20250826 cursus Biologie vakinhoud III.1 ecologie en duurzame ontwikkeling 2025 -2026.pdf

# Ecologisch veldwerk en waterkwaliteitsbepaling Dit thema behandelt de praktische ecologische principes in het veld, met een focus op het uitvoeren van waterbiotoopstudies en het bepalen van de waterkwaliteit middels biotische indexen en macro-invertebraten. ### 1.1 Biologisch wateronderzoek: biotische index #### 1.1.1 Inleiding In de leerplannen van de tweede graad voor zowel wetenschappelijke als niet-wetenschappelijke richtingen, worden ecologische doelstellingen zoals terreinstudie, inventarisatie van biotische en abiotische factoren, het gebruik van determinatietabellen, het bestuderen van relaties tussen organismen en hun milieu, en de interpretatie van waarnemingen behandeld [4](#page=4). #### 1.1.2 De biotische index De kwaliteit van een waterbiotoop kan worden beoordeeld aan de hand van de aanwezige ongewervelde waterdieren, oftewel macro-invertebraten. In schoon, zuurstofrijk water is er een grote diversiteit aan waterleven, waaronder larven van insecten, slakken, platwormen, bloedzuigers en kreeftachtigen. In verontreinigd water neemt de diversiteit af, hoewel bepaalde soorten, zoals rode muggenlarven, nog in grote aantallen aanwezig kunnen zijn. In uiterst verontreinigd water komt geen leven meer voor [4](#page=4). De biotische index kent een waardecijfer toe aan de waterbiotoop, variërend van 0 tot 10 [4](#page=4). * **Biotische index 0:** Staat voor zwaar verontreinigd water, vaak zuurstofarm. Zuurstofgebrek wordt voornamelijk veroorzaakt door organische verontreiniging (bv. natuurlijk afval, rioolwater, mest), wat leidt tot eutrofiëring door bacteriële oxidatie die zuurstof aan het water onttrekt [4](#page=4). * **Biotische index 10:** Staat voor zeer zuiver, zuurstofrijk water [4](#page=4). De aanwezigheid of afwezigheid van specifieke soorten, bekend als indicatorsoorten of bio-indicatoren, is cruciaal voor het bepalen van de waterkwaliteit. Deze soorten reageren specifiek op factoren zoals zuurstofgehalte. Larven van steenvliegen en eendagsvliegen zijn bijvoorbeeld erg gevoelig voor zuurstofgebrek en komen enkel voor in zuiver water. De rattenstaartlarve (larve van de Blinde Bij) kan daarentegen overleven in sterk verontreinigd water vanwege zijn grote tolerantie voor zuurstoftekort [4](#page=4) [5](#page=5). Naast indicatorsoorten wordt ook rekening gehouden met de algehele soortenrijkdom [5](#page=5). > **Tip:** De biotische indexmethode is betrouwbaarder dan een eenmalige chemische analyse. Chemische metingen geven slechts een momentopname, terwijl de samenstelling van macro-invertebraten de waterkwaliteit van de afgelopen maanden weerspiegelt. Het kan maanden duren voordat gevoelige soorten zich herstellen na een ingrijpende lozing [5](#page=5). #### 1.1.3 Het bepalen van de biotische index **Materiaal:** * Twee emmers [6](#page=6). * Vangnet en keukenzeefjes [6](#page=6). * Handloep [6](#page=6). * Witte schalen of platte kommen [6](#page=6). * Pincetten, plastic pipetten [6](#page=6). * Schrijfgerei: terreinblad, notablok, potlood (schrijfplank) [6](#page=6). * Determinatielijst 'Ongewervelde dieren' [6](#page=6). **Techniek:** 1. **Op het veld:** Vul een emmer met water uit de waterloop. Gebruik keukenzeefjes en een groot net om gedurende maximaal 10 minuten zoveel mogelijk dieren te vangen tussen planten en in dieper water aan de oever [6](#page=6). 2. **Op het veld of in de klas:** Zoek in de emmer naar zo veel mogelijk verschillende diertjes [6](#page=6). 3. Plaats een diertje in een petrischaal of ondiepe kom met een witte ondergrond [6](#page=6). 4. Gebruik de 'Oriënterende tabel' om het dier te identificeren. Volg de pijlen op basis van de kenmerken totdat u wordt verwezen naar een nieuwe lijst (A tot N) [6](#page=6). 5. Zoek in de genoemde lijst, aan de hand van tekst en tekeningen, het betreffende dier en het bijbehorende nummer [6](#page=6). 6. Kruis het nummer aan op de opnametabel macro-invertebraten A op de juiste lijn [6](#page=6). 7. Herhaal dit proces voor elk verschillend dier. Elk hokje mag slechts één kruisje bevatten [6](#page=6). 8. **In de klas:** Tel per horizontale rij de kruisjes op het syntheseblad [6](#page=6). 9. Bereken het algemene totaal, dit is het 'totaal aantal systematische eenheden' [6](#page=6). 10. Ga in de tabel 'Waterkwaliteit' naar de eerste kolom en zoek de eerste regel waarin alle gevonden organismen voorkomen (of de eerste regel die de aanwezigheid van uw gevonden organismen correct weerspiegelt) [6](#page=6). 11. Kijk in de kolom van totalen en zoek op de kruising van de gevonden regel en de kolom die overeenkomt met uw aantal systematische eenheden. Het getal op deze kruising is de Biotische index [6](#page=6). **Tabel: Biotische index en waterkwaliteit** | Biotische index | Waterkwaliteit | | :-------------- | :------------------------------------------------- | | 9 - 10 | Zeer zuiver water | | 7 - 8 | Weinig verontreiniging, vrij zuiver water | | 5 - 6 | Matige verontreiniging, matige waterkwaliteit | | 3 - 4 | Zware verontreiniging, slechte waterkwaliteit | | 0 - 2 | Zeer zwaar verontreinigd water, zeer slechte kwaliteit | #### 1.2 Opnametabel macro-invertebraten A | | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | Totaal | | :---------------- | :-: | :-: | :-: | :-: | :-: | :-: | :-: | :-: | :-: | :-: | :-: | :-: | :-: | :-----: | | A Steenvliegen (Plecoptera) | | | | | | | | | | | | | | | | B Eendagsvliegen (Ephemeroptera) | | | | | | | | | | | | | | | | C Kokerjuffers (Trichoptera) | | | | | | | | | | | | | | | | D Weekdieren (Mollusca) | | | | | | | | | | | | | | | | E Libellen (Odonata) | | | | | | | | | | | | | | | | F Schaaldieren (Crustacea) | | | | | | | | | | | | | | | | G Waterwantsen (Hemiptera) | | | | | | | | | | | | | | | | H Bloedzuigers (Hirudinea) | | | | | | | | | | | | | | | | I. Platwormen (Turbellaria) | | | | | | | | | | | | | | | | J Borstelarme ringwormen (Oligochaeta) | | | | | | | | | | | | | | | | K Slijkvliegen (Megaloptera) | | | | | | | | | | | | | | | | L Tweevleugelige insecten (Diptera) | | | | | | | | | | | | | | | | M Waterkevers (Coleoptera) | | | | | | | | | | | | | | | | N Watermijten (Hydracarina) | | | | | | | | | | | | | | | | **Algemeen totaal** | | | | | | | | | | | | | | **Aantal systematische eenheden** | | **Biotische index** | | | | | | | | | | | | | | | #### 1.3 Standaardtabel voor de bepaling van de biotische index Deze tabel combineert de groepen organismen met het aantal waargenomen systematische eenheden (S.E.) om de biotische index te bepalen [8](#page=8). | Groep organismen | Totaal aantal systematische eenheden aanwezig | | | | | Biotische index | | :------------------------------------------------------------------------------- | :------------------------------------------: | :--------: | :--------: | :--------: | :--------: | :-------------: | | | 0-1 | 2-5 | 6-10 | 11-15 | 16 en meer | | | Steenvlieglarven (A) of platte larven van eendagsvliegen (B1, B2, B3) | | | | | | | | Meerdere S.E. | - | 7 | 8 | 9 | 10 | | | Slechts 1 S.E. | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | | | Kokerjuffers met koker (C1, C2, C6, C7) | | | | | | | | Meerdere S.E. | - | 6 | 7 | 8 | 9 | | | Slechts 1 S.E. | 5 | 5 | 6 | 7 | 8 | | | Kaphorenslakken (D5) of larven van eendagsvliegen (behalve platte larven) | | | | | | | | Meer dan 2 S.E. | - | 5 | 6 | 7 | 8 | | | 2 of < 2 S.E. | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | | | Mosselwants (G10) of larven van libellen (E) of zoetwatervlokreeftjes (F1) of weekdieren (D) behalve hoornschalen (D2) | | | | | | | | Alle hierboven vermelde S.E. afwezig | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | | | Zoetwaterpissebed (F1) of bloedzuigers (H) of hoornschalen (D2) of waterwantsen (G) behalve mosselwants (G10) | | | | | | | | Alle hierboven vermelde S.E. afwezig | 2 | 3 | 4 | 5 | - | | | Tubifex (J1) of rode muggenlarven (L1) | | | | | | | | Alle hierboven vermelde S.E. afwezig | 1 | 2 | 3 | - | - | | | Rattenstaartlarve (L7) | | | | | | | | Alle hierboven vermelde S.E. afwezig | 0 | 1 | 1 | - | - | | *S.E. = aantal waargenomen systematische eenheden ('hokjes') van die bepaalde groep.* [8](#page=8). *A, B1, B2, … = nummer van de dieren op de afbeeldingen (determinatielijst).* [8](#page=8). #### 1.4 Determinatietabellen Determinatietabellen kunnen worden geraadpleegd uit de publicatie "Waterkwaliteit bepalen steunend op macro-invertebraten" door V. Casteels, H. Vandendries, VOB Jaarboek 1990, p.55-89. Een online determinatiesleutel is ook beschikbaar via http://www.buitenbeentjes.be/ [9](#page=9). ### 1.5 Terreinblad 1 Het terreinblad dient voor de registratie van veldgegevens en omvat de volgende secties: * **Situering:** Gemeente, waterloop, datum, uur, weersomstandigheden (regen, luchttemperatuur) [9](#page=9). * **Omschrijving plaats staalname:** Type water (bron, rivier, kanaal, beek, poel), omgeving (natuur, bos, cultuurland, weiland, woonkern, industrie), structuur oever (natuurlijk, houtwallen, steenwallen, beton), oeverbegroeiing (afwezig, schaars, matig, overvloedig), oeverplanten (naam), belichting (open, halfopen, dicht), breedte water, oppervlakte water [9](#page=9). * **Kenmerken water:** Structuur bedding (keien, grind, zand, modder), toestand bedding (zuiver, bedekt met organisch afval), zichtdiepte, stroomsnelheid (kolkend, snel, matig, traag, stilstaand), watertemperatuur, waterplanten (afwezig, schaars, matig, overvloedig), waterplanten (naam), reuk water (zurig, grasachtig, zoeterig, rottend materiaal), zichtbare verontreinigingen [9](#page=9). ### 1.6 Chemische metingen De sectie voor chemische metingen omvat parameters zoals zuurtegraad, ammoniak, nitriet, nitraat, fosfaat, hardheid, en zuurstofgehalte op verschillende dieptes (oppervlakte en 1m diepte) [10](#page=10). ### 1.7 Taak 1: verslag biotoopstudie Het verslag van de biotoopstudie wordt beoordeeld op basis van de gepresenteerde informatie (20 punten), de wetenschappelijke methode en de correcte Nederlandse taal. Het verslag dient de onderzoeksresultaten en conclusies duidelijk weer te geven, inclusief duiding bij eventuele chemische metingen (15 punten). Extra punten kunnen worden verdiend met aanvullende informatie en afbeeldingen van macro-invertebraten (juveniel en volwassen) met correcte APA-bronvermelding (15 punten) [10](#page=10). --- # Ecologische basisbegrippen en -principes Ecologie bestudeert de interacties tussen organismen onderling en met hun omgeving, waarbij concepten als ecosystemen, voedselketens, energiedoorstroming en ecologische piramides centraal staan [11](#page=11). ### 2.1 Wat bestudeert de ecologie – wat is een ecosysteem? Ecologie onderzoekt de relaties tussen organismen en hun omgeving, inclusief de invloeden die zij wederzijds op elkaar uitoefenen. De omgeving van een organisme wordt onderverdeeld in abiotische (niet-levende) en biotische (levende) factoren. Deze omgeving wordt de **biotoop** genoemd. Het geheel van organismen in een biotoop, samen met alle inwerkende factoren, vormt het **ecosysteem**. Ecosystemen kunnen variëren in grootte, van een kleine sloot tot een uitgestrekte oceaan [11](#page=11) [24](#page=24). Organismen die aangepast zijn aan dezelfde omgevingsfactoren kunnen samen in een biotoop voorkomen, wat leidt tot de vorming van **levensgemeenschappen**. Deze gemeenschappen hebben een relatief constante soortensamenstelling en vormen geordende gehelen. Alle levensgemeenschappen zijn onderling verbonden en vormen samen één groot geheel: de **biosfeer** [11](#page=11) [12](#page=12) [24](#page=24) [26](#page=26). In de natuur werken omgevingsfactoren samen, wat leidt tot een complexere uitwerking dan bij individuele factoren. De **ecologische niche** van een soort beschrijft de specifieke aanpassing van een organisme aan deze combinatie van factoren in zijn milieu. Twee soorten kunnen nooit exact dezelfde niche bezetten in een biotoop, omdat dit zou leiden tot concurrentie en de verdwijning van één soort (concurrentie-uitsluitingsprincipe). De niche verwijst naar de "taak" die een organisme vervult en kan variëren met de seizoenen, bijvoorbeeld door veranderingen in voedingsgedrag [12](#page=12) [25](#page=25). De **habitat** is de fysieke plaats waar een organisme leeft, voedt, paart, etc.. Het omvat zowel de abiotische als biotische omgeving en kan meerdere biotopen omvatten. De habitat kan worden beschouwd als het "adres" van een organisme [12](#page=12). Binnen een levensgemeenschap bestaan wederzijdse invloeden tussen individuen, zowel van dezelfde als van verschillende soorten. De belangrijkste vormen hiervan zijn **concurrentie**, **predatie** en **begrazing**. Hoewel organismen ook abiotische factoren kunnen beïnvloeden, is dit effect meestal kleinschaliger dan de invloed van abiotische factoren op organismen [12](#page=12) [24](#page=24). Door de wederzijdse invloeden van organismen en omgevingsfactoren ontstaat een **dynamisch evenwicht** binnen een levensgemeenschap. Dit betekent dat er voortdurend veranderingen plaatsvinden in aantallen en samenstelling van individuen, terwijl de gemeenschap als geheel stabiel blijft [12](#page=12) [25](#page=25). Op langere termijn kan **successie** optreden, waarbij de uiteindelijke situatie een **climaxgemeenschap** is. Zelfs climaxgemeenschappen kunnen in de loop van zeer lange periodes veranderen [12](#page=12) [26](#page=26). Een **verstoring**, gedefinieerd als een verandering in één of meer omgevingsfactoren, kan grote gevolgen hebben voor de gehele levensgemeenschap, aangezien soorten onderling afhankelijk zijn [13](#page=13) [25](#page=25). Organismen van dezelfde soort binnen een biotoop vormen een **populatie**. Populaties hebben een neiging tot exponentiële groei, maar deze wordt gereguleerd door factoren die de populatiedichtheid beperken. Deze regulerende factoren kunnen dichtheidsafhankelijk zijn (bv. predatie) of dichtheidsonafhankelijk (bv. koude). Daardoor heerst er meestal een dynamisch evenwicht binnen een populatie [13](#page=13) [25](#page=25). > **Tip:** De ecologische niche beschrijft het functionele belang van een soort in een ecosysteem, niet enkel de fysieke locatie [12](#page=12). > **Voorbeeld:** De habitat van een torenvalk omvat zowel het bos waarin hij broedt als de weilanden waar hij jaagt [12](#page=12). ### 2.2 Voedselketen – Voedselweb Dieren zijn **heterotroof**; ze kunnen hun voedingsstoffen niet zelf opbouwen en zijn afhankelijk van het eten van planten en/of dieren. Groene planten zijn **autotroof** en voorzien zichzelf van voedsel door middel van fotosynthese, dankzij chlorofyl [15](#page=15). Een **voedselketen** stelt de opeenvolging van organismen voor, waarbij elke schakel dient als voedsel voor de volgende. De pijlen in een voedselketen geven aan "wordt gegeten door" [15](#page=15). * **Primaire producenten:** Groene planten of plantendelen die de basis vormen van de voedselketen [15](#page=15). * **Consumenten van eerste orde:** Planteneters die direct afhankelijk zijn van primaire producenten. Dit vormt het tweede voedselniveau [15](#page=15). * **Consumenten van tweede orde, derde orde, etc.:** Dieren die andere consumenten eten [15](#page=15). * **Reducenten/Detrivoren (afvaleters):** Breken afgestorven resten van planten en dieren af, waardoor mineralen weer beschikbaar komen voor planten. Voorbeelden zijn mestkevers, regenwormen, schimmels en bacteriën [16](#page=16). In de natuur komen zelden zuivere voedselketens voor. Vaak eten organismen meerdere soorten en zijn er alleseters, wat leidt tot een complex **voedselweb** [16](#page=16). **Bottom-up** en **top-down** effecten beschrijven hoe veranderingen in populaties zich door het voedselweb verspreiden [17](#page=17). * **Bottom-up effecten:** Veranderingen op lagere trofische niveaus die zich omhoog voortplanten (bv. afname van kikkers leidt tot toename van muggen en vliegen) [17](#page=17). * **Top-down effecten:** Veranderingen op hogere trofische niveaus die zich omlaag voortplanten (bv. predatoren die overschakelen op andere prooien, wat leidt tot meer concurrentie en afname van die prooipopulaties) [17](#page=17). ### 2.3 Energiedoorstroming Energie stroomt door ecosystemen, oorspronkelijk afkomstig van de zon. Bij elke stap in de voedselketen gaat een groot deel van de energie verloren, voornamelijk als warmte. Slechts een klein percentage van de zonne-energie wordt door producenten vastgelegd [21](#page=21) [23](#page=23) [26](#page=26). > **Tip:** Bij energiedoorstroming geldt de 10% regel, waarbij ruwweg 10% van de energie van het ene trofische niveau wordt overgedragen naar het volgende [23](#page=23). > **Voorbeeld:** De efficiëntie van energieovergang wordt berekend als het percentage van de energie van de ene stap dat beschikbaar is in de volgende stap [20](#page=20). ### 2.4 Ecologische piramides Voedselketens kunnen worden weergegeven in piramidevorm, met de producenten aan de basis en de hoogste consumenten aan de top. Er zijn drie typen ecologische piramides [23](#page=23): * **Aantallenpiramide:** Geeft het aantal organismen per voedselniveau weer [23](#page=23). * **Biomassapiramide:** Geeft de totale massa van individuen per voedselniveau weer. De overgang tussen niveaus gaat gepaard met een biomassaverlies van ongeveer 90%, omdat slechts 10% wordt gebruikt als bouwstof en de rest dient voor levensprocessen of onverteerd is [23](#page=23). * **Energiepiramide:** Geeft de hoeveelheid energie per voedselniveau weer. Bij fotosynthese wordt slechts 1% van de zonne-energie vastgelegd. Met elk volgend niveau neemt de hoeveelheid energie af door verlies [23](#page=23). > **Tip:** De energiepiramide is de meest accurate weergave van energiedoorstroming, omdat energie altijd verliest in een systeem, terwijl biomassa of aantallen soms omgekeerd kunnen zijn (bv. bij parasieten) [23](#page=23). ### 2.5 Materiekringlopen In tegenstelling tot energie, die in één richting stroomt en verloren gaat als warmte, worden **stoffen gerecycled** in een ecosysteem. Biomassa wordt afgebroken tot minerale bestanddelen die opnieuw door planten kunnen worden opgenomen [26](#page=26). ### 2.6 Ecologische basisprincipes 1. **Afhankelijkheid en invloed:** Alle levende wezens zijn afhankelijk van hun omgeving en beïnvloeden deze wederzijds. De omgeving wordt de biotoop genoemd, met abiotische en biotische factoren. Een ecosysteem omvat de organismen en hun omgevingsfactoren [24](#page=24) [26](#page=26). 2. **Aanpassing:** Om te overleven in een ecosysteem, moet een organisme aangepast zijn aan de omgevingsfactoren [24](#page=24). 3. **Levensgemeenschappen:** Verschillende soorten die aan dezelfde factoren zijn aangepast, vormen levensgemeenschappen met een stabiele soortensamenstelling [24](#page=24). 4. **Wederzijdse invloeden:** Binnen levensgemeenschappen bestaan er interacties, voornamelijk concurrentie en predatie [24](#page=24). 5. **Invloed op abiotische factoren:** Levende organismen kunnen abiotische factoren beïnvloeden, maar dit is meestal kleinschaliger dan de omgekeerde invloed [24](#page=24). 6. **Indicatoren:** Organismen kunnen dienen als indicatoren voor milieuomstandigheden vanwege hun afhankelijkheid van specifieke factoren [25](#page=25). 7. **Dynamisch evenwicht:** Door wederzijdse invloeden ontstaat een dynamisch evenwicht, waarbij voortdurende veranderingen plaatsvinden binnen een stabiele gemeenschap [25](#page=25). 8. **Verstoring:** Verandering van omgevingsfactoren kan leiden tot gevolgen voor de hele levensgemeenschap door onderlinge afhankelijkheid [25](#page=25). 9. **Ecologische potentie en optimum:** Het aanpassingsvermogen is beperkt. De grenswaarden waarbinnen een organisme kan overleven is de **ecologische potentie**, en de waarde voor optimale aanpassing is het **ecologisch optimum** [25](#page=25). 10. **Ecologische niche:** De combinatie van omgevingsfactoren waaraan een organisme het best is aangepast, vormt de ecologische niche. Twee soorten bezetten nooit een identieke niche [25](#page=25). 11. **Populatie:** Organismen van dezelfde soort in een biotoop vormen een populatie met een neiging tot exponentiële groei, gereguleerd door dichtheidsafhankelijke en -onafhankelijke factoren [25](#page=25). 12. **Producenten en consumenten:** Minerale grondstoffen en energie zijn essentieel voor ecosystemen. Groene planten (producenten) zetten deze om in biomassa. Andere organismen (consumenten) verkrijgen energie door andere organismen te eten, wat leidt tot voedselketens [25](#page=25). 13. **Energieverlies en materiecycli:** Alle energie wordt uiteindelijk omgezet in warmte en gaat verloren. Stoffen worden gerecycled door afbraak van biomassa tot minerale bestanddelen [26](#page=26). 14. **Successie en climaxgemeenschap:** Levensgemeenschappen evolueren op lange termijn via successie naar een climaxgemeenschap, die zelf ook kan veranderen [26](#page=26). 15. **Milieudynamiek en soortenrijkdom:** Het milieu en de dynamiek bepalen welke soorten in een successiestadium voorkomen. Meestal neemt de dynamiek af tijdens successie, en is de soortenrijkdom groter bij lagere dynamiek [26](#page=26). 16. **Menselijke invloed:** De mens kan de natuurlijke successie beïnvloeden, wat kan leiden tot half-natuurlijke landschappen met hoge ecologische waarde. Ongecontroleerde menselijke interventie kan leiden tot soortenverlies en de toename van cultuurvolgers, wat natuur- en milieubescherming noodzakelijk maakt [26](#page=26). 17. **Biosfeer:** Alle levensgemeenschappen zijn onderling verbonden en vormen de biosfeer [26](#page=26). --- # Natuurbehoud en duurzame ontwikkeling Hieronder vind je een gedetailleerd overzicht van de thema's natuurbehoud, natuurbeheer en duurzame ontwikkeling, opgesteld in examen-stijl. ## 3 Natuurbehoud en –beheer Dit thema verkent de principes van natuurbehoud en -beheer, inclusief het concept van ecosysteemdiensten en de historische ontwikkeling en internationale inspanningen op het gebied van duurzame ontwikkeling. ### 3.1 Taak 2: beschrijf het natuurbehoud en -beheer van een Belgisch natuurgebied Deze taak richt zich op de praktische toepassing van natuurbehoud en -beheer. Studenten kiezen een Belgisch natuurgebied, beschrijven de biotopen, de typische flora en fauna, en de historische context. Vervolgens wordt onderzocht hoe dit gebied beheerd wordt om de natuurbehoudsdoelen te realiseren. Dit omvat het identificeren van stabiliteit en successie, storende factoren, beheersmaatregelen, de betrokken beheerders, en de onderliggende Vlaamse, federale en Europese wetgeving. Studenten worden aangemoedigd om geleerde cursusstof te integreren met concrete voorbeelden uit het gekozen gebied. #### 3.1.1 Criteria en puntenverdeling De beoordeling van de taak is gestructureerd rondom de presentatie en het schriftelijk werk. Belangrijke aspecten zijn: * **Beschrijving van het gebied en beheer:** Nauwkeurigheid, volledigheid en correctheid van de beschrijvingen, met logische uitleg van de beheersdoelstellingen en -methoden [27](#page=27). * **Toepassing van leerstof:** Integratie van begrippen zoals successie en stabiliteit, geconcretiseerd met voorbeelden uit het natuurgebied [27](#page=27). * **Visuele ondersteuning:** Gestructureerd en correct gebruik van visuele hulpmiddelen bij de presentatie [27](#page=27). * **Schriftelijk werk:** Verzorgde lay-out en taalgebruik, inclusief volledige bronvermelding volgens APA-normen [27](#page=27). ### 3.2 Natuurbescherming, natuurbehoud en natuurbeheer Deze sectie definieert de kernbegrippen binnen het veld van natuurbehoud. * **Natuurbescherming:** Het beschermen van natuur in brede zin, met specifieke aandacht voor cultuurhistorische landschappen, bedreigde levensgemeenschappen, soorten, biodiversiteit en natuurlijke hulpbronnen [28](#page=28). * **Natuurbehoud:** Het actief in stand houden, herstellen en ontwikkelen van de natuur door middel van natuurbescherming, natuurontwikkeling en natuurbeheer, met als doel een zo groot mogelijke biologische diversiteit te bereiken [28](#page=28). * **Natuurbeheer:** Menselijke interventie om de natuurlijke ontwikkeling (successie naar bos) of achteruitgang (soortenverarming door bemesting, verzuring, verdroging, overheersing door bepaalde soorten) te sturen [28](#page=28). #### 3.2.1 Natuurbeheerplan Elk beheerd natuurterrein vereist een natuurbeheerplan om specifieke doelstellingen op ecologisch, bosbouwkundig, landschappelijk, cultuurhistorisch en recreatief vlak te realiseren. Dit plan moet voldoen aan regionale en Europese richtlijnen [28](#page=28). #### 3.2.2 Uitdagingen en de toekomst van natuurbeheer Natuurbeheer staat voor uitdagingen zoals ruimteversnippering, vermesting, verzuring en klimaatverandering. Een groeiende trend is *rewilding*, waarbij de natuur meer ruimte krijgt en menselijk ingrijpen beperkt wordt tot waar strikt noodzakelijk is. De focus ligt op het herstel van natuurlijke dynamieken, waarbij de functie van soorten belangrijker is dan de specifieke soort zelf, om zo ecosysteemdiensten te waarborgen [28](#page=28). ### 3.3 Ecosysteemdiensten Ecosystemen leveren essentiële diensten die onmisbaar zijn voor menselijk welzijn. Verlies aan biodiversiteit maakt ecosystemen instabieler. Er worden drie hoofdcategorieën onderscheiden [29](#page=29): * **Producerende ecosysteemdiensten:** Leveren directe materiële producten zoals voedsel (vis), materialen (hout, riet), drinkwater en zuurstof [29](#page=29). * **Regulerende en ondersteunende ecosysteemdiensten:** Zorgen voor regelgeving van natuurlijke processen. Voorbeelden zijn overstromingsbescherming door duinen en schorren, temperen van extreme temperaturen door bossen, waterzuivering door moerasecosystemen, koolstofopslag in bossen, waterberging en stadskoeling door parken. Ondersteunende diensten zoals bestuiving door insecten, bodemvastlegging, en de nutriënten- en waterkringloop zijn cruciaal voor producerende diensten [29](#page=29). * **Culturele en sociale ecosysteemdiensten:** Minder tastbare diensten zoals natuurrecreatie (wandelen, fietsen) en de bevordering van groene leefbaarheid, wat bijdraagt aan fysieke en mentale gezondheid [30](#page=30). #### 3.3.1 Waardebepaling en de biodiversiteitscrisis Het marktfalen bij het benutten en instandhouden van ecosysteemdiensten kan opgelost worden door gebruikers te laten betalen. Studies zoals TEEB (The Economics of Ecosystems and Biodiversity) brengen de waarde van ecosysteemdiensten in kaart [30](#page=30). De biodiversiteitscrisis, veroorzaakt door menselijke activiteiten zoals landgebruik, overexploitatie, klimaatverandering, vervuiling, invasieve soorten en een groeiende wereldbevolking, leidt tot een drastische afname van soorten en populaties. Dit ondermijnt de veerkracht van ecosystemen en onze eigen levensvoorwaarden. Beleid en individuele acties zijn noodzakelijk om dit tegen te gaan [30](#page=30) [31](#page=31). ### 4 Duurzame Ontwikkeling Dit thema verkent het concept van duurzame ontwikkeling, de draagkracht van de aarde, de historische context van milieuproblematiek en internationale inspanningen, en de ecologische voetafdruk als meetinstrument. #### 4.1 Educatie voor Duurzame Ontwikkeling (EDO) EDO richt zich op het leren maken van duurzame keuzes en het bevorderen van verbondenheid met de natuur [32](#page=32). #### 4.2 Omschrijving duurzame ontwikkeling Duurzame ontwikkeling is een proces waarbij milieu en natuurlijke hulpbronnen zo worden gebruikt dat toekomstige generaties er ook optimaal van kunnen profiteren. De kernfilosofie is dat de aarde in bruikleen wordt gegeven aan toekomstige generaties [32](#page=32). #### 4.3 Draagkracht van de aarde: mondiaal concept #### 4.3.1 Uitgangspunt Menselijke activiteiten leiden tot aanzienlijke milieuvervuiling, wat de vraag oproept of de aarde deze impact nog kan dragen. Het verbreken van het natuurlijke evenwicht vereist globale en lange termijn oplossingen [33](#page=33). #### 4.3.2 Bepalende factoren De draagkracht van de aarde wordt beïnvloed door: * Beschikbaarheid van grondstoffen en energiebronnen [33](#page=33). * Zuurstofvoorraad [33](#page=33). * Beschikbare ruimte en groen [33](#page=33). * Bruikbare landbouwgronden [33](#page=33). * Zuiverheid van lucht en drinkwater [33](#page=33). * Een gezonde en gevarieerde biosfeer (biodiversiteit) [33](#page=33). #### 4.3.3 Milieuverontreiniging Milieuverontreiniging kan optreden via drie mechanismen: aantasting, uitputting en vervuiling [33](#page=33). * **Aantasting:** Onnatuurlijke inname van ruimte door bebouwing, economische activiteiten en infrastructuur, wat leidt tot versnippering van natuurgebieden [33](#page=33). * **Uitputting:** Onttrekking van natuurlijke hulpbronnen zoals drinkwater, grondstoffen, energiebronnen, voedingsstoffen, bodem en de ozonlaag [33](#page=33). * **Vervuiling:** Toevoeging van vreemde stoffen aan de natuur, zoals uitlaatgassen, giftige stoffen, radioactief materiaal, geluid, licht, warmte, en huishoudelijk/industrieel afval [33](#page=33). #### 4.4 Historiek De erkenning van milieuproblematiek begon in de jaren ’60 [34](#page=34). ##### 4.4.1 Internationale geschiedenis * **1962:** Publicatie van *Silent Spring* door Rachel Carson, die de schadelijke effecten van DDT op ecologische cycli blootlegde [34](#page=34). * **1968:** Introductie van het begrip 'draagkracht', verwijzend naar de impact van bevolkingsgroei op de planeet [34](#page=34). * **1972:** Rapport van de Club van Rome, *Grenzen aan de groei*, waarschuwde voor de noodzaak van economische beperkingen [34](#page=34). * **Vanaf 1984:** Jaarlijkse publicatie van *State of the World* als barometer voor milieu-ingrepen [34](#page=34). * **1987:** Rapport *Our Common Future* (Commissie Brundtland) introduceerde het concept van duurzame ontwikkeling: ontwikkeling die voorziet in de behoeften van het heden zonder het vermogen van toekomstige generaties om in hun eigen behoeften te voorzien in gevaar te brengen [34](#page=34). * **1992:** Klimaatverdrag (UNFCCC) in Rio de Janeiro met als doel de reductie van broeikasgassen. Agenda 21 stelde een uitgebreid actieprogramma voor duurzame ontwikkeling op [34](#page=34). * **1994:** Rapport *Grenzen aan de concurrentie* van de Groep van Lissabon bekritiseerde de politiek ten faveure van grote bedrijven [35](#page=35). * **1997:** Kyoto-protocol regelt de reductie van broeikasgasuitstoot [35](#page=35). * **2002:** VN Wereldtop over Duurzame Ontwikkeling in Johannesburg (Rio+10) benadrukte de groeiende kloof tussen rijke en arme landen en de link met milieubederving [35](#page=35). * **2009-2015:** Diverse klimaatconferenties (Kopenhagen, Durban, Doha, Warschau, Lima) met wisselend succes in het vastleggen van afspraken voor emissiereductie [35](#page=35). * **2015:** Het klimaatverdrag van COP21 (Parijs) legde een bovengrens van 2 graden Celsius opwarming vast en vereist nationale plannen voor emissiereductie [36](#page=36). ##### 4.4.2 Evolutie in Vlaanderen, België en Europa Vrijwilligersorganisaties werden actief in de jaren ’60 en ’70 ter bescherming van de leefomgeving en natuur. Belangrijke organisaties zijn WWF, Greenpeace en UNEP [36](#page=36). * **Wetgeving:** De Wet van 29 maart 1962 regelde ruimtelijke ordening en stedenbouw, met aandacht voor natuurbescherming [37](#page=37). * **Politieke beweging:** AGALEV (later GROEN) ontstond in 1977 met de focus op maatschappijverandering [37](#page=37). * **Regionalisering:** Sinds 1990 werd vanuit de Vlaamse overheid gewerkt aan het Nationaal plan van de ruimtelijke ordening [37](#page=37). * **Natura 2000:** Gelanceerd door de EU in 1992 voor een ecologisch netwerk, gebaseerd op de Vogelrichtlijn en Habitatrichtlijn [37](#page=37). * **MIRA-rapport:** Het eerste milieu- en natuurrapport van Vlaanderen verscheen in 1994, dat de omvang van de milieuravage aantoonde [37](#page=37). #### 4.5 De ecologische voetafdruk De ecologische voetafdruk (Ecological Footprint) is een methode ontwikkeld door William Rees en Mathis Wackernagel om de milieu-impact van een persoon, stad of land te kwantificeren. Het meet de benodigde bioproductieve oppervlakte om te voorzien in consumptie en afvalverwerking [38](#page=38). ##### 4.5.1 Wat is de ecologische voetafdruk? De ecologische voetafdruk is de oppervlakte aard dat nodig is om te voorzien in de levensstijl van een entiteit, inclusief de productie van goederen en de verwerking van afval. Het omvat bioproductief land (akkerland, graasland, houtland), visgronden, energieland (voor CO2-opvang) en bebouwd land [38](#page=38). ##### 4.5.2 Hoe groot is die voetafdruk? Het 'eerlijk aardeaandeel' is 2,1 hectare per persoon per jaar. De voetafdruk van België is aanzienlijk groter (5,1 hectare in 2008, 7,5 hectare in 2010). De wereldbevolking gebruikt meer dan de aarde kan opbrengen, resulterend in een 'overshoot day' waarop de jaarlijkse voorraad is verbruikt [39](#page=39) [40](#page=40). * **Belgische voetafdruk verdeling (circa):** * Voeding: 20% [40](#page=40). * Huisvesting + energieverbruik: 25% [40](#page=40). * Mobiliteit: 20% [40](#page=40). * Afval, goederen en diensten, gezondheidszorg: 35% [40](#page=40). ##### 4.5.3 Hoe kunnen we onze ecologische voetafdruk berekenen? Er zijn diverse online calculators beschikbaar om de ecologische voetafdruk en watervoetafdruk te berekenen [40](#page=40). #### 4.5.4 Slotbeschouwingen Kritiek op de ecologische voetafdruk omvat het onvoldoende rekening houden met de voetafdruk van andere organismen en specifieke milieuschade zoals uitputting van grondstoffen en fijnstofvervuiling. Desondanks is het een waardevol instrument om de grenzen van de aarde aan te tonen, de ongelijke verdeling van rijkdom en milieu-impact te illustreren, en het publiek bewust te maken van duurzame levensstijlen [41](#page=41). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Ecologie | De wetenschap die de wisselwerkingen bestudeert tussen organismen onderling en tussen organismen en hun omgeving. | | Ecosysteem | Het geheel van organismen in een biotoop, samen met alle op hun inwerkende abiotische en biotische factoren. | | Biotoop | De omgeving, bestaande uit abiotische (niet-levende) en biotische (levende) factoren, waarin organismen leven. | | Abiotische factoren | Niet-levende componenten van een ecosysteem, zoals temperatuur, licht, water en bodemgesteldheid. | | Biotische factoren | Levende componenten van een ecosysteem, zoals planten, dieren en micro-organismen, en de interacties daartussen. | | Levensgemeenschap | Een verzameling van verschillende soorten organismen die samen in eenzelfde biotoop voorkomen en onderling verbonden zijn. | | Biosfeer | Het geheel van alle levensgemeenschappen op aarde, inclusief de lithosfeer, hydrosfeer en atmosfeer waarin leven mogelijk is. | | Ecologische niche | De specifieke rol of "taak" die een organisme vervult binnen een levensgemeenschap, inclusief zijn aanpassing aan omgevingsfactoren en zijn interacties met andere soorten. | | Habitat | De plaats waar een organisme leeft, zich voedt, paart en voortplant; omvat zowel de abiotische als de biotische omgeving. | | Concurrentie | Een interactie tussen organismen die om dezelfde beperkte hulpbronnen strijden, zoals voedsel, water of ruimte. | | Predatie | Een interactie waarbij een organisme (de predator) een ander organisme (de prooi) vangt en opeet. | | Begrazing | Een interactie waarbij herbivoren planten eten, wat invloed heeft op de plantengemeenschap en de biomassa. | | Dynamisch evenwicht | Een toestand van stabiliteit in een levensgemeenschap waarbij voortdurend veranderingen in aantallen en wisselingen van individuen plaatsvinden, maar de gemeenschap als geheel relatief stabiel blijft. | | Successie | Het geleidelijke, natuurlijke proces van verandering in de soortensamenstelling en structuur van een ecosysteem in de loop van de tijd. | | Climaxgemeenschap | De stabiele, eindfase van een ecologische successie, waarin de soortensamenstelling relatief constant is en het ecosysteem goed is aangepast aan de omgevingsfactoren. | | Populatie | Een groep organismen van dezelfde soort die in hetzelfde gebied leven en zich onderling voortplanten. | | Autotroof | Organismen die hun eigen voedsel produceren, meestal via fotosynthese (bv. groene planten). | | Heterotroof | Organismen die hun voedsel verkrijgen door het consumeren van andere organismen. | | Voedselketen | Een reeks organismen waarin elke schakel dient als voedsel voor de volgende, en die de energiedoorstroming in een ecosysteem weergeeft. | | Trofisch niveau | Een positie in een voedselketen of voedselweb, gebaseerd op de manier waarop een organisme energie verkrijgt (bv. producenten, consumenten). | | Producenten | Organismen die hun eigen voedsel produceren, meestal groene planten die aan fotosynthese doen en de basis vormen van voedselketens. | | Consumenten | Organismen die hun voedsel verkrijgen door andere organismen te eten; onderverdeeld in consumenten van de eerste, tweede en hogere orde. | | Reducenten | Organismen, zoals bacteriën en schimmels, die organisch materiaal afbreken tot anorganische stoffen, waardoor deze weer beschikbaar komen voor producenten. | | Voedselweb | Een complex netwerk van onderling verbonden voedselketens in een ecosysteem, dat de diverse voedselrelaties tussen organismen weergeeft. | | Energiedoorstroming | Het proces waarbij energie door een ecosysteem stroomt, van de zon via producenten naar verschillende trofische niveaus van consumenten, waarbij energie met elke stap verloren gaat in de vorm van warmte. | | Ecologische piramide | Een grafische weergave van de relaties tussen trofische niveaus in een ecosysteem, die kan worden uitgedrukt in aantallen organismen, biomassa of energie. | | Biomassa | De totale hoeveelheid organisch materiaal in een bepaald gebied of in een bepaalde populatie, vaak uitgedrukt in gewicht per oppervlakte-eenheid. | | Ecologische voetafdruk | Een maat voor de hoeveelheid biologisch productieve grond en water die nodig is om te voorzien in de levensstijl van een persoon, stad of land, inclusief het verbruik van hulpbronnen en de opname van afval. | | Duurzame ontwikkeling | Een ontwikkelingsproces dat voorziet in de behoeften van het heden zonder het vermogen van toekomstige generaties om in hun eigen behoeften te voorzien in gevaar te brengen. | | Draagkracht van de aarde | Het vermogen van de aarde om de menselijke bevolking en de consumptie van hulpbronnen te ondersteunen zonder de natuurlijke systemen onherstelbaar te beschadigen. | | Milieuverontreiniging | De aantasting, uitputting of vervuiling van het leefmilieu door menselijke activiteiten. | | Biodiversiteit | De verscheidenheid aan leven op aarde, inclusief de variëteit aan soorten, genen en ecosystemen. | | Ecosysteemdiensten | De voordelen die de mens rechtstreeks of indirect ondervindt van ecosystemen, zoals voedselproductie, waterzuivering, klimaatregulering en recreatiemogelijkheden. |