Ethiek sem1.pdf

# De evolutie van het gezondheidsbegrip en de maatschappelijke druk Dit onderwerp onderzoekt hoe het concept van gezondheid is veranderd van de afwezigheid van ziekte naar een breed, normatief en vloeibaar ideaal, beïnvloed door de moderne samenleving en de druk om constant gezond te zijn. ## 1. Veranderend gezondheidsbegrip in de moderne samenleving ### 1.1 De paradox van gezondheid: obsessie versus realiteit De moderne samenleving kent een paradoxale relatie met gezondheid. Enerzijds is er een ogenschijnlijk positieve trend van streven naar gezondheid, maar anderzijds kampen we met grote gezondheidsproblemen zoals obesitas, diabetes en kanker. Ondanks de focus op gezondheid, blijft het begrip vaag en roept het veel vragen op over wat "perfect gezond" zijn precies inhoudt [3](#page=3). ### 1.2 De rol van wetenschap en technologie Wetenschappelijke en technologische vooruitgang, met meer data, technologie en kennis over het menselijk lichaam, vergroot onze vrijheid om met ons lichaam om te gaan. Echter, deze kennisexplosie leidt niet tot meer zekerheid, maar juist tot meer twijfels, dilemma's en ethische vraagstukken. De toegenomen keuzevrijheid rondom gezondheid plaatst de vraag centraal wie deze keuzes bepaalt: technologie, AI, artsen of het individu zelf [3](#page=3). ### 1.3 Verschuiving van collectieve naar individuele verantwoordelijkheid De technologische vooruitgang en de toegenomen wetenschappelijke informatie leggen een grotere druk op het individu, wat leidt tot een verschuiving van collectieve naar individuele verantwoordelijkheid voor gezondheid. Dit wordt mede bestudeerd binnen de medische filosofie, die de spanningen tussen maatschappelijke, politieke invloeden en individuele gezondheid analyseert [4](#page=4). ## 2. De selfie-cultuur en de focus op zelfpresentatie ### 2.1 Gezondheid als norm: de invloed van de selfie-cultuur Het moderne gezondheidsbegrip kan worden gesymboliseerd door de moderne variant van "Spiegeltje, spiegeltje aan de wand", waarbij de vraag niet langer is wie de mooiste is, maar wat er met "mij" aan de hand is. De selfie-cultuur benadrukt de focus op het individu en transformeert het dagelijks leven tot een decor voor zelfrepresentatie. Sociale media versterken deze trend, waarbij influencers zelfportretten gebruiken voor merkpromotie [4](#page=4). ### 2.2 Gezien worden versus graag gezien worden De drang om er goed uit te zien in selfies, en de behoefte om door anderen, inclusief vrienden, familie en de maatschappij, beoordeeld te worden, vormt de kern van deze zelfpresentatie. Selfies lijken een vorm van zelfexpressie, maar zijn vaak een middel om te voldoen aan sociale normen en verwachtingen. Individuele zelfpresentatie, bijvoorbeeld op datingsites, wordt sterk beïnvloed door maatschappelijke normen en idealen, wat leidt tot het creëren van een versie van onszelf die afhankelijk is van de verwachtingen van anderen [4](#page=4). ### 2.3 De normatieve druk van gezondheid Deze maatschappelijke normen en idealen zijn vaak vaag en collectief, zonder duidelijke "gezondheidsdictatuur", maar met een sterke sociale druk om een "gezond" ideaal te benaderen. Dit leidt tot een voortdurende druk om juist keuzes te maken, met de keerzijde van schuld en verantwoordelijkheid. Gezondheid wordt daarmee een verwachting en een norm, iets waaraan men geacht wordt te voldoen of in ieder geval de indruk van te wekken [4](#page=4). > **Tip:** Het begrip "normatief" verwijst naar wat zou moeten zijn, oftewel idealen en standaarden die gelden [4](#page=4). ## 3. Kenmerken van het moderne gezondheidsbegrip Het huidige gezondheidsbegrip kent drie belangrijke kenmerken: breed, normatief en vloeibaar [6](#page=6). ### 3.1 Breed Het moderne gezondheidsbegrip is breed en gebaseerd op de definitie van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) die spreekt van algeheel fysiek, mentaal en sociaal welbevinden. Dit staat in contrast met vroeger, toen gezondheid simpelweg de afwezigheid van ziekte betekende. Tegenwoordig vallen meer ziekten en aspecten onder gezondheid, wat leidt tot meer persoonlijke verantwoordelijkheid om te bewijzen dat men gezond is [6](#page=6). ### 3.2 Normatief Gezondheid wordt gezien als een norm, een ideaal dat nagestreefd wordt. Dit resulteert in een voortdurende druk om de juiste keuzes te maken voor onze gezondheid, zoals in de voorspellende geneeskunde en het streven naar 'enhancement' (beter dan goed zijn) [6](#page=6). ### 3.3 Vloeibaar Er is geen vaste bovengrens voor wat "gezond" is; de normen verschuiven voortdurend. Dit vloeibare karakter, waarbij bijvoorbeeld fitnessidealen steeds verder oprekken, zorgt voor een gevoel van falen, zelfs ondanks inspanningen voor zelfontplooiing. De noodzaak om altijd beter te presteren op het gebied van gezondheid leidt tot onzekerheid en angst [6](#page=6). > **Citaat:** Zygmunt Bauman beschreef dit als volgt: "The state of ‘fitness’, [on the contrary is anything but solid; it cannot by nature be pinned down and circumscribed with any precision. [...] If health is a ‘no more and no less’ type of condition, fitness stays permanently open on the side of ‘more’: it does not refer to any particular standard of bodily capacity, but to its (preferably unlimited) potential of expansion" [6](#page=6). ## 4. De gevaren van de gezondheidsobsessie ### 4.1 Gezondheid als fetisj en de "laatste mens" Friedrich Nietzsche waarschuwde al voor een gezondheidsbegrip met overmatige positiviteit. Hij introduceerde het concept van de "laatste mens", die geluk zoekt als bescherming tegen de leegte en intensieve emoties of diepere reflectie vermijdt. Gezondheid wordt hierdoor een fetisj, een obsessie die dient om moeilijke existentiële vragen te ontwijken. Het motto "geniet, maar drink met mate" weerspiegelt deze hypocriete benadering, waarbij afleiding verkozen wordt boven zingeving [7](#page=7). ### 4.2 De negatieve spiraal van gezondheidsstreven De sterke focus op gezondheid kan leiden tot een negatieve spiraal, waarbij het bestrijden van negativiteit (ziekte, lijden) contraproductief werkt. Dit leidt tot een ingewikkelde logica van verlangen naar gezondheid die uiteindelijk meer problemen creëert [7](#page=7). ### 4.3 Van preventie naar overdiagnose en de dwang van gezondheid Het streven naar een wereld zonder ziekte kan leiden tot overdiagnose en een ongezonde obsessie met welzijn en angst voor ziekte. Steeds meer screenings en testen, soms zonder noodzaak, maken van burgers patiënten die denken in termen van gezondheidsparameters en risico's. Gezondheid wordt een dwingend ideaal dat gevoelens van falen veroorzaakt, mede doordat de normen steeds in beweging zijn [8](#page=8). ### 4.4 De vermoeide samenleving en de paradox van Oedipus Rex Byung-Chul Han beschrijft de moderne cultuur als een "vermoeide samenleving" waarin de intense strijd tegen negatieve ervaringen leidt tot uitputting en stress. Dit versterkt de paradox dat pogingen om negatieve ervaringen te vermijden, juist kunnen leiden tot het vervullen ervan, zoals geïllustreerd door de tragedie van Oedipus Rex [8](#page=8). > **Citaat:** "Zei niet Nietzsche dat na de dood van God de gezondheid tot god ingezien zou worden? Als er een betekenis horizon bestond die boven het alleen-maar-leven uit zou gaan, dan zou de gezondheid zich niet zo absoluut maken" [8](#page=8). ## 5. De overmaat aan positiviteit en de ontkenning van negativiteit ### 5.1 De positieve versus negatieve dichotomie In de huidige cultuur wordt ziekte geassocieerd met negativiteit en gezondheid met positiviteit, wat leidt tot een normatieve opdeling in de samenleving. Nietzsche bekritiseerde dit streven naar perfecte gezondheid, omdat het de waarde en betekenis van ziekte doet verliezen [9](#page=9). ### 5.2 De gevolgen van het ontkennen van negativiteit Door de focus op het bestrijden van lijden en ziekte, benaderen we het leven zelf als een ziekte. De samenleving jaagt onbereikbare idealen na, wat leidt tot een gevoel van falen, versterkt door sociale druk en onrealistische lichaamsidealen [9](#page=9). ### 5.3 Erkenning van negativiteit als sleutel tot een gezonder perspectief Nietzsche en Han pleiten voor de erkenning van negativiteit in plaats van deze te negeren. Na de "dood van God" is gezondheid een fetisj geworden die tot een dwingende zoektocht naar perfectie leidt, wat ons uiteindelijk zieker kan maken. De focus op gezondheid verandert individuen in patiënten die constant bezig zijn met gezondheidsparameters en risico's [9](#page=9). ### 5.4 De paradox van gezondheid: het streven naar perfectie maakt ons ziek De obsessie met het bestrijden van ziekte maakt ons niet gezonder; integendeel, we kunnen onszelf zieker maken. De constante druk om negativiteit te bestrijden leidt tot uitputting en stress [9](#page=9). > **Conclusie:** De poging om ziekte en negativiteit te elimineren, kan averechts werken, waardoor we de complexiteit van leven en gezondheid niet meer begrijpen. De erkenning van ziekte en imperfectie is essentieel voor een gezonder leven en een realistisch begrip van gezondheid [9](#page=9). --- # Maakbaarheid, macht en de analyse van Michel Foucault Dit deel behandelt de filosofische implicaties van de maakbaarheid van het leven en de centrale rol van macht, met specifieke aandacht voor de analyses van Michel Foucault [10](#page=10). ### 2.1 Het concept van maakbaarheid #### 2.1.1 De drie fasen van maakbaarheid Odo Marquard stelt dat de geschiedenis van de mensheid kan worden samengevat in drie fasen met betrekking tot maakbaarheid [10](#page=10): 1. **Eerst was er niets maakbaar:** Het leven werd gezien als een vast lot, zonder mogelijkheden voor verandering [10](#page=10). 2. **Daarna was er iets maakbaar:** Er ontstonden beperkte mogelijkheden om het leven en de omstandigheden te beïnvloeden [10](#page=10). 3. **Nu is alles maakbaar:** Hedendaagse technologie en wetenschap bieden de illusie dat vrijwel alles in het leven gemanipuleerd kan worden [10](#page=10). #### 2.1.2 Existentiële implicaties van maakbaarheid De toegenomen maakbaarheid heeft ingrijpende existentiële gevolgen. Vroeger moesten mensen zich tevredenstellen met hun lot; nu worden ze geconfronteerd met de druk om hun leven actief te vormen. Dit sluit aan bij Heidegger's uitspraak dat de mens 'heeft te zijn', wat impliceert dat de essentie van het menselijk bestaan ligt in simpelweg bestaan zonder de druk van maakbaarheid [10](#page=10). #### 2.1.3 Maakbaarheid van de mens Wetenschappelijke doorbraken in de breinwetenschappen, genetica en ICT maken het mogelijk om ons leven op verschillende manieren vorm te geven. Technologische vooruitgang biedt mogelijkheden die variëren van het kiezen van wie er geboren wordt tot het aanpassen van ons gedrag en uiterlijk, en het nemen van beslissingen over het levenseinde. Onze lichamen worden gezien als "werkplaatsen" waar we steeds meer keuzes kunnen en moeten maken [10](#page=10). #### 2.1.4 Collectieve vraagstukken en de "plicht om vrij te zijn" De Franse filosoof Alain Ehrenberg beschrijft het fenomeen van "la fatigue d'être soi", de vermoeidheid die voortkomt uit de constante druk om onszelf te vormen en aan verwachtingen te voldoen. Beslissingen over gezondheid en maakbaarheid overstijgen individuele keuzes en zijn geworteld in bredere maatschappelijke ontwikkelingen [10](#page=10). Nikolas Rose introduceert de paradox van de "plicht om vrij te zijn", wat inhoudt dat de vrijheid om keuzes te maken ook een zware verantwoordelijkheid met zich meebrengt. Deze vrijheid is niet volledig, omdat maatschappelijke normen en verwachtingen individuele beslissingen beïnvloeden, wat leidt tot druk en angst bij ouders die afwijkende keuzes maken. Verwijten aan ouders van kinderen met erfelijke aandoeningen over kosten voor de samenleving illustreren economische overwegingen die hierbij een rol spelen [11](#page=11). #### 2.1.5 Existentiële kruideniers en keuzevrijheid Marquard stelt dat mensen veranderd zijn in "existentiële kruideniers", architecten van hun eigen bestaan, waarbij de gezondheidszorg fungeert als het atelier voor deze creatie. Met de toenemende keuzevrijheid groeit ook de druk om deze keuzes te rechtvaardigen. We zijn nu zowel schepper als aanklager, wat betekent dat we ons constant moeten verantwoorden aan de publieke opinie [11](#page=11). #### 2.1.6 Compensatiestrategieën Marquard beschrijft hoe mensen compensatiestrategieën ontwikkelen om om te gaan met de druk om authentiek te zijn. Wanneer het moeilijk wordt om met problemen om te gaan, verwijten mensen elkaar om hun eigen onvermogen te verbergen. Dit wordt wel "incompetentiecompensatiecompetentie" genoemd: de competentie om eigen incompetentie te compenseren, vaak door de verantwoordelijkheid voor falen af te schuiven op anderen [11](#page=11). ### 2.2 Macht en gezondheid: de analyse van Michel Foucault #### 2.2.1 Michel Foucault: leven en werk Michel Foucault (1926-1984) kwam uit een artsenfamilie en had een achtergrond in de psychologie, wat zijn denken over de mens en de mentale toestand van de mens sterk beïnvloedde. Hij was ook een politiek activist, met name bekend om zijn "Histoire de la folie", en had een fascinatie voor mensen in de marge, zoals personen met psychische stoornissen. Enkele van zijn belangrijkste werken zijn [12](#page=12): * **Histoire de la folie:** Fascintatie met menselijke waanzin en hoe waanzin door de geschiedenis heen begrepen en behandeld is [12](#page=12). * **Naissance de la clinique: une archéologie du regard médical:** Gaat over de medische blik, hoe staten de gezondheid van hun bevolking controleren, en hoe de manier van kijken en diagnosticeren in de geneeskunde is veranderd [12](#page=12). * **Surveiller et punir: naissance de la prison:** Analyseert macht en de overgang van fysieke straffen naar controle en disciplinering via gevangenissen [12](#page=12). * **Histoire de la sexualité (delen I-IV):** Onderzoekt seksualiteit door de lens van macht en kennis, en zelfzorg hoe individuen omgaan met hun eigen lichaam en verlangens [12](#page=12). * **Lessenreeks: Naissance sur la biopolitique:** Centraal staat het begrip biopolitiek, de manier waarop politieke macht direct ingrijpt op het leven en de lichamen van mensen. Foucault was geïnteresseerd in de verstrengeling van politiek met gezondheid en stelde de vraag hoe ongezondheid een centraal thema werd in de moderne samenleving [12](#page=12). #### 2.2.2 Biopolitiek Biopolitiek is politiek over macht die ingrijpt in het leven van mensen, en spreekt voor het eerst over 'volksgezondheid' waarbij staats politiek de gezondheid bepaalt. Foucault, geïnspireerd door Nietzsche, erkende de menselijke neiging om het tragische en negatieve weg te duwen, maar paste dit toe op de samenleving in plaats van enkel het individu [12](#page=12). #### 2.2.3 Macht: van soevereine macht naar disciplinerende macht De ontwikkeling van gezondheidspolitiek is onlosmakelijk verbonden met de geboorte van de moderne staat en een nieuwe kunst van besturen, genaamd **gouvernementalité** [13](#page=13). * **Gouvernementalité:** Dit omvat zowel 'gouvernement' (macht, regeren, besturen) als 'mentalité' (de mentaliteit dat alles bestuurd moet worden en dat het volk geleid moet worden om aan normen te beantwoorden, de norm van gezond zijn) [13](#page=13). * **Sécurité, territoire et population:** Foucault schetst hoe de opkomst van bestuurlijkheid te maken heeft met een nieuwe manier waarop macht zichzelf verstaat [13](#page=13). **Soevereine macht:** Hierin speelde de prins, volgens Niccolò Machiavelli, een centrale rol om het territorium van zijn prinsdom te beschermen. Het principe was "Het is veiliger gevreesd te worden dan geliefd". Foucault differentieert ten opzichte van Machiavelli's paradigma, waarbij de arts van het gouvernement niet wil toevoegen of vervangen [13](#page=13). **Disciplinerende macht:** Dit wordt gekenmerkt door de "kunsten van het besturen", zoals beschreven in *Le miroir politique* van Guillaume de La Perrière [13](#page=13). * **Verschil met de prins:** Besturen is hier een veelvoud aan praktijken die zich allen binnen de staat bevinden (immanent) [13](#page=13). * **De La Perrière:** Besturen en beheren gaan hand in hand. Besturen is de juiste beschikking over zaken, zodanig georganiseerd dat men die kan begeleiden naar hun gepaste einddoel [13](#page=13). * **Foucault's gouvernementalité:** De macht om gedrag te begeleiden en te besturen, met de mentaliteit dat in een moderne samenleving alles beheerd moet kunnen worden. Nieuwe doeleinden zijn de bevolking en het verbeteren van het lot [13](#page=13). Macht wordt hier gelijkgesteld aan kennis; de staat moet dus kennis verzamelen. Overheden en private bedrijven beschikken over veel gezondheidsdata en statistieken. Het doel is om in te grijpen als het fout loopt en gedrag te controleren. Macht grijpt plaats in allerlei weinig zichtbare regels, zonder dat we er acht op slaan, zoals gezondheidsapps op smartphones. We geven toestemming zonder de voorwaarden te lezen, waardoor onze gezondheidsdata gebruikt kan worden voor marketing, reclame, of zelfs doorverkoop. Kennis is een machtsinstrument [13](#page=13). #### 2.2.4 Ontstaan van moderne macht (zorgstaat) Waarom articuleert een moderne staat zich zo nadrukkelijk als een zorgstaat, met het individu als speerpunt [14](#page=14)? * **Bestuurlijkheid:** Looopt uit op de manier waarop het gedrag van individuen wordt gestuurd en op de moderne rationaliteit die eist dat alles en iedereen gemanaged kan worden. Dit hangt samen met de ontwikkeling van specifieke machtsvormen: de **pastorale macht** [14](#page=14). * **Overgang:** Van territoriale staat (macht over territorium en afdwingen daarvan door dreiging met dood en geweld) naar bevolkingsstaat (macht over lichamen en controleren van leven) [14](#page=14). * **Pastoralemacht:** Hier gedragen leiders zich als herders (pastors) over hun schapen (de bevolking). Macht wordt hierdoor een soort bescherming, bekommernis over het volk [14](#page=14). * **Herkomst:** Deze machtsvorm vindt zijn oorsprong in het christendom en verschilt sterk van opvattingen over macht bij de Grieken en Hebreeërs. In het christendom draait macht om het heil (zielenheil) van de gelovigen, wat een relatie van totale en permanente gehoorzaamheid van de gelovige aan de pastor veronderstelt. Om deze gehoorzaamheid te organiseren, creëert het christendom een systeem van 'verdiensten' en 'gebreken', waarin mensen worden aangemoedigd goed te handelen en fouten te vermijden [14](#page=14). * **Een pastor:** Is niet een vertegenwoordiger van de wet (zoals bij de Hebreeërs of Grieken), maar een leider van het geloof die mensen begeleidt op hun spirituele reis [14](#page=14). * **Samenvatting van pastoralemacht:** Dit is een kunst om menselijk gedrag te reguleren, zowel individueel als collectief, en in elke levensfase. Kenmerken zijn [14](#page=14): * De pastor zorgt voor zijn kudde [14](#page=14). * Het is een goedhartige en zorgende macht gericht op het welzijn en voortbestaan van de groep [14](#page=14). * De pastor werkt individualiserend: hij telt zijn schapen, zorgt voor het geheel en voor ieder individu afzonderlijk; niemand mag verloren raken [14](#page=14). * **Betekenis volgens Foucault:** Pastoralemacht is de voorloper van bestuurlijkheid in de moderne samenleving en biedt inzicht in biopolitiek en de manier waarop moderne zorgstaten functioneren om het welzijn van burgers te waarborgen [14](#page=14). **Gevolg:** Politiek interesseert zich in het gedrag en welzijn van haar burgers: hoe leven we, waaraan sterven we, hoe voorkomen we ziektes? De **welvaartsstaat** is politiek die bezig is met het welzijn van mensen. Kennis is macht, dus kennisverzameling van gegevens is nodig om macht vanuit de welvaartsstaat uit te oefenen [15](#page=15). a) De overheid verzamelt medische gegevens over de bevolking om inzicht te krijgen in het gedrag van burgers en bepalende variabelen van het volk/populaties te bepalen [15](#page=15). b) **Biopolitiek** is wanneer de overheid zeer sterk ingrijpt in levensomstandigheden zoals hulpbronnen, arbeid, huisvesting en voeding. Voorbeelden hiervan zijn het aanleggen van kerkhoven buiten de stad (uit de gedachte dat deze ziektes meebrachten) om burgers te beschermen [15](#page=15). #### 2.2.5 Gezondheid = Volksgezondheid De archeologische methode van Foucault graaft naar de oorsprong van maatschappelijke fenomenen en vraagt zich af waarom de samenleving plotseling zo geïnteresseerd is in gezondheid. De taak van filosofie is het blootleggen van de samenhang tussen medische en maatschappelijke evoluties, en na te gaan hoe ons gedrag en handelen gestuurd worden door de manier waarop we ergens over spreken (discourse = pouvoir) [15](#page=15). * **Discours = manier van spreken; Macht = manier van handelen** [15](#page=15). * **Volksgezondheid en gezondheidspolitiek:** Vanaf de 18e eeuw wordt gezondheid een norm waaraan elk lid van de samenleving moet voldoen. Het begrip normaliteit impliceert dat gezond zijn gelijkgesteld wordt aan het hebben van geen beperkingen; wie niet aan deze norm voldoet, wordt snel als afwijkend gezien. Het onderscheid tussen 'normaal' en 'abnormaal' gedrag wordt benadrukt. Machthebbers streven ernaar de gehele bevolking gezond te houden, waarbij degenen die niet binnen de norm passen, kunnen worden uitgesloten. De "dwang van het gemiddelde" maakt het gemiddelde de maatstaf waaraan mensen zich moeten conformeren [15](#page=15). * **Biopolitiek: gezondheid als taak van de overheid:** Dit omvat economische aspecten (iedereen genoeg geld voor goederen, huisvesting), sociale aspecten (overheid controleert individuen, bij afwijkend gedrag politie inschakelen) en infrastructuur (zorgen voor goede huisvesting, goede hygiëne) [15](#page=15). #### 2.2.6 De geboorte van de kliniek en de rol van de staat De verschuiving in benadering van "Wat heeft u?" naar "Waar heeft u pijn?" markeert de komst van een nieuw 'medisch bewustzijn' (regard médical). De overheid raakt steeds meer betrokken bij de gezondheid en ziekten binnen de bevolking. Dit is een maatschappelijke tendens waarbij de samenleving zich steeds meer bemoeit met het gedrag en de gezondheid van haar leden [17](#page=17). #### 2.2.7 Evoluties in medische praktijken en omgang met ziekte * **Eerste evolutie – Epidemieën:** Creëren een noodzaak voor georganiseerd maatschappelijk toezicht [17](#page=17). * **Tweede evolutie – Militaire ziekenhuizen:** Eerste klinieken ontstonden voor militairen, om soldaten te verzorgen die ziekten meebrachten uit andere landen [17](#page=17). * **Derde evolutie – Nieuwe medische praktijken:** Methoden zoals observatie, registratie en afzondering werden geïntroduceerd. Quarantaine ontstond, wat leidde tot een gezondere populatie en bevolkingsgroei [17](#page=17). * **Vierde evolutie – Omgang met de dood:** De medische blik veranderde: voorheen werd de dood als angstig en ongrijpbaar ervaren, vaak vanuit religieuze overtuigingen. In de 18e en 19e eeuw ontstond lijkschouwing: het onderzoeken van doden onthult sporen van ziektes en brengt nieuwe theorieën voort. Dit leidde tot een verandering in de medische blik: "Door de dood kijken we naar een nieuwe manier van ziekte". De dood werd een spiegel waarin kennis over het leven werd onderzocht. Lijkschouwingen laten zien dat ziekte een onderdeel is van het leven, dat uiteindelijk eindigt in de dood. Ziekte werd gezien als een complexere reactie van weefsels op irriterende oorzaken [17](#page=17). Het ontstaan van burgerlijke ziekenhuizen was een oorzaak van medicalisering. De **gezonde mens** werd het modelmens, nagestreefd door kennis en rationalisering (registreren van ziektegevallen). Er was een focus op een norm van de 'normale, gezonde mens' die door de staat werd gepromoot, met een infrastructurele ontwikkeling van ziekenhuizen met toezicht en dwang [17](#page=17). #### 2.2.8 Controle en normaliteit Het **Panopticum** is een centraal concept van Foucault: een architectuur met een centrale hal voor observatie, waarbij het gevoel van constante observatie leidt tot zelfdiscipline. Dit is hoe onze moderne samenleving is opgebouwd: subtiele controle, waarbij burgers zich steeds zorgen maken dat ze aan de gezondheidsnorm moeten voldoen. Moderne steden zijn overzichtelijk, transparant en rationeel, wat controle faciliteert [18](#page=18). * **Normaliteit:** * **Vóór de 18e eeuw:** Gericht op niet-ziek zijn [18](#page=18). * **Na de 18e eeuw:** Gericht op normaliteit en afwijkingen daarop, met focus op normen waaraan lichaam en mens moeten voldoen [18](#page=18). * **Ziek-zijn:** Gesloten instellingen sloten abnormale individuen uit; er was geen tolerantie meer voor de 'dorpsgek'. Alleen gezonde arbeidskrachten werden geaccepteerd [18](#page=18). * **Disciplinering:** De individuenmaatschappij kent een toename van toezicht en controle. De architectuur van scholen, ziekenhuizen en gevangenissen is ontworpen voor overzicht en controle. De levensloop van individuen wordt gedocumenteerd. Macht in de samenleving wordt uitgeoefend via maatschappelijke dispositieven, waarbij individuen als 'niet-normaal' worden aangesproken [18](#page=18). #### 2.2.9 De keerzijde van de zorg De toename van zorg voor levenskwaliteit lijkt positief, maar heeft volgens Foucaults biopolitiek ook nadelen [18](#page=18). * **Keerzijdes van toenemende zorg:** 1. **Afhankelijkheid van gezondheidsexperts:** We besteden ons dagelijks leven uit aan experts, en het privéleven wordt opgenomen in databanken [18](#page=18). 2. **Medicalisering en farmaceuticalisering:** Het dagelijks leven wordt steeds meer beïnvloed door medische en farmaceutische benaderingen [18](#page=18). ### 2.3 Samenvatting: Macht, gezondheid en controle De centrale vraag die centraal staat is: hoe komt het dat we als samenleving zo geobsedeerd zijn met gezondheid [19](#page=19)? 1. **Macht: van soevereine macht naar disciplinerende macht** * **Gouvernementalité:** De macht om gedrag te begeleiden en besturen, evoluerend van soevereine macht (controle over territorium via dreiging) naar pastorale macht (zorgend en sturend). De staat verzamelt kennis (bv. gezondheidsdata) om gedrag te controleren en te sturen naar een 'gezonde norm'. Het pastorale model ziet de staat als herder en burgers als schapen, gericht op welzijn en controle [19](#page=19). * **Moderne machten en biopolitiek:** De staat grijpt in op levensomstandigheden (huisvesting, voeding, hygiëne). Macht bevindt zich in subtiele regels (bv. gezondheidsapps, voorspellende geneeskunde) met als doel volksgezondheid te beheren en normaliteit te bevorderen [19](#page=19). 2. **Gezondheid = Volksgezondheid** * **Normaliteit wordt norm:** Vanaf de 18e eeuw wordt gezondheid een norm waaraan iedereen moet voldoen. Gezondheid wordt gedefinieerd als "geen beperkingen"; afwijking leidt tot uitsluiting [19](#page=19). * **Biopolitiek:** Politiek bemoeit zich met gedrag en welzijn: sociaal (controle op afwijkend gedrag), economisch (gezonde arbeidskrachten) en infrastructuur (hygiëne, ziekenhuizen). Het gezondheidsbegrip wordt verbreed: gezondheid als fysieke, mentale en sociale norm, wat betekent dat men "nooit genoeg gezond" is en er altijd ruimte is voor verbetering [19](#page=19). * **Medische evoluties:** Epidemieën en militaire ziekenhuizen leidden tot nieuwe medische praktijken (quarantaine, registratie, observatie). Lijkschouwingen veranderden de medische blik: ziekte als onderdeel van het leven, en de dood als bron van kennis [19](#page=19). 3. **Controle** * **Panopticum:** Het constante gevoel van observatie zorgt voor zelfdiscipline. De moderne samenleving faciliteert controle door transparantie en rationaliteit (bv. steden, gezondheidsnormen) [19](#page=19). * **Normaliteit:** Vóór de 18e eeuw gericht op niet-ziek zijn, ná de 18e eeuw gericht op voldoen aan normen, met uitsluiting van afwijkingen [19](#page=19). * **Disciplinering:** De individuenmaatschappij wordt gecontroleerd via registratie en architectuur (bv. ziekenhuizen, scholen, gevangenissen). Macht organiseert zich in subtiele regels en sociale dispositieven, waarbij individuen als 'niet-normaal' worden aangesproken [19](#page=19). --- # Medicalisering, farmaceuticalisering en de paradox van individuele verantwoordelijkheid Dit onderwerp onderzoekt de toenemende medische interpretatie van alledaags gedrag en de rol van farmaceutische oplossingen, waarbij de nadruk ligt op de complexe wisselwerking tussen individuele verantwoordelijkheid en schuld. ### 3.1 De brede context van controle en normaliteit De moderne samenleving, geconceptualiseerd als een panopticum, creëert een gevoel van constante observatie dat leidt tot zelfdiscipline. Deze subtiele controle, gericht op het voldoen aan gezondheidsnormen, is verweven met de architectuur van instellingen zoals scholen, ziekenhuizen en gevangenissen. Vóór de 18e eeuw lag de focus op niet ziek zijn, terwijl daarna de nadruk verschoof naar het voldoen aan vastgestelde normaliteiten en het uitsluiten van afwijkingen. Macht opereert via maatschappelijke dispositieven die individuen aanspreken als 'niet-normaal', wat leidt tot een disciplinering van de samenleving [18](#page=18) [19](#page=19). De toenemende aandacht voor levenskwaliteit heeft echter een keerzijde: een groeiende afhankelijkheid van gezondheidsexperts en de intrede van medicalisering en farmaceuticalisering, waarbij het dagelijks leven steeds meer wordt beïnvloed door medische en farmaceutische benaderingen [18](#page=18). #### 3.1.1 Van soevereine macht naar controlerende overheid De staatsmacht is geëvolueerd van soevereine macht (controle over territorium) naar een meer regulerende en zorgende (pastorale) macht, ook wel "gouvernementalité" genoemd. De staat verzamelt kennis, zoals gezondheidsdata, om gedrag te sturen richting een 'gezonde norm'. Dit model, waarbij de staat als herder en burgers als schapen worden gezien, is gericht op welzijn en controle. Biopolitiek manifesteert zich in de inmenging van de staat in levensomstandigheden, via subtiele regels en technologieën zoals gezondheidsapps en voorspellende geneeskunde, met als doel de volksgezondheid te beheren en normaliteit te bevorderen [19](#page=19). #### 3.1.2 Gezondheid als volksgezondheid en norm Vanaf de 18e eeuw werd gezondheid een norm waaraan iedereen moest voldoen, gedefinieerd als de afwezigheid van beperkingen, waarbij afwijking leidde tot uitsluiting. Biopolitiek omvat politieke bemoeienis met gedrag en welzijn, zowel sociaal (controle op afwijkend gedrag) als economisch (gezonde arbeidskrachten) en infrastructureel (hygiëne, ziekenhuizen). Het gezondheidsbegrip verbreedde zich naar fysiek, mentaal en sociaal welzijn, wat impliceert dat men nooit 'gezond genoeg' is en er altijd ruimte is voor verbetering. Medische evoluties, zoals die voortkwamen uit epidemieën en militaire ziekenhuizen, leidden tot nieuwe praktijken zoals quarantaine en registratie. Lijkschouwingen veranderden de medische blik, waardoor ziekte een onderdeel van het leven werd en de dood een bron van kennis [19](#page=19). ### 3.2 Medicalisering en farmaceuticalisering: de keerzijde van de zorg De toegenomen aandacht voor gezondheid wordt gezien als een positieve evolutie die leidt tot een gezonder en langer leven. Echter, medicalisering, het steeds meer interpreteren van menselijk gedrag vanuit een medisch perspectief, brengt een keerzijde met zich mee. Alledaagse activiteiten, zoals stappen tellen of gezond eten, kunnen verschuiven van intrinsieke motivatie naar een medische focus [20](#page=20). #### 3.2.1 Kernbegrippen en definities * **Medicalisering**: Het proces waarbij menselijk gedrag steeds meer wordt bekeken en geanalyseerd vanuit een medische invalshoek, waarbij alledaagse activiteiten, terecht of onterecht, als medische kwesties worden gezien [20](#page=20). * **Overdiagnose**: Het proces waarbij iemand ten onrechte ziek wordt verklaard, waarbij normale eigenschappen of karaktertrekken als symptomen van een ziekte worden beschouwd. Dit kan leiden tot het te snel stellen van diagnoses, het zichzelf of anderen labels opleggen [20](#page=20). * **Farmaceuticalisering**: * Het gebruik van medicijnen om ziekten te behandelen [20](#page=20). * Kan ook het voorschrijven van medicijnen voor niet-ziekelijke problemen omvatten [20](#page=20). * Het gebruik van medicijnen zonder dat ze strikt noodzakelijk zijn, bijvoorbeeld om je beter te voelen, omdat medicijnen als de enige oplossing worden gezien, of als een directe vraag om medicatie [21](#page=21). * **Medische overbehandeling**: Het excessieve gebruik van medicijnen voor ziektes, vaak gedreven door een culturele neiging om medicijnen als oplossing te zien [20](#page=20). #### 3.2.2 De domesticatie van het lot en de maakbaarheid van het leven 'Tuchè' verwijst naar het oncontroleerbare en voorspelbare aspect van het leven, het noodlot of toeval. De **domesticatie van het noodlot** is de poging om dit uit de menselijke ervaring te weren, vergelijkbaar met het temmen van dieren. In het moderne leven willen we ons lot niet langer accepteren, maar zelf in handen nemen, met een nadruk op de maakbaarheid van het leven. De medische wereld, in combinatie met volksgezondheid en gezondheidspolitiek, draagt bij aan het beheersen van onze levensloop [21](#page=21). Ziekte wordt niet langer gezien als een straf, maar als iets dat verholpen kan worden. Imperfecties en tekortkomingen van lichaam en geest worden steeds vaker gezien als verbeterbare zaken. Gezondheid wordt een norm en maakbaar; we bestrijden het onvermijdelijke ten faveure van verbetering van de menselijke conditie. Dankzij medische technologieën (neurologisch, genetisch, esthetisch) hebben we de mogelijkheden om ons leven naar wens te boetseren. Wanneer dingen misgaan, ontstaat de gedachte dat het niet zomaar kan zijn gebeurd en moet iemand verantwoordelijk worden gehouden [21](#page=21) [22](#page=22). ### 3.3 Condities voor medicalisering De toename van medicalisering wordt gedreven door vier elkaar versterkende condities: #### 3.3.1 We kunnen het, dus we doen het Technologische en medische vooruitgang maakt het mogelijk om steeds meer aspecten van ons leven te medicaliseren. De biomedische wetenschappen maken medische interventies in alle aspecten van het leven mogelijk, en het moderne leven wordt gezien als een persoonlijke investering waarbij men het recht heeft om het leven naar eigen wens te medicaliseren [22](#page=22) [23](#page=23). #### 3.3.2 Willen: Keuze en Sociale Druk De overgang van 'kunnen' naar 'willen' is complex en beïnvloed door de maatschappij, de medische wereld en de farmaceutische industrie. Dit gaat niet alleen over het recht op medische ingrepen, maar ook over een impliciete plicht om bepaalde medische normen te volgen, zoals bij esthetische chirurgie of prenatale screening. Maatschappelijke normen kunnen druk uitoefenen om medische opties te accepteren, zelfs als dit niet de eigen wens is. De beschikbaarheid van medische keuzes creëert vaak een gevoel van verplichting [23](#page=23). Een belangrijk aspect hierbij is **geanticipeerde beslissingsspijt**: de angst om later spijt te hebben van een beslissing die men nu niet neemt. Dit kan ertoe leiden dat men medische mogelijkheden benut, zelfs als er geen acute noodzaak is, uit angst voor mogelijke toekomstige consequenties. Sociale druk versterkt dit, vooral als anderen ons aanspreken op het niet gebruiken van bepaalde mogelijkheden. Het is vaak makkelijker om mee te gaan met de dominante trend van medicalisering dan om deze af te wijzen [23](#page=23) [24](#page=24). #### 3.3.3 Verantwoordelijkheid: Individuele Aansprakelijkheid en Schuld De verantwoordelijkheid voor gezondheid verschuift steeds meer naar het individu, wat leidt tot druk om aan gezondheidsnormen te voldoen. Er is een groeiende juridische nadruk op 'ingedekt' zijn, waarbij men moet aantonen alles te hebben gedaan om een probleem op te lossen. Medicalisering kan de schuld afschuiven naar artsen, medicijnen of behandelingen. Organisaties zoals verzekeringen en bedrijven beïnvloeden keuzes en levensstijlen [22](#page=22) [25](#page=25). De norm van gezondheid verschuift constant, waardoor het moeilijk wordt om te bewijzen dat men gezond is en er een permanent gevoel van 'ziek-zijn' kan ontstaan. Dit creëert een vicieuze cirkel van investeren in gezondheid, met een constante twijfel of men wel genoeg doet en de bijbehorende schuld druk [22](#page=22) [25](#page=25). * **Tip**: De nadruk op individuele verantwoordelijkheid voor gezondheid is een brede maatschappelijke trend, vergelijkbaar met de oproep van John F. Kennedy om je land te dienen [24](#page=24). #### 3.3.4 De definitie van gezondheid: Breed en Verschillend De definitie van gezondheid is verschoven naar een bredere, meer holistische benadering (fysiek, psychisch en sociaal welzijn). Dit betekent dat steeds meer aspecten van het leven als afwijking of ziekte kunnen worden gedefinieerd. Het ideaalbeeld van 'normale' gezondheid wordt steeds hoger, waardoor afwijkingen zichtbaarder worden en de zelfbeleving wordt beïnvloed [22](#page=22) [26](#page=26). De oneindige logica houdt in dat hoe meer mogelijkheden er zijn om de gezondheid te verbeteren, hoe breder en vager de definitie van gezondheid wordt, wat leidt tot voortdurende medische interventies en een steeds moeilijker te behalen ideaal [26](#page=26). ### 3.4 Farmaceuticalisering in het dagelijks leven Farmaceuticalisering beschrijft de tendens om constant medicijnen te gebruiken, zelfs voor alledaagse ongemakken. Dit wordt gestimuleerd door "lifestyle marketing", waarbij bedrijven en online kanalen inspelen op de behoefte aan meer geneesmiddelen [27](#page=27). #### 3.4.1 Lifestyle marketing en directe consumentcampagnes Direct-to-client (DTC) campagnes bieden geneesmiddelen rechtstreeks aan consumenten aan, vaak via online klinieken, zonder tussenkomst van een arts. Dit maakt medicatie toegankelijker, wat een voordeel kan zijn voor mensen die zich schamen om naar een arts te gaan [27](#page=27). * **Nadeel**: Online is er veel informatie-ruis en onjuiste adviezen, wat kan leiden tot overmedicatie of het nemen van medicijnen zonder medische noodzaak. Patiënten kunnen onbedoeld nieuwe problemen of bijwerkingen veroorzaken [27](#page=27). #### 3.4.2 Lifestyledrugs: van behandeling naar verbetering Geneesmiddelen met een klinisch doel worden ingezet om de levensstijl te verbeteren (enhancement). Dit betekent een verschuiving van genezing naar middelen om de levensstijl te verbeteren, zoals middelen tegen gewichtsverlies of om de menstruatie uit te stellen. Dit verandert de patiënt in een consument en de klinische context naar een private context [27](#page=27). De drie aspecten van lifestyledrugs zijn: 1. De toegankelijkheid van 'lifestyle prescription drugs' (online en e-clinics) [27](#page=27). 2. De belofte om persoonlijke en lichamelijke ongemakken weg te nemen [27](#page=27). 3. Ingrijpen in dagelijkse en vanzelfsprekende bezigheden [27](#page=27). De keerzijden van deze ontwikkeling zijn onder meer een nieuwe manier van spreken over ziektes (sommige ongemakken als ziekte bestempelen), de toenemende verantwoordelijkheid bij gebruikers, en de mogelijkheid dat lifestyledrugs voorrang krijgen op echte geneesmiddelen [27](#page=27). * **Voorbeeld**: Het gebruik van Imodium om niet naar het toilet te hoeven, of het uitstellen van de menstruatie voor een reis, zijn voorbeelden van farmaceuticalisering [21](#page=21). De farmaceuticalisering van het dagelijks leven is een complex samenspel van factoren die de biologische effecten van chemische stoffen op menselijk weefsel, de legitimiteit van een conditie als ziekte, de bereidheid van consumenten om technologie als 'oplossing' te adopteren, en de bedrijfsbelangen van farmaceutische bedrijven omvat [27](#page=27). --- # Gezondheid, leefstijl en de rol van capaciteit en sociale context Dit onderwerp verkent de hedendaagse gezondheidscultuur, de nadruk op individuele verantwoordelijkheid en leefstijlkeuzes, en hoe capaciteiten en sociale context deze beïnvloeden. ### 4.1 De evoluerende definitie van gezondheid en de impact van de vierde conditie van medicalisering De definitie van ziekte is verschoven van een strikt medische benadering naar een bredere, die ook sociale en psychische welbevinden omvat. Dit wordt versterkt door maatschappelijke normen die een ideaalbeeld van 'normale' gezondheid hanteren, waardoor afwijkingen sneller zichtbaar worden. De 'vierde conditie van medicalisering' beschrijft hoe meer mogelijkheden voor gezondheidsverbetering leiden tot een bredere en vagere definitie van gezondheid, wat resulteert in voortdurende medische interventies en een steeds moeilijker te bereiken ideaal [26](#page=26). ### 4.2 Farmaceuticalisering en de domesticatie van medicijnconsumptie Farmaceuticalisering verwijst naar de tendens om medicijnen te gebruiken voor alledaagse ongemakken, vaak gestimuleerd door 'lifestyle marketing' via internet en direct-to-client (DTC) campagnes. Deze DTC-campagnes, die geneesmiddelen rechtstreeks aan consumenten aanbieden zonder tussenkomst van een arts, vergroten de toegankelijkheid maar introduceren ook een 'informatieruis' door onjuiste adviezen en de mogelijkheid van misleiding. 'Lifestyledrugs' verschuiven van een klinisch doel (treatment) naar het verbeteren van de levensstijl (enhancement) [27](#page=27). De keerzijde van farmaceuticalisering omvat: * Nieuwe manieren om over ziektes te spreken, waarbij ongemakken als ziekte worden bestempeld [27](#page=27). * Verhoogde verantwoordelijkheid bij de gebruiker door de toename van keuzes [27](#page=27). * Potentiële voorrang van 'lifestyledrugs' op echte geneesmiddelen [27](#page=27). * Een levensbepalende rol voor medicijninname [27](#page=27). * Waarschuwingen voor neveneffecten die iets onvoorspelbaar maken [27](#page=27). > **Tip:** Begrijp het verschil tussen 'treatment' (behandeling van een ziekte) en 'enhancement' (verbetering van bestaande functies) bij lifestyledrugs. ### 4.3 Gezondheid en individuele verantwoordelijkheid in de hedendaagse cultuur De hedendaagse samenleving moedigt actief werken aan eigen gezondheid aan, waarbij gezond leven als 'goed' en ongezond gedrag als 'slecht' wordt bestempeld, wat leidt tot sociale stigma's. Hoewel er geen directe verplichting is om fit te zijn, bestaat er een indirecte maatschappelijke verwachting, vergelijkbaar met Foucaults analyse van zelfzorg. De gezondheidsparadox ontstaat doordat het streven naar gezondheid kan leiden tot een algemeen gevoel van 'ziek-zijn' en onzekerheid over de eigen gezondheid. Dit resulteert in 'la fatigue d'être soi', de vermoeidheid van altijd jezelf te moeten zijn, veroorzaakt door de constante druk om in alle aspecten van het leven te excelleren [28](#page=28). #### 4.3.1 De rol van leefstijl en de kanttekeningen bij keuzevrijheid Leefstijl is meer dan enkel eten en bewegen; het weerspiegelt autonomie en keuzevrijheid, maar verhoogt ook de druk op individuen. Deze toegenomen verantwoordelijkheid kan leiden tot financiële beloningen of bestraffingen op basis van leefstijl. De WHO definieert gezondheidspromotie als controle over eigen gezondheid, wat aandacht vereist voor maatschappelijke en economische factoren naast persoonlijke keuzes. Individuele verantwoordelijkheid moet rekening houden met sociale omstandigheden en 'verzachtende omstandigheden' die gedrag beïnvloeden. Autonomie vereist niet alleen informatie, maar ook de capaciteiten en middelen om geïnformeerde keuzes te maken, wat de noodzaak van ondersteunende mechanismen en sociale structuren benadrukt [28](#page=28). > **Tip:** Besef dat autonomie en verantwoordelijkheid versterkt moeten worden door bredere maatschappelijke ondersteuning en dat sociale contexten en toegang tot hulpbronnen cruciaal zijn voor gezondheid. ### 4.4 Capaciteit: de mogelijkheden voor een gewenst levensstaat Het concept van capaciteit, geïntroduceerd door Amartya Sen, richt zich op de mogelijkheden die een persoon heeft om een gewenst levensstaat te bereiken, zoals gezond, gelukkig of weldoorvoed zijn. Gezondheid hangt sterk samen met de mogelijkheid (capability) om gezond te worden of te blijven. Sociale oorzaken, zoals armoede of epidemieën, beperken deze mogelijkheden en vormen een onrechtvaardigheid. Keuzes zoals roken of ongezond gedrag kunnen beïnvloed worden door 'onvrijheid', zoals psychologische barrières of sociale omstandigheden, waardoor mensen de 'capability' ontberen om de 'juiste' gezonde keuzes te maken [29](#page=29). #### 4.4.1 De rol van gezondheidszorg bij het bevorderen van capaciteit In plaats van individuen te bestraffen voor risicovol gedrag, is het belangrijker hun 'capability' te vergroten om gezondere keuzes te maken. Joshua Cohen stelt dat gezondheidszorg mensen de vrijheid moet geven om gedrag te kiezen dat essentieel is voor een kwalitatief leven, ondanks genetische of erfelijke beperkingen. Buchanan benadrukt dat autonomie cruciaal is voor morele rechtvaardigheid en beschermd moet worden. De gezondheidszorg moet autonomie bevorderen en principes van rechtvaardigheid verduidelijken, in plaats van paternalistische interventies te rechtvaardigen. Ongezonde gewoonten hangen vaak samen met sociale ongelijkheden en armoede [29](#page=29). > **Tip:** De oplossing ligt niet in het beperken van autonomie, maar in het bevorderen ervan door sociale ongelijkheden te verminderen en individuen middelen en kansen te bieden. #### 4.4.2 Conceptueel model van de health capability [ ] bevat een conceptueel model van de health capability, dat de interactie tussen individuele keuzes, sociale en economische factoren en de uiteindelijke gezondheidsuitkomst visualiseert. Dit model benadrukt dat gezondheid niet louter een individuele verantwoordelijkheid is, maar een complexe wisselwerking van diverse invloeden [30](#page=30). ### 4.5 Leefstijl en voeding: een globaal perspectief #### 4.5.1 Schoonheidsidealen en de evolutie van voeding en status Vroege 20e-eeuwse schoonheidsidealen associeerden gewichtstoename met welvaart en status, terwijl magerzijn werd gekoppeld aan armoede. Tegenwoordig is dit patroon omgekeerd; een fitte en sportieve uitstraling symboliseert status, terwijl obesitas vaker geassocieerd wordt met armere bevolkingsgroepen door de beschikbaarheid van goedkoop, calorierijk voedsel [31](#page=31). #### 4.5.2 Het globale debat over gezonde voeding en obesitas Wereldwijd sterven meer mensen aan overvoeding dan aan ondervoeding, met een stijging van obesitas, zelfs in landen als India, China en Zuid-Afrika. Armoede speelt hierin een cruciale rol, aangezien mensen met weinig geld vaak goedkoop, ongezond voedsel kopen dat de maag wel vult maar essentiële bouwstoffen mist. Dit patroon van ondervoeding en obesitas, hangt vaak samen met armoede, waarbij rijkere mensen gezonder kunnen eten en slechte keuzes kunnen compenseren. Het aantal kinderen met obesitas stijgt wereldwijd, met aanzienlijke percentages in Europa [31](#page=31). #### 4.5.3 Factoren die onze gezondheid bepalen De gezondheid wordt bepaald door een combinatie van leefstijl (persoonlijke keuzes), determinanten (omgevingsfactoren zoals sociaal-economische status, woonomgeving) en genoom (erfelijkheid) [32](#page=32). #### 4.5.4 Armoede en gezondheid: de rol van malnutritie Malnutritie omvat zowel ondervoeding (tekort aan voedsel) als overvoeding (overmatige consumptie van ongezond voedsel). In armoede consumeren mensen vaak voldoende calorieën, maar mist hun voeding essentiële bouwstoffen, wat leidt tot chronische ziekten. Een nieuw probleem is armoede en obesitas, waarbij in landen met toenemende economische welvaart sterfte verschuift van directe sterfte door honger naar langzame sterfte door obesitas en chronische ziekten. Dit patroon wordt vaak gezien 20-30 jaar na economische verbeteringen [32](#page=32). * **Hunger:** Het pijnlijke gevoel door gebrek aan voedsel, waarbij het ontbreken van voedsel onvrijwillig is [33](#page=33). * **Hidden hunger:** Subklinische tekorten aan voedingsstoffen zonder duidelijke symptomen van ondervoeding [33](#page=33). * **Food insecurity:** Gebrek aan voldoende, veilige en voedzame voeding voor een gezond leven [33](#page=33). * **Food security:** Toegang tot voldoende, voedzaam voedsel voor een gezond leven, op sociaal aanvaardbare manieren [33](#page=33). > **Tip:** De globale situatie van armoede leidt tot voedselonzekerheid, wat kan resulteren in zowel ondervoeding als overvoeding, obesitas en chronische gezondheidsproblemen. ### 4.6 Obesitas: complexiteit van verantwoordelijkheid en de rol van de sociale context Obesitas kan niet uitsluitend worden toegeschreven aan individuele verantwoordelijkheid; de voedingsindustrie, sociale invloeden en economische context spelen een rol. De vraag rijst waarom andere keuzes met negatieve gezondheidseffecten niet op dezelfde manier als obesitas worden behandeld [34](#page=34). #### 4.6.1 Invloed van reclame en de voedingsindustrie Reclame en voedingsadvertenties verleiden consumenten continu tot ongezonde keuzes. Multinationals domineren de markt met vet- en suikerrijk voedsel, wat de voedingsgewoonten negatief beïnvloedt. De samenleving faciliteert en normaliseert overconsumptie door de constante beschikbaarheid van ongezond voedsel, waar kinderen en kwetsbare groepen bijzonder gevoelig voor zijn [34](#page=34). #### 4.6.2 Afnemende fysieke activiteit Veel mensen bewegen minder en verbranden minder energie dan vroeger, mede door structurele veranderingen in werk en leefomgeving. Veranderende werkpatronen (van fysiek naar sedentair) en pendelgedrag (veel kinderen worden met de auto naar school gebracht) dragen hieraan bij. Het gebrek aan mogelijkheden, zoals parken en veilige infrastructuur, maakt fysieke activiteit minder toegankelijk [34](#page=34). #### 4.6.3 Het aspect van socialisatie Voedingskeuzes zijn sterk beïnvloed door sociale en economische contexten, zoals ouderlijke gewoonten en sociale invloeden. Keuzes zijn dus niet altijd volledig autonoom of geïnformeerd, en het is moeilijk een handeling te identificeren die niet deels beïnvloed is door omstandigheden. De maatschappij draagt een gedeelde verantwoordelijkheid voor leefstijlen en obesitas, omdat individuen keuzes maken binnen maatschappelijke en economische structuren die zij niet bepalen [35](#page=35). > **Tip:** Obesitas heeft zowel medische als sociale dimensies. Het is belangrijk medische problemen te behandelen, maar obesitas mag niet volledig op individuele verantwoordelijkheid worden afgeschoven. Het concept van Sen's 'capability' benadrukt dat mensen de mogelijkheden en middelen moeten hebben om goede keuzes te maken. ### 4.7 Welke autonomie? Vrijheid binnen context en de rol van anderen Autonomie is niet onbeperkt; keuzes worden gemaakt binnen een sociale en economische context die we niet zelf bepalen. Het concept 'oughtonomy' (moeten + autonomie) beschrijft de druk om aan maatschappelijke normen te voldoen, waardoor keuzes eerder als een verplichting dan als autonoom voelen. Autonomie is een complexe uitdaging, niet een vanzelfsprekend ideaal. Toegenomen keuzevrijheid leidt alleen tot meer autonomie als de voorwaarden om geïnformeerd en betekenisvol te kiezen aanwezig zijn [36](#page=36). #### 4.7.1 Afhankelijkheid en relaties De visie van 'it's just me, my health and I' biedt een eenzijdig mensbeeld; mensen zijn relationele wezens en betekenisvolle relaties en afhankelijkheid van anderen zijn essentieel voor een zinvol leven. Heteronomie (invloed van buitenaf) is fundamenteler dan paternalisme en vormt een noodzakelijke dimensie van het menselijk bestaan [36](#page=36). #### 4.7.2 Sociale verankering van autonomie en de rol van anderen Zelfbeschikking wordt versterkt door relaties met anderen die ons ondersteunen, uitdagen en helpen bij het maken van keuzes. Autonomie zonder sociale context leidt tot isolatie. Anderen zijn cruciaal in het omgaan met onzekerheden en het nemen van belangrijke beslissingen. Volgens Jean-Luc Nancy zijn zelfs individuele keuzes relationeel: "Om alleen te zijn, moet je met twee zijn" [36](#page=36). #### 4.7.3 Gevolgen van doorgedreven autonomie Als autonomie doorschiet naar een puur geïndividualiseerd ideaal, blijven eenzaamheid en procedurele benaderingen over, wat de menselijke betrokkenheid minimaliseert. In zo'n scenario blijven alleen beslissingen nemen en ermee leren leven over [36](#page=36). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Gouvernementalité | Dit concept, geïntroduceerd door Foucault, verwijst naar de kunst van het besturen en reguleren van gedrag, zowel op individueel als collectief niveau, met als doel het welzijn van de bevolking te bevorderen en te controleren. | | Biopolitiek | Een vorm van politieke macht die direct ingrijpt in het leven en de lichamen van mensen, zich richt op het reguleren van de volksgezondheid, geboortes, sterfte en algemeen welzijn van de bevolking. | | Panopticum | Een architectonisch concept van Jeremy Bentham, geanalyseerd door Foucault, waarbij een centrale observatietoren zorgt voor een constant gevoel van zichtbaarheid, wat leidt tot zelfdiscipline en internalisering van controle, zelfs zonder directe supervisie. | | Medicalisering | Het proces waarbij menselijk gedrag, activiteiten en gevoelens steeds vaker worden geïnterpreteerd en behandeld vanuit een medisch perspectief, waarbij normale aspecten van het leven als ziekte of stoornis worden gezien. | | Farmaceuticalisering | De tendens om medicijnen te gebruiken voor steeds meer aspecten van het leven, zelfs voor alledaagse ongemakken of om de levensstijl te verbeteren, vaak aangewakkerd door marketing en de brede beschikbaarheid van farmaceutische producten. | | Overdiagnose | Het proces waarbij gedrag of eigenschappen ten onrechte als pathologisch of abnormaal worden beschouwd en gediagnosticeerd als een ziekte, terwijl het in feite normale variaties in menselijk gedrag of condities betreft. | | Tuchè | Een Grieks concept dat verwijst naar noodlot, toeval of het onvoorspelbare en oncontroleerbare aspect van het leven, dat in de moderne tijd steeds meer wordt "gedomesticeerd" en gecontroleerd door medische en technologische interventies. | | Volksgezondheid | Het gezondheidsbegrip dat zich richt op de gezondheid van de gehele bevolking als een collectieve taak, waarbij de staat en maatschappelijke instellingen een centrale rol spelen in het bevorderen en handhaven van collectieve gezondheidsnormen. | | Bourgeoisie | Een sociale klasse die in de 19e eeuw de dominante klasse werd, gekenmerkt door economische macht, het bezit van productiemiddelen en een specifieke levensstijl, vaak geassocieerd met culturele en politieke invloed. | | Hypothetisch Imperatief | Een categorische instructie die een handeling als noodzakelijk beschouwt als middel tot een ander doel, vaak geformuleerd als een 'als... dan'-uitspraak, in tegenstelling tot een categorisch imperatief die een handeling als objectief noodzakelijk beschouwt, zonder verwijzing naar externe doelen. | | Akrasia | Een term uit de Aristotelische ethiek die verwijst naar het onvermogen om te handelen volgens wat men weet dat juist of goed is, ook wel bekend als wilskrachtgebrek of morele zwakte. | | Capability | Een concept geïntroduceerd door Amartya Sen, dat verwijst naar de feitelijke mogelijkheden en vrijheden die een persoon heeft om een gewenst leven te leiden en waardevolle dingen te doen of te zijn, zoals gezond zijn, goed gevoed zijn of deel uitmaken van de gemeenschap. | | Heteronomie | De staat van afhankelijkheid van externe factoren, wetten of autoriteiten voor sturing en regulering, in tegenstelling tot autonomie waarbij een individu zichzelf de wet stelt. | | Paternalisme | Een benadering waarbij beslissingen worden genomen voor anderen, zogenaamd in hun eigen beste belang, waarbij de autonomie van de persoon wiens belang wordt behartigd, beperkt wordt. | | Oughtonomy | Een samentrekking van 'ought' (moeten) en 'autonomy', die de druk beschrijft om aan maatschappelijke normen en verwachtingen te voldoen in de naam van individuele zelfontplooiing of een 'ideaal' zelfbeeld. |