de bevolking [3](#page=3). --- # De sociale taalgrens en de groei van steden Dit onderwerp verkent de opkomst van een sociale taalgrens naast de geografische, met een focus op de taal van bestuur en sociale mobiliteit binnen groeiende steden. ### 4.1 De opkomst van de sociale taalgrens in steden Naast de bestaande geografische taalgrens ontstond er een andere, sociale taalgrens die de sociale mobiliteit beïnvloedde. De taal van het bestuur en de elite was het Frans, wat betekende dat kennis van het Frans essentieel was om sociaal te stijgen. Dit creëerde een scheiding tussen het gewone volk, dat Vlaams sprak en fysiek werk verrichtte, en de welgestelde burgerij die profiteerde van de connecties met de Franse vorst [3](#page=3). > **Tip:** Vandaag de dag zien we dit concept nog terug in België, waar taal wordt beschouwd als een middel voor integratie en carrièrekansen. Anderstaligen kunnen nog steeds te maken krijgen met discriminatie op de arbeidsmarkt of huizenmarkt als ze het Nederlands onvoldoende beheersen [3](#page=3). ### 4.2 Historische context en stedelijke ontwikkeling In de periode van de dertiende naar de veertiende eeuw toonde de Franse vorst Filips IV (Filips de Schone) belangstelling voor de rijkdom van het graafschap Vlaanderen, wat leidde tot conflicten met de Graaf van Vlaanderen. De Franse bezetting van Vlaanderen culmineerde in de Guldensporenslag van 1302, waarna Vlaanderen niet opnieuw bij Frankrijk werd gevoegd [3](#page=3). Gedurende deze periode ontwikkelden hertogen en vorsten diverse allianties. Gebieden zoals het veertiende-eeuwse Vlaanderen, het vorstendom Brabant en Limburg, en het graafschap Loon overschreden de taalgrens zonder problemen, hoewel de sociale taalgrens duidelijk aanwezig bleef [3](#page=3). ### 4.3 Taalpolitiek en privileges Maria van Bourgondië kondigde in 1477 het Groot Privilege af, een soort grondwet die de Bourgondische gebieden meer zelfbestuur verleende. Dit privilege bevatte ook artikelen die relevant waren voor taalpolitiek, en markeerde de introductie van de eerste taalwetgeving in de regio [3](#page=3). Echter, na het overlijden van Maria en het huwelijk van haar weduwnaar Maximiliaan van Oostenrijk met de Franse vorst, werd Maria's taalwetgeving terzijde geschoven en nam het Frans opnieuw een centrale plaats in [3](#page=3). ### 4.4 De bloei van het Nederlands en de Habsburgers Het Diets, met name het Vlaams, speelde een belangrijke rol in deze periode. Vanuit steden als Brugge, Ieper en Gent verschoof de invloed naar Brabant. De taal evolueerde en werd verfijnder in literaire werken. De boekdrukkunst droeg bij aan de snelle verspreiding van een steeds meer gestandaardiseerde taal die bekend werd als Nederduytsch [4](#page=4). Zoon van Maximiliaan, Filips de Schone, werd vorst van de Nederlanden, en zijn zoon Karel de Vijfde regeerde in de zestiende eeuw over een uitgestrekt rijk waar de zon letterlijk nooit onderging vanwege de omvang [4](#page=4). Karel V bracht de Lage Landen samen in de XVII Provinciën. Zijn hof en de hooggeplaatste edelen spraken Frans, waardoor de sociale taalgrens bleef bestaan. Het Nederlands werd wel gebruikt voor communicatie met het gewone volk [4](#page=4). > **Voorbeeld:** De Gentse bijnaam 'de stropendragers' ontstond toen de Gentenaren protesteerden tegen de hoge belastingen die Karel V oplegde om zijn oorlogen te financieren. Ze werden hard aangepakt en moesten met stroppen om de hals vergeving smeken [4](#page=4). Karel V gaf zijn heerschappij door aan zijn zoon Filips II, terwijl zijn broer vorst werd van Oostenrijk en Hongarije. Het Heilige Roomse Rijk werd opgesplitst, en de Nederlanden kwamen onder de Spaans-Habsburgse gebieden, die geografisch gescheiden werden door Frankrijk [4](#page=4). --- # Taalpolitiek en de vestiging van de moderne taalgrens Dit hoofdstuk behandelt de historische ontwikkelingen die leidden tot de huidige taalgrens in België, vanaf de 16e eeuw tot heden, met focus op taalwetten en politieke hervormingen. ### 5.1 De zestiende eeuw: opstand en standaardisering De 16e eeuw werd gekenmerkt door onvrede in de Nederlanden onder Spaans bewind, aangewakkerd door religieuze verschillen tussen katholicisme en protestantisme. De protestanten verwierpen de hiërarchische structuur van de katholieke kerk en legden de nadruk op een direct contact met God en de Bijbel. Filips II probeerde de Nederlanden kerkelijk te reorganiseren, maar de grenzen van de bisdommen liepen niet parallel met de taalgrens, wat leidde tot taalkundige enclaves. De Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) resulteerde in de officiële afsplitsing van de Verenigde Provincïen na het Verdrag van Münster in 1648. Dit leidde tot een "braindrain" van hooggeschoolden uit Vlaanderen en Brabant naar het noorden. In deze periode werkten figuren als Vondel en Hooft mee aan de standaardisering van de Nederlandse taal, wat tevens leidde tot een taalgrens tussen gestandaardiseerd Nederlands en lokale dialecten [5](#page=5). ### 5.2 De zeventiende-achttiende eeuw: machtswisselingen en Franse invloed In de Zuidelijke Nederlanden, onder Spaans en later Oostenrijks-Habsburgs bewind, heerste een strikt katholicisme. Frankrijk oefende aanzienlijke druk uit, waarbij Lodewijk XIV het Vlaamse dialect verbood en de taalgrens in Frans-Vlaanderen deed opschuiven. Frans bleef de bestuurstaal in de Zuidelijke Nederlanden, terwijl aan de andere kant Germaanstalige grootheden werden gewaardeerd. De term 'Vlaams' begon op te komen om alle Germaanse dialecten in de Oostenrijkse Nederlanden aan te duiden. Kortstondig ontstonden de Verenigde Nederlandse Staten, maar deze hielden spoedig op te bestaan. De Napoleontische tijd bracht bestuurlijke hervormingen met zich mee, zoals de invoering van achternamen en nieuwe administratieve grenzen, maar ook de verplichting van het Frans als bestuurstaal en de oprichting van Franstalige middelbare scholen en hogescholen [6](#page=6). ### 5.3 De negentiende eeuw: de geboorte van België en de Vlaamse Beweging Na de val van Napoleon werden de zuidelijke departementen opgenomen in het Koninkrijk der Nederlanden, wat leidde tot spanningen vanwege culturele, economische en religieuze verschillen. Koning Willem I probeerde de situatie te kalmeren door Nederduitsch als landstaal in te voeren en het onderwijs te vernederlandsen boven de taalgrens, maar Frans bleef de dominante taal onder de taalgrens. Op 4 oktober 1830 riepen separatisten de onafhankelijkheid van België uit, erkend door het Noorden eind januari 1831. De grondwet van 1831 legde weliswaar taalvrijheid vast, maar in de praktijk herstelde het Frans zich als dominante taal in het openbare leven, deels omdat het Nederlands en Duits als onvoldoende gestandaardiseerd werden beschouwd voor juridische teksten. De officiële scheiding met Nederland in 1839 legde de landsgrenzen vast. De Vlaamse Beweging, geïnitieerd door figuren als Jan Frans Willems en Hendrik Consience, ontstond als reactie op de Franse dominantie en ijverde voor gelijkheid tussen het Nederlands en het Frans [7](#page=7). #### 5.3.1 De eerste taalwetten De Vlaamse Beweging drong aan op politieke gelijkheid, wat leidde tot de oprichting van een Grievencommissie. In 1873 werd de eerste taalwet ingevoerd, die Nederlands als officiële strafrechttaal in de Vlaamse provincies vastlegde, vergelijkbaar met eerdere taalwetten uit het Groot Privilege. In 1878 volgde een tweede taalwet die het bestuurlijk taalgebruik moest baseren op de spreektaal van de bevolking, maar met aanpassingen die leidden tot tweetalige gemeenten en faciliteitengemeenten in Brussel. De derde taalwet in 1883 zorgde voor de vernederlandsing van het middelbaar onderwijs in het rijksnet. Met de invoering van algemeen stemrecht nam de Vlaamse vertegenwoordiging in het parlement toe, wat culmineerde in de Gelijkheidswet van 1898, die Nederlands en Frans officieel als gelijkwaardige talen in België erkende [8](#page=8). ### 5.4 De twintigste eeuw: territorialiteit, federalisme en de taalgrens In de 20e eeuw groeide de tegenstelling tussen flaminganten en de Waals Beweging, versterkt door de Franstalige legerleiding en de Duitse "Flamenpolitik" tijdens de Eerste Wereldoorlog, die Nederlands als bestuurstaal en voertaal aan de universiteit van Gent beloofde. Na de oorlog vormden Vlaams-nationalisten de Frontpartij. De Wet-Van Cauwelaert stelde 'spreektaal is voertaal'. Compromissen in 1921 erkenden dat gemeentebesturen intern in het Frans konden blijven werken en voegden gemeenten toe aan Brussel, wat leidde tot een spanning tussen het territorialiteitsbeginsel en het individualiteitsbeginsel [8](#page=8) [9](#page=9). #### 5.4.1 Nieuwe taalwetten en de Flamenpolitik In 1930 werd de Universiteit Gent officieel eentalig Nederlands, en vanaf dan golden de 'spreektaal=voertaal'-wetgeving ook voor rijksdiensten. Het rechtssysteem werd in 1935 territorialiteitsgewijs één- of meertalig, en soldaten werden in 1938 in hun moedertaal opgeleid. Het Nederlands werd omarmd als omgangs- en cultuurtaal in Vlaanderen. De Flamenpolitik van Hitler tijdens de Tweede Wereldoorlog steunde initieel Vlamingen op basis van hun Germaanse achtergrond, beloofde onafhankelijkheid en liet Waalse collaborateurs toe in de bezettingspolitiek. Vlaams-nationalistische partijen collaboreerden om hun eisen te realiseren, wat na de oorlog de roep om een nieuwe staatsstructuur versterkte [9](#page=9). #### 5.4.2 De taalgrens wetenschappelijk bekeken en herbekeken Het territorialiteitsbeginsel had de grenzen tussen eentalige gebieden onduidelijk gelaten, en de taalstrijd transformeerde tot een strijd om grondgebieden. De Vlaamse gemeenschap vroeg om een wetenschappelijke vastlegging van de taalgrens, wat samenviel met de economische bloei van Vlaanderen en de crisis in Wallonië. In 1961 werd een wetsvoorstel ingediend om taalgrensgemeenten te hertekenen, gemeenten te verschuiven en bepaalde gemeenten verplicht tweetalig te maken met faciliteiten voor minderheidstalen. Uitzonderingen op het officiële taalgebruik die in een gemeente van een bestuurlijk eentalig gebied aan een anderstalige minderheid worden toegestaan, worden gedefinieerd als 'faciliteiten'. Op 31 oktober 1962 liep er een officiële taalgrens door België. Het Taalcompromis van Hertoginnedal in 1962 besloot tot een tweetalig Brussel, een Nederlandstalig Halle-Vilvoorde en zes Nederlandstalige gemeenten in de Brusselse rand met Franse faciliteiten [10](#page=10) [9](#page=9). #### 5.4.3 Het einde van één unie en de weg naar federalisme Vanaf 1970 leidde dit tot de splitsing van universiteiten en politieke partijen, wat het einde van de eenheidsstaat inluidde. De eerste staatshervorming in 1970 legde de basis voor meer regionale verantwoordelijkheden en ministers binnen taalgebieden, gemeenschappen en gewesten. Vanaf 1980 kozen de Belgen voor verschillende regeringen. In 2011 werd de kieskring Brussel-Halle-Vilvoorde gesplitst, een belangrijke eis van Vlaamse partijen. De huidige situatie kent nog steeds incidentele taalrellen en discussies rond de interpretatie van taalregels [10](#page=10). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Taalgrens | Een lijn die het gebied van sprekers van de ene taal scheidt van het gebied van sprekers van een andere taal. In België markeert deze grens de scheiding tussen het Nederlandstalige en het Franstalige landsgedeelte. | | Germaanse talen | Een tak van de Indo-Europese talen, waartoe onder andere Nederlands, Duits, Engels en Zweeds behoren. Deze talen delen gemeenschappelijke kenmerken in hun oorsprong en structuur. | | Romaanse talen | Talen die voortgekomen zijn uit het Latijn, de taal van het Romeinse Rijk. Voorbeelden zijn Frans, Spaans, Italiaans en Portugees. | | Latijn | De taal van de oude Romeinen, die een grote invloed heeft gehad op veel Europese talen, met name de Romaanse talen. Het was lange tijd de taal van bestuur, wetenschap en kerk in West-Europa. | | Gallië | De historische naam voor het gebied dat ruwweg overeenkomt met het huidige Frankrijk en delen van België, Zwitserland en Duitsland. Het werd bewoond door Keltische stammen. | | Lingua franca | Een taal die wordt gebruikt als gemeenschappelijke communicatiemiddel tussen sprekers van verschillende moedertalen. Dit kan een wereldtaal zijn zoals Engels, of een regionale taal met brede acceptatie. | | Feodaal leenstelsel | Een middeleeuws sociaal en politiek systeem waarbij land werd verleend door een leenheer aan een leenman in ruil voor militaire dienst en loyaliteit. Dit creëerde een hiërarchische structuur van landbezit en macht. | | Diets | Een historische verzamelnaam voor de Germaanse dialecten die in de middeleeuwen in de Nederlanden werden gesproken, en die de voorlopers zijn van het moderne Nederlands. | | Waals | Verwijst naar de Romaanse dialecten en talen die in het zuidelijke deel van de Lage Landen werden gesproken, voornamelijk in het gebied van het huidige Wallonië. | | Sociale taalgrens | Een taalkundig fenomeen waarbij een taalbarrière ontstaat op basis van sociale klasse of status, ongeacht de geografische ligging. Hogere sociale klassen gebruiken vaak een andere taal dan lagere klassen. | | Groot Privilege | Een document uit 1477 waarin Maria van Bourgondië steden en gewesten meer zelfbestuur verleende. Het bevat ook artikelen die als vroege taalwetgeving kunnen worden beschouwd. | | Nederduytsch | Een historische term die in de 16e eeuw werd gebruikt om te verwijzen naar de taal die in de Nederlanden werd gesproken, met name de standaardiserende vorm van het Nederlands. | | Tachtigjarige Oorlog | Een opstand van de Nederlandse gewesten tegen de Spaanse overheersing, die leidde tot de onafhankelijkheid van de Verenigde Provinciën in 1648. | | Taalpurisme | Een beweging die streeft naar de "zuivering" van een taal van vreemde invloeden en de bevordering van oorspronkelijke of inheemse woorden en uitdrukkingen. | | Territorialiteitsbeginsel | Een juridisch principe dat bepaalt dat de wetgeving van een gebied van toepassing is op iedereen binnen dat gebied, ongeacht hun taal. Dit principe werd later toegepast op de taalgrenzen in België. | | Individualiteitsbeginsel | Een juridisch principe dat stelt dat individuen het recht hebben om hun eigen taal te gebruiken, ongeacht de officiële taal van het gebied waarin ze zich bevinden. Dit staat tegenover het territorialiteitsbeginsel. | | Faciliteitengemeenten | Gemeenten in België waar een specifieke minderheidstaal (meestal Frans in Nederlandstalige gebieden of Nederlands in Franstalige gebieden) speciale rechten en voorzieningen geniet. |