Archaeology

# Introduction to archaeological heritage and its components Our understanding of the past is intrinsically linked to the preservation state of archaeological remains, both below and above ground [1](#page=1). ### 1.1 The importance of preservation The preservation of archaeological relics is influenced by various factors, including temperature, humidity, and acidity. Optimal preservation conditions are typically found in extremely dry or wet environments, as well as extremely cold or warm contexts. Natural disasters, such as volcanic eruptions, can also lead to favorable preservation, as seen in Pompeii and Herculaneum [1](#page=1). ### 1.2 Components of archaeological heritage Archaeological heritage is generally composed of several key aspects: artifacts, ecofacts, features, and structures [1](#page=1). #### 1.2.1 Artifacts Artifacts are defined as all objects that have been used, made, or modified by humans [1](#page=1). > **Example:** Stone or metal tools, pottery, and tools made from organic materials like bone, antler, or wood are examples of artifacts [1](#page=1). #### 1.2.2 Ecofacts Ecofacts encompass all organic and inorganic remains discovered at archaeological sites that provide information about the ecology (natural environment) and economy (diet) of the site and its surroundings [1](#page=1). > **Example:** Seeds, fruits, pollen, and charcoal are examples of organic ecofacts. Soils and sediments fall under the category of inorganic ecofacts [1](#page=1). #### 1.2.3 Features Features, also referred to as "sporen" in Dutch, are essentially all immobile archaeological elements. A distinction is commonly made between natural and anthropogenic features [1](#page=1). * **Natural features** are those formed by natural processes [1](#page=1). > **Example:** Tree-uprooting pits (caused by windthrow or fallen trees) and galleries dug by burrowing animals (such as badgers or rabbits) are natural features [1](#page=1). * **Anthropogenic features** are those created by human activity [1](#page=1). > **Example:** Postholes, rubbish pits, ditches, graves, and hearths are examples of anthropogenic features [1](#page=1). Artifacts and/or ecofacts are typically found within features [1](#page=1). #### 1.2.4 Structures Structures are defined as groupings of features that exhibit a relationship to one another [1](#page=1). > **Example:** A wooden building is an archaeological structure composed of multiple postholes (features) usually spaced at regular intervals. A burial ground or necropolis is a structure formed by a collection of graves [1](#page=1). ### 1.3 Archaeological site and context An archaeological site, or find spot, is any location where artifacts, ecofacts, features, and/or structures are discovered, indicating some form of human activity. Common classifications of sites based on activity include settlements, burial grounds, encampments, tells, and cities [2](#page=2). #### 1.3.1 Context The context refers to the specific location (feature or structure) within a site where an artifact or ecofact is found. A context comprises three elements [2](#page=2): * **Matrix:** The soil material in which the find is situated, such as sand, clay, or gravel [2](#page=2). * **Position:** The horizontal and vertical location within the matrix [2](#page=2). * **Association:** Other finds discovered within the same context [2](#page=2). A context can be a feature or structure (e.g., artifacts and ecofacts from a rubbish pit), or it can be a layer or soil horizon. Detailed recording of the context of archaeological finds is crucial for subsequent site interpretation [2](#page=2). #### 1.3.2 Primary versus secondary contexts A distinction is often made between primary and secondary contexts: * **Primary contexts** are situations where artifacts and/or ecofacts remain in their original location, meaning they are found where they were initially left. Artifacts/ecofacts discovered within anthropogenic features or layers (such as graves, hearths, or undisturbed living floors) are examples of primary contexts [2](#page=2). * **Secondary contexts** are disturbed contexts where artifacts/ecofacts are no longer in their original position. Examples include artifacts found in naturally formed features (e.g., windthrow) and layers (e.g., colluvial and alluvial deposits), or artifacts in a cave that have been moved into a higher or lower layer by burrowing animals, or artifacts within a midden layer [2](#page=2). Some anthropogenic features, such as rubbish pits, can also be interpreted as secondary contexts. This is because it is assumed that the artifacts/ecofacts within these pits originated elsewhere and were deposited there through refuse disposal (so-called "dumps"). Strictly speaking, they are therefore no longer in the location where they were made or used [2](#page=2). --- # Formation processes of archaeological sites and finds The formation processes of archaeological sites and finds explain how archaeological remains come into existence and are preserved over time. ## 2 Formation processes of archaeological sites and finds Formation processes encompass all the phenomena that affect archaeological sites and finds from the moment of their creation or deposition until their discovery. These processes are divided into depositional processes, which explain how sites and finds come into being, and post-depositional processes, which concern their preservation in or above the ground, also known as the taphonomy of the site/find. Both cultural and natural factors influence these processes [2](#page=2) [3](#page=3). ### 2.1 Cultural formation processes Cultural formation processes result from conscious or unconscious human actions. This includes the manufacturing, use, and disposal of tools, the construction of structures, and land cultivation. The destruction of archaeological heritage by human activities, such as industrial development, is also considered a cultural formation process [3](#page=3). #### 2.1.1 Cultural depositional processes Depositional processes are how artifacts and ecofacts enter the archaeological record. ##### 2.1.1.1 Loss or dump Most finds on archaeological sites, especially settlements, are left behind due to loss or the dumping of waste. Artifacts can enter the ground at various stages of their "lifecycle" [3](#page=3): 1. During the extraction of raw materials (stone, clay, bone, etc.) [3](#page=3). 2. During the manufacturing of the artifact (stone tools, pottery, bone harpoons, etc.) [3](#page=3). 3. During the use of the artifact (hunting, cooking, fishing, etc.) [3](#page=3). 4. During the disposal of the artifact (due to breakage or wear) [3](#page=3). Understanding which of these phases an artifact entered the ground is crucial for interpretation. Ecofacts can also end up on sites in various ways. Animal remains might be discarded as butchery waste, or sites can contain remains of "natural" fauna (e.g., rodents) attracted by human presence. Caves, for instance, were inhabited by both humans and animals, with animals potentially dying there or bringing in prey [3](#page=3). ##### 2.1.1.2 Depot Artifacts can also enter the ground through intentional deposition, where objects are deliberately set aside. The clearest example is the burial of the dead, but objects were also intentionally buried for various reasons. Two main types of object depots are distinguished [3](#page=3): * **Profane depots (or cache depots):** These consist of one or more objects intended to be retrieved later. Examples include caches of goods by traders or craftsmen, personal property hidden for safety during turbulent times (e.g., coin hoards), or buried flint supplies to keep them fresh [4](#page=4). * **Ritual depots:** These are depots of objects deliberately buried and never intended to be retrieved. They can be offerings to supernatural powers, "grave gifts" for the deceased, or offerings with social implications, such as displaying wealth or destroying capital to prevent social tensions [4](#page=4). Distinguishing between these two types is challenging, often relying on location and composition. Profane depots are typically more heterogeneous and found in accessible locations (shallow), often containing used or out-of-circulation objects. Ritual depots tend to have a more specific, curated content (e.g., a few axes, pottery pieces with a clear arrangement) and are found in less accessible areas like bogs, caves, or rivers, often containing unused or specially made objects [4](#page=4). > **Example:** Bronze objects found in Flemish rivers could be the result of loss, battles, shipwrecks, erosion of settlements, or ritual depots. Bog bodies can represent offerings, executions, lost individuals, or burials [4](#page=4). #### 2.1.2 Cultural post-depositional processes Humans are significant agents of destruction for archaeological heritage through activities like intensive agriculture (ploughing), looting, and industrial development. For example, centuries of agriculture have led to the near disappearance of Bronze Age burial mounds in Flanders, with their presence only known through aerial photography. Looting, a historical phenomenon, affects graves, burial grounds, settlements (often with metal detectors), and shipwrecks [5](#page=5). ### 2.2 Natural formation processes Natural processes can also create and alter archaeological sites and finds. #### 2.2.1 Natural depositional processes Artifacts and ecofacts can be displaced and relocated by natural forces such as erosion from water (alluvial contexts), gravity (colluvial contexts), or wind (aeolian contexts), leading to the formation of "secondary" archaeological contexts [5](#page=5). Under specific conditions, natural processes can produce objects that mimic human-made artifacts and ecofacts. These require detailed specialist analysis for differentiation [5](#page=5). > **Example 1: Pseudo-artifacts** > Stone objects found on Paleolithic sites, particularly in old river terraces, can appear to be human-made but are often heavily weathered, patinated, and rounded due to transport and frost action (cryoturbation), giving them an artifact-like appearance [5](#page=5). > **Example 2: Faunal remains on archaeological sites** > The interpretation of faunal remains can be problematic if no direct evidence of human activity is present. Accumulations of animal bones can result from human activity (butchery waste), animal activity (predator remains, with potential gnaw marks), or fluvial activity (washed-in remains) [6](#page=6). > **Example 3: Charcoal** > Charcoal is common on archaeological sites, but its origin (natural fires from lightning or volcanic eruptions vs. human activity) is not always clear. There is no scientific method to distinguish between anthropogenic and natural charcoal; interpretation relies on associations with other archaeological evidence [6](#page=6). #### 2.2.2 Natural post-depositional processes The preservation of archaeological material is contingent on favorable conditions, which are rarely met in practice. Generally, non-organic materials preserve better and longer than organic materials and ecofacts, with exceptions for fossilized or burned/cremated organic remains [6](#page=6). ##### 2.2.2.1 Non-organic remains * **Stone (flint, sandstone, quartz, etc.):** Stone artifacts are highly durable, with the oldest examples exceeding two million years. Weathering from chemical and physical factors (patina formation, wind gloss, rounding, frost damage) can occur but is usually superficial. Microscopic analysis of unweathered stone tools can reveal use-wear [6](#page=6). * **Fired clay (pottery):** Pottery preserves well if fired adequately at high temperatures. Wet or acidic soils can damage walls and cause flaking, especially on decorated pottery. Even the oldest European pottery (c. 6000/5500 BC) survives in good condition, sometimes retaining traces of food or dyes [6](#page=6). * **Metal:** While metals oxidize, their preservation varies with raw material quality. Gold, silver, and lead preserve best with only minor patination. Bronze and copper are more prone to corrosion, especially in acidic soils or with lower-quality alloys. Iron has the poorest preservation due to rapid oxidation, often leaving only a "rust lump" [7](#page=7). * **Glass and enamel:** These generally preserve relatively well but can develop an iridescent patina that obscures visibility [7](#page=7). ##### 2.2.2.2 Organic remains The preservation of organic materials depends heavily on the matrix and moisture/temperature levels [7](#page=7). * **Matrix:** * **Sand:** Typically acidic (pH 6.5-5.5) and unfavorable for organic preservation. Bone or wood is rarely found in Flemish sandy regions, and when present, it is usually in poor condition, heavily weathered, burned, or only preserved as an imprint [7](#page=7). * **Loam:** Variable preservation. In the Benelux, preservation is poor due to decalcification, often leaving only teeth. Central European loams, which are not decalcified, offer near-optimal preservation. Loam areas with shallow chalk substrates, like in Northern France, also preserve organic material relatively well [7](#page=7). * **Clay and chalk/calcareous soils/contexts (e.g., caves):** Offer much better organic preservation [7](#page=7). * **Volcanic ash:** Sites buried in volcanic ash, such as Pompeii and Herculaneum, preserve material exceptionally well. Early examples exist in Western Germany, where prehistoric landscapes, including Paleolithic hunter-camps, are preserved under thick deposits from the Laacher See eruption (c. 11,000 BC) [7](#page=7). > **Example:** Niederbieber in the Neuwied Basin [7](#page=7). * **Extreme climatic conditions:** * **Extreme dryness:** Prevents decomposition by hindering microbial activity through rapid dehydration. Predynastic Egyptian bodies buried in sand (before 3000 BC) are preserved with skin, hair, and nails. Later dynastic graves contain intact mummies and grave goods like papyrus, wooden shrines, and textiles [8](#page=8). * **Extreme cold:** In cold, dry climates, permanent freezing (permafrost) halts decomposition. Siberian mammoths with preserved skin, hair, and even stomach contents are notable examples. Scythian (Pazyryk) tombs in the Altai Mountains (c. 400 BC) in permafrost have yielded intact bodies, clothing, tattoos, and textiles. The "Iceman Ötzi" (c. 3300 BC), found in a glacier on the Austrian-Italian border, was preserved with his belongings and clothing [8](#page=8). * **Extreme humidity (waterlogged sites):** Sites permanently submerged in groundwater, oceans, or rivers, thus lacking oxygen, offer exceptional preservation. These "wetland sites" reveal that up to 75-90% of settlement material was organic. Numerous wetland sites in Northwest Europe have yielded dwellings, roads, bog bodies, depots (e.g., cartwheels), canoes, and fish traps. Lakeside villages in Switzerland and Eastern France are well-documented, as are Mesolithic encampments found along submerged ancient coastlines in the North Sea and Baltic Sea regions. Shipwrecks also benefit from this anaerobic preservation. Deep archaeological structures reaching the permanent groundwater table, like wells, can also be considered wetland contexts [8](#page=8) [9](#page=9). ##### 2.2.2.2 Traces and structures Traces and structures can also be affected by post-depositional processes due to climatic, chemical, and soil factors [9](#page=9). * **Soil formation processes:** In sandy soils, prehistoric traces can become almost unrecognizable due to soil formation processes like podzolization, which erodes the contours of shallow soil features [9](#page=9). * **Bioturbation:** Disturbance caused by burrowing animals, insects, and plant roots can blur the outlines of features, displace artifacts and ecofacts (especially vertically), or completely disrupt contexts (e.g., tree falls) [9](#page=9). * **Frost and thaw cycles:** Repeated freezing and thawing can cause significant disturbance, leading to artifacts being "frozen out" and gradually pushed towards the surface [9](#page=9). --- # Cultural formation processes and their impact Cultural formation processes encompass human activities that directly lead to the creation, use, deposition, or destruction of archaeological materials. ### 3.1 Cultural depositional processes Cultural depositional processes refer to how archaeological materials enter the ground as a result of human actions. #### 3.1.1 Loss or dumping The majority of artifacts found on archaeological sites, particularly settlements, are a consequence of items being lost or waste being discarded. Artifacts can enter the soil at various stages of their lifecycle, broadly categorized into four phases [3](#page=3): 1. During the extraction of raw materials (e.g., stone, clay, bone) [3](#page=3). 2. During the manufacturing of the artifact (e.g., stone tools, pottery, bone harpoons) [3](#page=3). 3. During the use of the artifact (e.g., for hunting, cooking, fishing) [3](#page=3). 4. During the disposal of the artifact due to breakage or wear [3](#page=3). Understanding which of these four phases an artifact entered is crucial for archaeological interpretation, as it can significantly affect its context [3](#page=3). Ecofacts can also reach archaeological sites through various means. Animal remains might be discarded as butchery waste, but sites can also contain remnants of naturally occurring fauna, such as rodents attracted by human presence. Certain locations, like caves, may have housed both humans and animals historically, with animals dying in situ or predators bringing prey inside [3](#page=3). #### 3.1.2 Depot Another way artifacts enter the ground is through intentional discarding or deposition. The most evident form of deposition is the burial of the dead. Historically, objects were also intentionally buried for various reasons [3](#page=3). Two main types of object depots are distinguished: profane (or storage) depots and ritual depots [4](#page=4). ##### 3.1.2.1 Profane depots Profane depots consist of one or more objects deliberately placed with the intention of retrieving them later. Examples include [4](#page=4): 1. Stockpiles of goods by traders or artisans, such as an iron smith's inventory [4](#page=4). 2. Personal property or group possessions hidden during turbulent times to prevent theft, like a hoard of coins [4](#page=4). 3. Supplies of flint buried to preserve their freshness [4](#page=4). ##### 3.1.2.2 Ritual depots Ritual depots involve one or more objects deliberately placed with no intention of retrieval. Examples include [4](#page=4): 1. Offerings made to communicate with, praise, thank, or appease supernatural powers [4](#page=4). 2. "Grave goods" intended for the veneration of a deceased or future deceased individual [4](#page=4). 3. Offerings with social implications, such as a means for an elite to display wealth or for wealth destruction to mitigate social tensions [4](#page=4). Distinguishing between profane and ritual depots can be challenging, often relying on the location and composition of the depot. Profane depots tend to be more heterogeneous in their contents and are usually found in easily accessible locations, often shallowly buried. They typically comprise used or discarded objects. Ritual depots, conversely, often have a more specific inventory (e.g., a few axes, pieces of pottery, sometimes arranged in a particular way) and are found in less accessible areas like bogs, caves, or rivers. The objects in ritual depots are frequently unused and sometimes specifically made for deposition [4](#page=4). > **Example:** Two illustrative examples of depots are bronze objects found in Flemish rivers, which could be lost, from a battlefield, a sunken ship, an eroded riverside settlement, or were ritual deposits. Bog bodies are another example, potentially representing sacrifices, executions, lost individuals, or burials [4](#page=4). ### 3.2 Cultural post-depositional processes Human activities significantly contribute to the destruction of the archaeological record, including intensive agriculture (plowing), looting, and industrial activities [5](#page=5). > **Example:** The impact of centuries of agriculture is illustrated by the hundreds of Bronze Age burial mounds that no longer exist in the Flemish landscape but are known only through aerial photography. Agriculture has led to the general leveling of the landscape, causing the disappearance of almost all above-ground traces of burial mounds. Such above-ground structures are preserved only in less agricultural areas, like parts of the Kempen and the Ardennes, with some dating back to approximately 4,500 BC [5](#page=5). Looting has occurred throughout history. Classic examples include the large-scale plundering of Egyptian tombs. In Europe, many Bronze Age and Roman period burial mounds and tumuli have been looted. Looting is not confined to graves and burial grounds; settlements are also affected. Many Roman settlements have been plundered using metal detectors. Shipwrecks are also frequent targets for looters [5](#page=5). --- # Natural formation processes and material preservation This topic explores how archaeological materials are formed and preserved, both through natural processes and human impact, considering various environmental conditions. ### 4.1 Post-depositional processes: Cultural impacts #### 4.1.2 Cultural post-depositional processes Human activities are a significant cause of the destruction of archaeological heritage through practices like intensive agriculture, looting, and industrial activities [5](#page=5). * **Agriculture:** Centuries of farming have led to the leveling of landscapes, causing the disappearance of above-ground features like Bronze Age burial mounds. Only in less agricultural areas are such structures still preserved [5](#page=5). * **Looting:** This has been a constant issue throughout history. Examples include the extensive looting of Egyptian tombs and the plundering of Bronze Age and Roman burial mounds and settlements, often aided by metal detectors. Shipwrecks are also frequent targets [5](#page=5). ### 4.2 Natural formation processes #### 4.2.1 Natural depositional processes Artefacts and ecofacts can be relocated by natural processes such as: * **Fluvial erosion (verspeuling):** Transport by flowing water, leading to alluvial contexts [5](#page=5). * **Mass movement (afglijding):** Landslides and downhill movement, creating colluvial contexts [5](#page=5). * **Aeolian erosion (deflation):** Transport by wind, resulting in aeolian contexts [5](#page=5). These processes create "secondary" archaeological contexts [5](#page=5). Under specific conditions, natural processes can also generate pseudo-artefacts and pseudo-ecofacts that are difficult to distinguish from human-made items. Specialist analysis is often required to make this distinction [5](#page=5). > **Example:** Pseudo-artefacts can be found on Paleolithic sites, particularly in old river terraces. These are stone objects that appear human-made but are characterized by significant weathering, patina, rounding from transport, and irregular shapes, often due to frost action (cryoturbation) [5](#page=5). > **Example:** The interpretation of faunal remains on archaeological sites can be problematic if no direct signs of human intervention (like cut or butchery marks) are present. Accumulations of animal bones can result from human activity (slaughter waste), animal activity (predator remains, rodent gnaw marks), or fluvial activity (washed-up remains) [6](#page=6). > **Example:** Charcoal is commonly found on archaeological sites, but its origin (natural forest fires from lightning or volcanic eruptions vs. human use) can be unclear. There is currently no scientific method to differentiate between anthropogenic and natural charcoal; inference from associated archaeological finds is necessary [6](#page=6). #### 4.2.2 Natural post-depositional processes The preservation of archaeological material depends on favorable environmental conditions, which are rare in practice. Non-organic materials generally preserve better and for longer than organic materials and ecofacts, with exceptions for fossilized or burnt organic remains [6](#page=6). ##### 4.2.2.1 Non-organic remains * **Stone:** Materials like flint, sandstone, and quartz are highly durable and can survive for over two million years. The primary form of alteration is superficial weathering (patina, wind polish, rounding, frost damage) caused by chemical and physical factors. Microscopic analysis can reveal use-wear marks on unweathered tools [6](#page=6). * **Fired Clay:** Fired clay objects, such as pottery, generally preserve well if fired at sufficiently high temperatures for long enough. However, wet or acidic soils can damage the walls, leading to flaking, which is detrimental to decorated ceramics. Even the oldest European pottery, dating from around 6000/5500 BC, is found in a reasonable state, sometimes with preserved charred food or dye residues. Earlier examples of fired clay objects include Venus figurines from the Late Paleolithic in Eastern Europe [6](#page=6). * **Metal:** Metals can oxidize, but their preservation varies with material quality. Gold, silver, and lead preserve best, developing only a patina. Bronze and copper are more susceptible to corrosion (green patina), especially in acidic soils or with poorer alloys. Iron has the worst preservation due to rapid oxidation, often leaving only a rust mass [7](#page=7). * **Glass and Enamel:** These materials generally preserve relatively well but can develop an iridescent patina that makes them opaque [7](#page=7). ##### 4.2.2.2 Organic remains The preservation of organic materials is highly dependent on the surrounding matrix and humidity/temperature conditions [7](#page=7). * **Matrix:** * **Sand:** Acidic sand (pH 6.5-5.5) is unfavorable for organic preservation. Organic remains like bone or wood are difficult to find in Flemish sandy regions, even from medieval or younger sites, and are usually in poor condition (severely weathered, burnt, or preserved only as impressions) [7](#page=7). * **Loam (Leem):** Preservation in loam is variable. In the Benelux region, it is poor due to deep decalcification, with only the hardest skeletal parts (teeth) often surviving. In Central Europe, where loam is not decalcified, preservation is near optimal. Loam areas with shallow chalk substrates, like in Northern France, also offer good organic preservation [7](#page=7). * **Clay and Chalk/Calcareous Soils:** These matrices, including contexts like caves, offer much better organic preservation [7](#page=7). * **Volcanic Ash:** Sites buried in volcanic ash, like Pompeii and Herculaneum, show exceptional preservation. Human bodies are often preserved as voids in the lava mass. Thicker ash deposits, such as those from the Laacher See eruption (approx. 11,000 BC) in western Germany, have perfectly preserved prehistoric landscapes and hunter-gatherer encampments [7](#page=7). > **Example:** Niederbieber (Federmesser) in the Neuwied Basin is an example of a site preserved under thick Laacher See deposits [7](#page=7). * **Extreme Climatic Conditions:** * **Extreme Dryness:** Lack of water inhibits decomposition by preventing the full development of destructive microorganisms. Ancient Egyptian bodies buried in sand, predating artificial mummification, have been found remarkably preserved with skin, hair, and nails due to rapid dehydration. Dynastic tombs show preservation of mummies and entire grave goods (papyrus, wooden shrines, textiles) [8](#page=8). * **Extreme Cold:** In extremely cold and dry climates, natural freezing (permafrost) halts decomposition. Siberian mammoths are found with skin, hair, and even flesh preserved. Scythian (Pazyryk) burials in the Altai Mountains (Iron Age, approx. 400 BC) in permafrost have yielded intact bodies, clothing, tattoos, and textiles. The "Iceman Ötzi" (approx. 3,300 BC), found in an Austrian/Italian glacier, is another remarkable example of preservation with his baggage and clothing [8](#page=8). * **Extreme Humidity (Waterlogged Sites):** Sites permanently submerged in groundwater, oceans, or rivers, thus deprived of oxygen, offer exceptional preservation. These "wetland sites" reveal that approximately 75% to 90% of settlement material was originally organic. Extensive wetland sites in Northwest Europe have yielded settlements, roads, bog bodies, depots (e.g., cartwheels), canoes with paddles, and fish traps. Lake dwellings around Switzerland and Eastern France, dating to the Neolithic and Bronze Age, are well-documented. Old coastlines submerged due to rising sea levels since the last ice age have revealed intact Mesolithic encampments along the North and Baltic Seas. Shipwrecks also benefit from this oxygen deprivation. Deep archaeological structures reaching the permanent water table, such as water wells, can also be considered wetland contexts [8](#page=8) [9](#page=9). ##### 4.2.2.3 Traces and structures Traces and structures can also be affected post-depositionally by climatic, chemical, and soil factors [9](#page=9). * **Soil Formation:** In sandy soils, prehistoric traces can become almost unrecognizable due to soil formation processes, particularly podzolization, which can "erase" the contours of shallow soil features by leaching upper soil layers [9](#page=9). * **Bioturbation:** Disturbance caused by burrowing animals (moles, rabbits, badgers), insects (ants, worms), and plants (tree roots) can lead to the fading of trace contours, vertical displacement of artefacts and ecofacts, or complete disturbance of contexts (e.g., tree falls) [9](#page=9). * **Frost and Thaw Cycles:** Cyclic freezing and thawing can cause significant site disturbances, including "frost heave," where artefacts are gradually pushed towards the surface [9](#page=9). --- ## Common mistakes to avoid - Review all topics thoroughly before exams - Pay attention to formulas and key definitions - Practice with examples provided in each section - Don't memorize without understanding the underlying concepts

| Term | Definition | |------|------------| | Archaeological Heritage | The collective remains from past human activity, encompassing artifacts, ecofacts, features, and structures, which are preserved and studied to understand history. | | Artifact | Any object that has been created, used, or modified by humans, providing tangible evidence of past human behavior and technology. Examples include stone tools, pottery, and metal implements. | | Ecofact | Organic and inorganic remains found at archaeological sites that offer insights into the past environment (ecology) and subsistence strategies (diet) of the people who inhabited the site. Examples include seeds, pollen, charcoal, and soil samples. | | Feature | All immobile elements within an archaeological site. Features can be naturally formed, such as tree root disturbances, or anthropogenic, meaning they were created by human actions, like postholes, hearths, or graves. | | Structure | A grouping of interconnected features that form a discernible architectural or planned unit. For instance, a wooden building is a structure composed of multiple postholes arranged in a specific pattern. | | Site (or Excavation Site) | A location where artifacts, ecofacts, features, and/or structures are found, indicating past human presence and activity. Sites can be identified as settlements, burial grounds, or temporary camps. | | Context | The specific location (feature or structure) within an archaeological site where an artifact or ecofact is discovered. Context includes the matrix (surrounding material), position (spatial coordinates), and association (other finds nearby). | | Matrix | The soil or other material in which an archaeological find is embedded, providing crucial information about its deposition and preservation. Common matrices include sand, clay, and gravel. | | Primary Context | The original location where artifacts and/or ecofacts were deposited and have remained undisturbed since their initial abandonment. Finds in undisturbed features like graves or living floors are considered primary. | | Secondary Context | Disturbed contexts where artifacts and/or ecofacts are no longer in their original depositional location due to natural processes or human activities such as redeposition or scavenging. | | Formation Processes | The natural and cultural processes that influence how archaeological sites and their contents are created (deposition) and preserved over time (post-deposition, also known as site taphonomy). | | Archaeological Site | A location where artifacts, ecofacts, features, and/or structures are found, indicating past human activity. These can range from settlements and burial grounds to camps and tells. | | Cultural Formation Processes | Processes resulting from intentional or unintentional human actions, such as the manufacture, use, or disposal of artifacts, the construction of structures, or land management. Human-induced destruction of archaeological heritage is also considered a cultural formation process. | | Cultural Depositional Processes | Human actions that lead to artifacts and ecofacts entering the archaeological record. This includes accidental loss, deliberate dumping of waste, and intentional deposition for storage or ritual purposes. | | Loss or Dump | The primary way artifacts and ecofacts are found on sites, occurring through loss during their "lifecycle" (from raw material extraction to disposal) or through intentional dumping as waste. | | Deposit | The act of intentionally discarding or burying objects, either for later retrieval (profane deposits like caches or hoards) or with no intention of retrieval (ritual deposits like offerings or grave goods). | | Profane Deposits | Deposits of objects intended to be retrieved later, such as cached raw materials, hidden valuables during unsettled times, or stored food supplies. | | Ritual Deposits | Deposits of objects intended to be permanent, often made as offerings to supernatural powers, as grave goods, or for social purposes like displaying wealth or destroying capital. | | Cultural Post-Depositional Processes | Human activities that damage or alter archaeological sites and finds after their initial deposition. This includes intensive agriculture, looting, and industrial development. | | Natural Formation Processes | Processes occurring in the natural environment that affect the creation and preservation of archaeological sites and finds, independent of direct human action. These can be depositional or post-depositional. | | Natural Depositional Processes | Natural environmental actions that can move artifacts and ecofacts to new locations or even create materials that resemble human-made items. Processes include erosion (alluvial, colluvial, eolian) and the formation of pseudo-artifacts through weathering and cryoturbation. | | Pseudo-artifacts | Stone objects found on paleolithic sites that appear to be human-made but are actually shaped by natural processes like transport in riverbeds and intense frost action (cryoturbation), resulting in a weathered and irregular appearance. | | Natural Post-Depositional Processes | Natural processes that alter or preserve archaeological materials after deposition. This encompasses physical and chemical weathering, changes in soil composition, and extreme climatic conditions that can either accelerate decay or promote exceptional preservation. | | Taphonomy | The study of the processes that affect organic and inorganic remains after death, including decomposition, fossilization, and mineralization. In an archaeological context, it refers to the preservation and alteration of sites and finds after deposition. | | Organic Remains | Materials derived from living organisms, such as wood, bone, textiles, and human or animal bodies. Their preservation is highly dependent on environmental conditions like matrix composition, moisture, and temperature. | | Non-organic Remains | Materials derived from inorganic sources, such as stone, ceramics, and metals. These generally preserve better than organic remains due to their inherent durability. | | Wetland Sites | Archaeological sites permanently submerged in water (groundwater, ocean, or river) that are cut off from oxygen. These environments, found in peat bogs, marshes, lakes, and ancient coastlines, offer exceptional preservation of organic materials. | | Bioturbation | Disturbances to the soil and archaeological record caused by the activities of living organisms, including burrowing animals, insects, and plant roots. This can lead to the mixing of layers and displacement of artifacts. | | Deposition | The act of intentionally placing or leaving objects in the ground, which can include burial of the dead or intentional burial of objects for various reasons. | | Loss or dumping | The primary way most finds are left on archaeological sites, especially habitation sites, resulting from items being lost or waste being discarded. | | Artifact lifecycle phases | The four major stages an artifact goes through: 1) raw material extraction, 2) artifact manufacturing, 3) artifact use, and 4) artifact disposal. Understanding which phase an artifact ended its use in is crucial for archaeological interpretation. | | Profane depots (storage depots) | Deposits of one or more objects intentionally placed with the intention of retrieval later, such as storing trade goods, hiding possessions during turbulent times, or burying food supplies to keep them fresh. | | Ritual depots | Deposits of one or more objects intentionally placed with no intention of retrieval, often for purposes like offerings to supernatural powers, as grave goods, or for social display and capital destruction. | | Post-depositional cultural processes | Human activities that affect archaeological heritage after deposition, including intensive agriculture (plowing), looting, and industrial activities, which can significantly alter or destroy sites. | | Agricultural leveling | The process by which agricultural activities, particularly plowing, can flatten the landscape, leading to the destruction of above-ground archaeological features like burial mounds. | | Looting | The act of illegally excavating and removing artifacts from archaeological sites, which can occur at graves, burial grounds, settlements, and even shipwrecks. | | Secondary archaeological contexts | Contexts created when artifacts and ecofacts are displaced and end up in a different location due to natural processes like erosion, landslides, or deflation. | | Matrix (in preservation context) | The surrounding soil or sediment in which archaeological materials are found, significantly influencing their preservation potential; for example, sandy soils are generally unfavorable for organic material preservation. | | Extreme Dryness | Environmental conditions characterized by very low humidity, which halts the decomposition of organic remains by rapidly dehydrating them, leading to excellent preservation, as seen in ancient Egyptian mummies and grave goods. | | Extreme Cold | Climatic conditions involving extreme cold, particularly permanent freezing (permafrost), which effectively stops decomposition processes and results in remarkable preservation of organic materials, such as frozen mammoths and human remains. | | Extreme Humidity (Waterlogged Sites) | Environments that are permanently submerged in water (groundwater, ocean, river), creating an oxygen-depleted setting that prevents the decomposition of organic materials, leading to excellent preservation of artifacts and structures. | | Cryoturbation | A process of soil disturbance caused by repeated cycles of freezing and thawing, which can lead to the upward movement or "frost heaving" of artifacts towards the surface, significantly impacting their original depositional context. |

# Winning en herkomstbepaling van materialen Dit topic behandelt de methoden voor het winnen van steen en klei, evenals de technieken om de oorsprong van deze materialen te achterhalen. ### 1.1 Winning van steen Steen is een cruciale grondstof, gebruikt voor werktuigen en bouwmaterialen. De winningsmethoden zijn afhankelijk van de ligging van het gesteente [1](#page=1). #### 1.1.1 Dagzomende gesteenten Deze gesteenten liggen aan of dicht bij het oppervlak en kunnen relatief eenvoudig verzameld worden uit heuvelflanken, rivierbeddingen of via dagbouw. Voorbeelden zijn de obelisken in Egypte en Moai beelden op Paaseiland [1](#page=1). #### 1.1.2 Dieperliggende gesteenten Voor gesteenten die dieper in de bodem liggen, is mijnbouw noodzakelijk. De neolithische vuursteenmijnbouwcentra in Europa, zoals Spiennes en Petit-Spiennes in België, zijn goed gedocumenteerd. Verschillende exploitatietechnieken werden gebruikt, afhankelijk van de diepte en gewenste kwaliteit van de vuursteen [1](#page=1): * Exploitatie via de heuvelflank (kleine, korte galerijen) [1](#page=1). * Exploitatie via plateauranden met beperkte leemafdekking (kuilen van 4 tot 6 m breed en 4 m diep) [1](#page=1). * Exploitatie via plateaus met dikke leemafdekkingen: * Schachten van 5 tot 6 m diep (bovenste krijtlagen) [2](#page=2). * Schachten van 10 tot 15 m diep (onderste krijtlagen) [2](#page=2). ### 1.2 Herkomstbepaling van gesteenten De oorsprong van gesteenten kan op diverse manieren worden vastgesteld. #### 1.2.1 Petrografische analyse Deze methode is geschikt voor de meeste gesteenten en bepaalt de herkomst op basis van de mineralogische samenstelling (bv. silica, jaspis, hematiet, kwarts). Er worden dunne slijpplaatjes gemaakt en onder een microscoop bekeken. Dit is een destructieve methode. Een goed voorbeeld zijn gepolijste bijlen in Alpijnse gesteenten [2](#page=2). #### 1.2.2 Geochemische technieken Voor gesteenten zoals vuursteen, waarbij petrografie niet volstaat voor precieze herkomstbepaling, worden geochemische technieken ingezet. Deze analyseren de elementen in het gesteente (bv. silicium, natrium, kalium, aluminium, zuurstof, waterstof, ijzer, magnesium, calcium) [2](#page=2). * **Neutronenactiveringsanalyse (INAA)**: Gesteenten worden bestraald met neutronen in een kernreactor, wat leidt tot de productie van gammastralen die gemeten worden. Het voordeel is dat het object onbeschadigd blijft. Hoewel effectief, is de methode nog niet algemeen in gebruik [2](#page=2). * **Laser ablatie-inductief gekoppeld plasma massaspectrometrie (LA-ICP-MS)**: Een fijne laserstraal neemt een klein staal dat vervolgens wordt geanalyseerd op isotopen en elementen [2](#page=2). * **X-stralen fluorescentiespectrometrie (XRF)**: Elementen worden gemeten via röntgenstralen die weerkaatsen en fluorescentie produceren [2](#page=2). Deze geochemische methoden zijn weinig tot niet-destructief [2](#page=2). #### 1.2.3 Micropaleontologisch onderzoek Deze methode, voornamelijk toegepast op vuursteen, bepaalt de herkomst aan de hand van fossielen van micro-organismen (plankton, algen, diatomeeën). Het is een destructieve methode omdat de fossielen met zuren uit het gesteente moeten worden verwijderd. Een nadeel is dat deze methode alleen de vuursteenbank identificeert, niet de specifieke ontsluitingsplek [2](#page=2). ### 1.3 Transport en oprichting van grote stenen Historische bronnen (bv. 16e-eeuwse teksten over Inca monumenten) en afbeeldingen (bv. transport van een beeld van Djehutihetep) bieden inzicht in het transport van grote steenblokken. Experimentele archeologie is echter de belangrijkste informatiebron. Diverse experimenten zijn uitgevoerd op locaties als het Paaseiland, Bougon en Stonehenge [2](#page=2). ### 1.4 Herkomstbepaling van aardewerk Voor de herkomstbepaling van kleien worden vergelijkbare technieken als bij gesteenten gebruikt. Gangbare methoden omvatten de determinatie van mineralen (petrografisch onderzoek) en elementen (chemische analyse, zoals XRF, LA-ICP-MS) om de oorsprong van de klei te achterhalen. De studie van kiezelwieren of diatomeeën kan hier ook bijdragen [5](#page=5). > **Voorbeeld:** Onderzoek naar "Waaslands" aardewerk uit de Romeinse periode [5](#page=5). ### 1.5 Technologie van aardewerkproductie Informatie over aardewerkproductie kan worden afgeleid uit diverse bronnen, met name door een grondige macroscopische studie van het aardewerk zelf. Belangrijke aspecten zijn [5](#page=5): #### 1.5.1 Verschraling of magering Klei wordt vaak gemengd met een organisch (bv. gras, stro, mos) of anorganisch bestanddeel (bv. chamotte, verbrijzeld steen, zand) om barsten tijdens het bakken te voorkomen. De identificatie hiervan gebeurt visueel of met een loep/microscoop [5](#page=5). #### 1.5.2 Productiewijze De productietechniek van aardewerk kan vaak worden vastgesteld door inspectie van de binnen- en buitenkant. Er zijn drie belangrijke technieken [5](#page=5): * [pagina 5 vermeldt dat er drie technieken zijn, maar beschrijft deze niet nader in de verstrekte tekst. --- # Technologie van stenen artefacten Dit gedeelte beschrijft de vervaardigingstechnieken van stenen werktuigen en de methoden om hun gebruik te bestuderen, inclusief experimentele archeologie, refitting en gebruikssporenonderzoek [3](#page=3) [4](#page=4). ### 2.1 Vervaardiging van stenen werktuigen Al meer dan twee miljoen jaar maakt de mens gebruik van gesteente voor het produceren van snijdende werktuigen. Etnografisch onderzoek suggereert dat prehistorische mensen diverse technieken beheersten, waaronder [3](#page=3): * **Kerntechniek**: Dit verwijst naar de bewerking van een groter steenblok (de kern) om afslagen te produceren [3](#page=3). * **Afslagtechniek**: Dit omvat methoden om stukken van een steen af te slaan, waaronder: * **Directe percussie**: Het direct slaan op de steen met een ander object (bijvoorbeeld een steen of een bot) om afslagen te creëren [3](#page=3). * **Indirecte percussie**: Hierbij wordt een tussenstuk (zoals een beitel) gebruikt die met een slaginstrument wordt geraakt, wat leidt tot het afslaan van een stuk van de kern [3](#page=3). * **Druktechniek**: Deze methode behelst het uitoefenen van gerichte druk op de rand van de steen, vaak met een puntig object, om kleine, nauwkeurige afslagen te produceren [3](#page=3). ### 2.2 Onderzoeksmethoden voor stenen artefacten Om te achterhalen welke technieken op een specifieke prehistorische site zijn toegepast, worden verschillende onderzoeksmethoden ingezet: #### 2.2.1 Experimentele archeologie Sinds de jaren 1960 wordt experimentele archeologie veelvuldig gebruikt om inzicht te krijgen in de bewerkingstechnieken van prehistorische mensen. Onderzoekers zoals François Bordes en Donald Crabtree hebben pionierswerk verricht op dit gebied. Door gebruik te maken van etnografische observaties en te experimenteren met knollen van vergelijkbare kenmerken als prehistorische grondstoffen, proberen archeologen de meest geschikte technieken te identificeren om artefacten te produceren die lijken op authentieke prehistorische exemplaren qua vorm, grootte van de hiel, slagbult en boorden. Het doel is het creëren van zo getrouw mogelijke replica's [3](#page=3). > **Tip:** Experimentele archeologie helpt bij het valideren van theorieën over prehistorische technologie door het repliceren van technieken en het produceren van vergelijkbare artefacten. #### 2.2.2 Refitting of remontage Refitting, ook wel remontage genoemd, is een zeer gedetailleerde, maar ook arbeidsintensieve methode om de stappen in de bewerking van een steenkern te reconstrueren. Hierbij worden stenen artefacten die van dezelfde oorspronkelijke steenkern afkomstig zijn, zoveel mogelijk weer aan elkaar gepast. André Leroi-Gourhan was een pionier in deze techniek met zijn analyse van de Laat-Magdaleniaan site van Pincevent. Refitting wordt tegenwoordig algemeen toegepast op goed geconserveerde steentijdvindplaatsen [3](#page=3). Naast technologische informatie, biedt refitting ook inzicht in: * Horizontale verplaatsingen van materiaal en individuen binnen een kamp [4](#page=4). * Verticale verplaatsingen in de bodem [4](#page=4). * Intra-site chronologie [4](#page=4). * De vorm waarin grondstof op de site werd aangeleverd (bijvoorbeeld als knol, voorbewerkte kern of half afgewerkt product) [4](#page=4). #### 2.2.3 Gebruikssporenonderzoek (microwear analysis) Om informatie te verkrijgen over het gebruik van stenen artefacten, is het bestuderen van microscopische slijtagepatronen essentieel. Sergei Semenov en Lawrence Keeley waren pioniers in dit onderzoeksveld. Contact met bewerkt materiaal zoals hout, been of gewei veroorzaakt minuscule sporen op de randen van stenen gebruiksvoorwerpen, zoals krassen, splinters en glans, die meestal alleen onder een microscoop zichtbaar zijn [4](#page=4). * Krassen en splinters zijn vaak zichtbaar met een lage vergroting (20-50x) via een stereomicroscoop (low-power approach) [4](#page=4). * Het onderzoek naar gebruiksglanzen vereist een hoge vergroting (200-500x) met een metaalmicroscoop (high-power approach) [4](#page=4). Gebruikssporenonderzoek bestaat uit twee onderdelen: 1. Gedetailleerde registratie van de gebruikssporen op de randen van stenen artefacten [4](#page=4). 2. Experimenten waarbij prehistorische activiteiten worden nagebootst met replica's, om zo referentiemateriaal voor de sporen op prehistorische artefacten te verkrijgen [4](#page=4). Dit onderzoek kan informatie verschaffen over: * Het type bewerkt materiaal (hout, been, huid, vlees, gewei, plantaardig materiaal) [4](#page=4). * De fysieke toestand van het bewerkte materiaal (vers, droog, vet, etc.) [4](#page=4). * De relatieve duur van de bewerking [4](#page=4). * De gebruiksrichting van het artefact (schrapen, doorboren, snijden, zagen) [4](#page=4). * De manier van gebruik (met een schacht of in vrije hand) [4](#page=4). In uitzonderlijke gevallen kunnen residuen van het contactmateriaal worden aangetroffen op of tussen de gebruikssporen, die dan geanalyseerd kunnen worden met een scanning-elektronenmicroscoop (SEM). Resten van pyriet, gebruikt voor vuur, hars (als kleefmiddel), fytolieten (kiezelzuurdeeltjes van planten zoals grassen) of zelfs haar en bloed van dieren kunnen worden geïdentificeerd. Thomas Loy stelt dat het mogelijk is om diersoorten te bepalen op basis van bloedresten, door morfologische verschillen in hemoglobine kristallen, hoewel deze methode nog omstreden is [4](#page=4). > **Voorbeeld:** Vergelijking van experimentele en prehistorische slijtagepatronen kan leiden tot de reconstructie van prehistorische activiteiten. Op veel laat-paleolithische sites worden weinig organische werktuigen gevonden, maar microwear studies tonen aan dat veel stenen werktuigen op been en gewei werden gebruikt. Op mesolithische sites kunnen niet-geretoucheerde artefacten, die vaak als afval worden beschouwd, verborgen activiteiten verbergen [4](#page=4). --- # Technologie van aardewerkproductie Hieronder volgt een gedetailleerd studieonderwerp over de technologie van aardewerkproductie. ## 3. Technologie van aardewerkproductie Informatie over de productiemethoden van aardewerk kan worden verkregen door middel van macroscopische analyse van het aardewerk zelf, de studie van breukvlakken, en het onderzoek naar bakmethoden en ovenconstructies [5](#page=5) [6](#page=6). ### 3.1 Verschraling (magering) Klei die wordt gebruikt voor aardewerkproductie wordt vaak gemengd met een organisch of anorganisch bestanddeel om barsten tijdens het bakken te voorkomen [5](#page=5). * **Organische verschralers:** * Plantaardig materiaal zoals gras, stro, of mos [5](#page=5). * Dierlijk materiaal zoals verbrijzeld been of schelp [5](#page=5). * **Anorganische verschralers:** * Chamotte (verbrijzeld aardewerk) [5](#page=5). * Verbrijzelde stenen zoals silex of kwarts, en zand [5](#page=5). De determinatie van de gebruikte verschraling gebeurt met het blote oog, een loep, of een microscoop met lage vergroting (10x tot 50x) [5](#page=5). ### 3.2 Productietechnieken De manier waarop aardewerk is gevormd, kan worden afgeleid uit inspectie van het aardewerk, met name de binnen- en buitenzijde. Er worden drie belangrijke technieken onderscheiden [5](#page=5): * **Handgevormd:** Aardewerk dat met de hand is gevormd [6](#page=6). * **Gedraaid:** Aardewerk gevormd op een pottenbakkerswiel. Dit vertoont duidelijke, meestal regelmatige draairingen. Het oudste pottenbakkerswiel dateert van ca. 3800 v. Chr. in Mesopotamië. In Noordwest-Europa werd het wiel geïntroduceerd met de komst van de Romeinen [6](#page=6). * **Gegoten:** Kleipap die in een vorm wordt gegoten [6](#page=6). Verdere technische informatie kan worden verkregen uit de studie van breukvlakken. Op basis van breukpatronen kan worden vastgesteld of het aardewerk is geproduceerd uit een kleiklomp of via de worstopbouwtechniek [6](#page=6). ### 3.3 Bakwijze De kleur en hardheid van aardewerkscherven geven inzicht in het bakmilieu en de temperatuur [6](#page=6). * **Kleur:** * Rood tot oranje kleur duidt op bakken in een zuurstofrijke (oxiderende) omgeving [6](#page=6). * Donkere tinten (grijs, bruin tot zwart) wijzen op bakken in een zuurstofarme (reducerende) omgeving [6](#page=6). * **Hardheid:** * De hardheid is relatief gerelateerd aan de baktemperatuur. Over het algemeen geldt: hoe harder de bakking, hoe hoger de temperatuur [6](#page=6). * Experimenten tonen aan dat aardewerk gebakken kan worden tussen 500/600° Celsius en 1100/1200° Celsius, wat kan leiden tot sintering en verglazing (steengoed) [6](#page=6). #### 3.3.1 Ovenconstructies Opgravingen of afbeeldingen van ovens bieden bruikbare gegevens over bakprocessen [6](#page=6). * **Open ovens / veldovens:** De oudste ovens (Neolithicum) waren eenvoudige kuilen waarin potten werden afgedekt met brandhout [6](#page=6). * **Gesloten ovens / koepelovens:** Vanaf het vroege 4e millennium (eerst in Mesopotamië) werden gesloten ovens gebruikt [6](#page=6). * **Vroege koepelovens:** Bestonden uit drie delen: een werkplaats, een stookkanaal, en de oven zelf, vaak verdeeld door een rooster (verticale type) [6](#page=6). * **Latere koepelovens:** De bakruimte bestaat uit slechts één deel (horizontale type) [6](#page=6). Voordelen van koepelovens zijn een betere temperatuurspreiding en controle, waardoor hogere temperaturen bereikt konden worden [6](#page=6). ### 3.4 Functie van aardewerk Aardewerk had diverse functies, zoals kookpotten, recipiënten voor opslag, en ritueel/religieus aardewerk (bijv. grafgiften). Informatie hierover kan worden verkregen uit etnografie, archeologische context, en (bio)chemische analyses van aankoeksel [6](#page=6). #### 3.4.1 (Bio)chemische analyses Deze analyses bieden directe en betrouwbare data over de functie van aardewerk [6](#page=6). * **Stabiele isotopenanalyse:** * Meet de gehaltes van isotopen zoals stikstof 15N en koolstof 13C [7](#page=7). * Op basis hiervan kan worden bepaald welke grote bestanddelen aanwezig zijn in voedselresiduen, zoals planten, vlees of vis [7](#page=7). * Een hoger 13C-gehalte duidt op meer mariene componenten in de voeding; een lager 15N-gehalte wijst op meer plantaardig materiaal [7](#page=7). * Verdere soortdeterminaties zijn met deze techniek niet mogelijk [7](#page=7). * **Gaschromatografie Massaspectrometrie (GC-MS):** * Gecombineerd met stabiele isotopenonderzoek, maakt het mogelijk individuele vetzuren en organische moleculen te extraheren en te determineren op soort [7](#page=7). * Onderscheid tussen verschillende dierlijke en plantaardige vetten, en tussen zee- en riviervis [7](#page=7). * Beperking: voedselresiduen bestaan vaak uit een mengsel van vetten van verschillende oorsprong [7](#page=7). * **Gas Chromatography Combustion Isotope Ratio Mass Spectrometry (GC-c-IRMS):** * Meet component-specifieke 13C van palmitine (C16:0) en stearinevetzuren (C18:0) [7](#page=7). * Maakt onderscheid mogelijk tussen verschillende klassen van dierlijke vetten (mariene vis, zoetwatervis, varkensvlees, vlees van herbivoren, melkproducten) op basis van hun vetzuren [7](#page=7). > **Voorbeeld:** Analyse van voedselresidu op finaal-Mesolithisch en Neolithisch aardewerk uit de Scheldevallei [7](#page=7). ### 3.5 Sociale informatie Etnografische studies tonen aan dat aardewerkproductie vaak een vrouwelijke activiteit is in culturen in Afrika en Zuid-Amerika. Versiering en/of verschraling kunnen dienen als sociale markers om groepen of individuen van elkaar te onderscheiden [7](#page=7). --- # Technologie van metalen objecten Dit topic behandelt de bewerking van koper, brons, ijzer en staal, inclusief methoden voor elementenonderzoek, metallografische microscopie en de historische ontwikkeling van ovenconstructies. ### 4.1 Koper en bronzen objecten De bewerking van metalen objecten begon met metalen die een relatief laag smeltpunt hebben, zoals goud (960°C), zilver (1063°C) en koper (1083°C). Later werd brons, een legering van koper en tin, bewerkt. De verspreiding van metaalbewerkingskennis over Europa wordt toegeschreven aan minstens drie centra: het Nabije Oosten (7000-6500 v.Chr.), de Balkan (4500 v.Chr.) en Spanje/Portugal (3000 v.Chr.) [7](#page=7). #### 4.1.1 Onderzoeksmethoden voor metaalobjecten Verschillende technieken kunnen worden toegepast om de maakwijze van metalen objecten te bestuderen. ##### 4.1.1.1 Elementenonderzoek Technieken zoals optische emissiespectrometrie, atoomabsorptiespectrometrie en neutronenactiveringsanalyse maken het mogelijk de sporensamenstelling van metalen te bepalen. Door deze samenstelling te vergelijken met die van stalen afkomstig van ertsontsluitingen, kan de herkomst van het metaal achterhaald worden [7](#page=7). ##### 4.1.1.2 Metallografische microscopie Een meer geschikte methode voor technologische studies is metallografische microscopie. Deze destructieve methode behelst het bestuderen van een doorsnede van het metalen object onder een microscoop met reflecterend licht nadat het intens geëtst is om de metaalstructuur zichtbaar te maken. Reflecterend licht verbetert de zichtbaarheid van de microstructuur, die informatie kan verschaffen over de toegepaste bewerkingstechnieken en de volgorde van bewerking ("chaîne opératoire") [8](#page=8). Koper kan op diverse manieren bewerkt worden [8](#page=8): * Door te hameren. * Door eerst te verhitten en vervolgens te hameren. * Door te smelten en te gieten in een vorm (eerst open, later tweeledig). * Door te mengen met tin om brons te maken. ### 4.2 IJzeren en stalen objecten De vroegste sporen van ijzerbewerking dateren van circa 1000 v.Chr. in het Nabije Oosten. IJzererts is minder zeldzaam dan koper en tin en komt in diverse vormen voor in Europa. In Nederland zijn bijvoorbeeld de volgende ijzererts vormen te vinden [8](#page=8): * **Moerasijzererts (ijzeroer of limoniet):** Ontstaat in veenachtige gebieden en beekdalen en heeft een ijzergehalte van 20%-50% [8](#page=8). * **Klapperstenen:** Afgeronde ijzerconcreties, meestal niet groter dan een ei, die voorkomen in de bovenste lagen van heuvels en belangrijk waren in de 7e-9e eeuw in Nederland [8](#page=8). * **IJzerhoudende zandsteen:** Te vinden op Tertiaire getuigenheuvels [8](#page=8). IJzer is bovendien resistenter en lichter dan koper [8](#page=8). #### 4.2.1 Verwerking van ijzererts Een nadeel van ijzererts is dat het zelden zuiver voorkomt en vaak andere mineralen bevat die uitgefilterd moeten worden. Dit gebeurt door het erts te "verslakken", wat inhoudt dat het verhit wordt tot circa 1100°C, waardoor de ongewenste mineralen vloeibaar worden en uit het ijzer vloeien [8](#page=8). ##### 4.2.1.1 Vroege ovens en productieproces Hiervoor werden kleine schachtovens of laagovens gebruikt. Deze werden van bovenaf gevuld met een mengsel van houtskool, ijzererts en toeslagstoffen zoals kalk. Van onderaf werd lucht toegevoegd via blaasbalgen. Bij hoge temperaturen reduceerden de ijzeroxiden in het erts tot ijzer, dankzij de koolstof in het houtskool. De temperatuur was echter niet hoog genoeg om het ijzer te smelten (vanaf circa 1538°C). Alleen de mineralen werden vloeibaar en stolden direct bij het verlaten van de oven, wat ijzerslakken vormde. Het resterende ijzer bleef achter als een spons (of wolf) die gesmeed kon worden tot smeedijzer [8](#page=8). De kwaliteit van smeedijzer uit deze primitieve ovens was vaak niet hoog, omdat resten van mineralen aanwezig bleven door onvolledige verslakking, te lage oventemperatuur en slechte menging van erts en houtskool. Alleen de buitenzijde van het erts werd effectief gereduceerd [9](#page=9). IJzerwinning vereiste veel brandstof: voor één kilo bruikbaar ijzer was ongeveer dertien kilo ijzererts en honderddertig kilo houtskool nodig. Honderddertig kilo houtskool kon worden gemaakt van ongeveer 760 kilo eikenhout, wat overeenkomt met twee tot drie eiken [9](#page=9). ##### 4.2.1.2 Ontwikkeling van hoogovens Pas in de loop van de 14e eeuw kwamen de eerste hoogovens in gebruik. Door de hogere temperaturen die in hoogovens bereikt konden worden, kon ijzer wel smelten, wat resulteerde in de productie van gietijzer met een hoger koolstofgehalte (meer dan 1,7%) [9](#page=9). > **Tip:** Het is cruciaal om de historische ontwikkeling van ovenconstructies te koppelen aan de verbeteringen in metaalbewerkingstechnieken en de daaruit voortvloeiende productkwaliteit. > **Voorbeeld:** De overgang van laagovens naar hoogovens markeert een fundamentele verandering in ijzerproductie, waardoor de eigenschappen van het verkregen ijzer significant verbeterden. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Productiesequentie (châine opératoire) | Een reeks opeenvolgende stappen die betrokken zijn bij het creëren en gebruiken van een object, van grondstofwinning tot afdanking. | | Artefact | Een object dat door mensen is gemaakt of bewerkt, vaak met een specifieke functie. | | Dagzomende gesteenten | Gesteenten die aan het aardoppervlak komen te liggen en relatief eenvoudig te winnen zijn. | | Dagbouw | Een mijnbouwtechniek waarbij gesteenten aan het oppervlak worden gewonnen in open groeves. | | Vuursteenmijnbouwcentra | Archeologische vindplaatsen waar in het neolithicum vuursteen werd gewonnen uit ondergrondse mijnen. | | Vuursteenbanken | Lagen of aders van vuursteen die zich in de ondergrond bevinden en geëxploiteerd kunnen worden. | | Petrografische analyse | Een methode om de herkomst van gesteenten te bepalen op basis van hun mineralogische samenstelling, door het bestuderen van dunne slijpplaatjes onder een microscoop. | | Neutronenactiveringsanalyse (INAA) | Een geochemische techniek waarbij gesteenten worden bestraald met neutronen om de elementensamenstelling te analyseren aan de hand van de geproduceerde gammastraling. | | Laser ablatie-inductief gekoppeld plasma massaspectrometrie (LA-ICP-MS) | Een geochemische techniek die een fijne laserstraal gebruikt om een klein monster van een gesteente te ableren en vervolgens de isotopen en elementen meet. | | X-stralen fluorescentiespectrometrie (XRF) | Een techniek waarbij elementen in een gesteente worden gemeten via röntgenstralen die weerkaatsen en fluorescentie produceren. | | Micropaleontologisch onderzoek | Een methode die fossielen van micro-organismen in vuursteen bestudeert om de herkomst van de vuursteenbank te bepalen. | | Experimentele archeologie | Het uitvoeren van reconstructies en experimenten om inzichten te verkrijgen in prehistorische technieken, zoals steenwinning, transport en werktuigproductie. | | Refitting (remontage) | Een methode waarbij artefacten die afkomstig zijn van dezelfde oorspronkelijke knol zo veel mogelijk weer aan elkaar worden gepast om de bewerkingstechnieken te reconstrueren. | | Gebruikssporenonderzoek (microwear analysis) | De studie van microscopische slijtagesporen op stenen artefacten om informatie te verkrijgen over hun gebruik en het bewerkte materiaal. | | SEM (Scanning Electron Microscope) | Een elektronmicroscoop die een beeld produceert door het scannen van een oppervlak met een gerichte elektronenstraal, gebruikt voor gedetailleerd onderzoek van oppervlakken en residuen. | | Fytolieten | Microscopische kiezeldeeltjes die in planten worden gevormd en bewaard kunnen blijven als residu op artefacten. | | Verschraling (magering) | Het vermengen van klei met organische of anorganische materialen om de rekbaarheid en breukresistentie van aardewerk te verbeteren. | | Gedraaid aardewerk | Aardewerk dat gevormd is op een pottenbakkerswiel, herkenbaar aan regelmatige draairingen. | | Gegoten aardewerk | Aardewerk dat wordt gemaakt door kleipap in een mal te gieten. | | Bakwijze (oxiderend/reducerend) | Het bakproces van aardewerk in een zuurstofrijke (oxiderende) of zuurstofarme (reducerende) omgeving, wat invloed heeft op de kleur van de scherven. | | Koepelovens | Gesloten ovens met een koepelvormige bakruimte, die een betere controle en hogere temperaturen mogelijk maken voor het bakken van aardewerk. | | Stabiele isotopen analyse | Een techniek die de verhouding van specifieke stabiele isotopen (zoals 13C en 15N) in voedselresten analyseert om informatie te verkrijgen over de samenstelling van het dieet. | | Gaschromatografie Massaspectrometrie (GC-MS) | Een analytische techniek die mengsels scheidt en identificeert op moleculair niveau, vaak gebruikt voor de analyse van organische residuen. | | GC-c-IRMS (Gas Chromatography Combustion Isotope Ratio Mass Spectrometry) | Een geavanceerde techniek die gaschromatografie combineert met isotopenanalyse om specifieke componenten in residuen te identificeren en hun isotopische samenstelling te bepalen. | | Metallografische microscopie | Een destructieve methode die de microstructuur van metalen objecten bestudeert onder een microscoop om bewerkingstechnieken en de volgorde van bewerking te achterhalen. | | IJzeroer (limoniet) | Een ijzerhoudend mineraal dat voorkomt in veengebieden en beekdalen, en werd gebruikt als bron voor ijzerwinning. | | Verslakken | Het verhitten van ijzererts tot een temperatuur waarbij ongewenste mineralen vloeibaar worden en uit het ijzer kunnen vloeien. | | Laagovens (schachtovens) | Kleine ovens met een verticale schacht, gebruikt voor de primitieve ijzerwinning door middel van verslakking. | | Hoogovens | Grote ovens die hogere temperaturen bereiken, waardoor ijzer kan smelten en gietijzer met een hoger koolstofgehalte kan worden geproduceerd. |

# Absolute dateringstechnieken Absolute dateringstechnieken stellen een tamelijk precieze ouderdom vast, vaak uitgedrukt in kalenderjaren, meestal met een foutmarge. Deze methoden zijn doorgaans gebaseerd op principes zoals radioactief verval of jaargelaagdheid [2](#page=2). ### 1.1 Principes van absolute datering Absolute dateringstechnieken maken gebruik van natuurlijke processen die zich op een voorspelbare manier voltrekken. Twee van de belangrijkste principes zijn: * **Radioactief verval:** Dit principe is gebaseerd op het feit dat bepaalde isotopen van elementen na verloop van tijd vervallen tot stabiele isotopen met een constante halveringstijd. Door de verhouding tussen het radioactieve isotoop en het stabiele dochterisotoop te meten, kan de tijd die verstreken is sinds de vorming van het materiaal worden berekend [2](#page=2). * **Jaargelaagdheid:** Dit principe is gebaseerd op de aanwezigheid van opeenvolgende lagen die jaarlijks worden gevormd. Deze lagen kunnen bijvoorbeeld worden veroorzaakt door seizoensgebonden veranderingen in afzettingen of groei. ### 1.2 Dendrochronologie Dendrochronologie is een absolute dateringstechniek die gebaseerd is op de studie van jaarringen in hout [2](#page=2) [3](#page=3). * **Principe:** Bomen vormen elk jaar een nieuwe groeiring. De breedte van deze ringen varieert afhankelijk van de omgevingsomstandigheden, zoals neerslag en temperatuur. Door de patronen van brede en smalle ringen te vergelijken met bekende reeksen, kan de leeftijd van een houten object nauwkeurig worden bepaald [3](#page=3). * **Toepassingen:** Deze methode is geschikt voor het dateren van houten artefacten, gebouwen en archeologische vindplaatsen waar oud hout bewaard is gebleven. ### 1.3 Cementochronologie en Otolieten Hoewel de focus ligt op hout, kunnen principes van jaargelaagdheid ook worden toegepast op andere biologische materialen: * **Cementochronologie:** Maakt gebruik van groeiringen in het cement van dierlijk materiaal [4](#page=4). * **Otolieten:** Dit zijn gehoorsteentjes van vissen, die ook jaarlijkse groeiringen kunnen vertonen en zo gedateerd kunnen worden [4](#page=4). ### 1.4 Varvenchronologie Varvenchronologie is een dateringstechniek die gebaseerd is op het analyseren van varven, dit zijn laagjes sediment die typisch jaarlijks worden afgezet in meren of andere stilstaande wateren [2](#page=2) [5](#page=5). * **Principe:** Deze laagjes, vaak bestaande uit een lichtere en een donkerdere band, worden gevormd door seizoensgebonden veranderingen in de input van sediment en organisch materiaal. De opeenvolging van deze varven vormt een chronologische sequentie die kan worden gedateerd. * **Toepassingen:** Varvenchronologie wordt gebruikt om de geschiedenis van klimaatveranderingen en sedimentatieprocessen te reconstrueren, en kan zo helpen bij het dateren van archeologische vindplaatsen in de omgeving van deze afzettingen. ### 1.5 Radiokoolstofdatering (¹⁴C-datering) Radiokoolstofdatering, ook wel ¹⁴C-datering genoemd, is een van de meest gebruikte absolute dateringstechnieken voor organisch materiaal [2](#page=2) [6](#page=6). * **Principe:** Levende organismen nemen continu koolstof op uit hun omgeving, waaronder het radioactieve isotoop koolstof-14 (¹⁴C). Wanneer een organisme sterft, stopt de opname van ¹⁴C en begint het met een vaste snelheid te vervallen tot stikstof-14 (¹⁴N). De halveringstijd van ¹⁴C is ongeveer 5730 jaar. Door de resterende hoeveelheid ¹⁴C in een organisch monster te meten, kan de tijd die is verstreken sinds de dood van het organisme worden berekend [6](#page=6). * **Toepassingen:** Deze methode is geschikt voor het dateren van een breed scala aan organische materialen zoals hout, botten, zaden, textiel en schelpen. * **Bereik:** De effectieve dateringsbereik van radiokoolstofdatering ligt doorgaans tussen ongeveer 50.000 en 60.000 jaar. Voor oudere materialen worden andere dateringstechnieken gebruikt [6](#page=6). ### 1.6 Andere absolute dateringstechnieken Naast de hierboven beschreven methoden zijn er nog diverse andere technieken die gebruikt kunnen worden voor absolute datering, waaronder: * Uranium-Thorium datering [2](#page=2). * Thermoluminescentie (TL) en Optisch Gestimuleerde Luminescentie (OSL) datering [2](#page=2). * Electron Spin Resonance (ESR) datering [2](#page=2). * Amino Acid Geochronology [2](#page=2). * Kalium-Argon datering [2](#page=2). Deze technieken zijn gebaseerd op uiteenlopende fysische en chemische processen en worden toegepast op verschillende soorten materialen en tijdsschaalbereiken. --- # Relatieve dateringstechnieken en context Relatieve dateringstechnieken plaatsen objecten, lagen of sporen in tijd ten opzichte van elkaar, waarbij concepten als "terminus ante quem" en "terminus post quem" centraal staan. De analyse van archeologische contexten, zoals gesloten, gecontamineerde, residueel en intrusief materiaal, is hierbij essentieel [7](#page=7) [8](#page=8). ### 2.1 Relatieve dateringstechnieken Relatieve dateringstechnieken bepalen de volgorde van gebeurtenissen en de plaatsing van archeologische vondsten in de tijd door ze te vergelijken met andere vondsten of lagen [7](#page=7). #### 2.1.1 Terminus ante quem en terminus post quem Twee sleutelbegrippen in relatieve datering zijn: * **Terminus ante quem** (voor): Dit verwijst naar het moment *vóór* een bepaald object, laag of spoor kon worden gevormd of geplaatst. Een object dat gevonden wordt in een laag, bepaalt een "terminus ante quem" voor de vorming van die laag [7](#page=7). * **Terminus post quem** (na): Dit verwijst naar het moment *ná* een bepaald object, laag of spoor werd gevormd of geplaatst. Een laag die een object bevat, bepaalt een "terminus post quem" voor het ontstaan van het object zelf [7](#page=7). > **Tip:** Denk bij "terminus ante quem" aan een plafond: iets kan niet boven dat plafond komen. Bij "terminus post quem" denk je aan een vloer: iets kan niet onder die vloer zijn ontstaan. #### 2.1.2 Voorbeelden van contexten voor relatieve datering Verschillende archeologische contexten bieden aanknopingspunten voor relatieve datering: * **Graf met inboedel** **Urnengraf met bijpotje** **Stenen grafkamer** en **Afvalkuilen met Romeins materiaal** worden genoemd als voorbeelden van contexten waaruit relatieve dateringen afgeleid kunnen worden [10](#page=10) [11](#page=11) [9](#page=9). * **Oude woonlagen of cultuurlagen** zijn belangrijke contexten waarin de opeenvolging van bewoning en activiteit kan worden vastgesteld [13](#page=13) [14](#page=14). ### 2.2 Contextanalyse De interpretatie van archeologische contexten is cruciaal voor een correcte relatieve datering. Er wordt onderscheid gemaakt tussen verschillende soorten contexten en materialen. #### 2.2.1 Gesloten contexten Een gesloten context is een archeologische vindplaats of een deel daarvan waar de objecten, artefacten of ecofacten uit dezelfde periode stammen en relatief onaangetast zijn door latere verstoringen [8](#page=8). > **Voorbeeld:** Een graf dat verzegeld is en waarvan de inhoud (grafgiften) samen met het graf is geplaatst, vormt een gesloten context. Alle objecten in dit graf zijn waarschijnlijk tegelijkertijd gedeponeerd [10](#page=10) [11](#page=11) [12](#page=12) [13](#page=13) [14](#page=14) [9](#page=9). #### 2.2.2 Gecontamineerde contexten Gecontamineerde, ook wel "open" contexten, zijn contexten die vermengd zijn met materiaal uit verschillende periodes. Dit kan leiden tot de aanwezigheid van residueel en intrusief materiaal [8](#page=8). ##### 2.2.2.1 Residueel materiaal Residueel materiaal is ouder dan de context waarin het wordt aangetroffen. Dit materiaal was al aanwezig op de site toen de betreffende structuur of laag werd aangelegd of gevormd. Residueel materiaal kan op verschillende manieren in een context terechtkomen [15](#page=15) [8](#page=8): * **Accidenteel:** Natuurlijke processen zoals erosie, bioturbatie (verstoring door levende organismen) of hergebruik van materiaal kunnen ervoor zorgen dat ouder materiaal in jongere lagen terechtkomt. Bijvoorbeeld, laat-Romeinse kuilen met midden-Romeins materiaal of een proto-/Romeinse/middeleeuwse site met vuurstenen artefacten die uit veel oudere periodes stammen [16](#page=16) [17](#page=17) [18](#page=18). * **Intentioneel:** Soms werd oud materiaal bewust hergebruikt, zoals in het geval van een Keltisch prinsengraf met daarin ouder, mogelijk ritueel geplaatst, materiaal. Ook het verzamelen en bewaren van Romeinse munten die vervolgens in een latere context worden geplaatst, kan als intentioneel residueel materiaal worden beschouwd [19](#page=19) [20](#page=20). ##### 2.2.2.2 Intrusief materiaal Intrusief materiaal is jonger dan de context waarin het wordt gevonden. Dit materiaal is later, bijvoorbeeld door bioturbatie, in een oudere structuur of laag terechtgekomen [21](#page=21) [8](#page=8). > **Voorbeeld:** Een grafheuvel uit de Bronstijd kan ook graven uit latere periodes bevatten, waarbij de latere graven intrusief materiaal vormen ten opzichte van de oorspronkelijke grafheuvel. Ook latere activiteiten, zoals het graven van beerputten in oudere afzettingen, kunnen leiden tot intrusief materiaal [22](#page=22) [23](#page=23) [24](#page=24) [25](#page=25) [26](#page=26). > **Tip:** Het herkennen van residueel en intrusief materiaal is cruciaal om de datering van een context niet te veel te vervuilen. Een object dat duidelijke kenmerken van een oudere periode vertoont maar in een duidelijk jongere laag ligt, is waarschijnlijk residueel. Omgekeerd geldt hetzelfde voor jonger materiaal in een oudere laag. --- # Typologie en typo-chronologie Typologie en typo-chronologie zijn methoden om artefacten te groeperen en te ordenen op basis van gedeelde kenmerken, wat vervolgens wordt gebruikt om hun ontwikkeling door de tijd te reconstrueren [28](#page=28). ### 3.1 Typologie Typologie is het proces van het groeperen en ordenen van artefacten in types en subtypes. Deze groepering is gebaseerd op gelijkenissen in verschillende kenmerken [28](#page=28): * Vorm (morfologie) [28](#page=28). * Techniek [28](#page=28). * Versiering [28](#page=28). * Grondstof [28](#page=28). Verschillende voorbeelden van artefacten worden gebruikt om het concept van typologie te illustreren: * Gepolijste stenen bijlen [29](#page=29). * Gevleugelde pijlpunten [30](#page=30). * Bronzen hulsbijlen [30](#page=30). * IJzeren lanspunten [31](#page=31). * Fibulae (mantelspelden) [31](#page=31). * Mortarium [32](#page=32). * Terra sigillata schalen en kommen [32](#page=32). * Kruiken in steengoed uit de Late Middeleeuwen [33](#page=33). * Romeinse kruikamforen [33](#page=33). ### 3.2 Typo-chronologie Typo-chronologie bouwt voort op typologie door de types en subtypes in een temporele volgorde te plaatsen. Het basisprincipe is dat objecten van eenzelfde type doorgaans uit één en dezelfde periode dateren, en dat objecten door de tijd heen evolueren in vorm, materiaal en/of versieringswijze [34](#page=34). #### 3.2.1 De typochronologie van bronzen bijlen volgens Montelius Een bekend voorbeeld van typo-chronologie is de classificatie van bronzen bijlen door Montelius. Deze classificatie toont een evolutie van de bijlvormen door de tijd heen. De illustraties tonen een reeks bijlvormen, beginnend met een silex bijl, gevolgd door koperen vlakbijlen, vleugelbijlen, bronzen randbijlen, en eindigend met kokerbijlen [35](#page=35) [36](#page=36) [37](#page=37). #### 3.2.2 Chronologische indeling en aardewerk Typo-chronologie wordt ook toegepast op aardewerk, wat gedetailleerd wordt geïllustreerd met de indeling van het Neolithicum en de Bronstijd. De tijdsperioden worden als volgt aangegeven [41](#page=41): * Vroeg-Neolithicum * Midden-Neolithicum * Laat-Neolithicum * Vroeg/Midden-Bronstijd * Late Bronstijd Een specifiek voorbeeld van aardewerk uit het Laat-Neolithicum, behorend tot de Trechterbekercultuur, wordt getoond [42](#page=42). > **Tip:** Typo-chronologie is een fundamentele methode in de archeologie voor het dateren van vindplaatsen en het reconstrueren van culturele sequenties, met name wanneer andere dateringsmethoden beperkt zijn. De evolutie van artefacten biedt een relatieve tijdschaal. --- # Seriatie en stratigrafie Dit onderdeel behandelt seriatie, het chronologisch ordenen van vondsten uit gesloten contexten, zowel contextueel als frequentieel, en de interpretatie van stratigrafische principes en de Harris Matrix. ### 4.1 Seriatie Seriatie omvat het chronologisch ordenen van geassocieerde vondsten, ook wel assemblages genoemd, die afkomstig zijn uit gesloten contexten. Deze ordening kan plaatsvinden via clusteranalyse, vaak weergegeven in dendrogrammen [44](#page=44). #### 4.1.1 Contextuele seriatie Contextuele seriatie is gebaseerd op het principe dat assemblages met een vergelijkbare typologische samenstelling uit dezelfde periode stammen en dus gelijktijdig zijn. Dit principe werd toegepast in de pre-dynastische graven in Egypte door Flinders Petrie, waarbij contexten werden gerangschikt op basis van de aan- of afwezigheid van bepaalde typen artefacten. De ordening van contexten (van 1 tot 7) leidt tot een chronologische volgorde van artefacttypes (van A tot G), waarbij assemblageveranderingen zichtbaar worden [46](#page=46) [47](#page=47). #### 4.1.2 Frequentiële seriatie Frequentiële seriatie steunt op het principe dat artefacten die deel uitmaken van assemblages een specifieke levenscyclus kennen. Dit betekent dat de frequentie van bepaalde artefacten in de tijd verandert. Voorbeelden van artefacten die gebruikt kunnen worden voor frequentiële seriatie zijn doodshoofden, urnen en kentekens op grafstenen. Door de frequentie van deze artefacten over verschillende lagen (A tot I) te analyseren, kan een chronologische volgorde worden vastgesteld [46](#page=46) [48](#page=48) [49](#page=49) [50](#page=50). > **Tip:** Contextuele seriatie kijkt naar de aanwezigheid of afwezigheid van typen, terwijl frequentiële seriatie kijkt naar de relatieve frequentie van typen binnen assemblages. ### 4.2 Stratigrafie Stratigrafie is de studie van gesteentelagen en hun opeenvolging. Het omvat zowel verticale als horizontale principes [51](#page=51). #### 4.2.1 Verticale stratigrafie Bij verticale stratigrafie geldt het principe dat lagen naar boven toe verjongen, wat betekent dat jongere lagen boven oudere lagen liggen. Vondsten die uit dezelfde laag afkomstig zijn, worden als gelijktijdig beschouwd. Dit principe is van toepassing in verschillende opgravingscontexten, zoals stadsopgravingen en grotsites [51](#page=51) [53](#page=53) [54](#page=54) [55](#page=55). > **Tip:** De meest fundamentele regel van stratigrafie is dat de onderste laag de oudste is en de bovenste laag de jongste, tenzij er sprake is van verstoringen. #### 4.2.2 Inversies in verticale stratigrafie Inversies treden op wanneer de stratigrafische opeenvolging wordt verstoord, waardoor jongere materialen onder oudere materialen komen te liggen. Dit kan bijvoorbeeld gebeuren door natuurlijke processen zoals colluvium (afzetting van materiaal aan de voet van een helling), wat oudere site-lagen kan bedekken [59](#page=59) [60](#page=60) [61](#page=61). #### 4.2.3 Horizontale stratigrafie Horizontale stratigrafie beschrijft de opeenvolging van lagen of contexten binnen een horizontale vlak, wat kan duiden op verschillende fasen van bewoning of activiteit op een site. Voorbeelden van sites waar horizontale stratigrafie relevant is, zijn het grafveld van Münsingen (Zuidwest) Verrebroek Dok met Mesolithische occupaties en de Kerkhove Stuw [62](#page=62) [63](#page=63) [64](#page=64) [65](#page=65) [66](#page=66) [67](#page=67). ### 4.3 De Harris Matrix De Harris Matrix is een methode om de stratigrafische relaties tussen verschillende opgravingslagen en -structuren weer te geven en te interpreteren. Het biedt een gestructureerde manier om de chronologische opeenvolging te reconstrueren en inversies te identificeren [57](#page=57) [58](#page=58). > **Tip:** De Harris Matrix is essentieel voor het begrijpen van de complexiteit van opgravingslagen en het leggen van chronologische verbanden. --- # Geochronologie en natuurlijke fenomenen Geochronologie maakt gebruik van natuurlijke fenomenen, zoals klimaatverandering, geologische gebeurtenissen en evolutie van flora en fauna, om dateringen te verrichten [68](#page=68). ### 5.1 Dateringsmethoden gebaseerd op natuurlijke fenomenen Verschillende natuurlijke fenomenen bieden aanknopingspunten voor het bepalen van de ouderdom van aardlagen en fossielen. Deze methoden worden vaak in combinatie gebruikt voor een robuustere datering. #### 5.1.1 Klimaatverandering en ijskernen Onderzoek van ijskernen, zoals die uit Groenland, biedt gedetailleerde informatie over klimaatveranderingen in het verleden. De samenstelling van luchtbellen in het ijs, zoals de concentratie koolstofdioxide (CO2), weerspiegelt de atmosferische omstandigheden ten tijde van het ontstaan van het ijs [69](#page=69) [70](#page=70) [71](#page=71) [74](#page=74) [75](#page=75). ##### 5.1.1.1 Zuurstofisotopenonderzoek Een cruciale methode binnen klimaatonderzoek is zuurstofisotopenonderzoek. Door de verhouding van zuurstofisotopen in fossielen of ijs te analyseren, kan gereconstrueerd worden hoe de temperatuur in het verleden was. Dit is gebaseerd op het principe dat tijdens koudere periodes, meer van het lichtere zuurstofisotoop ($^{16}O$) verdampt en neerslaat, terwijl het zwaardere isotoop ($^{18}O$) achterblijft in het oceaanwater. De verhouding $^{18}O$/$^{16}O$ in bijvoorbeeld schelpen van mariene organismen of in ijskernen is daardoor een proxy voor de temperatuur [73](#page=73). > **Tip:** Zuurstofisotopenonderzoek wordt niet alleen toegepast op ijskernen, maar ook op fossielen van schelpen en benen, om zo reconstructies van vroegere temperaturen te maken. #### 5.1.2 Flora en fossielenanalyse ##### 5.1.2.1 Pollenanalyse Pollenanalyse, ook wel palinologie genoemd, is een methode die de evolutie van plantengroei en vegetatiepatronen door de tijd heen bestudeert. Door pollenkorrels uit sedimentlagen te analyseren, kan men informatie verkrijgen over het vroegere klimaat en de flora van een gebied. Verschillende plantensoorten produceren karakteristieke pollen, die bij fossilisatie bewaard kunnen blijven [76](#page=76). ##### 5.1.2.2 Fauna analyse De analyse van fossielen van dieren, met name fauna, kan eveneens bijdragen aan dateringen en reconstructies van vroegere ecosystemen en klimaten [77](#page=77). - **Pleistocene fauna:** De fauna uit het Pléistoceen biedt inzichten in de ecologie van die periode [77](#page=77). - **Interglaciale fauna:** Kenmerkend voor warmere periodes [78](#page=78). - **Glaciale fauna:** Kenmerkend voor koudere periodes [78](#page=78). - **Interstadiale fauna:** Fauna uit relatief kortere, warmere periodes binnen een ijstijd [78](#page=78). - **Kleine knaagdieren:** Deze groep is bijzonder nuttig voor dateringen vanwege hun snelle evolutie en wijdverbreide verspreiding [80](#page=80). - **Mollusken:** De frequentie en aanwezigheid van specifieke zoetwatermolluskensoorten door de tijd heen kan als indicator dienen voor omgevingscondities en zo ook voor datering [81](#page=81). - **Microfauna:** Diverse groepen microfauna worden gebruikt voor reconstructies en dateringen [82](#page=82). - **Diatomeeën (kiezelwieren):** Deze eencellige algen met een skelet van kiezelzuur zijn gevoelig voor omgevingsomstandigheden en worden veelvuldig aangetroffen in aquatische sedimenten [82](#page=82). - **Chironomiden (dansmuggen):** De larven van dansmuggen zijn indicators voor de watertemperatuur en zuurstofgehaltes in zoetwatermilieus [82](#page=82). - **Coleoptera (kevers):** Fossielen van kevers, zoals de 'Ladybug Beetle' gevonden in barnsteen, kunnen specifieke periodes markeren [82](#page=82). - **Ostracoda (mosselkreeftjes):** Deze kleine kreeftachtigen zijn gevoelig voor saliniteit en temperatuur, en hun fossielen zijn waardevol voor paleomilieu-reconstructies [82](#page=82). ##### 5.1.2.3 Multi-proxy analyse Een gecombineerde analyse van verschillende proxies (zoals pollen, isotopen, fossielen) levert een meer betrouwbare en gedetailleerde reconstructie van het verleden op. Dit wordt ook wel een multi-proxy analyse genoemd [83](#page=83). #### 5.1.3 Geologische fenomenen Geologische gebeurtenissen kunnen dienen als markers in de tijd. ##### 5.1.3.1 Tephra chronologie Tephra zijn afzettingen van vulkanische as en puin. De analyse van deze lagen, ook wel tephra chronologie genoemd, is een krachtige dateringsmethode. Door de chemische samenstelling, mineralogie en de dikte van tephra lagen te bestuderen, kunnen specifieke vulkaanuitbarstingen worden geïdentificeerd en gedateerd. Deze lagen fungeren als een soort 'natuurlijke horloges' die de aardkorst kunnen doorkruisen [85](#page=85). - **Locatie van onderzoek:** Voorbeelden van locaties waar geologische fenomenen worden bestudeerd, zijn Olduvai Gorge in Tanzania, waar sequenties van tuflagen (vulkanische lagen) belangrijk zijn voor datering. Ook de Minoïsche eruptie op Thera (Santorini) is een belangrijk geologisch event met chronologische implicaties [84](#page=84) [87](#page=87). - **Microscopische tefra:** Zelfs microscopische tefra, zoals die van Laacher See, kunnen gebruikt worden voor datering over grote afstanden [86](#page=86). ##### 5.1.3.2 Paleosols Paleosols zijn oude bodems die geconserveerd zijn in sedimentaire sequenties. Hun aanwezigheid, type en eigenschappen kunnen informatie verschaffen over de omgevingscondities en de tijdsduur van een specifieke periode. In leemsequenties, zoals die in Engeland worden bestudeerd, bieden paleosols belangrijke chronologische en paleo-ecologische inzichten [88](#page=88). ##### 5.1.3.3 Lithostratigrafische datering Lithostratigrafische datering berust op de studie van gesteentelagen (litho-eenheden) en hun onderlinge relaties. Door de volgorde en kenmerken van gesteentelagen te vergelijken, kunnen correlaties worden gelegd en ouderdomsbepalingen worden gedaan [89](#page=89). ##### 5.1.3.4 Regionale correlaties Het leggen van regionale correlaties tussen verschillende afzettingen en geologische kenmerken helpt bij het vaststellen van een meer omvattende tijdschaal. Dit maakt het mogelijk om gebeurtenissen in verschillende gebieden aan elkaar te relateren en zo een meer gedetailleerd beeld van de geologische geschiedenis te vormen [90](#page=90). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Absolute datering | Een methode die een tamelijk precieze ouderdom van archeologisch materiaal of gebeurtenissen vaststelt, vaak uitgedrukt in kalenderjaren met een bepaalde foutmarge. | | Relatieve datering | Een reeks methoden die toelaten om de ouderdom van een voorwerp, een laag of een spoor te bepalen ten opzichte van andere objecten, lagen of sporen, zonder een specifieke jaartal aan te geven. | | Dendrochronologie | Een absolute dateringstechniek die gebaseerd is op het tellen en analyseren van jaarringen in hout, die gevormd worden door periodieke groei en weersomstandigheden. | | Radiokoolstofdatering | Een absolute dateringstechniek die gebruikmaakt van de isotopenverhouding van koolstof-14 (14C) in organisch materiaal om de tijd sinds het overlijden van het organisme te schatten. | | Varven | Jaarlijkse afzettingslagen in sedimenten, vaak van meren of gletsjers, die gebruikt kunnen worden voor absolute datering door het tellen van de individuele lagen. | | Terminus ante quem | Een datering die aangeeft dat iets plaatsvond vóór een bepaalde tijd; het oudste mogelijke moment voor een gebeurtenis of het verschijnen van een object. | | Terminus post quem | Een datering die aangeeft dat iets plaatsvond na een bepaalde tijd; het jongste mogelijke moment voor een gebeurtenis of het verdwijnen van een object. | | Gesloten context | Een archeologische context waarin alle aangetroffen artefacten en ecofacten uit dezelfde tijdsperiode stammen en niet zijn verstoord door oudere of jongere toevoegingen. | | Residueel materiaal | Materiaal dat ouder is dan de context waarin het wordt aangetroffen, doordat het eerder aanwezig was op de vindplaats en later opnieuw werd ingebed. | | Intrusief materiaal | Materiaal dat jonger is dan de context waarin het wordt aangetroffen, doordat het later in een oudere laag is terechtgekomen, bijvoorbeeld door erosie of menselijke activiteit. | | Typologie | De studie en classificatie van artefacten in types en subtypes op basis van hun kenmerken zoals vorm, techniek, versiering of grondstof, voor ordeningsdoeleinden. | | Typo-chronologie | Een dateringsmethode die de evolutie van artefacttypes door de tijd analyseert; men neemt aan dat specifieke types kenmerkend zijn voor bepaalde periodes. | | Seriatie | Een methode voor chronologische ordening van geassocieerde vondsten of assemblages, meestal door clusteranalyse, om een relatieve tijdsvolgorde te bepalen. | | Stratigrafie | Het principe dat in sedimentaire lagen de onderste lagen ouder zijn dan de daarboven liggende lagen (verticale stratigrafie), wat gebruikt wordt voor relatieve datering. | | Harris Matrix | Een grafische methode om de relaties tussen archeologische lagen en structuren te documenteren en te ordenen, wat helpt bij het reconstrueren van de ontstaansgeschiedenis van een vindplaats. | | Geochronologie | De wetenschap die de ouderdom van gesteenten en aardlagen bepaalt, vaak gebruikmakend van geologische en natuurlijke fenomenen zoals klimaatverandering en isotopenanalyse. | | Tephra chronologie | Een dateringsmethode die gebruikmaakt van vulkanische aslagen (tephra) met unieke chemische samenstellingen om culturele lagen te correleren en te dateren. |

# Geografie en opgravingsgeschiedenis van Tell Tweini Dit onderwerp behandelt de geografische ligging van Tell Tweini in Syrië en de archeologische opgravingsgeschiedenis tussen 1999 en 2010. ### 1.1 Geografie en topografie Tell Tweini is gelegen in de westelijke kustvlakte van Syrië, dicht bij het hedendaagse Jableh in het gouvernement Lattakia. De stad bevindt zich 1,5 kilometer van de kust en 40 kilometer ten zuiden van Oegarit. Deze strategische kustlocatie maakte de stad commercieel aantrekkelijk [1](#page=1). De tell ligt aan de samenvloeiing van de rivieren Rumeila en El-Fouar. Bovendien zijn er nabij de site verschillende zoetwaterbronnen ontdekt, wat zorgde voor de watervoorziening van de bevolking. De tell beslaat een oppervlakte van 11,6 hectare en heeft een peervormige structuur, met het smallere deel gericht naar het westen, richting de kust. Door de opeenvolgende lagen van bewoning is de tell ongeveer 20 meter hoger dan de omliggende velden. Er is geen materiaal aangetroffen rondom de tell zelf [1](#page=1). ### 1.2 Opgravingsgeschiedenis De archeologische opgravingen op Tell Tweini vonden plaats in jaarlijkse campagnes tussen 1999 en 2010. Deze campagnes werden stopgezet vanwege het uitbreken van de Syrische burgeroorlog [1](#page=1). De tell is opgedeeld in drie sectoren voor de opgravingen: * **Sectoren A en C:** Deze werden opgegraven door een Belgisch team van de KU Leuven, onder leiding van professor Karel Van Lerberghe en professor Joachim Bretschneider [1](#page=1). * **Sector B:** Deze werd opgegraven door een Syrisch team van het Syrisch directoraat-generaal voor Musea en Oudheden, onder leiding van Michel Al Maqdissi [1](#page=1). > **Tip:** Het is belangrijk om de verschillende sectoren en de bijbehorende archeologische teams te onthouden, aangezien dit de organisatie en focus van de opgravingen beïnvloedde. --- # Bronstijdperiodes op Tell Tweini De Bronstijdperiodes op Tell Tweini markeren een significante ontwikkeling van agrarische gemeenschappen naar stedelijke centra in de westelijke kustvlakte van Syrië, met specifieke periodes gekenmerkt door architectuur, begrafenispraktijken en handelsrelaties [2](#page=2). ### 2.1 Vroege Bronstijd (2400-2000 v.C.) De lagen uit de Vroege Bronstijd, specifiek lagen 9 en 10, zijn nog niet opgegraven. Geomagnetische sondes hebben echter aangetoond dat de huizen in deze periode gebouwd waren van leemtichel en direct op het leemplateau onder de tell stonden. Deze periode zag een transitie van een agrarische naar een meer stedelijke samenleving in de regio [2](#page=2). ### 2.2 Midden Bronstijd (2000-1600 v.C.) Laag 8 dateert uit de Midden Bronstijd en is slechts gedeeltelijk onderzocht. Archeologische vondsten omvatten de overblijfselen van een stadsmuur van 40 meter lang en tot 5 meter hoog. Daarnaast werden diverse graven aangetroffen, waaronder collectieve grafkamers, kruikgraven en eenvoudige grondbegravingen [2](#page=2). #### 2.2.1 Collectieve grafkamer Een belangrijke vondst is een collectieve grafkamer, gelegen onder de vloer van een huis, wat typerend was voor deze periode. De kamer had een elliptische vorm met afmetingen van 2,63 meter lang, 2,30 meter breed en 1,60 meter hoog. Er was een ondergrondse toegang van 0,75 meter lang, 0,72 meter hoog en met een breedte variërend tussen 0,48 en 0,58 meter. De grafkamer was onderverdeeld in vier kwadranten om de registratie te vergemakkelijken. In totaal werden er 58 individuen gevonden, bestaande uit 42 volwassenen en 16 jonge kinderen; het geslacht van 5 mannen en 5 vrouwen kon worden bepaald [2](#page=2) [3](#page=3). Aan de wanden van de grafkamer, met name bij de toegang, lagen meer dan 200 kruiken gestapeld. Deze kruiken omvatten ook Cypriotisch aardewerk, gekenmerkt door een bolle vorm en niet-parallelle strepen ten opzichte van de draairichting van de kruik. Dit aardewerk wijst op handelsrelaties tussen Tell Tweini en Cyprus. Daarnaast werden aardewerken borden, kommen, bekers, kralen, olielampjes en 32 bronzen voorwerpen, voornamelijk pinnen met ringen, gevonden. Ook werden een zegelring en een beeldje in faience aangetroffen [3](#page=3). #### 2.2.2 De moeder en het kind Een opmerkelijk graf bevatte een jonge moeder in foetushouding met haar kindje, begraven met een schapenhoofd tussen haar benen. De overige grafgiften, waaronder Cypriotisch aardewerk, waren gebruikelijk voor die tijd [4](#page=4). #### 2.2.3 De drie mannen In deel B van de site werd een graf ontdekt met drie volwassen mannen, waarin ook een bijl met een venster werd gevonden [4](#page=4). #### 2.2.4 Kruikgraf Een ander begrafenisgebruik was het kruikgraf, waarbij het lichaam met kleinere kruiken als grafgiften in een grote kruik werd geplaatst en onder de vloer van een huis werd begraven [4](#page=4). ##### 2.2.4.1 Isotopenanalyse van het dieet Universiteiten van Tübingen en KU Leuven voerden isotopenanalyses uit op de lichamen uit de Midden Bronstijd om hun dieet te bestuderen. De resultaten toonden aan dat ze voornamelijk graan, olijven en druiven aten, vergelijkbaar met het hedendaagse Syrische dieet. Opvallend was het zeer lage verbruik van vlees en melkproducten, ondanks de aanwezigheid van vee, wat mogelijk verklaard kan worden doordat het vee voornamelijk voor hun kracht werd ingezet [5](#page=5). ### 2.3 Late Bronstijd (1600-1200 v.C.) De Late Bronstijd was een bloeiperiode voor Tell Tweini, die viel binnen het koninkrijk van Oegarit. De Egyptische invloed is zichtbaar in vondsten zoals een tweezijdige glyptiek, een bronzen zegelring en een rolzegel met hiëroglifisch-Luvische opschriften [5](#page=5). In de 14e eeuw v.C. werd het koninkrijk van Oegarit een vazalstaat van het Hettitische rijk. Het verdrag tussen koning Niqpema van Oegarit en koning Mursili II van het Hettitische rijk vermeldt de havenstad Gibala, waarvan vermoed wordt dat deze naar Tell Tweini verwijst. Het handelsnetwerk in de oostelijke Middellandse Zee bereikte in deze periode een hoogtepunt [5](#page=5). Laag 7 leverde een aanzienlijke hoeveelheid laat-Helleense en Cypriotische aardewerk op. De huizen waren over het algemeen groter [5](#page=5). #### 2.3.1 Laag 7DE De oudste laag van deze periode (7DE) bevatte een opmerkelijke hoeveelheid van de aardewerktypes Cypriot Base-Ring Ware I, White Slip I en Red Lustrous Wheelmade Ware [5](#page=5). #### 2.3.2 Laag 7BC De jongere laag (7BC) wordt gekenmerkt door uitgebreide bebouwing met grote gebouwen, stenen vloeren en terrasbouw, wat ook in Oegarit werd aangetroffen. De materiële cultuur in laag 7BC komt overeen met die van Oegarit in dezelfde periode [5](#page=5). #### 2.3.3 Laag 7A: Brandlaag De Late Bronstijd eindigde abrupt rond 1200 v.C., en Tell Tweini vertoont hier een brandlaag (laag 7A). Deze brandlaag dateert net voor die van Oegarit en wordt mogelijk toegeschreven aan de dreiging van de Ze Volkeren, die eerst havensteden troffen alvorens landinwaarts te trekken [5](#page=5). De brandlaag bevatte een groot aantal scherven van Myceens (laat-Helleens IIIA en IIIB) aardewerk, lokaal geproduceerd Myceens aardewerk in de vroege laat-Helleens IIIC-stijl [5](#page=5). --- # IJzertijdperiodes op Tell Tweini Tell Tweini kende een significante wederopbouw en economische transformatie gedurende de Vroege, Midden en Late IJzertijd, gekenmerkt door veranderingen in bouwwerken en stedelijke organisatie [6](#page=6) [7](#page=7) [8](#page=8). ### 3.1 Vroege ijzertijd (1200-930 v.C.) De Vroege IJzertijd op Tell Tweini wordt vertegenwoordigd door de lagen 6GH en 6EF. Na de verwoestingslaag uit de Late Bronstijd waren er "squatter occupations" in deel A, waarbij de bevolking brokstukken van vroegere vloeren en muren hergebruikte. Het keramische materiaal uit laag 6GH duidt op een tijdelijke onderbreking van de handel in de oostelijke Middellandse Zee, hoewel lokaal aardewerk met roodgebakken afwerking en witte sliblaag met rode verfdecoraties continuïteit vertoont. In laag 6EF werden opnieuw bebouwingsclusters aangetroffen in deel A, waarbij structuren en brokstukken van de vorige laag werden gebruikt, maar ook nieuwe constructies verrezen. Hieronder viel een langwerpig rechthoekig bouwwerk met bijgebouwen aan de zuidkant, waarschijnlijk de fundamenten of initiële bouwfase van het latere monumentale gebouw 'A' [6](#page=6). Aan het einde van deze periode brak er brand uit in Tell Tweini, resulterend in een zwarte brandlaag met daarboven een dikke okeren leemlaag met verbrande inclusies en leembrokken afkomstig van ingestorte gebouwen. Deze brand heeft ertoe geleid dat vondsten in situ bewaard zijn gebleven, wat inzicht geeft in de functies van kamers, zoals ruimtes met pithoi en ovens, weefgewichten en bronzen objecten [6](#page=6). Het einde van de Vroege IJzertijd werd beïnvloed door sociaal-economische veranderingen, waaronder de opkomst van nieuwe steden in West-Azië, de Fenicische monopolie op de mediterrane zeehandel en een mogelijk klimaatverdroging die de brand zou kunnen hebben veroorzaakt [7](#page=7). > **Tip:** De vondsten uit de brandlaag zijn cruciaal voor het reconstrueren van de dagelijkse activiteiten en economie van de Vroege IJzertijd. ### 3.2 Midden-ijzertijd (930-750 v.C.) Tell Tweini beleefde een heropleving tijdens de Midden-ijzertijd, met een reorganisatie van de stad en de vernieling van eerdere lagen uit de Vroege IJzertijd, mede door terrasbouw. Geomagnetisch onderzoek en opgravingen in laag 6CD tonen een complex stadsplan met straatpatronen die verschillende delen verbonden, waaronder het Fenicische tempeldistrict. De stad bevatte residentiële en industriële gebouwen, evenals de monumentale gebouwen A en B. Deze langwerpige gebouwen met open pleinen hadden waarschijnlijk een religieuze functie; in gebouw A werd een bronzen beeldje van een vermoedelijke godin gevonden [7](#page=7). In laag 6AB werd opnieuw veel Cypriotisch aardewerk aangetroffen, wat duidt op de terugkeer van de Mediterrane handel. Daarnaast kwamen er nieuwe woonhuizen en werden officiële gebouwen uitgebreid en hergebruikt [7](#page=7). > **Voorbeeld:** Monumentale gebouwen A en B, mogelijk met een religieuze functie, illustreren de hiërarchische structuur van de stad tijdens de Midden-ijzertijd. ### 3.3 Late ijzertijd (750-333 v.C.) Gedurende het einde van de 8e eeuw onderging Tell Tweini een grote reorganisatie. Veel woonhuizen kregen een bijkomende industriële functie door de bouw van olijfolie- en wijnpersen, wat de belangrijkste economische activiteit van de stad werd. De monumentale gebouwen verloren hun oorspronkelijke functie en werden onderverdeeld in kleinere werkateliers [8](#page=8). Na de Late IJzertijd verliet de bevolking de site om zich meer kustwaarts te vestigen. Uit de Hellenistische, Romeinse en Byzantijnse periodes zijn er slechts sporadische scherven en tombes gevonden in deel A en B van de site [8](#page=8). --- # Archeologische vondsten en analyses Archeologische vondsten, variërend van aardewerk en zegelringen tot menselijke resten, bieden inzichten in het leven en de gebruiken van vroegere samenlevingen, aangevuld met moderne analytische technieken zoals isotopenonderzoek [3](#page=3) [4](#page=4) [5](#page=5) [6](#page=6) [7](#page=7). ### 4.1 Aardewerk Aardewerk is een veelvoorkomende vondst die informatie geeft over handelsrelaties en culturele uitwisseling [3](#page=3) [5](#page=5) [7](#page=7). #### 4.1.1 Diverse aardewerktypes * **Cypriotisch aardewerk:** Kenmerkt zich door een bolle vorm en strepen die niet parallel lopen aan de draairichting. Dit aardewerk duidt op handelsrelaties tussen Tell Tweini en Cyprus [3](#page=3) [7](#page=7). * **Late Bronstijd aardewerk:** In laag 7 werden veel laat-helladisch en cypriotisch aardewerk gevonden. Specifieke types die in de oudste laag (7DE) werden aangetroffen zijn Cypriot Base-Ring Ware I, White Slip I en Red Lustrous Wheelmade Ware [5](#page=5). * **Myceens aardewerk:** De brandlaag uit de late Bronstijd bevat een groot aantal Myceense scherven (laat-helladisch IIIA en IIIB) en lokaal geproduceerd Myceens aardewerk in de vroege laat-helladisch IIIC-stijl [5](#page=5). * **Vroege IJzertijd aardewerk:** Kenmerkend is roodgebakken aardewerk met een witte sliblaag en typische decoraties in rode verf. Op andere sites zijn wel bichromate versieringen teruggevonden, wat hier niet het geval was [6](#page=6). * **Kookpotten:** Gepolijste en handgemaakte kookpotten zijn nieuw voor de regio en komen ook voor in de ijzertijdlaag [6](#page=6). #### 4.1.2 Andere aardewerk objecten Naast vaten werden ook aardewerken borden, kommen, bekers, kralen en olielampjes gevonden [3](#page=3). ### 4.2 Zegelringen en glyptiek Zegelringen en andere glyptische objecten tonen invloeden en administratieve praktijken [3](#page=3) [5](#page=5). * **Zegelring:** Een bronzen zegelring werd gevonden in de context van de late Bronstijd [3](#page=3) [5](#page=5). * **Rolzegel:** Een rolzegel met hiëroglyfisch-luwische opschriften is eveneens aangetroffen [5](#page=5). * **Tweezijdige glyptiek:** Dit type artefact, met Egyptische invloed, werd ook gevonden [5](#page=5). ### 4.3 Wapens en bronzen voorwerpen Verschillende metalen voorwerpen, waaronder wapens, werden opgegraven [3](#page=3) [6](#page=6). * **Bronzen voorwerpen:** In de Midden Bronstijd werden 32 bronzen voorwerpen gevonden, voornamelijk pinnen met ringen. Kleine bronzen objecten werden ook aangetroffen in gebouwen die verwoest werden door brand aan het einde van de vroege ijzertijd [3](#page=3) [6](#page=6). * **Bijl met venster:** Een bijzondere vondst was een bijl met een venster, gevonden in een graf met drie volwassen mannen [4](#page=4). * **Bronzen beeldje:** Tijdens de midden-ijzertijd werd in gebouw A een bronzen beeldje van een vermoedelijke (naakte) godin gevonden [7](#page=7). ### 4.4 Menselijke resten en begrafenisrituelen Menselijke resten en bijbehorende grafgiften bieden inzicht in de demografie en begrafenispraktijken [3](#page=3) [4](#page=4). * **Graf A:** Dit graf bevatte 58 individuen, waarvan 42 volwassenen en 16 kinderen. Het geslacht kon bij 5 mannen en 5 vrouwen worden bepaald. Aan de wanden lagen meer dan 200 kruiken gestapeld [3](#page=3). * **De moeder en het kind:** Een opmerkelijk graf van een jonge moeder in foetushouding die haar kind vasthoudt, begraven met een schapenhoofd [4](#page=4). * **De drie mannen:** Een graf met drie volwassen mannen, met daarin ook een bijl met venster [4](#page=4). * **Kruikgraf:** Een begrafenis waarbij het lichaam met kleinere kruiken in een grote kruik werd gelegd en onder de vloer van een huis werd begraven [4](#page=4). ### 4.5 Analyses van vondsten Moderne analytische technieken worden ingezet om meer te weten te komen over het dieet en de herkomst van overblijfselen [5](#page=5). #### 4.5.1 Isotopenonderzoek naar dieet De universiteiten van Tübingen en KU Leuven hebben isotopenanalyse uitgevoerd op lichamen uit de Midden Bronstijd om het dieet te bestuderen [5](#page=5). * **Voedingspatroon:** De geanalyseerde personen aten grotendeels hetzelfde als Syriërs van nu: graan, olijven en druiven [5](#page=5). * **Beperkte consumptie van vlees en melkproducten:** Ondanks de aanwezigheid van vee, consumeerden ze weinig vlees en melkproducten. Dit suggereert dat het vee voornamelijk voor kracht werd gebruikt [5](#page=5). #### 4.5.2 Brandlagen en materiële cultuur Brandlagen, zoals die uit de late Bronstijd (laag 7A), geven aanwijzingen over gebeurtenissen en de overgang naar nieuwe periodes. De materiële cultuur in specifieke lagen, zoals laag 7BC, toont overeenkomsten met die van Oegarit [5](#page=5). #### 4.5.3 Overige analyses en vondsten * **Faience:** Een beeldje in faience werd aangetroffen [3](#page=3). * **Weefgewichten:** Deze objecten werden bewaard in gebouwen die door brand werden getroffen aan het einde van de vroege ijzertijd [6](#page=6). * **Gegeomagnetisch onderzoek:** Dit onderzoek in combinatie met opgravingen in laag 6CD heeft bijgedragen aan het inzicht in het complexe stadsplan van de midden-ijzertijd [7](#page=7). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Geografie en topografie | De geografische locatie en de fysieke kenmerken van een gebied, inclusief de ligging ten opzichte van landschapselementen zoals kusten en rivieren. | | Opgravingsgeschiedenis | De chronologische weergave van archeologische opgravingen op een specifieke locatie, inclusief de periodes waarin deze plaatsvonden en de betrokken teams of instituten. | | Vroege Bronstijd | Een archeologische periode die ruwweg wordt gedateerd tussen 2400 en 2000 v.Chr., gekenmerkt door de overgang van agrarische naar meer stedelijke samenlevingen in de regio. | | Midden Bronstijd | Een archeologische periode die grofweg loopt van 2000 tot 1600 v.Chr., tijdens welke kenmerken zoals stadsomwallingen, diverse begraafwijzen en handelsrelaties met andere regio's zichtbaar werden. | | Late Bronstijd | Een periode die van 1600 tot 1200 v.Chr. wordt gedateerd, gekenmerkt door bloeiperiodes, invloed van koninkrijken zoals Ugarit en het Hettietenrijk, en een versterkt handelsnetwerk. | | IJzertijd | Een archeologische periode die volgt op de Bronstijd, waarin ijzer het belangrijkste metaal werd voor gereedschappen en wapens, onderverdeeld in Vroege, Midden en Late fasen. | | Isotopenanalyse | Een wetenschappelijke methode die wordt gebruikt om de verhouding van isotopen in materialen, zoals botten of tanden, te bestuderen om informatie te verkrijgen over het dieet en de herkomst van individuen. | | Aardewerk | Keramische objecten gemaakt van klei die worden gebakken, vaak gebruikt in archeologie om culturele en economische interacties te traceren door hun stijl, productieplaats en verspreiding. | | Glyptiek | De kunst van het snijden van edelstenen of andere materialen voor het maken van zegels, beelden of decoratieve objecten, waarbij de stijl en motieven inzicht kunnen geven in de periode en cultuur. | | Hittietenrijk | Een oud Anatolisch rijk dat van de 18e tot de 12e eeuw v.Chr. grote invloed had in het Nabije Oosten, met name door militaire macht en diplomatieke verdragen. | | Zeevolkeren | Een groep van zeevarende volkeren die rond 1200 v.Chr. diverse beschavingen in het oostelijke Middellandse Zeegebied aanvielen en mede verantwoordelijk werden geacht voor de ineenstorting van de Late Bronstijd. | | Terrasbouw | Een landbouwtechniek waarbij land op hellingen wordt bewerkt in horizontale lagen of terrassen om erosie te verminderen en de watervoorziening te verbeteren, vaak zichtbaar in archeologische opgravingen. | | Fenicische monopolie | De dominante controle die de Feniciërs uitoefenden over de zeehandel in het Middellandse Zeegebied, wat economische en culturele invloed bevorderde. | | Monumentale gebouwen | Grote, indrukwekkende bouwwerken die waarschijnlijk een publieke, religieuze of bestuurlijke functie hadden binnen een stad of nederzetting. | | Olijfolie- en wijnpersen | Installaties die werden gebruikt voor de productie van olijfolie en wijn, cruciaal voor de economie van veel oude mediterrane gemeenschappen. |

# El origen y desarrollo del Neolítico El origen y desarrollo del Neolítico marca una profunda transformación en la historia humana, caracterizada por la adopción de la agricultura y la ganadería, con un foco especial en su emergencia en el Próximo Oriente y su posterior expansión por Europa. ### 1.1 El neolítico en el Próximo Oriente #### 1.1.1 Debates sobre la caracterización y origen La definición y el origen del Neolítico han sido objeto de debate académico. Tradicionalmente, se ha asociado con la domesticación de plantas y animales, la sedentarización y el desarrollo de una mayor complejidad social. Sin embargo, existe discusión sobre qué factores son primarios y cuáles son consecuencias de este nuevo modo de vida [1](#page=1). Se reconocen desarrollos epipaleolíticos que precedieron a las primeras fases neolíticas, conocidas como Neolítico Precerámico (NPP). El origen en el Próximo Oriente se asocia con la aparición de prácticas agrícolas y ganaderas, así como con la consolidación del sedentarismo [1](#page=1). #### 1.1.2 Cronología y fases del Neolítico Precerámico El Neolítico Precerámico (NPP) se divide en distintas fases con cronologías específicas: * **NPP A (Pre-Pottery Neolithic A - PPNA):** Cronología estimada entre aproximadamente 10.000 y 9.500 años antes del presente (a.P.). Un yacimiento clave es Jericó, que muestra evidencias de asentamientos permanentes y construcciones comunales [1](#page=1). * **NPP B (Pre-Pottery Neolithic B - PPNB):** Se desarrolla aproximadamente entre 9.500 y 8.000 a.P.. En esta fase se observa una mayor complejidad en la arquitectura, con casas rectangulares y una organización social más elaborada. El Neolítico Anatólico y Mesopotámico son focos de este desarrollo [1](#page=1). #### 1.1.3 Neolítico Cerámico del Próximo Oriente Tras el NPP, surge el Neolítico Cerámico. Este periodo se caracteriza por la introducción de la alfarería y una mayor diversificación de las tecnologías y asentamientos. * **Fases y cronología:** Se esquematizan las fases del Neolítico Cerámico del Próximo Oriente, indicando sus correspondientes cronologías y las transformaciones económicas y sociales asociadas [1](#page=1). ### 1.2 La expansión del Neolítico en Europa La adopción de las innovaciones neolíticas en Europa se produjo a través de un proceso de difusión y adaptación, dando lugar a diversas tradiciones culturales. #### 1.2.1 Neolítico europeo continental La expansión por Europa continental implicó la llegada de grupos humanos o la adopción de las nuevas tecnologías y modos de vida por las poblaciones locales. Este proceso no fue uniforme, variando en tiempo y características según la región [1](#page=1). #### 1.2.2 Neolítico en Grecia y los Balcanes El Neolítico griego es uno de los primeros en documentarse en Europa, seguido por el desarrollo en la región de los Balcanes. Se esquematizan las fases del Neolítico griego y balcánico, incluyendo nombres de culturas, yacimientos relevantes y cronología. La cultura LBK (Linearbandkeramik) es una de las más destacadas en Europa Central, con asentamientos caracterizados por largas casas rectangulares, una economía agrícola y ganadera, y una cronología aproximada [2](#page=2). #### 1.2.3 Neolítico en Europa Central La cultura LBK (Linearbandkeramik) es representativa del Neolítico en Europa Central. Se caracteriza por sus asentamientos, marcados por la presencia de largas casas rectangulares, una economía basada en la agricultura y la ganadería, y una cronología específica [2](#page=2). #### 1.2.4 Neolítico en el Norte de Europa y la fachada atlántica e islas británicas La expansión neolítica continuó hacia el norte de Europa, la fachada atlántica y las islas británicas, adaptándose a diferentes entornos geográficos y preexistencias culturales. En las islas británicas, el Neolítico se manifiesta en prácticas megalíticas y en el desarrollo de economías adaptadas a la isla [1](#page=1). ### 1.3 Economía, tecnología y hábitat en el Neolítico La economía neolítica se define fundamentalmente por la transición de una economía de depredación a una de producción. * **Economía:** Basada en la agricultura (cultivo de cereales y leguminosas) y la ganadería (domesticación de animales como ovejas, cabras, vacuno y cerdos). Esto permitió un mayor control sobre el suministro de alimentos y la posibilidad de generar excedentes [1](#page=1). * **Tecnología:** Se caracteriza por la invención y uso de la cerámica, herramientas pulimentadas (hachas, azuelas), microlitos de hoz para la recolección y el aprovechamiento de la piedra para la agricultura y la construcción [1](#page=1). * **Hábitat:** El sedentarismo es una característica definitoria, llevando al desarrollo de asentamientos permanentes. Estos podían variar desde pequeñas aldeas hasta poblados más grandes y organizados, con construcciones de materiales perecederos (barro, madera) y, en fases posteriores, estructuras más duraderas y comunitarias como las casas largas de la cultura LBK [1](#page=1) [2](#page=2). > **Tip:** Es crucial recordar que el Neolítico no fue un evento súbito y homogéneo, sino un proceso gradual de cambio con variaciones regionales significativas. Las fechas y características específicas de cada cultura y yacimiento son importantes para comprender su desarrollo. --- # La industria lítica del Paleolítico El estudio de las industrias líticas del Paleolítico es fundamental para comprender la tecnología, la economía, la cronología y la evolución humana durante este extenso período prehistórico. Este resumen se centrará en las características generales, cronología, yacimientos, útiles característicos, distribución geográfica y fósiles asociados de las industrias líticas del Paleolítico Inferior Antiguo, Paleolítico Medio y Superior [2](#page=2). ### 2.1 El paleolítico inferior antiguo El Paleolítico Inferior Antiguo se caracteriza por industrias líticas que marcan las primeras evidencias de la talla de piedra por homininos [2](#page=2). #### 2.1.1 Modo 1 y sus variantes Las industrias líticas del Modo 1 son las más antiguas y se caracterizan por la producción de cantos tallados. Estas herramientas se obtienen mediante percusión directa, ya sea con un percutor duro (piedra) o blando (hueso o madera) [2](#page=2). * **Útiles característicos:** Principalmente cantos tallados (choppers y chopping tools) y lascas. Los choppers son cantos rodados trabajados por una sola cara, mientras que los chopping tools presentan talla en dos o más caras [2](#page=2). * **Cronología:** Se sitúa entre aproximadamente 2.6 millones de años y 700.000 años atrás. Las industrias más antiguas se asocian con los inicios de la diversificación del género *Homo*, como *Homo habilis* [2](#page=2). * **Distribución geográfica:** Se han encontrado evidencias en África Oriental (Olduvai Gorge ), África del Norte, Asia (Dmanisi ) y Europa [2](#page=2). * **Fósiles asociados:** Principalmente *Homo habilis* y *Homo erectus* arcaico [2](#page=2). #### 2.1.2 El Achelense El Achelense representa una mejora tecnológica significativa respecto al Modo 1, con la aparición de bifaces y otras piezas más elaboradas [2](#page=2). * **Útiles característicos:** El bifaz es el útil más emblemático del Achelense. Son piezas líticas talladas por ambas caras, con forma amigdaloide, triangular o cordiforme. Otros útiles incluyen triedros, hendedores y raederas [2](#page=2). * **Cronología:** Se extiende aproximadamente desde 1.700.000 años hasta 300.000 o 200.000 años atrás [2](#page=2). * **Distribución geográfica:** Ampliamente distribuido por África, Asia y Europa. En Europa, las industrias achelenses se asocian con *Homo heidelbergensis* [2](#page=2). * **Fósiles asociados:** Principalmente *Homo erectus* (incluyendo sus variantes africanas como *Homo ergaster*) y posteriormente *Homo heidelbergensis* [2](#page=2). * **Significado:** La producción de bifaces sugiere un mayor nivel de planificación, habilidades cognitivas avanzadas y la transmisión cultural de técnicas de talla [2](#page=2). ### 2.2 El paleolítico medio El Paleolítico Medio se define principalmente por el desarrollo de la industria Musteriense, asociada a los Neandertales [2](#page=2). #### 2.2.1 La industria Musteriense La industria Musteriense se distingue por el uso de la técnica Levallois y la diversificación de tipologías de herramientas [2](#page=2). * **Rasgos principales:** * **Técnica Levallois:** Una técnica de talla predeterminada donde el núcleo es preparado de manera específica para obtener lascas con formas y dimensiones preestablecidas [2](#page=2). * **Diversificación tipológica:** Mayor variedad de útiles, incluyendo raederas (simples, dobles, convergentes), puntas, denticulados y cuchillos de dorso [2](#page=2). * **Predominio de lascas:** Las lascas talladas se convierten en los útiles principales, a menudo modificadas por retoques para crear filos o puntas [2](#page=2). * **Cronología:** Aproximadamente entre 300.000/200.000 y 40.000 años atrás [2](#page=2). * **Distribución geográfica:** Europa, Próximo Oriente y Asia Central [2](#page=2). * **Fósiles humanos asociados:** Principalmente *Homo neanderthalensis* [2](#page=2). * **Usos:** Las herramientas se utilizaban para tareas como el despiece de animales, el trabajo de la madera, el tratamiento de pieles y otras actividades de subsistencia [2](#page=2). * **Mundo simbólico:** Aunque la evidencia es menos clara que en el Paleolítico Superior, existen indicios de comportamientos simbólicos, como la recolección de pigmentos y el posible enterramiento intencionado de difuntos [2](#page=2). > **Tip:** La técnica Levallois es un indicador clave del Paleolítico Medio y de las capacidades cognitivas de los Neandertales. ### 2.3 El paleolítico superior El Paleolítico Superior marca una explosión de innovación tecnológica y cultural, con la aparición de nuevas herramientas, materiales y complejas manifestaciones simbólicas [1](#page=1) [2](#page=2). #### 2.3.1 Características generales y fases El Paleolítico Superior se caracteriza por el desarrollo de la industria lítica en forma de láminas y hojitas, el uso generalizado de hueso, asta y marfil, y el desarrollo de un arte mueble y parietal excepcional [1](#page=1) [2](#page=2). * **Principales fases y culturas:** * **Auriñaciense:** Caracterizado por láminas, raspadores de borde abatido, puntas de Tayac y buriles. Se asocia con la llegada de los *Homo sapiens* anatómicamente modernos a Europa, alrededor de 40.000 años atrás. Yacimientos importantes incluyen la Cueva de los Aviones y la Cueva de la Huesera en España [1](#page=1). * **Gravetiense:** Destacan las puntas de la Gravette (hojitas con un borde dorsal truncado y recto) y las puntas de Font Robert. Se desarrolló entre aproximadamente 30.000 y 20.000 años atrás. Es conocido por sus venus paleolíticas [1](#page=1). * **Solutrense:** Reconocido por sus puntas de proyectil de hoja de laurel y de sauce, talladas con una técnica de presión muy refinada. Se sitúa entre 22.000 y 18.000 años atrás. Yacimientos relevantes son el Abric Romaní y la Cova del Parpalló [1](#page=1). * **Magdaleniense:** La fase final del Paleolítico Superior, con una gran diversificación de útiles y un apogeo del arte rupestre. Se caracteriza por hojitas de dorso, raspadores, buriles y un uso extensivo de azagayas, arpones y bastones perforados. Se desarrolló entre 18.000 y 12.000 años atrás. Yacimientos clave incluyen el Castillo, Tito Bustillo y Lascaux [1](#page=1). > **Tip:** La transición entre las industrias del Paleolítico Medio y Superior, especialmente la aparición del Auriñaciense, coincide con la llegada de *Homo sapiens* anatómicamente modernos a Europa y la coexistencia inicial con los Neandertales [1](#page=1). * **Fósiles asociados:** *Homo sapiens* anatómicamente moderno [1](#page=1). * **Expansión del Humano Anatómicamente Moderno:** La expansión de *Homo sapiens* desde África se realizó en varias oleadas, con cronologías que se remontan a más de 100.000 años atrás para las primeras salidas, y una expansión más significativa hacia Eurasia y posteriormente el resto del mundo hace unos 60.000-70.000 años [1](#page=1). --- # La evolución humana y la expansión del Homo Sapiens Este tema abarca el árbol filogenético de la evolución humana, la expansión del Homo anatómicamente moderno desde África y las diferentes oleadas migratorias, junto con la cronología de fósiles y yacimientos relevantes [1](#page=1). ### 3.1 El árbol filogenético de la evolución humana El árbol filogenético actual más aceptado en la evolución humana se basa en la cronología inicial y final de cada fósil. La comprensión de este árbol es fundamental para trazar la línea evolutiva que conduce a nuestra especie [1](#page=1). ### 3.2 La expansión del Homo sapiens desde África La expansión del Homo anatómicamente moderno fuera de África es un proceso clave en la historia de la humanidad. Este fenómeno se caracterizó por diversas oleadas migratorias a lo largo de miles de años [1](#page=1) [2](#page=2). #### 3.2.1 Oleadas migratorias fuera de África Se han identificado distintas oleadas de salida de humanos anatómicamente modernos desde África, cada una con su propia cronología. Estas migraciones permitieron la colonización de diferentes continentes y la adaptación a diversos entornos [1](#page=1) [2](#page=2). #### 3.2.2 Cronología de fósiles y yacimientos La cronología de los fósiles y los yacimientos arqueológicos asociados a la evolución y expansión del Homo sapiens proporciona evidencia crucial para reconstruir estos procesos. El estudio detallado de las fechas y la distribución geográfica de los hallazgos ayuda a comprender las rutas migratorias y los tiempos involucrados [1](#page=1) [2](#page=2). **Tip:** Es esencial memorizar las fases, culturas y fechas clave del Paleolítico Superior, así como la cronología y los yacimientos asociados a las diferentes oleadas migratorias del Homo sapiens. La correcta interpretación de la cronología de fósiles es fundamental para contextualizar la evolución humana [1](#page=1) [2](#page=2). --- # El Paleolítico Superior en Europa El Paleolítico Superior en Europa marca una etapa de profundas innovaciones tecnológicas, culturales y simbólicas, caracterizada por la aparición y diversificación de culturas líticas, el desarrollo del arte y la plena consolidación del *Homo sapiens* anatómicamente moderno [1](#page=1) [2](#page=2). ### 4.1 Características generales, cronología y yacimientos El Paleolítico Superior europeo se extiende aproximadamente desde el 40.000 hasta el 10.000 antes de Cristo (a.C.). Esta etapa se divide en varias culturas principales, cada una con sus características distintivas [1](#page=1) [2](#page=2): #### 4.1.1 El auriñaciense * **Cronología:** Generalmente se sitúa entre el 40.000 y el 28.000 a.C. [1](#page=1). * **Características generales:** * Se asocia con la llegada de los primeros *Homo sapiens* anatómicamente modernos a Europa [1](#page=1). * Predominan las herramientas de hueso y asta, como azagayas (proyectiles) y punzones [1](#page=1) [2](#page=2). * Surgen las primeras manifestaciones artísticas significativas, como las venus paleolíticas y las pinturas rupestres [1](#page=1). * Desarrollo de la industria lítica con el uso de la técnica del "blsque preparado" para obtener lascas de forma controlada [2](#page=2). * **Yacimientos notables:** Abric Romaní (España), Chauvet (Francia), Geißenklösterle (Alemania) [1](#page=1). #### 4.1.2 El gravetiense * **Cronología:** Aproximadamente entre el 28.000 y el 20.000 a.C. [1](#page=1). * **Características generales:** * Innovaciones en la industria lítica, destacando la producción de puntas de proyectil más pequeñas y especializadas, como las puntas de Gravette [1](#page=1) [2](#page=2). * Continuación y diversificación de las manifestaciones artísticas, con un énfasis en las figurillas de mujeres (venus) [1](#page=1). * Evidencias de una movilidad más amplia y estrategias de caza especializadas [2](#page=2). * **Yacimientos notables:** La Gravette (Francia), Pavlov (República Checa), Kostenki (Rusia) [1](#page=1). #### 4.1.3 El solutrense * **Cronología:** Se desarrolla entre el 20.000 y el 16.000 a.C. [1](#page=1). * **Características generales:** * Famoso por su excepcional industria lítica, caracterizada por la talla de hojas de laurel y puntas de flecha de un grosor muy reducido, logradas mediante una técnica de presión [1](#page=1) [2](#page=2). * La técnica de la "hoja de laurel" es un rasgo distintivo y tecnológicamente avanzado [2](#page=2). * Se observan adaptaciones a climas más fríos, con evidencia de estructuras de hábitat [2](#page=2). * **Yacimientos notables:** Las Caldas (España), Fourneau du Diable (Francia), Abri de Cro-Magnon (Francia) [1](#page=1). #### 4.1.4 El magdaleniense * **Cronología:** Aproximadamente entre el 16.000 y el 10.000 a.C. [1](#page=1). * **Características generales:** * Considerada la cúspide del arte mueble y parietal del Paleolítico Superior [1](#page=1). * Gran desarrollo de la industria lítica, con un aumento de las herramientas de hueso y asta, especialmente las azagayas decoradas, arpones (de varilla, de doble hilera) y bastones perforados [1](#page=1) [2](#page=2). * Producción artística de altísima calidad, con pinturas y grabados rupestres en cuevas y santuarios como Altamira, Lascaux y Niaux [1](#page=1). * Sociedades complejas con una organización social y ritual avanzada [2](#page=2). * **Yacimientos notables:** Altamira (España), Lascaux (Francia), La Madeleine (Francia), Niaux (Francia) [1](#page=1). > **Tip:** Al estudiar el Paleolítico Superior, es fundamental recordar que la secuenciación cronológica de estas culturas no siempre es lineal y existen solapamientos regionales y transiciones graduales. La capacidad de *Homo sapiens* para adaptarse a diversos entornos y desarrollar tecnologías y expresiones simbólicas complejas es un rasgo definitorio de este periodo [2](#page=2). --- ## Errores comunes a evitar - Revise todos los temas a fondo antes de los exámenes - Preste atención a las fórmulas y definiciones clave - Practique con los ejemplos proporcionados en cada sección - No memorice sin entender los conceptos subyacentes

| Término | Definición | |------|------------| | Neolítico | Período de la prehistoria caracterizado por el desarrollo de la agricultura, la ganadería, el sedentarismo y la aparición de comunidades sociales más complejas. | | Próximo Oriente | Región geográfica que abarca el Levante, Mesopotamia y Anatolia, considerada la cuna de importantes desarrollos neolíticos como la domesticación de plantas y animales. | | Domesticación | Proceso mediante el cual las plantas y los animales son modificados genéticamente a través de la selección artificial para satisfacer las necesidades humanas. | | Agricultura | Cultivo sistemático de la tierra para la producción de alimentos y otros recursos vegetales. | | Ganadería | Cría y explotación de animales domésticos para obtener productos como carne, leche, lana o pieles. | | Sedentarismo | Forma de vida en la que las personas establecen su residencia de forma permanente en un lugar, en contraste con el nomadismo. | | Complejidad social | Aumento de la estratificación social, la especialización laboral y las estructuras políticas y organizativas dentro de una sociedad. | | Neolítico Precerámico | Fase inicial del Neolítico en la que se desarrollan la agricultura y el sedentarismo, pero aún no se ha inventado la cerámica. | | Neolítico Cerámico | Fase del Neolítico en la que la producción y uso de cerámica se generaliza, acompañando a otras innovaciones tecnológicas y sociales. | | Paleolítico Inferior | La primera y más larga división del Paleolítico, caracterizada por industrias líticas sencillas como el Olduvayense y el Achelense, y la presencia de homínidos tempranos. | | Paleolítico Medio | División del Paleolítico asociada principalmente a la cultura Musteriense y al Homo neanderthalensis, con un desarrollo tecnológico más sofisticado. | | Paleolítico Superior | Última división del Paleolítico, caracterizada por una gran diversificación de industrias líticas (Auriñaciense, Gravetiense, Solutrense, Magdaleniense) y la aparición del Homo sapiens sapiens. | | Industria Lítica | Conjunto de técnicas, herramientas y productos derivados de la talla de la piedra, característicos de diferentes períodos de la prehistoria. | | Modo 1 (Olduvayense) | La industria lítica más antigua, caracterizada por choppers y lascas sencillas obtenidas mediante percusión directa. | | Achelense | Industria lítica del Paleolítico Inferior caracterizada por la fabricación de bifaces, hachas de mano y otros útiles simétricos. | | Musteriense | Industria lítica del Paleolítico Medio, asociada al Homo neanderthalensis, que incluye puntas, raederas y raspadores. | | Homo Neanderthalensis | Especie extinta de homínido que habitó Europa y partes de Asia occidental, caracterizada por su robustez física y su industria Musteriense. | | Homo Heidelbergensis | Especie de homínido considerada un posible ancestro común del Homo neanderthalensis y el Homo sapiens, que habitó Europa y África. | | Bipedismo | Capacidad y modo de locomoción que consiste en caminar sobre las dos extremidades inferiores. | | Árbol Filogenético | Diagrama que representa las relaciones evolutivas entre diferentes especies o grupos de organismos, mostrando su ascendencia común. | | Homo Sapiens Anatómicamente Moderno | La especie humana actual, que evolucionó en África y posteriormente se expandió por todo el mundo. | | Auriñaciense | Cultura del Paleolítico Superior europeo, caracterizada por la fabricación de láminas, puntas de Auriñac y el uso de adornos. | | Gravetiense | Cultura del Paleolítico Superior europeo, conocida por sus puntas de Gravette y su arte mueble, incluyendo las Venus paleolíticas. | | Solutrense | Cultura del Paleolítico Superior europeo, famosa por sus finas puntas de hoja de laurel y su técnica de talla lítica avanzada. | | Magdaleniense | Última gran cultura del Paleolítico Superior europeo, caracterizada por una diversificación de herramientas óseas y de asta, y un arte parietal destacado. | | Cuaternario | Período geológico actual, que comenzó hace aproximadamente 2,6 millones de años, caracterizado por ciclos de glaciaciones y períodos interglaciales. |

# Algemene informatie en geschiedenis van Urkesh Dit onderwerp biedt een overzicht van de locatie, de stichting, de vroege bewoning en de chronologische ontwikkeling van Urkesh, inclusief de geschiedenis van de opgravingen. ## 1.1 Locatie en stichting van Urkesh Urkesh, ook bekend als Tell Mozan, is gelegen in het noordoosten van Syrië, nabij de Khabbour-rivier. De stad werd in het vierde millennium v.o.t. gesticht door de Hurrieten, die er een belangrijk religieus centrum van maakten. Vondsten dateren echter al uit de Halafperiode, wat wijst op een langere bewoningsgeschiedenis voorafgaand aan de Hurritische periode. De grootste expansie van de stad vond plaats in het derde millennium v.o.t. ## 1.2 Opgravingsgeschiedenis De site werd voor het eerst ontdekt door Max Mallowan en Agatha Christie. Hun onderzoek werd beëindigd door de vermoeden van Romeinse occupatie. In 1984 startten Giorgio Buccellati en Marilyn Kelly-Buccellati opgravingen voor UCLA, waarbij delen van de tell, het koninklijk paleis, de tempel en het tempelterras werden blootgelegd. De burgeroorlog in Syrië in 2011 dwong de opgravingen tot een stopzetting, maar het Urkesh Extended Project blijft zich inzetten voor het behoud van de site. ## 1.3 Architectuur ### 1.3.1 De tell De tell van Urkesh is 130 hectare groot en 28 meter hoog, met een terrasvormige structuur. Het paleis grenst aan de plaza, en op een hoger gelegen terras bevindt zich de tempel. De site was ommuurd door de Reventment Wall. In het westen stopte de plaza vanwege het overstromingsgebied; hier werden voorzorgsmaatregelen genomen zoals de aanleg van een stenen en kleihelling om de oeverwal te beschermen. De indeling en structurele samenhang van de tell, behouden sinds het derde millennium v.o.t., droegen bij aan een indrukwekkende architectonische ervaring voor bezoekers, van de plaza tot de monumentale tempeltrap. ### 1.3.2 Het koninklijk paleis Het koninklijk paleis van Urkesh, ontdekt in de jaren negentig, werd aanvankelijk aangezien voor een opslagplaats vanwege de vele kamers en zegels. Nader onderzoek toonde aan dat het het paleis van koning Tupkesh en koningin Uqnitum was, zoals blijkt uit inscripties op zegels. Na Tupkesh werd het paleis ook gebruikt door koningin Ta’ram-Agade, de dochter van koning Naram-sin. Het paleis, gebouwd met mudbrick en een stenen fundering, dateert uit het derde millennium v.o.t. Er werd tevens een ronde ondergrondse kamer gevonden, de Hurritische *ābi*. Deze kamer was afgesloten voor daglicht en had een voorliggende vierkante kamer met een trap. De *ābi* had waarschijnlijk een religieuze functie, mogelijk als doorgang naar de onderwereld. Hier werden geesten opgeroepen die door een vrouwelijk medium moesten worden vertaald. De *ābi* kende drie bouwfases en dateert rond 2300 v.C. ### 1.3.3 De tempel: Temple BA De Tempel BA, gedateerd rond 2400 v.o.t., bevindt zich op een hoger terras dan het paleis, wat een scheiding tussen het aardse en goddelijke symboliseerde. De tempel was waarschijnlijk gewijd aan de god Kumarbi. Het rechthoekige gebouw had een altaar in het midden en vermoedelijk een zadeldak. De ingang bevond zich aan de lange zijde, en de tempel stond op een fundering van mudbricks en stenen. Belangrijke vondsten hier zijn de leeuw van Tish-atal en het funderingstablet. De asymmetrische trap van de tempel creëerde een perspectief van disaxialiteit, wat contrasteerde met de ziggoerats. ## 1.4 Sociale structuur De koning bezat de grootste politieke, economische en sociale macht in Urkesh, wat blijkt uit het grote aantal koninklijke zegels. Ook de koningin bekleedde een belangrijke positie met aanzienlijke macht. Het koninklijk hof oefende macht uit op ritueel en symbolisch vlak, ondersteund door priesters. Daaronder bevonden zich ambachtslieden, landbouwers en het gewone volk. ## 1.5 Economie Urkesh's economie profiteerde van de strategische ligging aan de Khabbour-rivier en de verbindingen met het noorden. Er zijn zegels gevonden die vanuit Urkesh naar het noorden werden geëxporteerd, herkenbaar aan hun iconografie en stijl. Obsidiaan en koper, gevonden op de site, werden voornamelijk uit Anatolië geïmporteerd. Sites aan de rivier, waaronder Urkesh, vertonen concentraties aardewerk uit de Halafperiode. Vanaf fase drie en vier werd dit aardewerk geïmiteerd, wat mogelijk duidt op een groeiend etnisch bewustzijn bij de bewoners. ## 1.6 Materiële cultuur ### 1.6.1 Zegels In de opslagplaats van het paleis werden zegels gevonden, zowel met als zonder inscriptie. Zegels met inscripties behoorden tot de koning, koningin en het hof en dienden voor administratieve doeleinden, zoals het verzegelen van kruiken. Ze dienden ook om de identiteit en macht van het koninklijk hof te etaleren. Sommige zegels vertonen Akkadische stijl. ### 1.6.2 Het funderingstablet Dit tablet wordt beschouwd als de oudst bekende Hurritische tekst. Het vermeldt dat de koning van Urkesh de stichter is van een tempel gewijd aan de god Nergal. Het tablet dateert rond 200 v.C. en werd gevonden samen met de bronzen leeuw van Tish-Atal, de koning die de bouw opdroeg. ### 1.6.3 Kleitabletten Een aanzienlijk aantal kleitabletten, voornamelijk administratieve documenten zoals belastingen en goederenlijsten, is gevonden in Urkesh. Deze dateren rond 2400-2000 v.o.t. en kwamen uit het paleiscomplex. De meeste zijn in het Akkadisch geschreven, maar ook in het Hurritisch, wat de belang van de Hurritische taal aantoont. ### 1.6.4 Dierenbeeldjes Ongeveer 300 dierenbeeldjes zijn gevonden in Urkesh, daterend uit het derde millennium. Deze zijn naturalistisch en realistisch vormgegeven, met paarden, leeuwen, schapen, geiten en honden als meest voorkomende dieren. ### 1.6.5 Vondsten uit de ābi In de *ābi* werd een antropomorf vrouwenbeeldje gevonden. Het naakte beeldje met een vervormde mond vertegenwoordigt waarschijnlijk het vrouwelijke medium dat de boodschappen van de onderwereldgeesten vertaalde. Het beeldje is een klein oliekruikje. Er werd ook een klein vat in de vorm van een varken gevonden, wat overeenkomt met de botresten van biggen die als offer in de *ābi* werden gebruikt. ### 1.6.6 Andiron Een *andiron* (vuurhond of -bok) werd in de haard gebruikt als ondersteuning voor brandhout, wat zorgde voor betere luchttoevoer en verbranding. Deze keramische objecten, vaak versierd met antropomorfe of dierlijke figuren, werden in de Khabur-periode (1800-1600 v.C.) gebruikt en hadden een connectie met huiselijk en ritueel gebruik. ## 1.7 Religie en begraving Urkesh was een belangrijk religieus centrum, mede doordat volgens mythes de god Kumarbi er resideerde. Kumarbi, de vader van de goden, is bekend uit de Kumarbijsche cyclus. De Hurritische religie had een grote invloed op de Hettitische religie en het bredere Mesopotamische pantheon. Kuilen speelden een centrale rol in de Hurritische religie voor offers en communicatie met de doden en goden; de *ābis* worden verondersteld deze kuilen te zijn. Vrouwen werden als moedergodin vereerd, wat vaak terugkomt in hun afbeeldingen. Vanaf fase vier werden begraafplaatsen aangetroffen, met name graven uit de Khabur-periode in het tempelgebied. Na de verlatenheid van het paleis werd het gebruikt voor begrafenissen tijdens de Isin-Larsa cultuur (2000-1900 v.o.t.) en de Oud-Babylonische cultuur (1900-1600 v.o.t.). Er werden diverse begrafenisrituelen toegepast, zoals kuilbegravingen en crematies, meestal in enkelvoudige, maar soms ook in meervoudige graven. Standaard grafgiften zoals aardewerk, bronzen voorwerpen, gereedschappen en sieraden werden meegegeven. ## 1.8 Verwoesting In het tweede millennium v.o.t. nam de bevolking van Urkesh sterk af; de stad beperkte zich tot de top van de tell. Mari en later Mitanni oefenden politieke controle uit, en rond 1300 v.o.t. werd de stad verlaten. Ondanks buitenlandse overheersing bleef Urkesh een Hurritische stad, wat blijkt uit het continue gebruik van de tempel en verzet tegen gouverneurs van Mari. De sterke Hurritische religieuze identiteit van de stad, minder aantrekkelijk voor volkeren zoals de Assyriërs, kan mede hebben bijgedragen aan het verlaten van de stad. --- # Architectuur en stedenbouw van Urkesh Dit deel van de studie behandelt de architectonische structuur en de stedelijke indeling van de oude stad Urkesh, met speciale aandacht voor de tell, het koninklijk paleis en de Temple BA. ### 3.1 De tell van Urkesh De tell, of kunstmatige heuvel, van Urkesh, ook bekend als Tell Mozan, is een imposant complex van ongeveer 130 hectare groot en 28 meter hoog. De structuur kenmerkt zich door een systeem van terrassen. Centraal in deze indeling bevinden zich het koninklijk paleis en de plaza, die grenzen aan elkaar. Op een hoger gelegen terras is de tempel (Temple BA) gesitueerd, wat de hiërarchische en sacrale indeling van de stad benadrukt. De gehele site werd omringd door de Reventment Wall. In het westelijke deel van de tell eindigt de plaza abrupt. Dit komt doordat dit gebied oorspronkelijk een overstromingsgebied was. Om de stad te beschermen, werden er slimme voorzorgsmaatregelen genomen, waaronder de aanleg van een stenen helling, bedekt met een kleihelling, om de oeverwal te verstevigen en te beschermen. De structurele samenhang en de indeling van de tell, zoals die zich ontwikkelde in het derde millennium v.o.t., bleven door de eeuwen heen grotendeels onveranderd en werden continu onderhouden. Deze zorgvuldige planning was bedoeld om bezoekers, die op weg waren naar de tempel, al te imponeren met de monumentale structuren zoals de plaza en de monumentale trap. De integrale beleving van deze functionele elementen samen creëerde een overweldigende ervaring. ### 3.2 Het koninklijk paleis Het koninklijk paleis van Urkesh werd in de jaren negentig van de vorige eeuw ontdekt. Aanvankelijk werd het aangezien voor een opslagplaats vanwege de vele kamers en vondsten van zegels. Verdere opgravingen onthulden echter de ware omvang en functie als het paleis van koning Tupkesh en koningin Uqnitum, wat bleek uit inscripties op de gevonden zegels. Na Tupkesh werd het paleis ook gebruikt door koningin Ta’ram-Agade, de dochter van koning Naram-sin. Het paleis, gedateerd uit het derde millennium voor Christus, is gebouwd met moddersteen (mudbrick) op een stenen fundering. Nabij het koninklijk paleis werd een ronde ondergrondse kamer ontdekt, die de Hurrietische naam ābi draagt. Deze kamer was afgesloten voor daglicht en had een vierkante voorruimte met een trap die ernaartoe leidde. Er wordt aangenomen dat de ābi een religieuze functie had en mogelijk diende als een doorgang naar de onderwereld. In deze ruimte werden vermoedelijk geesten opgeroepen, wier onduidelijke boodschappen door een vrouwelijk medium werden vertaald. De ābi kende drie bouwfases en dateert van rond 2300 v.C. > **Tip:** De ābi wordt beschouwd als een potentieel voorbeeld van de in Hurrietische religieuze teksten genoemde "putten" die gebruikt werden voor communicatie met de doden en goden. ### 3.3 De tempel: Temple BA De Temple BA, gedateerd rond 2400 v.o.t., bevindt zich op een hoger gelegen terras dan het paleis. Deze positionering creëerde een symbolische scheiding tussen het aardse en het goddelijke domein. Volgens archeologische analyses was de tempel waarschijnlijk gewijd aan de godheid Kumarbi. De tempel heeft een rechthoekige plattegrond met een altaar in het midden. Het dak was waarschijnlijk een zadeldak. De ingang van de tempel bevond zich aan de lange zijde. De gehele structuur stond op een fundament van moddersteen en steen. Belangrijke archeologische vondsten uit de tempel zijn onder meer de leeuw van Tish-atal en een funderingstablet. De structurele samenhang van het tempelcomplex is ook zichtbaar in de asymmetrische trap naar de tempel. Deze trap zorgde voor een perspectiefwisseling, waardoor de tempel steeds vanuit een ander oogpunt werd ervaren. Dit stond in contrast met de meer geometrische en symmetrische bouwstijlen die vaak werden aangetroffen bij bijvoorbeeld ziggurats. --- # Sociale structuur, economie en materiële cultuur Deze secties beschrijven de sociale hiërarchie, economische activiteiten zoals handel en landbouw, en de diverse materiële vondsten zoals zegels, kleitabletten en dierenbeeldjes in Urkesh. ### 3.1 Sociale structuur De sociale structuur in Urkesh was hiërarchisch, met de koning aan de top van de machtspiramide. De koning had de hoogste autoriteit op politiek, economisch en sociaal vlak, wat blijkt uit de overvloed aan koninklijke zegels. De koningin speelde ook een significante rol, met een eigen reeks zegels die duiden op aanzienlijke macht. De macht van het koninklijke hof werd niet alleen politiek en economisch uitgeoefend, maar ook ritueel en symbolisch. De koninklijke familie werd bijgestaan door priesters. Verder naar beneden in de sociale orde bevonden zich de ambachtslieden, gevolgd door de landbouwers en het gewone volk. ### 3.2 Economie De economie van Urkesh profiteerde sterk van zijn strategische ligging. De aanwezigheid van de rivier de Khabbour was cruciaal voor economische activiteiten, evenals de algemene geografische positie die verbindingen met het noorden faciliteerde. Er zijn zegels uit Urkesh gevonden in andere regio's, wat duidt op een actief handelsnetwerk. Onderzoek suggereert dat obsidiaan en koper, gevonden op de site, voornamelijk afkomstig waren uit Anatolië. Aardewerk uit de Halafperiode, gevonden langs de rivier, werd later (tijdens fase drie en vier, ca. 2200-1900 v.o.t.) geïmiteerd door de bewoners van Urkesh. Dit zou kunnen wijzen op een groeiend bewustzijn van hun etnische achtergrond onder de bevolking. ### 3.3 Materiële cultuur De materiële cultuur van Urkesh wordt weerspiegeld in een breed scala aan vondsten, die inzicht geven in het dagelijks leven, bestuur, religie en handel. #### 3.3.1 Zegels Een aanzienlijk aantal zegels is gevonden, met name in de opslagplaatsen van het paleis. Deze zegels varieerden van die met inscripties tot die zonder. Zegels met inscripties behoorden toe aan de koning, koningin en het koninklijke hof en dienden een administratieve functie, zoals het verzegelen van kruiken. Ze waren ook een middel om de identiteit en macht van het koninklijke hof te etaleren. Sommige zegels vertonen Akkadische stijlen. #### 3.3.2 Het funderingstablet Het funderingstablet is bekend als de oudste bekende Hurritische tekst. Het documenteert de stichting van een tempel voor de god Nergal door de koning van Urkesh. Het tablet dateert rond 200 v.C. en werd gevonden samen met de bronzen leeuw van Tish-Atal, de koning die de bouw had opgedragen. #### 3.3.3 Kleitabletten Een aanzienlijk aantal kleitabletten is in Urkesh aangetroffen, voornamelijk administratieve documenten die betrekking hadden op belastingen en goederenlijsten. Deze dateren uit circa 2400-2000 v.o.t. en komen uit het paleiscomplex. De meeste tabletten zijn in het Akkadisch geschreven, maar een aantal in het Hurrietisch, wat de belangrijkheid van de Hurritische taal benadrukt. #### 3.3.4 Dierenbeeldjes Ongeveer 300 dierenbeeldjes zijn in Urkesh gevonden. Deze beeldjes zijn opmerkelijk natuurlijk en realistisch vervaardigd. De meest voorkomende dieren die worden afgebeeld zijn paarden, leeuwen, schapen, geiten en honden. Deze beeldjes dateren uit het derde millennium. #### 3.3.5 Vondsten uit de ābi In de speciale ondergrondse kamer, de ābi, zijn opvallende artefacten gevonden. Daaronder bevindt zich een antropomorf vrouwenbeeldje dat naakt is afgebeeld met een vervormde mond. Dit wordt geïnterpreteerd als een representatie van een vrouwelijk medium dat boodschappen van de geesten van de onderwereld moest vertalen. Dit beeldje functioneerde als een klein oliekruikje. Verder is er een klein vaatwerk in de vorm van een varken gevonden, wat overeenkomt met botresten van biggen die als offer in de ābi werden gebruikt. #### 3.3.6 Andiron Een andiron, ook wel vuurhond of –bok genoemd, werd gebruikt in de haard als ondersteuning voor brandhout, wat zorgde voor een betere luchttoevoer en verbranding. Deze objecten zijn keramisch en vaak gedecoreerd met antropomorfe of dierlijke figuren. Ze worden geassocieerd met huiselijk en ritueel gebruik en werden toegepast tijdens de Khabur-periode (1800-1600 v.C.). > **Tip:** De analyse van de materiële cultuur, zoals zegels, tabletten en beeldjes, biedt directe inzichten in de administratieve structuren, economische netwerken en religieuze overtuigingen van de samenleving in Urkesh. --- # Religie, begrafenisrituelen en de ondergang van Urkesh Dit onderwerp onderzoekt de religieuze overtuigingen, de rol van godheden en rituelen, begrafenispraktijken en de uiteindelijke verlating van de stad Urkesh. ### 4.1 Religieuze overtuigingen en godheden Urkesh was een belangrijk religieus centrum, mede omdat de godheid Kumarbi er volgens mythes woonde. Kumarbi wordt beschouwd als de vader van alle goden en is met name bekend uit de Kumarbisched cycli, een reeks epen die de strijd om de heerschappij over de hemel tussen goden beschrijven. De Hurritische religie heeft een aanzienlijke invloed gehad op zowel de Hittitische religie als het bredere Mesopotamische pantheon. ### 4.2 Rituelen en de rol van water Putten speelden een centrale rol in de Hurritische religie. Men geloofde dat men via deze putten offers kon brengen en zo kon communiceren met zowel de doden als de goden. Onderzoekers veronderstellen dat de zogenaamde 'ābi's, de ronde ondergrondse kamers die in Urkesh zijn gevonden, deze functionele putten waren. De vrouw bekleedde een belangrijke positie in de Hurritische samenleving, vaak afgebeeld als moedergodin, wat haar centrale rol symboliseerde. ### 4.3 Begrafenispraktijken Vanaf fase vier van de stadsgeschiedenis worden begraafplaatsen gevonden, waarbij de graven uit de Khabur-periode (ongeveer 1800-1600 v.o.t.) de meeste informatie verschaffen. In deze periode werden de doden binnen het tempelgebied begraven. Na de verlating van het koninklijk paleis, werd dit complex gebruikt voor begrafenissen, gedurende twee periodes: de Isin-Larsa cultuur (2000-1900 v.o.t.) en de Oud-Babylonische cultuur (1900-1600 v.o.t.). Gedurende alle periodes kwamen verschillende begrafenisrituelen voor, waaronder kuilbegravingen en crematies. Meestal ging het om enkelvoudige graven, maar soms werden ook meervoudige graven aangetroffen. Het openen van een dergelijk graf werd beschouwd als onderdeel van het begrafenisritueel. Standaard grafgiften omvatten aardewerk, bronzen voorwerpen, gereedschappen en sieraden. > **Tip:** De ligging van begraafplaatsen en de aard van de grafgiften kunnen veel onthullen over de sociale status en religieuze overtuigingen van de overledenen. ### 4.4 De ondergang en verlating van Urkesh In het tweede millennium v.o.t. nam de bevolking van Urkesh aanzienlijk af, waarbij de bewoning zich beperkte tot de top van de tell. Later kwam de stad onder politieke controle van Mari, en vervolgens van Mitanni. In 1300 v.o.t. werd de stad definitief verlaten. Ondanks de buitenlandse heerschappij behield Urkesh een sterk Hurritisch karakter. Dit blijkt uit het voortdurende gebruik van de tempel en het verzet tegen de gouverneur van Mari, zoals beschreven in diens brieven. De uiteindelijke verlating van de stad kan worden toegeschreven aan het uitgesproken Hurritische karakter van de religieuze gebouwen, wat mogelijk minder aantrekkelijk was voor andere volkeren, zoals de Assyriërs. > **Voorbeeld:** Het verzet tegen de gouverneur van Mari toont aan dat de bevolking van Urkesh ondanks externe politieke druk vasthield aan hun culturele en religieuze identiteit. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Tell | Een kunstmatige heuvel die ontstaat door de opeenhoping van menselijke bewoning en afval over lange perioden, typisch in het Nabije Oosten. | | Hurrieten | Een oud volk dat zich in het derde millennium v.Chr. vestigde in Mesopotamië en Syrië en een eigen taal en cultuur ontwikkelde. | | Halafperiode | Een archeologische cultuur uit het Neolithicum in Noord-Mesopotamië, gekenmerkt door uniek beschilderd aardewerk, die dateert van circa 5500 tot 4700 v.Chr. | | Khabbour | Een belangrijke rivier in Noordoost-Syrië die een cruciale rol speelde in de economie en ontwikkeling van nederzettingen zoals Urkesh. | | Mudbrick | Baksteen gemaakt van klei gemengd met stro en gedroogd in de zon; een veelgebruikt bouwmateriaal in oude beschavingen van het Nabije Oosten. | | Ābi | Een ronde ondergrondse kamer in Urkesh met een vermeende religieuze functie, mogelijk gebruikt voor het oproepen van geesten. | | Temple BA | De hoofdtempel van Urkesh, waarschijnlijk gewijd aan de godheid Kumarbi, gelegen op een hoger terras dan het paleis. | | Kumarbi | Een belangrijke godheid in de Hurritische mythologie, beschouwd als de vader van de goden en centraal in de Kumarbische cyclus. | | Kumarbische cyclus | Een reeks epische verhalen uit de Hurritische mythologie die de strijd tussen goden om de heerschappij over de hemel beschrijven. | | Pantheen | De verzameling van alle goden van een bepaalde religie of mythologie. | | Mesopotamische pantheon | De verzameling goden van de oude beschavingen in Mesopotamië, waaronder Sumeriërs, Akkadiërs, Babyloniërs en Assyriërs. | | Zegels | Kleine objecten, vaak gemaakt van steen of klei, waarop afbeeldingen en/of inscripties staan en die werden gebruikt om documenten, opslagplaatsen of deuren te verzegelen door middel van een afdruk in klei. | | Funderingstablet | Een tablet dat bij de bouw van een gebouw werd ingemetseld om de stichting en de godheid aan wie het gebouw was gewijd te documenteren. | | Kleitabletten | Tablets gemaakt van klei waarop oude teksten zijn gekrast, gebruikt voor administratieve, literaire of religieuze doeleinden. | | Akkadisch | Een oude Semitische taal die gesproken werd in Mesopotamië, vooral tijdens het Akkadische rijk (circa 2300-2150 v.Chr.). | | Hurrietisch | Een taal die gesproken werd door de Hurrieten in Noord-Mesopotamië en Syrië, met een eigen schrift en literatuur. | | Andiron | Een vuurhond of -bok, een metalen of keramische steun die in een haard werd gebruikt om brandhout te ondersteunen en luchtcirculatie te bevorderen voor een betere verbranding. | | Khabur-periode | Een archeologische periode in Noord-Syrië, ruwweg van 1800 tot 1600 v.Chr., gekenmerkt door specifieke aardewerkstijlen en culturele ontwikkelingen. | | Isin-Larsa cultuur | Een periode in Mesopotamië die grofweg van 2000 tot 1750 v.Chr. liep, gekenmerkt door politieke fragmentatie en de opkomst van stedelijke centra zoals Isin en Larsa. | | Oud-Babylonische cultuur | Een periode in Mesopotamië die grofweg van 1894 tot 1595 v.Chr. liep, gekenmerkt door de dominantie van Babylon onder koningen zoals Hammurabi. | | Mitanni | Een oude Hurritische staat die tussen circa 1550 en 1270 v.Chr. een belangrijke macht vormde in Noord-Syrië en Mesopotamië. |