Les2_OT_H2H3.pdf

# Kennismaking met de plantaardige sector en zijn actoren Dit deel introduceert de plantaardige sector, schetst het agrobusinesscomplex en identificeert de diverse actoren die hierin actief zijn [3](#page=3) [6](#page=6). ### 1.1 De plantaardige sector De plantaardige sector omvat alle activiteiten gerelateerd aan de teelt en verwerking van plantaardige producten. Dit concept is breed en vormt de kern van het agrobusinesscomplex [3](#page=3) [6](#page=6). ### 1.2 Actoren binnen de plantaardige sector Binnen de plantaardige sector opereren verschillende groepen en organisaties die elk een specifieke rol spelen. Deze actoren werken vaak samen in een complex netwerk dat bekend staat als het agrobusinesscomplex [4](#page=4) [6](#page=6). #### 1.2.1 Overzicht van actoren De diverse actoren kunnen worden onderverdeeld in verschillende categorieën, waaronder: * De keten in beeld [6](#page=6). * De rol van de overheid [6](#page=6). * Belangenverenigingen [6](#page=6). * Onderzoeksinstellingen [6](#page=6). #### 1.2.2 Online leerpaden Voor een verdere verdieping in de materie en specifieke kennis over de plantaardige sector en zijn actoren, is er een online leerpad beschikbaar via Chamilo. Dit leerpad biedt gestructureerde content om de leerervaring te optimaliseren [5](#page=5). > **Tip:** Maak actief gebruik van het online leerpad op Chamilo om de materie verder te doorgronden. Dit biedt een gestructureerde manier om kennis op te doen over de verschillende facetten van de plantaardige sector en de daarin actieve spelers [5](#page=5). --- # Basisprincipes van plantenvermeerdering: generatieve en vegetatieve voortplanting Dit deel behandelt de fundamentele methoden van plantenvermeerdering, zowel geslachtelijk (generatief) via zaad of sporen, als ongeslachtelijk (vegetatief) via diverse delen van de plant [7](#page=7). ### 2.1 Evolutie van voortplantingssystemen De evolutie van voortplantingssystemen bij planten laat een belangrijke ontwikkeling zien, beginnend bij sporenplanten en eindigend bij zaadplanten die onafhankelijk van water zijn voor bevruchting [10](#page=10) [9](#page=9). #### 2.1.1 Sporenplanten (mossen, wolfsklauwen, varens) Sporenplanten, zoals mossen, wolfsklauwen en varens, bestaan uit twee generaties: de gametofyt en de sporofyt. De gametofyt produceert geslachtscellen die na bevruchting de sporofyt vormen. De sporofyt produceert op zijn beurt sporen, waaruit weer een gametofyt groeit. Dit proces vereist water voor de bevruchting [9](#page=9). #### 2.1.2 Zaadplanten Ongeveer 350 miljoen jaar geleden ontstonden de zaadplanten, waarbij bevruchting onafhankelijk werd van water. Zaadplanten worden onderverdeeld in naaktzadigen (Gymnospermen) en bedektzadigen (Angiospermen) [10](#page=10). ##### 2.1.2.1 Gymnospermen (naaktzadigen) Bij gymnospermen is het zaad niet volledig omsloten. Voorbeelden hiervan zijn coniferen, palmvarens (Cycadales), de Ginkgoales (zoals Ginkgo biloba) en Gnetales (zoals Welwitschia) [10](#page=10) [11](#page=11) [12](#page=12). ##### 2.1.2.2 Angiospermen (bedektzadigen) Angiospermen, of bedektzadigen, hebben hun zaden ingesloten in een vrucht. Deze groep wordt verder onderverdeeld in éénzaadlobbigen (Monocotylen), zoals grassen en orchideeën (met parallelle nerven in het blad), en tweezaadlobbigen (Dicotylen) (met vertakte nerven in het blad) [10](#page=10) [13](#page=13). ### 2.2 Principes van generatieve en vegetatieve vermeerdering Planten kunnen zich op twee hoofdwijzen vermeerderen: generatief (geslachtelijk) en vegetatief (ongeslachtelijk) [16](#page=16). #### 2.2.1 Generatieve (geslachtelijke) voortplanting Generatieve voortplanting vindt plaats via zaad bij hogere planten, wat resulteert in de vereniging van mannelijk erfgoed (stuifmeel) en vrouwelijk erfgoed (eicel). Bij planten zoals varens gebeurt dit via sporen [16](#page=16). **Kenmerken van generatieve vermeerdering:** * **Variabel nakomelingschap:** De nakomelingen vertonen genetische variatie [17](#page=17). * **Ziekteoverdracht:** Meestal worden ziekten niet via zaad doorgegeven aan de nakomelingen [17](#page=17). * **Toepassingen:** Deze methode wordt gebruikt voor vrijwel alle akkerbouwgewassen, groentegewassen, sommige bolgewassen, en een groot aantal potplanten en snijbloemen [17](#page=17). * **Belang voor veredeling:** Generatieve vermeerdering is cruciaal voor plantenveredeling [19](#page=19). #### 2.2.2 Vegetatieve (ongeslachtelijke) voortplanting Vegetatieve voortplanting maakt het mogelijk dat uit een enkel deel of zelfs een enkele cel van een plant een volledig nieuwe, geslachtsrijpe plant kan groeien [16](#page=16). **Kenmerken van vegetatieve vermeerdering:** * **Identiek nakomelingschap:** De nakomelingen hebben exact dezelfde eigenschappen als de moederplant [18](#page=18). * **Ziekteoverdracht:** Alle ziekten van de moederplant gaan over op de nakomelingen [18](#page=18). * **Toepassingen:** Deze methode wordt toegepast bij groenten (aardappel, aardbei, rabarber), snijbloemen (anjer, chrysant, freesia), potplanten (azalea, begonia), alle fruitgewassen, en het merendeel van de boomteelt [18](#page=18). * **Belang voor vermeerdering:** Vegetatieve vermeerdering is essentieel voor snelle en grootschalige vermeerdering [19](#page=19). **Methoden van vegetatieve vermeerdering:** * **Natuurlijk:** Dit omvat voortplanting via bollen, knollen, wortelstokken, enzovoort [19](#page=19). * **Kunstmatig:** Dit omvat technieken zoals stekken, enten en in vitro teelt [19](#page=19). ### 2.3 Celdelingsprocessen in plantenvermeerdering Twee fundamentele celdelingsprocessen spelen een rol bij plantenvermeerdering: mitose en meiose [20](#page=20). #### 2.3.1 Mitose Mitose, ook wel gewone celdeling genoemd, resulteert in dochtercellen die genetisch identiek zijn aan de oorspronkelijke moedercel. Dit proces is cruciaal voor groei en herstel, en produceert diploïde cellen uit diploïde cellen [20](#page=20). #### 2.3.2 Meiose Meiose, of reductiedeling, is een stadium in de celdeling dat leidt tot de aanmaak van geslachtscellen (gameten). Tijdens meiose wordt het aantal chromosomen gehalveerd, waardoor haploïde cellen ontstaan uit diploïde cellen. Dit is essentieel voor generatieve voortplanting [20](#page=20). --- # Voortplantingssystemen bij mossen en varens Dit hoofdstuk beschrijft de voortplantingsmechanismen, zowel generatief als vegetatief, van mossen en varens, inclusief hun levenscycli en morfologie. ### 3.1 Voortplanting bij mossen Mossen spelen een belangrijke rol in ecosystemen door zuurstof te produceren, erosie te bestrijden, een gunstig microklimaat voor zaadontkieming te creëren en als leefruimte te dienen voor kleine insecten. Kenmerkend voor mossen is de aanwezigheid van bladgroen, het ontbreken van een vaatstelsel waardoor voedingsstoffen uitwendig worden opgenomen, en de aanwezigheid van rhizoiden in plaats van wortels voor hechting. Ze kennen zowel geslachtelijke (generatieve) als ongeslachtelijke (vegetatieve) voortplanting [21](#page=21) [22](#page=22). #### 3.1.1 Generatieve voortplanting bij mossen Onder geschikte omstandigheden produceren mosplanten geslachtsorganen: mannelijke organen (antheridiën) die zaadcellen produceren en vrouwelijke organen (archegonia) die eicellen produceren. Als beide organen op dezelfde plant voorkomen, spreekt men van een eenhuizig mos; bij aparte planten van een tweehuizig mos [23](#page=23). * **Antheridiën:** Dit zijn bolvormige of zakvormige structuren op een steeltje, gevuld met zaadcellen [24](#page=24). * **Archegonia:** Deze zijn flesvormig, met de eicel gelegen aan de onderkant van de "fles" [24](#page=24). De zaadcellen, voorzien van twee zweepdraden, bewegen zich via vocht richting de eicel. Ze worden aangetrokken door stoffen die een rijpe eicel afscheidt in het vocht rond de mosplant [24](#page=24). Na bevruchting van de eicel groeit uit de zygote een sporofyt, die een sporenkapsel draagt waarin sporen worden gevormd. Dit principe van generatiewissel houdt in dat wanneer sporen op een geschikte locatie terechtkomen, hieruit een nieuwe gametofyt ontstaat, waarop opnieuw geslachtscellen gevormd worden. De levenscyclus van de mos bestaat dus uit een afwisseling van de gametofyt (haploïde fase) en de sporofyt (diploïde fase) [25](#page=25) [26](#page=26) [27](#page=27) [28](#page=28). > **Tip:** De gametofyt is bij mossen de dominante, zichtbare planten generatie, terwijl de sporofyt afhankelijk is van de gametofyt voor voedsel [27](#page=27) [28](#page=28). #### 3.1.2 Vegetatieve voortplanting bij mossen Sommige mossoorten planten zich voornamelijk of uitsluitend vegetatief voort, terwijl andere beide methoden gebruiken [29](#page=29). * **Ontkieming van sporen:** Een spore die zich hecht, kan uitgroeien tot een matje waaruit vervolgens meerdere mosplantjes kunnen ontstaan [29](#page=29). * **Fragmentatie:** Een afgebroken stukje van een mosplant kan uitgroeien tot een nieuwe, zelfstandige plant [29](#page=29). * **Broedlichamen:** Deze worden op de mosplant gevormd, breken af en kunnen uitgroeien tot nieuwe planten. Er bestaan diverse vormen van broedlichamen, zoals broeddraadjes, broedtakjes met kleine blaadjes, broedkorrels of broedknoppen (bolvormig), en broedbekers. Deze kunnen bijvoorbeeld in de bladoksels van de mosplant worden aangetroffen [29](#page=29). > **Voorbeeld:** Broedkorrels en broedbekers zijn specifieke morfologische structuren die dienen voor vegetatieve vermeerdering bij mossen [30](#page=30). ### 3.2 Voortplanting bij varens Varens zijn vaatplanten, wat betekent dat ze beschikken over een vaatstelsel met xyleem en floeem, en dat ze stengels en wortels hebben. Bekende groepen varens zijn de Psilotum-achtigen, paardestaarten (Equisetum) en de echte varens (zoals Dryopteris en Polypodium). Net als mossen kennen varens zowel generatieve als vegetatieve voortplanting [31](#page=31) [32](#page=32). #### 3.2.1 Generatieve voortplanting bij varens De generatieve voortplanting bij varens vertoont veel overeenkomsten met die van mossen, inclusief de generatiewissel. De sporen worden bij veel varensoorten aan de onderkant van de bladeren gevormd [33](#page=33). * **Gametofyt:** De gametofyt van varens is een klein, vaak hartvormig plantje waarop de mannelijke (antheridia) en vrouwelijke (archegonia) geslachtsorganen zich ontwikkelen [34](#page=34). * **Bevruchting:** Spermacellen met flagellen zwemmen met behulp van water naar de eicel voor bevruchting, wat resulteert in een zygote die zich ontwikkelt tot een embryo [34](#page=34). * **Sporofyt:** Na bevruchting groeit uit de gametofyt de sporofyt, de diploïde generatie die kenmerkend is voor varens en die op zijn beurt weer sporen produceert aan de onderkant van de bladeren [34](#page=34). De levenscyclus van varens omvat dus ook een duidelijke generatiewissel tussen de gametofyt (kleine, onafhankelijke plant) en de sporofyt (de grotere, herkenbare varenplant) [35](#page=35). > **Tip:** Hoewel de gametofyt bij varens klein is, is deze wel onafhankelijk van de sporofyt en kan deze zelfstandig fotosynthetiseren [35](#page=35). Specifieke voorbeelden van varenachtigen die in de documentatie worden genoemd zijn *Psilotum* paardestaarten zoals *Equisetum* (Heermoes) en wolfsklauwen [36](#page=36) [37](#page=37) [38](#page=38) [39](#page=39) [40](#page=40) [41](#page=41). #### 3.2.2 Vegetatieve voortplanting bij varens Varens kunnen zich ook ongeslachtelijk vermeerderen, wat bijdraagt aan hun verspreiding en overleving. * **Wortelstokken (Rhizomen):** Dit zijn ondergrondse, meestal horizontaal groeiende stengels. Het uiteinde van een wortelstok kan ombuigen en een nieuwe varenplant vormen [42](#page=42). * **Broedbollen:** Dit zijn weefseluitstulpingen die kunnen uitgroeien tot volledig ontwikkelde varenplanten [42](#page=42). --- # Voortplantingssystemen bij gymnospermen Gymnospermen, ook wel naaktzadigen genoemd, planten zich generatief voort via kegels, waarbij een langdurig proces van bestuiving, bevruchting en zaadvorming plaatsvindt [43](#page=43) [44](#page=44). ### 4.1 Structuur van kegels De generatieve voortplanting bij gymnospermen verloopt via specifieke bloeiwijzen die kegels worden genoemd. Bij de meeste gymnospermen is de plant éénhuizig, wat betekent dat zowel mannelijke als vrouwelijke bloemen op dezelfde plant voorkomen [44](#page=44) [45](#page=45). #### 4.1.1 Vrouwelijke kegels (megastrobili) * Vrouwelijke kegels staan meestal hoger op de boom [46](#page=46). * Ze bestaan uit zaadschubben waarop de zaadknoppen zich bevinden. Deze zaadknoppen zijn, zoals de naam 'naaktzadigen' al aangeeft, niet volledig omsloten [43](#page=43) [46](#page=46). * De groei en ontwikkeling van vrouwelijke kegels verloopt zeer traag en kan meerdere maanden duren. Bij *Pinus* duurt dit bijvoorbeeld 13 maanden [46](#page=46). * Vrouwelijke kegels kunnen er na bestuiving, en een jaar later, als volgt uitzien [51](#page=51). #### 4.1.2 Mannelijke kegels (microstrobili) * Mannelijke kegels staan meestal in grote groepen samen aan de voet van de plant [47](#page=47). * Een mannelijke kegel is eigenlijk een schijnkegel [47](#page=47). * Deze kegels bestaan uit vele stuifmeelbladeren (microsporofyllen), die in een spiraal rondom een centrale as zijn ingeplant [47](#page=47). * Aan de onderkant van elk stuifmeelblad bevinden zich twee stuifmeelzakjes (helmhokjes) [47](#page=47). * In het voorjaar barsten deze helmhokjes open, waarbij grote hoeveelheden stuifmeel worden geproduceerd en verspreid via de wind [47](#page=47). * Op de afbeelding is een lengtedoorsnede van een mannelijke en vrouwelijke kegel te zien, met de pollenkorrels [48](#page=48). > **Tip:** Het begrijpen van de structurele verschillen tussen mannelijke en vrouwelijke kegels is cruciaal om het bestuivingsproces te volgen. ### 4.2 Bestuiving en zaadvorming Het proces van voortplanting bij gymnospermen is langdurig en complex. * **Bestuiving:** Bestuiving vindt plaats wanneer de mannelijke kegels stuifmeel produceren, vaak in het voorjaar, en dit stuifmeel door de wind wordt overgebracht naar de nog jonge vrouwelijke kegels [47](#page=47) [49](#page=49). * **Ontwikkeling van de pollenbuis:** Na de bestuiving begint de pollenbuis zich langzaam te ontwikkelen. Deze groei stopt echter in de winter [49](#page=49). * **Hervatten van de groei en bevruchting:** In het volgende voorjaar wordt de groei van de pollenbuis hervat. Uiteindelijk leidt dit tot de bevruchting, waarbij een diploïde embryo ontstaat [49](#page=49). * **Zaadontwikkeling:** Uit het embryo ontwikkelen zich een worteltje, een stengeltje en een krans van zaadlobben. Dit hele ontwikkelingsproces duurt lang, soms meerdere jaren, voordat een rijp zaad wordt gevormd [49](#page=49). > **Voorbeeld:** Bij *Pinus* vindt de bevruchting pas 13 maanden na de bestuiving plaats. Vervolgens duurt het nog eens 12 maanden voordat het zaad rijp is na de bevruchting. Dit betekent dat er in totaal ongeveer 2 jaar verstrijkt tussen het aanleggen van het zaadbeginsel en de vorming van een rijp zaad. De afbeeldingen van vrouwelijke kegels van *Pinus* illustreren de ontwikkeling van een jonge kegel na bestuiving tot een volgroeide kegel die zaden heeft vrijgegeven [50](#page=50) [51](#page=51). ### 4.3 Belangrijke concepten * **Naaktzadigen:** Gymnospermen worden zo genoemd omdat hun zaden niet volledig omsloten zijn door vruchtbladeren [43](#page=43). * **Kegels:** Dit zijn de gegroepeerde bloeiwijzen bij gymnospermen, die de voortplantingsstructuren bevatten [44](#page=44). * **Éénhuizig:** De meeste gymnospermen zijn éénhuizig, wat betekent dat mannelijke en vrouwelijke bloemen op dezelfde plant aanwezig zijn [44](#page=44). * **Zaadknop:** Een onrijp zaad dat zich op de zaadschubben van de vrouwelijke kegel bevindt [46](#page=46). * **Stuifmeel:** De mannelijke geslachtscellen van gymnospermen, geproduceerd in de stuifmeelzakjes van de mannelijke kegels [47](#page=47). * **Pollenbuis:** Een buis die vanuit het stuifmeel groeit naar de zaadknop om de bevruchting mogelijk te maken [49](#page=49). * **Embryo:** De kiem die zich ontwikkelt uit de bevruchte zaadcel [49](#page=49). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Plantaardige sector | Deel van de landbouw dat zich bezighoudt met de teelt van planten voor voedsel, vezels, energie of sierdoeleinden. Het omvat akkerbouw, tuinbouw en bosbouw. | | Plantenvermeerdering | Het proces waarbij nieuwe planten worden geproduceerd uit bestaande planten, hetzij geslachtelijk (generatief) door middel van zaden of sporen, hetzij ongeslachtelijk (vegetatief) door delen van de plant. | | Generatieve voortplanting | Voortplanting via geslachtscellen, resulterend in nakomelingen met genetische variatie door de combinatie van erfelijk materiaal van twee ouders (of twee geslachten van één plant). Bij hogere planten gebeurt dit meestal via zaad. | | Vegetatieve voortplanting | Ongeslachtelijke voortplanting waarbij nieuwe planten ontstaan uit vegetatieve delen zoals wortels, stengels, bladeren of knoppen, resulterend in genetisch identieke nakomelingen van de moederplant. | | Mossen | Kleine, groene planten die behoren tot de Bryophyten. Ze hebben geen vaatstelsel en nemen voedingsstoffen op uit de omgeving. Ze planten zich voort via sporen (generatief) en vegetatief. | | Varens | Vaatplanten die zich voortplanten via sporen. Ze hebben wortels, stengels en bladeren en vertonen een generatiewissel tussen een gametofyt en een sporofyt. | | Gymnospermen | Een groep naaktzadige planten, wat betekent dat hun zaden niet omsloten zijn door een vrucht. Voorbeelden zijn coniferen, palmvarens en Ginkgo biloba. | | Angiospermen | Een groep bedektzadige planten, waarbij de zaden omsloten zijn door een vrucht. Dit is de meest diverse groep planten, inclusief bloemplanten, fruitbomen en groenten. | | Sporofyt | De diploïde fase in de levenscyclus van planten die sporen produceert door middel van meiose. Bij varens en gymnospermen is de sporofyt de dominante, zichtbare plant. | | Gametofyt | De haploïde fase in de levenscyclus van planten die geslachtscellen (gameten) produceert door middel van mitose. Bij mossen en varens is de gametofyt vaak een klein, kortstondig stadium. | | Mitose | Een type celdeling waarbij een moedercel zich deelt in twee genetisch identieke dochtercellen. Dit proces is essentieel voor groei en ongeslachtelijke voortplanting. | | Meiose | Een type celdeling dat leidt tot de vorming van gameten of sporen. Hierbij wordt het aantal chromosomen gehalveerd, wat resulteert in haploïde cellen. | | Kegels (strobili) | Bloemgestellen bij naaktzadigen die de voortplantingsorganen bevatten. Er zijn mannelijke kegels die stuifmeel produceren en vrouwelijke kegels die zaadknoppen bevatten. | | Stuifmeel | De mannelijke voortplantingscellen van zaadplanten, die worden geproduceerd in de helmhokjes van de mannelijke kegels. Stuifmeelkorrels worden door de wind of insecten naar de vrouwelijke delen getransporteerd. |