Civil Law

# Fundamenten van burgerlijk procesrecht Hier is een gedetailleerde studiehandleiding over de fundamenten van burgerlijk procesrecht, opgesteld conform uw specificaties. ## 1. Fundamenten van burgerlijk procesrecht Dit onderwerp legt de basisprincipes en concepten van het burgerlijk procesrecht uit, waarbij de nadruk ligt op de onderscheiding tussen beschrijven (sein) en voorschrijven (sollen), de definitie van rechtsregels en de principes van de rechtsstaat. ### 1.1 Sein versus sollen * **Sein**: Verwijst naar het beschrijven van de feitelijke toestand of hoe iets is. Dit is kenmerkend voor de positieve wetenschappen. * **Voorbeeld**: Een vordering is ontvankelijk; een vonnis is van kracht. * **Sollen**: Verwijst naar hoe iets behoort te zijn, wat moet of dient te gebeuren. Dit betreft het stellen van regels en rechtsnormen. * **Voorbeeld**: De rechter moet streven naar een minnelijk akkoord. ### 1.2 Rechtsregels Een rechtsregel is een bindend voorschrift waar men zich aan moet houden en van bewust moet zijn. Het kan een bevel of een verbod zijn, wat inhoudt dat er iets gedaan of niet gedaan moet worden. Een regel wordt beschouwd als een "rechtsregel" indien aan de volgende voorwaarden is voldaan: * Het heeft betrekking op het uiterlijke gedrag van mensen in de maatschappij. * Het wordt in de maatschappij uitgevaardigd door een persoon of personen met gezag over degenen die aan de regel gebonden zijn. * De naleving van de regel kan door de gezaghebbende autoriteit of overheid worden afgedwongen. Het geheel van deze regels vormt het objectieve recht. ### 1.3 De rechtsstaat #### 1.3.1 Begrip De "rule of law" houdt in dat de maatschappij niet wordt geregeerd door de persoonlijke voorkeur van de gezaghebber, maar door een consistent geheel van rationele wetten waaraan ook de machthebbers en de wetgevingsprocessen zelf onderworpen zijn. De vraag naar de rechtsstaat richt zich op de formele aard van het heersende recht en of de staat onderworpen is aan de heerschappij van dit rationele recht. Indien de staat ook democratisch is, wordt onderzocht of de wetgever is samengesteld uit verkozenen van het volk. #### 1.3.2 Principes van de rechtsstatelijke wet en de rechtsstaat De wet en de rechtsstaat moeten voldoen aan de volgende principes: 1. **Algemene gelding van de wet**: De wet geldt niet voor specifieke personen of categorieën, maar voor iedereen die zich in een objectief gelijkaardige situatie bevindt en voor alle gelijkaardige gevallen. Een wet in een rechtsstaat is neutraal, onpartijdig en onpersoonlijk. 2. **Drie machten – een onafhankelijke rechterlijke macht**: * **Wetgevende macht en uitvoerende macht**: Deze maken en voeren de wetten uit. * **Rechtelijke macht**: Deze past de algemeen geldende wetten toe op concrete aanspraken die aan haar beoordeling worden voorgelegd. De rechter past deze regels toe in volledige onafhankelijkheid en onpartijdigheid. * Er bestaat een scheiding of evenwicht tussen deze drie machten. De wetgever stelt de algemene regel vast, en mag zijn normatief optreden niet concretiseren. De rechter past de algemene regels in volle onafhankelijkheid en onpartijdigheid toe op de concrete zaak, en mag geen algemene regels creëren. * Wanneer een persoon een subjectief recht wil laten gelden, moet hij dit laten honoreren door een beslissing van de overheidsrechter of scheidsrechter. Deze rechter doet "recht" door de algemene wet toe te passen op de concrete aanspraak. 3. **Classificatie van wetten in de rechtsstaat**: Wette kan worden onderverdeeld in materieel recht en formeel of gerechtelijk recht. ### 1.4 Objectief en subjectief recht * **Objectief recht**: Het geheel van rechtsregels dat in een rechtsorde geldt. Dit zijn de wetten die bepalen wat mag, niet mag, moet of verboden is. * **Subjectief recht**: Het recht dat een individu (rechtssubject) ontleent aan het objectieve recht. Dit is het recht van een persoon om iets te doen, te hebben of te eisen op basis van het objectieve recht. ### 1.5 Gerechtelijk recht (formeel recht / handhavingsrecht) #### 1.5.1 Materieel recht Het materieel recht bestaat uit rechtsregels die de maatschappelijke gedragingen inhoudelijk bepalen. Voorbeelden hiervan zijn burgerlijk recht, strafrecht, ondernemingsrecht en sociaal recht. #### 1.5.2 Gerechtelijk recht Het gerechtelijk recht zorgt ervoor dat het materiële recht op een rechtmatige manier wordt toegepast en gehandhaafd. Dit gebeurt in een rechtsstaat via algemene, vooraf bepaalde regels om willekeur te vermijden. Rechters concretiseren het recht door hun uitspraken, die vervolgens door de overheid worden uitgevoerd. Het gerechtelijk recht omvat de regels die bepalen hoe het recht wordt toegepast, gehandhaafd en gerealiseerd. Het wordt daarom ook wel handhavingsrecht genoemd en geldt als het sluitstuk van de rechtsstaat. ### 1.6 Doel van het gerechtelijk recht #### 1.6.1 Uitsluiting van eigenrichting Een essentieel doel van het gerechtelijk recht, en met name van geschillenbeslechting, is de uitsluiting van eigenrichting. Aanspraken worden beslecht door de daartoe bevoegde overheidsrechter of scheidsrechter. Eigenrichting, waarbij iemand eigenmachtig onrecht herstelt, is ongeoorloofd en leidt tot geweld en willekeur. Niemand mag zijn recht in eigen handen nemen. Om de uitsluiting van eigenrichting te garanderen, moet de rechtszoekende gegarandeerd worden dat er een uitspraak zal worden gedaan op zijn verzoek aan de rechter. De rechter moet recht spreken, zelfs bij stilzwijgen, duisterheid of onvolledigheid van de wet. Bij rechtsweigering bestaat er een mogelijkheid tot verhaal op de rechter. #### 1.6.2 Restanten van eigenrichting In beperkte mate is het soms toegestaan dat iemand zelf een oplossing uitvoert voordat een rechter hierover heeft beslist. Dit gebeurt echter op eigen risico; als de rechter later anders beslist, kan de andere partij schadevergoeding eisen. * **Exceptio non adimpleti contractus (ENAC)** (Art. 1612 BW): Bij wederkerige overeenkomsten mag een partij haar eigen prestatie opschorten zolang de andere partij haar verplichtingen niet nakomt. Dit kan ruim (opschorting zonder ingebrekestelling) of eng (opschorting na ingebrekestelling) zijn. * **Voorbeeld**: Een huurder kan de huur opschorten als de verhuurder het appartement niet in goede staat oplevert. * **Retentierecht**: Het recht om een zaak niet af te geven totdat de tegenprestatie is voldaan. Dit is een zakelijk recht dat op de zaak zelf rust en dient om eigen rechten af te dwingen. * **Voorbeeld**: Een garagist mag een gerepareerde auto niet teruggeven totdat de reparatiekosten zijn betaald. ### 1.7 Burgerlijk procesrecht #### 1.7.1 Begrip Het burgerlijk procesrecht omvat alle rechtsregels van gerechtelijk recht die betrekking hebben op het privaatrecht, het geheel van rechtsregels met betrekking tot de onderlinge verhoudingen tussen burgers. #### 1.7.2 Takken van burgerlijk procesrecht Burgerlijk procesrecht omvat regels met betrekking tot: * Burgerlijk recht * Sociaal recht * Economisch recht #### 1.7.3 Onderdelen Het burgerlijk procesrecht regelt: * **Rechterlijke organisatie en bevoegdheid**: Hoe rechtbanken zijn opgebouwd en welke rechter welke zaken mag behandelen. * **Procesgang en rechtsvordering**: Hoe een proces wordt gestart, hoe partijen hun rechten kunnen doen gelden en hoe het verloop van een rechtszaak is geregeld. * **Bewijsvoering en bemiddeling**: Hoe bewijs wordt geleverd, verzameld en beoordeeld, inclusief alternatieve geschillenbeslechtingsvormen zoals bemiddeling. * **Bewarende maatregelen en uitvoering van uitspraken**: Hoe rechten kunnen worden veiliggesteld en hoe uitspraken effectief worden uitgevoerd. Dit omvat ook collectieve schuldenregelingen. #### 1.7.4 Synoniemen Gerechtelijk privaatrecht en burgerlijk procesrecht zijn synoniemen. ### 1.8 Bronnen van het burgerlijk procesrecht #### 1.8.1 Grondwet De Grondwet bevat fundamentele regels met betrekking tot: * De rechterlijke macht als onafhankelijke instantie (art. 40 lid 1 Gw.). * De organisatie en werking van de rechterlijke macht (art. 144–159 Gw.). * De Hoge Raad voor de Justitie, inclusief samenstelling en bevoegdheden (art. 151 §2 en §3 Gw.). * Bepaalde grondrechten, zoals het recht op een eerlijk proces (art. 13 Gw.). #### 1.8.2 Gerechtelijk Wetboek Het Gerechtelijk Wetboek bundelt de meeste regels van burgerlijk procesrecht. Het doel was om deze regels te moderniseren, te vereenvoudigen en minder formalistisch te maken. #### 1.8.3 Rechtspraak Rechtspraak is een belangrijke bron van interpretatie. Hoewel rechters niet "bij wege van algemene regel" mogen uitspraak doen, vormen hun uitspraken gezaghebbende richtlijnen. Het Hof van Cassatie ziet toe op de eenheid van rechtspraak en controleert de correcte toepassing van het recht. Cassatiearresten zijn formeel niet bindend, maar worden door lagere rechters meestal gevolgd. #### 1.8.4 Rechtsleer De mening van rechtsgeleerden, zoals academici en auteurs, helpt bij het verklaren, systematiseren en bekritiseren van rechtspraak en wetgeving. Hoewel de rechtsleer geen bindende kracht heeft, wordt ze vaak aangehaald als gezaghebbende bron. #### 1.8.5 Europese verordeningen en internationale verdragen Het burgerlijk procesrecht wordt sterk beïnvloed door internationale en Europese regelgeving: * **Europese verordeningen**: Zoals Verordening Brussel I-bis (bevoegdheid en tenuitvoerlegging binnen de EU), Verordening 2201/2003 (familierecht), Verordening 1896/2006 (Europees betalingsbevel), en Verordening 805/2004 (Europese executoriale titel). Deze hebben directe werking. * **Internationale verdragen**: Waaronder het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM, met name art. 6 over het recht op een eerlijk proces), het Internationaal Verdrag inzake Burgerrechten en Politieke Rechten, en verdragen van Den Haag en New York (over erkenning van buitenlandse uitspraken, betekening, etc.). #### 1.8.6 Algemene rechtsbeginselen Dit zijn fundamentele regels die de rechter moet toepassen wanneer de wet niet duidelijk is. Ze moeten verenigbaar zijn met de wetgever en gelden zelf als wet. Erkende algemene rechtsbeginselen omvatten: * Beginselen van behoorlijke procesvoering (art. 6 EVRM) * Recht van verdediging * Onafhankelijkheid en onpartijdigheid van de rechter * Beschikkingsbeginsel of autonomie van procespartijen * Verbod van eigenrichting Rechtsverwerking en het beginsel van dubbele aanleg worden niet als algemeen rechtsbeginsel erkend. #### 1.8.7 Gebruiken Niet geschreven regels, zoals akkoordprotocollen tussen rechtscolleges en de balie, kunnen ook als bron dienen, hoewel ze soms contra legem kunnen zijn. ### 1.9 Karakter van het burgerlijk procesrecht #### 1.9.1 Nationaal recht Wanneer een procedure wordt ingeleid, past de rechter de *lex fori* toe, het recht van het land waar de procedure plaatsvindt. Dit omvat niet alleen Belgisch recht, maar ook ander recht dat in België van toepassing is (internationale verdragen, EU-verordeningen). #### 1.9.2 Publiekrecht en privaatrecht Burgerlijk procesrecht heeft zowel een publiekrechtelijk als een privaatrechtelijk karakter. Het publiekrechtelijke aspect betreft de inrichting van de openbare dienst van het gerecht, terwijl het privaatrechtelijke aspect de belangen van de partijen zelf regelt. #### 1.9.3 Dynamisch karakter Het burgerlijk procesrecht wordt dagelijks toegepast en ondergaat daardoor invloed van maatschappelijke evoluties. #### 1.9.4 Dienende functie Het burgerlijk procesrecht heeft geen bestaansreden op zich; het dient om materiële rechten af te dwingen. #### 1.9.5 Formalistisch karakter Het burgerlijk procesrecht is sterk vormgebonden, wat betekent dat procedures aan strikte vormvereisten moeten voldoen om rechtszekerheid, gelijkheid en een eerlijk proces te waarborgen. Niet-naleving kan leiden tot nietigheid. Dit formalisme wordt echter beperkt door het beginsel van eerlijk proces: indien de schending geen nadeel berokkent, hoeft de rechter niet altijd nietigheid uit te spreken. #### 1.9.6 Autonoom Het burgerlijk procesrecht is een autonoom rechtsgebied met eigen regels, beginselen en doelstellingen. Er is echter een nauwe samenhang met het materiële recht, aangezien het procesrecht dient om dat materiële recht af te dwingen. #### 1.9.7 Gebiedende aard en gradaties Procesrecht bestaat uit gebiedend recht en aanvullend recht: * **Aanvullend recht**: Bepalingen waarvan partijen kunnen afwijken, zowel vóór als na het ontstaan van het conflict. Excepties moeten "in limine litis" (bij aanvang van het geding) worden opgeworpen. De rechter kan schending niet ambtshalve opwerpen. * **Dwingend recht – niet van openbare orde**: Afwijken is niet mogelijk vóór het geschil, wel nadien. Excepties moeten tijdig worden opgeworpen, niet noodzakelijk "in limine litis". De rechter kan dit niet ambtshalve opwerpen. * **Dwingend recht – wél van openbare orde**: Beschermen het algemeen belang. Geen afwijking mogelijk, noch vóór, noch na het ontstaan van het geschil. Excepties kunnen tijdens de hele procedure worden opgeworpen. De rechter moet deze ambtshalve opwerpen. #### 1.9.8 Accusatoir karakter Het burgerlijk procesrecht is accusatoir van aard: het initiatief tot een procedure ligt bij de partijen zelf, niet bij de rechter. De rechter spreekt recht als een partij een vordering instelt. * **De partijen**: Beslissen over de inhoud, omvang en feiten van hun vordering. De rechter mag niet meer toekennen dan gevraagd (verbod op *ultra petita*). * **De taak van de rechter**: De rechter leidt het proces en bewaakt het correcte verloop. Hij moet misbruik van procesrecht voorkomen en kan ambtshalve onderzoeksmaatregelen nemen. De rechter moet het geschil juridisch kwalificeren volgens de juiste regels, mag geen nieuwe betwistingen opwerpen of het voorwerp van de vordering wijzigen, en moet steeds het recht van verdediging respecteren. De rechter mag tussenkomen om het juiste recht toe te passen, maar niet om nieuwe argumenten of feiten toe te voegen. In sommige gevallen, vooral bij regels van openbare orde of dwingend recht, is de rechter verplicht ambtshalve tussen te komen. ### 1.10 Toepassingsgebied #### 1.10.1 Ratione personae (persoon) Het burgerlijk procesrecht geldt in principe voor elke natuurlijke persoon en rechtspersoon, met uitzondering van personen met immuniteit (zoals diplomaten). #### 1.10.2 Ratione materiae (materie) Dit deel gaat over de materiële toepassingssfeer van het Gerechtelijk Wetboek. * **Van toepassing op**: "Subjectief contentieux", d.w.z. geschillen over subjectieve rechten waarbij een rechtssubject een concrete, afdwingbare aanspraak tegen een ander rechtssubject voor de rechter brengt. Dit omvat geschillen over burgerlijke en politieke rechten. * **NIET van toepassing op**: "Objectief contentieux", d.w.z. geschillen waarbij een administratieve overheid discretionaire bevoegdheid heeft, zoals de wettigheid van een beslissing met *erga omnes*-werking (bv. annulatieberoep bij de Raad van State). **De poort: Art. 2 Ger.W.** Dit artikel bepaalt dat de regels van het Gerechtelijk Wetboek gelden, tenzij een andere wet uitdrukkelijk afwijkt of een rechtsbeginsel onverenigbaar is. Het dient als gemeen recht om leemtes op te vullen. #### 1.10.3 Ratione temporis (tijd) De wetten op de rechterlijke organisatie, bevoegdheid en rechtspleging zijn van toepassing op lopende rechtsgedingen, zonder deze aan de instantie te onttrekken waarvoor zij reeds aanhangig zijn gemaakt. Dit betekent geen terugwerkende kracht, maar wel onmiddellijke toepasbaarheid op lopende zaken. #### 1.10.4 Ratione loci (plaats) Het Belgisch procesrecht geldt enkel op Belgisch grondgebied. Bij internationale geschillen wordt het internationaal privaatrechtelijk procesrecht toegepast (*lex fori*). ### 1.11 Basics #### 1.11.1 Recht op toegang tot de rechter Dit is een fundamenteel mensenrecht (art. 6 EVRM, art. 14 IVBPR) en houdt verband met het verbod op eigenrichting en het verbod op rechtsweigering. Hoewel de wet beperkingen kan opleggen (termijnen, kosten), mag het recht op toegang niet illusoir worden gemaakt. Dit omvat ook de organisatie van juridische bijstand voor rechtzoekenden met onvoldoende middelen (eerstelijns- en tweedelijnsbijstand, pro deo). #### 1.11.2 Onpartijdige rechter * **Subjectieve onpartijdigheid**: De rechter moet persoonlijk onpartijdig zijn; zelfs een schijn van partijdigheid is voldoende. * **Objectieve onpartijdigheid**: Het rechtssysteem moet zo georganiseerd zijn dat niemand van zijn "natuurlijke rechter" wordt afgetrokken. Een rechter die eerder in een zaak betrokken was, mag er niet opnieuw over oordelen in hoger beroep. #### 1.11.3 Onafhankelijke rechter De rechter moet volledig onafhankelijk zijn van andere machten en in eer en geweten oordelen (art. 151 §1 Gw.). #### 1.11.4 Eerlijk en openbaar proces Dit is gewaarborgd door fundamentele rechten, met inbegrip van de beslechting binnen een redelijke termijn en een gemotiveerde beslissing die in openbare terechtzitting wordt uitgesproken. * **Tegenspraak en procesgelijkheid**: Elke partij heeft het recht om te antwoorden op de argumenten van de andere partij, en dit antwoord moet vooraf worden meegedeeld. * **Partijautonomie en beschikkingsbeginsel**: Procespartijen bepalen zelf de inhoud en loop van hun vordering. De rechter heeft een lijdende rol, tenzij er sprake is van een inquisitoir karakter. * **Rechter kan rechtsgrond wijzigen (art. 774 Ger.W.)**: Partijen geven de feiten weer, en de rechter zoekt de rechtsgronden. Als de rechter een andere rechtsgrond vindt, moet hij die aan de partijen voorleggen alvorens te oordelen. ### 1.12 Organen van de rechterlijke macht en magistraten #### 1.12.1 Hoven en rechtbanken De macht om recht te spreken is grondwettelijk verankerd (art. 144–145 Gw.) en staat los van de wetgevende en uitvoerende macht. De onafhankelijkheid van rechters wordt gegarandeerd door benoeming voor het leven en onverenigbaarheden. #### 1.12.2 Openbaar Ministerie (OM) Het OM valt formeel onder de Minister van Justitie, maar maakt deel uit van de rechterlijke macht. Het kan optreden in privaatrechtelijke zaken via rechtsvordering, vordering of advies. #### 1.12.3 Structuur van hoven en rechtbanken Er is een piramidale hiërarchie van rechtscolleges, van de vredegerechten en politierechtbanken op lokaal niveau tot het Hof van Cassatie op het hoogste niveau. Er is een geografische organisatie per arrondissement en kanton. * **Voorbeelden van rechtscolleges**: Vredegerecht, politierechtbank, rechtbank van eerste aanleg, ondernemingsrechtbank, arbeidsrechtbank, hof van beroep, arbeidshof, hof van assisen, Hof van Cassatie. * **Afdelingen**: Sommige rechtscolleges zijn onderverdeeld in afdelingen voor een betere interne organisatie. #### 1.12.4 Benoeming, bevordering en aanwijzing van magistraten Er is een onderscheid tussen benoemingen (voor het leven) en aanwijzingen in mandaten (tijdelijk). Er zijn drie toegangswegen tot de magistratuur, gebaseerd op beroepservaring en examens. ### 1.13 Leden van de griffie, parketsecretariaat en steundiensten * **Leden van de griffie**: Zij vormen het secretariaat van het rechtscollege en zijn verantwoordelijk voor de ontvangst en bewaring van stukken, de administratie en de bijstand aan magistraten. * **Leden van het parketsecretariaat**: Zij vormen de administratieve dienst verbonden aan ieder parket en ondersteunen de magistraten van het OM. ### 1.14 De balie * **Advocaat**: Een vertrouwenspersoon van de rechtzoekende en een essentieel element van de rechtsstaat. Het beroep is gereguleerd met rechten, plichten en tuchtrecht. Er is een stageperiode van drie jaar vereist. * **Taken van de advocaat**: Advisering en belangenbehartiging buiten rechte, juridische bijstand en procesvoering. * **Organisatie van het beroep**: Elke balie heeft een Orde van Advocaten met een Raad van de Orde en tuchtraden. Er is ook een Orde van Advocaten bij het Hof van Cassatie en overkoepelende organisaties zoals de Orde van Vlaamse Balies. ### 1.15 Gerechtsdeurwaarders Gerechtsdeurwaarders zijn openbare ambtenaren en ministeriële officieren die akten authentiseren. Ze hebben een ministerieplicht voor bepaalde wettelijke taken (betekening, tenuitvoerlegging) en residuaire bevoegdheden zonder ministerieplicht. ### 1.16 Juridische eerste- en tweedelijnsbijstand Deze bijstand, geregeld in het Gerechtelijk Wetboek, sluit nauw aan bij rechtsbijstand en garandeert dat rechtzoekenden met onvoldoende middelen toegang hebben tot de rechter. ### 1.17 Inleiding geschillenbeslechting in drie niveaus Het burgerlijk procesrecht (formeel recht) heeft een dienende functie en biedt procedurele middelen om geschillen door een rechter te laten beslechten. Dit verloopt in drie niveaus: 1. **Materieel recht**: Beoordeling of de aanspraak naar materieel recht gegrond is. 2. **Rechtsvordering (ius agendi)**: Onderzoeken of het materieelrechtelijke recht kan worden afgedwongen voor de rechter (ontvankelijkheid). 3. **Eis of vordering in rechte**: Het effectief uitoefenen van de rechtsvordering voor de rechter, inclusief bevoegdheids- en procedurele vragen. De partijen redeneren "bottom-up" (vanuit hun concrete situatie), terwijl de rechter "top-down" redeneert (beoordeling van toelaatbaarheid en gegrondheid). #### 1.17.1 Eerste niveau: Materieel recht Dit niveau gaat over de inhoudelijke regels die gedrag reguleren en de rechten en plichten bepalen. Een geschil ontstaat wanneer iemand een subjectief recht claimt en de tegenpartij dit betwist. De rechter beoordeelt hier de materiële gegrondheid. De uitkomst kan toewijzing of afwijzing zijn, wat leidt tot gezag van gewijsde over de grond van de zaak. #### 1.17.2 Tweede niveau: Rechtsvordering (ius agendi) Dit niveau onderzoekt of een rechtssubject zijn materieelrechtelijke aanspraak kan afdwingen voor de rechter, d.w.z. of de vordering ontvankelijk is. Middelen van ontoelaatbaarheid (onontvankelijkheid) kunnen hier worden aangevoerd. Een afwijzing op dit niveau betekent dat de zaak inhoudelijk niet wordt beoordeeld, maar de materiële aanspraak werd niet beoordeeld, waardoor een nieuwe vordering mogelijk is indien de fout wordt gecorrigeerd. #### 1.17.3 Derde niveau: Eis of vordering in rechte In deze fase wordt de rechtsvordering effectief uitgeoefend. Kernvragen zijn of de juiste rechter is aangezocht (bevoegdheidsvragen) en of de procedurele regels correct worden nageleefd. Processuele sancties, zoals excepties en nietigheden, treden op bij gebreken. * **Partijen**: De rechtssubjecten die optreden in het proces (eiser, verweerder, tussenkomende partij). Er is een onderscheid tussen materiële en formele procespartijen. * **Handelingen**: Er is een onderscheid tussen proceshandelingen (handelingen die de procedure voortbewegen) en rechtsprekende handelingen (uitspraken van de rechter). * **Betekening en kennisgeving**: Formele en officiële manieren om akten mee te delen, met strikte vormvereisten op straffe van nietigheid. ### 1.18 Eis = vordering en verweer #### 1.18.1 Eis = vordering Een eis bestaat uit drie componenten: het voorwerp (wat wordt gevorderd), de feiten (waarop de vordering is gebaseerd) en de rechtsgronden (de toepasselijke wettelijke regels). * **Soorten vorderingen**: * **Hoofdvordering**: Leidt het geding in. * **Tussenvordering**: Elke andere vordering tijdens het geding, zoals een tegenvordering of een tussenkomst van derden. * **Verband tussen vorderingen**: Samenhang, onsplitsbaarheid en aanhangigheid zijn van belang om tegenstrijdige uitspraken te voorkomen. * **Afstand van geding**: Een partij kan afstand doen van de rechtspleging, waarbij het recht zelf blijft bestaan. #### 1.18.2 Verweer De verweerder kan zich verdedigen via: * **Eigenlijk verweer**: * **Verweer ten gronde**: Betwisting van de inhoud van het geschil (feiten, rechtsgrond). * **Exceptief verweer**: Betwisting van procedurele voorwaarden (bv. ontvankelijkheid). * **Tegenvordering**: De verweerder stelt zelf een vordering in tegen de eiser. ### 1.19 Sanctieregeling Procesrechtelijke regels zijn formalistisch en hun schending leidt tot sancties met een opschortend of afdoende effect, afhankelijk van de aard van de sanctie (proceshandelingen of werking van het gerecht). * **Nietigheden (art. 860 e.v. Ger.W.)**: Gelden voor vormgebreken en termijnen die op straffe van nietigheid of verval zijn voorgeschreven, met principes als legaliteit, relativiteit, regularisatie, dekking en responsabiliteit. * **Berekening van termijnen**: Termijnen worden gerekend van middernacht tot middernacht, de vervaldag telt mee, en vallen op een niet-werkdag, wordt de termijn verlengd naar de eerstvolgende werkdag. ### 1.20 Bevoegdheid #### 1.20.1 Nationale en internationale bevoegdheidsregels De bevoegde rechter wordt bepaald door Belgische nationale regels (indien geen internationaal element) of door internationale bevoegdheidsregels (Belgisch internationaal privaatrecht, verdragsrecht) indien er een internationaal element is. #### 1.20.2 Rechtsmacht – bevoegdheid – verdelingsincident * **Rechtsmacht**: De macht van Belgische hoven en rechtbanken om geschillen te beslechten. * **Bevoegdheid**: Welke Belgische rechter (materieel, territoriaal) bevoegd is. * **Verdelingsincident**: Een geschil binnen een rechtbank over de bevoegdheid van kamers of afdelingen. #### 1.20.3 Algemene regels en begrippen in verband met bevoegdheid * **Aanvullend recht, dwingend recht, openbare orde**: Indeling die vooral van belang is bij territoriale bevoegdheid. Materiële bevoegdheid is bijna altijd van openbare orde. * **Ratione materiae vs. ratione loci**: Materiële bevoegdheid bepaalt welk type geschil een rechtscollege mag behandelen; territoriale bevoegdheid bepaalt welk rechtscollege binnen welk geografisch gebied bevoegd is. * **Algemene, bijzondere, exclusieve, voorwaardelijke volheid van bevoegdheid**: Classificaties die de omvang en reikwijdte van de bevoegdheid van rechtscolleges beschrijven. #### 1.20.4 Materiële bevoegdheidsverdeling De bevoegdheid wordt bepaald door het onderwerp van de vordering, de waarde van de vordering, het spoedeisend karakter en de hoedanigheid van de partijen. Verschillende rechtscolleges hebben specifieke algemene, bijzondere of exclusieve bevoegdheden. #### 1.20.5 Bevoegdheidsgeschillen Geschillen over bevoegdheid kunnen ontstaan bij twijfel over territoriale of materiële bevoegdheid, of bij interne geschillen binnen een rechtscollege. Deze worden beslecht via bevoegdheidsincidenten of verwijzingsprocedures. --- # Bronnen en karakteristieken van burgerlijk procesrecht Hier is een uitgebreide samenvatting van de bronnen en het karakter van het burgerlijk procesrecht, opgesteld voor studie doeleinden. ## 2. Bronnen en karakteristieken van burgerlijk procesrecht Dit gedeelte verkent de diverse bronnen van het burgerlijk procesrecht, zoals de grondwet en wetgeving, alsook het dynamische, dienende en formele karakter ervan. ### 2.1 Bronnen van het burgerlijk procesrecht Het burgerlijk procesrecht wordt gevormd door een reeks rechtsbronnen die in hiërarchische en functionele zin bepalend zijn voor de toepasselijke regels. #### 2.1.1 Grondwet De Grondwet legt fundamentele principes vast die ook het burgerlijk procesrecht raken, met name met betrekking tot de rechterlijke macht. * **Artikel 40, lid 1 Gw.:** Erkent de rechterlijke macht als een onafhankelijke instantie. * **Artikelen 144 - 159 Gw.:** Regelen de organisatie en werking van de rechterlijke macht en bevatten fundamentele regels. Dit omvat onder andere de organisatie van de rechtbanken en de onafhankelijkheid van rechters. * **Specifieke grondrechten:** Bepaalde grondrechten, zoals het recht op privacy (artikel 13 Gw.), kunnen ook relevant zijn in het procesrecht. #### 2.1.2 Gerechtelijk Wetboek Het Gerechtelijk Wetboek (Ger.W.) vormt de hoeksteen van het burgerlijk procesrecht. Vroeger was het burgerlijk procesrecht verspreid over diverse wetboeken, maar deze zijn nu gecentraliseerd in één wetboek. * **Modernisering en vereenvoudiging:** Het Gerechtelijk Wetboek heeft tot doel het burgerlijk procesrecht moderner, eenvoudiger en minder formalistisch te maken. * **Gemeen recht:** Artikel 2 Ger.W. stelt dat de regels van het Gerechtelijk Wetboek gelden voor alle rechtsplegingen, tenzij een andere wet uitdrukkelijk afwijkt of een rechtsbeginsel onverenigbaar is. Het fungeert als gemeen recht voor de rechtspleging. #### 2.1.3 Rechtspraak Rechtspraak, de uitspraken van de rechter, is een cruciale bron voor de interpretatie en toepassing van het recht. * **Rol van de rechter:** Rechters passen wetten toe op concrete gevallen, en hun uitspraken verduidelijken de betekenis en reikwijdte van de wet. * **Artikel 6 Ger.W.:** Stelt dat rechters niet in algemene termen mogen oordelen. Desondanks vormt de rechtspraak een belangrijke richtlijn voor lagere rechtbanken. * **Hof van Cassatie:** Speelt een sleutelrol door toe te zien op de eenheid van rechtspraak en de correcte toepassing van het recht door lagere rechtbanken. Cassatiearresten zijn gezaghebbende richtsnoeren, hoewel ze formeel geen bindend precedent vormen zoals in Angelsaksische rechtssystemen. #### 2.1.4 Rechtsleer De opinies van rechtsgeleerden, vastgelegd in juridische literatuur, hebben een inspirerende rol en beïnvloeden rechters en rechtszoekenden. * **Functies:** Rechtsleer helpt bij het verklaren, systematiseren en bekritiseren van rechtspraak en wetgeving. * **Gezaghebbende bron:** Hoewel de rechtsleer geen bindende kracht heeft, wordt ze vaak aangehaald als een gezaghebbende bron in juridische argumentatie. #### 2.1.5 Europese verordeningen en internationale verdragen Het burgerlijk procesrecht wordt in toenemende mate beïnvloed door supranationale normen. * **Europese verordeningen:** Hebben directe werking en zijn verplicht toe te passen in de lidstaten. Voorbeelden zijn: * Verordening Brussel I-bis (bevoegdheid, erkenning en tenuitvoerlegging van vonnissen binnen de EU). * Verordening 2201/2003 (familierecht). * Verordening 1896/2006 (Europees betalingsbevel). * Verordening 805/2004 (Europese executoriale titel). * **Internationale verdragen:** Verdragen dragen bij aan internationale samenwerking en de wederzijdse erkenning van rechterlijke beslissingen. Belangrijke voorbeelden zijn: * Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM), met name artikel 6 (recht op een eerlijk proces). * Internationaal Verdrag inzake Burgerrechten en Politieke Rechten. * Verdragen van Den Haag (o.a. erkenning van buitenlandse uitspraken, betekening van stukken). * Verdrag van New York (erkenning en tenuitvoerlegging van buitenlandse arbitrale uitspraken). * Verdrag van Lugano (bevoegdheid, erkenning en tenuitvoerlegging in burgerlijke en handelszaken). #### 2.1.6 Algemene rechtsbeginselen Algemene rechtsbeginselen vormen fundamentele regels die de basis vormen van het rechtssysteem. * **Definitie:** Wanneer de wet niet duidelijk is, moet de rechter recht spreken op basis van een algemeen rechtsbeginsel. Deze beginselen zijn zelf wet en mogen niet onverenigbaar zijn met de wetgever. * **Erkende algemene rechtsbeginselen:** * Beginselen van behoorlijke procesvoering (art. 6 EVRM): recht van verdediging, onafhankelijkheid en onpartijdigheid van de rechter. * Beschikkingsbeginsel of autonomie van procespartijen. * Verbod van eigenrichting. * **Niet erkende algemene rechtsbeginselen:** Rechtsverwerking, beginsel van dubbele aanleg (beroep kunnen aantekenen). #### 2.1.7 Gebruiken (niet-geschreven regels) Akkoordprotocollen tussen rechtscolleges en de balie worden soms als bronnen beschouwd, ook al kunnen ze contra legem zijn (bijvoorbeeld afspraken over de wijze van verzending van uitspraken die strijdig zijn met het wetboek). ### 2.2 Karakter van het burgerlijk procesrecht Het burgerlijk procesrecht kenmerkt zich door een aantal specifieke eigenschappen die bepalend zijn voor de werking ervan. #### 2.2.1 Nationaal recht (lex fori) Wanneer een procedure wordt opgestart, moet de rechter de *lex fori* toepassen, het recht dat geldt in het land waar de procedure plaatsvindt. Voor België betekent dit niet alleen Belgisch recht, maar ook internationaal recht zoals verdragen en EU-verordeningen die in België van toepassing zijn. #### 2.2.2 Publiekrecht en privaatrecht Burgerlijk procesrecht heeft een dubbel karakter: * **Publiekrecht:** Regels met betrekking tot de inrichting van de openbare dienst van het gerecht. * **Privaatrecht:** Regels die de belangen van de partijen zelf raken. #### 2.2.3 Dynamisch karakter Het burgerlijk procesrecht wordt dagelijks toegepast en staat daardoor onder invloed van maatschappelijke evoluties. Het past zich voortdurend aan, net als andere rechtstakken. #### 2.2.4 Dienende functie Het burgerlijk procesrecht heeft geen bestaansreden op zichzelf; het dient uitsluitend om de materiële recht aanspraken van rechtssubjecten te laten afdwingen. Het is een instrument om het materiële recht effectief te maken. #### 2.2.5 Formalistisch karakter * **Vormgebondenheid:** Het burgerlijk procesrecht is sterker vormgebonden dan het materiële recht. Procedures moeten strikte vormvereisten volgen om rechtszekerheid, gelijkheid en een eerlijk proces te waarborgen. * **Nietigheid:** Niet-naleving van deze vormregels kan leiden tot nietigheid, wat betekent dat een handeling ongeldig wordt verklaard. * **Gesloten systeem:** Het systeem is in principe gesloten: alleen wat wettelijk is toegestaan, is toegelaten. * **Beperking van formalisme:** Dit formalisme wordt echter beperkt door het beginsel van een eerlijk proces. Als een schending geen nadeel berokkent, hoeft de rechter niet altijd de nietigheid uit te spreken. #### 2.2.6 Autonoom rechtsgebied Het burgerlijk procesrecht is een autonoom rechtsgebied met eigen regels, beginselen en doelstellingen. Toch is er een nauwe samenhang met het materiële recht, aangezien het procesrecht dient om dit laatste af te dwingen. De rechter past beide domeinen samen toe, maar het procesrecht behoudt zijn eigen logica. #### 2.2.7 Gebiedende aard en gradaties Procesrecht bevat zowel gebiedend recht als aanvullend recht. * **Aanvullend recht:** Bepalingen waarvan partijen kunnen afwijken, zowel vóór als ná het ontstaan van een geschil. De rechter kan schendingen ervan niet ambtshalve opwerpen; partijen moeten dit zelf doen (*in limine litis*). * **Dwingend recht (niet van openbare orde):** Partijen kunnen niet afwijken vóór het ontstaan van het geschil, wel erna. Excepties moeten tijdig worden opgeworpen. De rechter kan dit niet ambtshalve opwerpen. * **Dwingend recht (wel van openbare orde):** Regels die het algemeen belang beogen en niet afwijkbaar zijn, noch vóór, noch na het ontstaan van het geschil. Excepties kunnen gedurende de hele procedure worden opgeworpen en de rechter moet ze ambtshalve opwerpen. #### 2.2.8 Accusatoir karakter Het burgerlijk procesrecht is accusatoir van aard, wat betekent dat het initiatief tot een procedure bij de partijen zelf ligt, niet bij de rechter. * **Initiatief van partijen:** De rechter spreekt enkel recht als een partij een vordering instelt. * **Rol van partijen:** Partijen beslissen over de inhoud, omvang en feiten van hun vordering. De rechter mag niet meer toekennen dan gevraagd (verbod op *ultra petita*). De verweerder bepaalt de mate waarin hij de vordering betwist. * **Taak van de rechter:** De rechter leidt het proces en bewaakt het correcte verloop. Hij moet misbruik van procesrecht voorkomen. De rechter kan ambtshalve onderzoeksmaatregelen nemen, maar mag geen nieuwe betwistingen opwerpen of het voorwerp van de vordering wijzigen. * **Ambtshalve tussenkomst:** De rechter mag tussenkomen om het juiste recht toe te passen, maar niet om nieuwe argumenten of feiten toe te voegen. Hij is echter verplicht ambtshalve tussen te komen bij regels van openbare orde of dwingend recht, en bij onjuiste juridische kwalificaties door partijen. #### 2.2.9 Ethisch en sociaal Het burgerlijk procesrecht draagt bij aan een rechtvaardige maatschappij en garandeert dat iedereen de mogelijkheid heeft om een procedure te voeren. ### 2.3 Toepassingsgebied van het burgerlijk procesrecht Het toepassingsgebied van het burgerlijk procesrecht wordt bepaald door verschillende criteria. #### 2.3.1 Ratione personae (op basis van personen) Het burgerlijk procesrecht geldt in principe voor iedere natuurlijke persoon en rechtspersoon. Uitzonderingen kunnen gelden voor personen die immuniteit genieten, zoals diplomaten. #### 2.3.2 Ratione materiae (op basis van materie) Dit betreft de materiële toepassingssfeer van het Gerechtelijk Wetboek. * **Toepassing op subjectief contentieux:** Het burgerlijk procesrecht geldt primair voor geschillen over subjectieve rechten, waarbij een rechtssubject een concrete, afdwingbare aanspraak tegen een ander rechtssubject voor de rechter brengt. Dit omvat geschillen over burgerlijke en politieke rechten. * **Niet van toepassing op objectief contentieux:** Het geldt niet voor geschillen waarbij een administratieve overheid discretionaire bevoegdheid heeft, waarbij de wettigheid van een beslissing wordt getoetst (bv. annulatieberoep bij de Raad van State). #### 2.3.3 Ratione temporis (op basis van tijd) De inwerkingtreding van wetten op de rechterlijke organisatie, bevoegdheid en rechtspleging is van toepassing op lopende rechtsgedingen vanaf het moment dat ze in werking treden, zonder de lopende zaken aan de instantie waarvoor ze aanhangig zijn te onttrekken. Het heeft geen terugwerkende kracht maar is wel onmiddellijk toepasbaar op lopende zaken. #### 2.3.4 Ratione loci (op basis van plaats) Belgisch procesrecht geldt enkel op Belgisch grondgebied. Bij internationale geschillen wordt het internationaal privaatrechtelijk procesrecht toegepast (*lex fori*). Dit omvat de bevoegdheid van de Belgische rechter en de tenuitvoerlegging van vreemde vonnissen. ### 2.4 Basisprincipes van het burgerlijk procesrecht Het burgerlijk procesrecht is gebaseerd op een aantal fundamentele rechten en beginselen. #### 2.4.1 Recht op toegang tot de rechter Dit is een fundamenteel mensenrecht, gewaarborgd door artikel 6 EVRM en artikel 14 IVBPR. * **Verbod op eigenrichting:** Niemand mag zijn recht in eigen handen nemen. * **Verbod op rechtsweigering:** De rechter moet altijd recht spreken (art. 5 Ger.W.). * **Beperkingen:** Hoewel de wet beperkingen kan opleggen (termijnen, kosten), mag dit het recht op toegang tot de rechter niet illusoir maken. * **Juridische bijstand:** Het recht op toegang impliceert ook de organisatie van bijstand voor minder gefortuneerden, via eerstelijns- en tweedelijnsbijstand (pro deo). #### 2.4.2 Onpartijdige rechter * **Subjectieve onpartijdigheid:** De rechter moet persoonlijk onpartijdig zijn; zelfs een schijn van partijdigheid is voldoende om een incident te creëren. * **Objectieve onpartijdigheid:** Het rechtssysteem moet zo georganiseerd zijn dat niemand van zijn "natuurlijke rechter" wordt afgetrokken. Een rechter die in een hogere instantie oordeelt, mag niet eerder in dezelfde zaak een rol hebben gespeeld. #### 2.4.3 Onafhankelijke rechter De rechter moet volledig onafhankelijk zijn van andere machten (wetgevende en uitvoerende macht) en oordelen in eer en geweten, conform de wet (art. 151, §1 Gw.). #### 2.4.4 Eerlijk en openbaar proces Gewaarborgd door internationale verdragen en de Grondwet. * **Principes:** Behandeling binnen een redelijke termijn, gemotiveerde beslissingen, openbare uitspraken, en controle op de rechter. * **Tegenspraak en procesgelijkheid:** Partijen hebben het recht om te antwoorden op elkaars argumenten en bewijsstukken. * **Partijautonomie en beschikkingsbeginsel:** De partijen bepalen zelf of ze een procedure starten, wat ze vragen, en of ze een uitspraak uitvoeren. Dit correspondeert met het accusatoir karakter van het procesrecht. * **Inquisitoir karakter (in bepaalde contexten):** In sommige gevallen kan de rechter zonder vordering bepaalde maatregelen nemen (bv. bij stilzwijgen, duisterheid of onvolledigheid van de wet) en heeft hij initiatiefrechten om de procedure vooruit te helpen. De rechter kan de rechtsgrond wijzigen (art. 774 Ger.W.) na partijen te hebben gehoord. ### 2.5 De rechtsvordering De rechtsvordering is de juridische toegang tot de rechter om een materieelrechtelijke aanspraak te laten sanctioneren. #### 2.5.1 Begrip en belang De rechtsvordering is de bevoegdheid die de wet aan een rechtssubject verleent om zijn aanspraak via een wettelijk vastgelegde rechtspleging te laten beoordelen door een rechter. Het is de tegenhanger van het verbod op eigenrichting. #### 2.5.2 Afstand van rechtsvordering, geding of proceshandeling * **Afstand van rechtsvordering (art. 821 Ger.W.):** Doet zowel de rechtspleging als het recht zelf teniet. Kan niet opnieuw ingesteld worden. * **Afstand van geding (art. 820 Ger.W.):** Enkel afstand van de rechtspleging. Het recht zelf blijft bestaan, zodat later opnieuw een vordering kan worden ingesteld. * **Afstand van proceshandeling (art. 822 Ger.W.):** Afstand van de gevolgen van een specifieke proceshandeling. #### 2.5.3 Misbruik van procesrecht Het gebruik van procesrecht met de bedoeling schade te berokkenen of op een kennelijk buitenproportionele wijze wordt bestraft (art. 780bis Ger.W.) met geldboetes en mogelijke schadevergoeding (art. 1382 oud BW). #### 2.5.4 Algemene toelaatbaarheidsvoorwaarden Een rechtsvordering moet aan bepaalde voorwaarden voldoen om ontvankelijk te zijn: * **Buiten het Ger.W.:** Rechtsbekwaamheid (het vermogen om drager te zijn van rechten) en handelingsbekwaamheid (het vermogen om zelf geldige proceshandelingen te stellen). * **Binnen het Ger.W.:** Hoedanigheid (de bevoegdheid om namens een ander op te treden) en belang (de nuttigheid van de gevraagde maatregel voor de eiser). #### 2.5.5 Middelen van ontoelaatbaarheid Dit zijn verweren die betrekking hebben op de rechtsvordering zelf en niet op de gegrondheid. Ze kunnen *ratione personae* (persoon van de partij), *ratione temporis* (termijnen) of *ratione materiae* (aard van het recht) betrekking hebben. Sommige zijn van openbare orde en moeten ambtshalve door de rechter worden toegepast. ### 2.6 Handelingen en sancties in het procesrecht #### 2.6.1 Proceshandelingen versus rechtsprekende handelingen * **Proceshandelingen:** Handelingen van partijen, hun gevolmachtigden of hulppersoneel die de procedure voortbewegen. Sancties: het stelsel van de nietigheden (art. 860 e.v. Ger.W.). * **Rechtsprekende handelingen:** Uitspraken van de rechter (vonnissen, arresten). Sancties: hoger beroep, verzet, cassatie. #### 2.6.2 Betekening en kennisgeving Deze vormen de basis voor de rechtsgevolgen van handelingen en uitspraken. Betekening is de formele, officiële mededeling (meestal door een gerechtsdeurwaarder), terwijl kennisgeving de toezending via post of elektronische weg is. Beide zijn onderworpen aan strikte vormvereisten op straffe van nietigheid. #### 2.6.3 Eis en verweer * **Eis:** Bestaat uit het voorwerp (wat wordt gevorderd), de feiten (oorzaak) en de rechtsgronden (toepasselijke regels). * **Verweer:** De reactie van de verweerder, die kan bestaan uit een louter verweer, een exceptief verweer of een tegenvordering. #### 2.6.4 Sanctieregeling Sancties in het procesrecht kunnen een opschortend (dilatoire excepties) of afdoend (peremptoire excepties) effect hebben en verschillen naar aard (m.b.t. proceshandelingen of de werking van het gerecht). Schendingen van vormvereisten en termijnen kunnen leiden tot nietigheid, verval of andere procedurele sancties. ### 2.7 Bevoegdheid De bevoegdheidsregels bepalen welke rechter een zaak mag behandelen. #### 2.7.1 Nationale en internationale bevoegdheidsregels Dit onderscheid is cruciaal om te bepalen of een Belgische rechter bevoegd is (nationale regels) of dat er een internationaal element is dat internationale regels vereist. #### 2.7.2 Rechtsmacht, bevoegdheid en verdelingsincident * **Rechtsmacht:** De algemene bevoegdheid van Belgische hoven en rechtbanken om geschillen te beslechten. * **Bevoegdheid:** De specifieke verdeling van deze rechtsmacht tussen de verschillende rechtbanken (*ratione materiae* en *ratione loci*). * **Verdelingsincident:** Een geschil binnen eenzelfde rechtbank over de interne verdeling van een zaak tussen kamers of afdelingen. #### 2.7.3 Ratione materiae (materiële bevoegdheid) Dit criterium bepaalt welk type rechtscollege een bepaald soort geschil mag behandelen, gebaseerd op het onderwerp, de waarde van de vordering, het spoedeisend karakter of de hoedanigheid van de partijen. De materiële bevoegdheid is in principe van openbare orde. #### 2.7.4 Ratione loci (territoriale bevoegdheid) Dit criterium bepaalt welke rechtbank binnen welk geografisch gebied bevoegd is, op basis van de woonplaats van de verweerder, de plaats van de verbintenis, of andere wettelijk vastgelegde aanknopingspunten. De regels hieromtrent kunnen van aanvullend recht, dwingend recht of openbare orde zijn. #### 2.7.5 Bevoegdheidsgeschillen Geschillen over de bevoegdheid (*ratione loci* of *ratione materiae*) worden beslecht door de bevoegde rechter, die de zaak ambtshalve of op exceptie van een partij onderzoekt. --- **Tip:** Het is cruciaal om het onderscheid tussen materiële en territoriale bevoegdheid, evenals de gevolgen van het openbare-orde-karakter ervan, goed te begrijpen. Dit bepaalt immers of de rechter ambtshalve moet ingrijpen of dat partijen de exceptie tijdig moeten opwerpen. --- # De structuur van de rechterlijke macht en de organen van justitie Hier is een gedetailleerde samenvatting over de structuur van de rechterlijke macht en de organen van justitie, bedoeld als studiehandleiding. ## 3. De structuur van de rechterlijke macht en de organen van justitie Dit onderwerp behandelt de organisatie van de rechtbanken en hoven, de rol van magistraten, en de ondersteunende diensten binnen het gerechtelijk apparaat. ### 3.1 Het juridische landschap: van rechtstaat tot gerechtelijk recht #### 3.1.1 De rechtsstaat en de rol van het recht De rechtsstaat kenmerkt zich door de heerschappij van rationele en consistente wetten, waaraan ook de overheid zelf onderworpen is. Principes die hierbij centraal staan, zijn onder andere de algemene gelding van de wet (neutraal, onpartijdig en onpersoonlijk) en de scheiding der machten. De rechterlijke macht, als onafhankelijke macht, past de wetten toe op concrete geschillen, onafhankelijk van de wetgevende en uitvoerende macht. * **Objectief recht:** Het geheel van rechtsregels dat geldt in een rechtsorde. * **Subjectief recht:** Het recht dat een individu ontleent aan het objectieve recht, zijnde het recht om iets te doen, te hebben of te eisen. #### 3.1.2 Het gerechtelijk recht als handhavingsrecht Het gerechtelijk recht, ook wel formeel of handhavingsrecht genoemd, zorgt ervoor dat het materiële recht (de inhoudelijke rechtsregels) op een rechtmatige en betrouwbare manier wordt toegepast en gehandhaafd. Het is cruciaal voor het uitsluiten van eigenrichting en garandeert dat geschillen via vastgestelde procedures door de overheid (rechter of scheidsrechter) worden beslecht. * **Doel van het gerechtelijk recht:** De uitsluiting van eigenrichting, waarbij individuen niet zelf het heft in handen mogen nemen om hun recht te halen. * **Restanten van eigenrichting:** In zeer beperkte mate is zelfhulp toegestaan, maar steeds op eigen risico. Voorbeelden hiervan zijn de *exceptio non adimpleti contractus* (ENAC) en het retentierecht. #### 3.1.3 Burgerlijk procesrecht Het burgerlijk procesrecht omvat alle rechtsregels van het gerechtelijk recht die betrekking hebben op het privaatrecht. Het regelt de procedures voor geschillen tussen burgers onderling en omvat onderwerpen als de rechterlijke organisatie en bevoegdheid, de procesgang, bewijsvoering, bemiddeling, bewarende maatregelen en de uitvoering van uitspraken. #### 3.1.4 Bronnen van het burgerlijk procesrecht De belangrijkste bronnen van het burgerlijk procesrecht zijn: * **Grondwet:** Bepaalt fundamentele regels over de rechterlijke macht, de onafhankelijkheid en de Hoge Raad voor de Justitie. * **Gerechtelijk Wetboek:** Bundelt en moderniseert de regels van het burgerlijk procesrecht. * **Rechtspraak:** Belangrijke bron voor interpretatie en concretisering van wetten, met name arresten van het Hof van Cassatie die de eenheid van rechtspraak waarborgen. * **Rechtsleer:** Academische meningen die rechters en rechtszoekenden inspireren. * **Europese verordeningen en internationale verdragen:** Regelen onder meer bevoegdheid, erkenning en tenuitvoerlegging van vonnissen binnen de EU en internationaal. * **Algemene rechtsbeginselen:** Fundamentele regels die als wet gelden, zoals de beginselen van behoorlijke procesvoering. * **Gebruiken:** Ongeschreven regels, vaak vastgelegd in akkoorden tussen rechtscolleges en de balie. #### 3.1.5 Karakter van het burgerlijk procesrecht Het burgerlijk procesrecht heeft diverse kenmerken: * **Nationaal recht:** Toepassing van het recht van het land waar de procedure is ingeleid (lex fori). * **Publiekrecht en privaatrecht:** Bevat regels voor de inrichting van de openbare dienst van het gerecht (publiek) en voor de belangen van partijen zelf (privaat). * **Dynamisch karakter:** Wordt beïnvloed door maatschappelijke evoluties. * **Dienende functie:** Dient om materiële rechten af te dwingen. * **Formalistisch karakter:** Sterke vormgebondenheid om rechtszekerheid en eerlijk proces te waarborgen, hoewel dit beperkt wordt door het beginsel van eerlijk proces. * **Autonoom:** Eigen regels, beginselen en doelstellingen, maar nauw verweven met het materiële recht. * **Gebiedende aard en gradaties:** Bestaat uit dwingend en aanvullend recht, met variërende mogelijkheden tot afwijking. * **Accusatoir karakter:** Initiatief ligt bij de partijen; de rechter leidt het proces en bewaakt het verloop, maar mag niet zelf nieuwe geschilpunten opwerpen. #### 3.1.6 Toepassingsgebied Het burgerlijk procesrecht geldt in principe voor iedere natuurlijke persoon en rechtspersoon. Het is van toepassing op geschillen over subjectieve rechten ("subjectief contentieux") en niet op geschillen waarbij administratieve overheden discretionaire bevoegdheid hebben ("objectief contentieux"). * **Ratione personae:** Geldt voor natuurlijke en rechtspersonen, met uitzonderingen (bv. immuniteit). * **Ratione materiae:** Regelt geschillen over burgerlijke en politieke rechten, tenzij de wet anders bepaalt. * **Ratione temporis:** Is van toepassing op lopende rechtsgedingen vanaf de inwerkingtreding, zonder terugwerkende kracht. * **Ratione loci:** Geldt enkel op Belgisch grondgebied; bij internationale geschillen wordt internationaal privaatrecht toegepast. #### 3.1.7 Fundamentele rechtsbeginselen in het procesrecht * **Recht op toegang tot de rechter:** Een fundamenteel mensenrecht (art. 6 EVRM), verbonden aan het verbod op eigenrichting en rechtsweigering. Juridische bijstand (eerstelijns- en tweedelijnsbijstand) en rechtsbijstand (vrijstelling gerechtskosten) waarborgen deze toegang. * **Onpartijdige rechter:** Vereist zowel subjectieve (persoonlijke onpartijdigheid) als objectieve onpartijdigheid (organisatie van het rechtssysteem). * **Onafhankelijke rechter:** Volledige onafhankelijkheid van de rechter ten opzichte van andere machten. * **Eerlijk en openbaar proces:** Gesteund op fundamentele rechten, met principes zoals tegenspraak, procesgelijkheid, partijautonomie en het beschikkingsbeginsel. ### 3.2 De organen van de rechterlijke macht en magistraten De rechterlijke macht is een van de drie machten in de staat en oefent de rechtsprekende macht uit. #### 3.2.1 Hoven en rechtbanken De hoven en rechtbanken zijn de organen die de rechtsprekende macht uitoefenen. Ze worden benoemd voor het leven en genieten van onverenigbaarheden en aansprakelijkheidsregels om hun onafhankelijkheid te waarborgen. * **Structuur:** Gekenmerkt door een piramidale hiërarchie, met verschillende niveaus (kantonaal, arrondissementeel, nationaal) en rechtsgebieden. * **Nationale niveau:** Hof van Cassatie. * **Rechtsgebieden/ressorten:** Hoven van beroep en arbeidshoven. * **Arrondissementen:** Rechtbanken van eerste aanleg, arbeidsrechtbanken, ondernemingsrechtbanken, arrondissementsrechtbanken. * **Kantons:** Vredegerechten. * **Rechtscolleges:** * **Vredegerecht:** Kantonaal georganiseerd voor kleinere geschillen. * **Politierechtbank:** Per arrondissement, uitsluitend bevoegd voor verkeerszaken en administratieve boetes. * **Rechtbank van eerste aanleg:** Per arrondissement, met diverse secties (burgerlijke, correctionele, familie- en jeugd-, strafuitvoeringsrechtbank). Bevoegdheid is voorwaardelijk verruimd. * **Arbeidsrechtbank:** Per ressort, voor arbeidsgeschillen en socialezekerheidsrecht. * **Ondernemingsrechtbank:** Per ressort, voor geschillen tussen ondernemingen en insolventieprocedures. * **Arrondissementsrechtbank:** Per arrondissement, bevoegd voor bevoegdheidsgeschillen. * **Hof van beroep:** Per rechtsgebied, oordeelt in hoger beroep. * **Arbeidshof:** Per rechtsgebied, oordeelt in hoger beroep over arbeidsgeschillen. * **Hof van assisen:** Niet-permanent, voor zware misdrijven, met jury. * **Hof van Cassatie:** Voor heel België, controleert de juiste toepassing van recht en procedure. * **Mobiliteit van magistraten:** Mogelijkheid tot interne (subsidiaire benoeming) en externe (hoger of lager niveau) mobiliteit, mits instemming. #### 3.2.2 Het Openbaar Ministerie (OM) Het OM behoort formeel tot de rechterlijke macht, maar staat onder het gezag van de Minister van Justitie. Het OM speelt een cruciale rol in strafzaken en treedt ook op in privaatrechtelijke zaken via rechtsvordering, vordering of advies. * **Organisatie:** Hiërarchisch gestructureerd met procureur-generaal bij elk hof van beroep, federale procureur, college van procureurs-generaal, en parketmagistraten. * **Rol in privaatrecht:** Vordering instellen, rechtsmiddelen aanwenden, informatie inwinnen, en advies verlenen wanneer de wet dit vereist of de openbare orde dit vraagt. * **Ondeelbaarheid:** OM-leden handelen namens het gehele korps, wat verschilt van de individuele rol van rechters. #### 3.2.3 Benoeming, bevordering en aanwijzing van magistraten Toegang tot de magistratuur vereist een juridische mastergraad en verloopt via drie wegen: een vergelijkend examen en gerechtelijke stage, een examen beroepsbekwaamheid met ruime beroepservaring, of twintig jaar ervaring met een mondeling evaluatie-examen. ### 3.3 Ondersteunende diensten en de balie Naast de magistraten zijn er cruciale ondersteunende organen en de balie die het gerechtelijk apparaat compleet maken. #### 3.3.1 Leden van de griffie De griffie vormt het secretariaat van het rechtscollege. De hoofdgriffier leidt de griffie en is verantwoordelijk voor de organisatie, bewaring van stukken, en bijstand aan magistraten. Griffiers en administratief personeel ondersteunen de hoofdgriffier bij diverse taken. #### 3.3.2 Leden van het parketsecretariaat Het parketsecretariaat is de administratieve dienst verbonden aan elk parket, geleid door een hoofdsecretaris. Secretarissen verlenen administratieve bijstand aan magistraten, zoals documentatie en dossieropbouw. #### 3.3.3 De Balie De balie, bestaande uit advocaten, is essentieel voor de rechtsstaat. Advocaten zijn vertrouwenspersonen die belangen behartigen, juridisch advies geven, en optreden in rechte. * **Taken:** Advies, belangenbehartiging buiten rechte, procesvoering, vertegenwoordiging, en uitoefening van gerechtelijke ambten. * **Organisatie:** Orde van Advocaten per arrondissement, met een Raad van de Orde en tuchtrechtelijke bevoegdheden. Er zijn ook landelijke orden (Orde van Vlaamse Balies en Ordre des Barreaux francophones et germanophone) die de belangen van de balies behartigen. #### 3.3.4 Gerechtsdeurwaarders Gerechtsdeurwaarders zijn openbare ambtenaren en ministeriële officieren die authenticiteit verlenen aan hun akten. Ze zijn exclusief bevoegd voor de betekening van exploten, tenuitvoerlegging van beslissingen, en invordering van onbetwiste geldschulden. Ze oefenen ook residuaire bevoegdheden uit en hebben een informatieplicht en een rol in minnelijke oplossingen. ### 3.4 Proceshandelingen en sancties De correcte uitvoering van proceshandelingen en de toepassing van sancties zijn cruciaal in het procesrecht. #### 3.4.1 Eis en verweer * **Eis:** Bestaat uit het voorwerp (wat wordt gevorderd), de feiten (oorzaak) en de rechtsgronden. Kan een hoofd- of tussenvordering zijn. * **Verweer:** De reactie van de verweerder, die kan bestaan uit een eigenlijke verweer (ten gronde of exceptief) of een tegenvordering. #### 3.4.2 Sancties Schendingen van procesrechtelijke regels kunnen leiden tot sancties met een opschortend effect (dilatoire excepties) of een afdoend effect (peremptoire excepties). * **Sancties m.b.t. proceshandelingen:** Vallen onder het stelsel van de nietigheden, met principes als legaliteit, relativiteit, regularisatie, dekking en responsabiliteit. * **Sancties m.b.t. de werking van het gerecht:** Betreffen regels over de organisatie, termijnberekening en procedures. #### 3.4.3 Berekening van termijnen Termijnen worden van dag tot dag gerekend, waarbij de vervaldag meetelt. Verval- en wachttermijnen worden op dezelfde manier berekend, met verschuiving van de vervaldag naar de eerstvolgende werkdag indien deze op een weekend of feestdag valt. ### 3.5 Bevoegdheid van de rechter De bevoegdheid van de rechter bepaalt welke rechter een geschil mag behandelen. Dit omvat nationale en internationale regels, rechtsmacht, bevoegdheid (ratione materiae en ratione loci), en de verdeling binnen rechtbanken. #### 3.5.1 Nationale en internationale bevoegdheidsregels * **Nationale bevoegdheidsregels:** Bepalen de bevoegde rechter binnen het nationale recht, wanneer er geen internationaal element is. * **Internationale bevoegdheidsregels:** Bepalen de bevoegde rechter bij internationale geschillen, gebaseerd op Belgisch internationaal privaatrecht en verdragen. #### 3.5.2 Rechtsmacht, bevoegdheid en verdelingsincident * **Rechtsmacht:** De macht van Belgische hoven en rechtbanken om geschillen te beslechten. * **Bevoegdheid:** Welke specifieke Belgische rechter bevoegd is (intern nationaal niveau). * **Verdelingsincident:** Een geschil binnen een rechtbank over de interne verdeling van zaken tussen kamers of afdelingen. #### 3.5.3 Algemene regels en begrippen inzake bevoegdheid * **Aanvullend, dwingend recht en openbare orde:** Bepalen de mate waarin partijen van bevoegdheidsregels kunnen afwijken. * **Ratione materiae vs. Ratione loci:** Materiële bevoegdheid bepaalt welk type geschil een rechtscollege behandelt; territoriale bevoegdheid bepaalt welk rechtscollege geografisch bevoegd is. * **Algemene, bijzondere, exclusieve, voorwaardelijke volheid van bevoegdheid:** Verschillende gradaties en types van bevoegdheid die aan rechtscolleges worden toegekend. #### 3.5.4 Materiële bevoegdheidsverdeling De bevoegdheid *ratione materiae* wordt bepaald door het onderwerp, de waarde, het spoedeisend karakter en de hoedanigheid van partijen. De verdeling is vrijwel altijd van openbare orde. #### 3.5.5 Territoriale bevoegdheidsverdeling (ratione loci) De bevoegdheid *ratione loci* wordt bepaald door de woonplaats van de verweerder, de plaats van de verbintenis of de betekening. De regels zijn ingedeeld naar dwingend karakter en openbare orde. #### 3.5.6 Bevoegdheidsgeschillen Geschillen over bevoegdheid, zowel *ratione loci* als *ratione materiae*, worden beslecht door de rechter zelf, de arrondissementsrechtbank, of de appelrechter, afhankelijk van de fase van de procedure en het dwingend karakter van de regel. * **Soorten geschillen:** Betwisting door verweerder, ambtshalve onderzoek door de rechter, of geschillen in hoger beroep. ### 3.6 Kernbegrippen in het procesrecht * **Aanspraak honoreren:** Een claim of recht erkennen en toekennen. * **Beschikkingsbeginsel:** Partijen bepalen zelf het verloop van het proces. * **Proceshandelingen vs. Rechtsprekende handelingen:** Vormen de basis van de sanctieregeling; proceshandelingen vallen onder de nietigheden, rechtsprekende handelingen onder het sanctiesysteem van de rechterlijke organisatie. * **Betekening en kennisgeving:** Formele en informele manieren om akten mee te delen, essentieel voor de rechtsgeldigheid en het beginnen van termijnen. * **Eis:** Bestaat uit voorwerp, feiten en rechtsgronden. * **Verweer:** De verdediging van de verweerder. * **Afstand van geding:** Het neerleggen van de rechtspleging, waarbij het recht zelf blijft bestaan. * **Misbruik van procesrecht:** Het gebruiken van het procesrecht op een onrechtmatige wijze, wat kan leiden tot sancties. * **Middelen van ontoelaatbaarheid:** Verweren die de rechtsvordering zelf raken (bv. gebrek aan hoedanigheid, belang, verjaring). * **Rechtsvordering:** De bevoegdheid om via een wettelijk vastgelegde rechtspleging een materieelrechtelijke aanspraak via een rechter te laten beoordelen. --- # Procedures en bevoegdheid in burgerlijke zaken Hier is een gedetailleerde samenvatting over procedures en bevoegdheid in burgerlijke zaken, bedoeld als studiehandleiding voor examens. ## 4. Procedures en bevoegdheid in burgerlijke zaken Dit onderwerp behandelt de juridische regels en principes die van toepassing zijn op het voeren van burgerlijke rechtszaken, inclusief de bepaling van de bevoegde rechter en de structuur van het proces. ### 4.1 Het gerechtelijk recht: basisprincipes en doelstellingen Het gerechtelijk recht, ook wel formeel recht of handhavingsrecht genoemd, omvat de regels die zorgen voor de rechtmatige toepassing en handhaving van het materiële recht. Het doel is de uitsluiting van eigenrichting en de waarborging van een eerlijk proces. #### 4.1.1 Het materiële recht versus het gerechtelijk recht * **Materieel recht:** Beschrijft de inhoud van rechtsregels die het maatschappelijk gedrag reguleren, zoals rechten, plichten en verbintenissen. Voorbeelden zijn burgerlijk recht, strafrecht en ondernemingsrecht. * **Gerechtelijk recht (formeel recht):** Omvat de regels die bepalen hoe het materiële recht wordt toegepast, gehandhaafd en gerealiseerd. Het garandeert dat recht wordt gedaan via vastgestelde procedures en voorkomt willekeur. #### 4.1.2 Doelstellingen van het gerechtelijk recht 1. **Uitsluiting van eigenrichting:** Het gerechtelijk recht verbiedt individuen om hun rechten zelf, buiten de officiële kanalen om, ten uitvoer te leggen. Geschillen moeten worden beslecht door de overheidsrechter of een scheidsrechter. * **Restanten van eigenrichting:** In zeer beperkte mate is het toegestaan dat iemand zelf een oplossing uitvoert alvorens een rechter hierover beslist, maar dit geschiedt op eigen risico. Voorbeelden hiervan zijn de *exceptio non adimpleti contractus* (ENAC) en het retentierecht. #### 4.1.3 Rechtsstaat en gerechtelijk recht De principes van de rechtsstaat, zoals de algemene gelding van de wet en de scheiding der machten met een onafhankelijke rechterlijke macht, vormen de basis voor het gerechtelijk recht. De rechter past de algemene wet toe op concrete geschillen, zonder zelf algemene regels te creëren. ### 4.2 Bronnen van het burgerlijk procesrecht Het burgerlijk procesrecht vindt zijn oorsprong in diverse rechtsbronnen: * **Grondwet:** Bepaalt fundamentele regels over de rechterlijke macht, de Hoge Raad voor de Justitie en bepaalde grondrechten zoals het recht op een eerlijk proces. * **Gerechtelijk Wetboek:** Bevat de kernregels van het burgerlijk procesrecht en is bedoeld om het procesrecht te moderniseren en te vereenvoudigen. * **Rechtspraak:** Uitspraken van rechters, met name die van het Hof van Cassatie, bieden belangrijke interpretatie en richting voor de toepassing van wetten. * **Rechtsleer:** Academische en juridische publicaties die helpen bij het verklaren, systematiseren en bekritiseren van wetgeving en rechtspraak. * **Europese verordeningen en internationale verdragen:** Regels die directe werking hebben of internationale samenwerking bevorderen, zoals Verordening Brussel I-bis en het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM). * **Algemene rechtsbeginselen:** Fundamentele regels die de rechter moet toepassen wanneer de wet onduidelijk is, zoals de beginselen van behoorlijke procesvoering en het verbod op eigenrichting. * **Gebruiken:** Ongeschreven regels die voortkomen uit de praktijk, zoals akkoordprotocollen. ### 4.3 Karakter van het burgerlijk procesrecht Het burgerlijk procesrecht wordt gekenmerkt door verschillende eigenschappen: * **Nationaal recht (lex fori):** In beginsel past de rechter het recht van het land toe waar de procedure is ingeleid, inclusief internationale verdragen en EU-verordeningen die in dat land van toepassing zijn. * **Publiekrecht en privaatrecht:** Het bevat regels over de inrichting van de openbare dienst van het gerecht (publiekrecht) en regels die de belangen van de partijen zelf raken (privaatrecht). * **Dynamisch karakter:** Het ondergaat voortdurend invloeden door maatschappelijke evoluties. * **Dienende functie:** Het heeft geen bestaansrecht op zich, maar dient om materiële aanspraken af te dwingen. * **Formalistisch karakter:** Het is sterk vormgebonden om rechtszekerheid en een eerlijk proces te waarborgen. Niet-naleving kan leiden tot nietigheid. Dit formalisme wordt echter getemperd door het beginsel van een eerlijk proces. * **Autonoom rechtsgebied:** Het heeft eigen regels, beginselen en doelstellingen, hoewel het nauw samenhangt met het materiële recht. * **Gebiedende aard en gradaties:** Het kent zowel dwingend recht (niet afwijkbaar) als aanvullend recht (wel afwijkbaar). Regels van openbare orde zijn van dwingend recht en moeten ambtshalve door de rechter worden toegepast. * **Accusatoir karakter:** Het initiatief tot een procedure ligt bij de partijen. De rechter leidt het proces weliswaar en bewaakt het correcte verloop, maar mag niet zelf nieuwe betwistingen opwerpen of het voorwerp van de vordering wijzigen. ### 4.4 Toepassingsgebied van het burgerlijk procesrecht Het toepassingsgebied wordt bepaald door verschillende criteria: #### 4.4.1 Ratione personae (personen) Het burgerlijk procesrecht geldt in principe voor elke natuurlijke persoon en rechtspersoon, tenzij immuniteit geldt voor bepaalde personen (bv. diplomaten). #### 4.4.2 Ratione materiae (materie) Het burgerlijk procesrecht is van toepassing op geschillen over subjectieve rechten ("subjectief contentieux"), waarbij een rechtssubject een afdwingbare aanspraak tegen een ander rechtssubject voor de rechter brengt. Het geldt niet voor geschillen waarbij een administratieve overheid een discretionaire bevoegdheid heeft en de wettigheid van een beslissing wordt betwist ("objectief contentieux"). * **Artikel 2 Ger.W.:** Het Gerechtelijk Wetboek geldt als gemeen recht, tenzij een andere wet uitdrukkelijk afwijkt of een rechtsbeginsel onverenigbaar is. #### 4.4.3 Ratione temporis (tijd) Nieuwe wetten op de rechterlijke organisatie, bevoegdheid en rechtspleging zijn van toepassing op lopende zaken vanaf hun inwerkingtreding, zonder dat lopende procedures onttrokken worden aan het reeds bevoegde gerecht. #### 4.4.4 Ratione loci (territorium) Het Belgisch procesrecht geldt op Belgisch grondgebied. Bij internationale geschillen wordt het internationaal privaatrechtelijk procesrecht toegepast. ### 4.5 Fundamentele procedurele rechten #### 4.5.1 Recht op toegang tot de rechter Gewaarborgd door artikel 6 EVRM en artikel 14 IVBPR. Dit houdt verband met het verbod op eigenrichting en het verbod op rechtsweigering door de rechter. Juridische bijstand is een belangrijk instrument om deze toegang te verzekeren. #### 4.5.2 Onpartijdige rechter De rechter moet zowel subjectief (persoonlijk onpartijdig) als objectief (het rechtssysteem moet onpartijdig zijn georganiseerd) onpartijdig zijn. #### 4.5.3 Onafhankelijke rechter De rechter moet onafhankelijk zijn van de andere machten en vrij zijn in de uitoefening van zijn rechtsprekende bevoegdheid. #### 4.5.4 Eerlijk en openbaar proces Dit omvat het recht op tegenspraak, procesgelijkheid, een redelijke termijn, gemotiveerde beslissingen en openbare uitspraken. ### 4.6 Organen van de rechterlijke macht De rechterlijke macht bestaat uit verschillende organen, waaronder hoven en rechtbanken, het Openbaar Ministerie en de magistraten. #### 4.6.1 Hoven en rechtbanken De structuur is piramidaal met op lokaal niveau vredegerechten en politierechtbanken, op arrondissementeel niveau rechtbanken van eerste aanleg, arbeidsrechtbanken en ondernemingsrechtbanken, en op hoger niveau hoven van beroep, arbeidshoven en hoven van assisen. Het Hof van Cassatie staat aan de top. #### 4.6.2 Openbaar Ministerie (OM) Het OM valt formeel onder de Minister van Justitie maar maakt deel uit van de rechterlijke macht. Het oefent taken uit in privaatrechtelijke zaken via rechtsvordering, vordering of advies, met name wanneer de wet dit vereist of de openbare orde dit vraagt. #### 4.6.3 Structuur van hoven en rechtbanken De indeling omvat onder andere: * **Vredegerechten:** Kantonaal georganiseerd, bevoegd voor geschillen tot een bepaalde waarde en specifieke materies zoals huur en burenhinder. * **Politierechtbank:** Uitsluitend bevoegd voor verkeerszaken en administratieve boetes. * **Rechtbank van eerste aanleg:** Heeft een algemene (voorwaardelijke) bevoegdheid voor zaken die niet aan andere rechtbanken zijn toegewezen en een exclusieve bevoegdheid voor familie- en jeugdzaken. * **Ondernemingsrechtbank:** Bevoegd voor geschillen tussen ondernemingen en voor insolventieprocedures. * **Arbeidsrechtbank:** Bevoegd voor arbeidsgeschillen, sociale zekerheid en aanvullende pensioenen. * **Hoven van beroep:** Behandelen hoger beroep tegen beslissingen van de rechtbanken van eerste aanleg, ondernemingsrechtbanken en arbeidshoven. * **Hof van Cassatie:** Oordeelt over de juiste toepassing van het recht en de procedure, zonder de feiten te herzien. #### 4.6.4 Benoeming, bevordering en aanwijzing van magistraten Toegang tot de magistratuur verloopt via een vergelijkend toelatingsexamen en gerechtelijke stage, of via examens beroepsbekwaamheid met ruime beroepservaring, of met twintig jaar ervaring en een mondeling evaluatie-examen. ### 4.7 De rechtsvordering en eis #### 4.7.1 Begrip van de rechtsvordering De rechtsvordering is de bevoegdheid die de wet aan een rechtssubject verleent om zijn materieelrechtelijke aanspraak via een wettelijk vastgelegde rechtspleging te laten beoordelen door een rechter. * **Afstand van rechtsvordering:** Doet het recht zelf teniet. * **Afstand van geding:** Doet enkel de rechtspleging vervallen; het recht blijft bestaan. * **Afstand van proceshandeling:** Ziet af van de gevolgen van een specifieke handeling. * **Misbruik van procesrecht:** Het gebruik van procesrecht op een tergende, roekeloze of schadelijke wijze kan leiden tot sancties zoals geldboetes en schadevergoeding. #### 4.7.2 Algemene toelaatbaarheidsvoorwaarden Deze voorwaarden bepalen of een rechtsvordering ontvankelijk is: * **Buiten het Ger.W.:** Rechtsbekwaamheid en handelingsbekwaamheid. Gebrek hieraan leidt tot ontoelaatbaarheid. Groeperingen zonder rechtspersoonlijkheid kunnen mits inschrijving in de KBO procederen. * **Binnen het Ger.W.:** * **Hoedanigheid:** De bevoegdheid van de formele procespartij om namens een materiële procespartij op te treden. * **Belang:** De nuttigheid van de gevraagde maatregel voor de eiser, die dadelijk, rechtstreeks, persoonlijk en legitiem moet zijn. #### 4.7.3 Middelen van ontoelaatbaarheid (excepties sensu lato) Dit zijn verweren die de rechtsvordering zelf raken, niet de grond van de zaak. Ze kunnen betrekking hebben op: * **Ratione personae:** Gebrek aan rechtsbekwaamheid, handelingsbekwaamheid, hoedanigheid of belang. * **Ratione temporis:** Verjaringstermijnen, vervaltermijnen of proceduretermijnen. * **Ratione materiae:** Wanneer de rechtsvordering nooit heeft bestaan (bv. natuurlijke verbintenissen) of niet meer bestaat (bv. afstand van rechtsvordering). #### 4.7.4 Eis, vordering en verweer * **Eis (vordering):** Bestaat uit het voorwerp (wat wordt gevorderd), de feiten (oorzaak) en de rechtsgronden. * **Hoofdvordering:** Leidt het geding in. * **Tussenvordering:** Andere vorderingen ingesteld tijdens het geding (aanpassing, tegenvordering, tussenkomst). * **Samenhang/Aanhangigheid:** Vorderingen die zo nauw verbonden zijn dat ze gezamenlijk behandeld moeten worden om tegenstrijdige uitspraken te voorkomen. * **Verweer:** De reactie van de verweerder, die kan zijn: * **Eigenlijk verweer:** Ten gronde (betwisting van feiten of rechtsgrond) of exceptief (procedurele voorwaarden). * **Tegen-vordering:** Een vordering ingesteld door de verweerder tegen de eiser. #### 4.7.5 Sanctieregeling Schending van procedurele regels kan leiden tot: * **Opschortend effect (dilatoire excepties):** De procedure wordt tijdelijk stopgezet om herstel mogelijk te maken (bv. excepties van onbevoegdheid, nietigheid van processtukken). * **Afdoende (peremptoire) excepties:** Gebreken die niet hersteld kunnen worden en de procedure definitief doen stranden (bv. excepties van ontoelaatbaarheid). ### 4.8 Bevoegdheid van de rechter De bevoegdheid regelt welk gerecht van een geschil mag kennisnemen. #### 4.8.1 Nationale en internationale bevoegdheidsregels Nationale regels bepalen de bevoegde rechter bij geschillen zonder internationaal element. Internationale regels (privaatrecht, verdragen) komen in beeld bij geschillen met een internationaal element. #### 4.8.2 Rechtsmacht, bevoegdheid en verdelingsincident * **Rechtsmacht:** De macht van Belgische hoven en rechtbanken om geschillen te beslechten. * **Bevoegdheid (ratione materiae en ratione loci):** Bepaalt welke specifieke Belgische rechter bevoegd is. * **Verdelingsincident:** Geschillen over de interne verdeling van zaken binnen dezelfde rechtbank. #### 4.8.3 Criteria voor bevoegdheid * **Ratione materiae (materiële bevoegdheid):** Welk type rechtscollege is bevoegd (bv. vrederechter, rechtbank van eerste aanleg). Dit is bijna altijd van openbare orde. * **Ratione loci (territoriale bevoegdheid):** Welke rechtbank binnen welk geografisch gebied is bevoegd. Dit kan aanvullend recht, dwingend recht of openbare orde zijn, met verschillende gevolgen voor afwijking en ambtshalve toepassing. * **Algemene, bijzondere, exclusieve en voorwaardelijke volheid van bevoegdheid:** Beschrijven de reikwijdte van de bevoegdheid van een rechtscollege. * **Spoedeisend karakter (kortgeding):** De voorzitter van bepaalde rechtbanken kan bij voorraad uitspraak doen in dringende zaken. #### 4.8.4 Bevoegdheidsgeschillen Geschillen over bevoegdheid kunnen ontstaan bij hoofdvorderingen, tussenvorderingen, tegenvorderingen of bij samenhang/aanhangigheid. De regeling hieromtrent is vastgelegd in het Gerechtelijk Wetboek en kan leiden tot verwijzing naar de bevoegde rechter. --- > **Tip:** Zorg dat je de verschillende niveaus van geschillenbeslechting (materieel recht, rechtsvordering, eis in rechte) en de bijbehorende gevolgen van afwijzing kunt onderscheiden. Ook het onderscheid tussen proceshandelingen en rechtsprekende handelingen is cruciaal voor het begrijpen van de sancties. Besteed extra aandacht aan de criteria voor bevoegdheid (ratione materiae, ratione loci) en de gevolgen van openbare orde, dwingend en aanvullend recht. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Sein | Dit begrip beschrijft hoe iets feitelijk is of hoe een situatie is; het betreft de beschrijving van de werkelijkheid zoals die is. | | Sollen | Dit begrip beschrijft hoe iets behoort te zijn; het duidt op regels, rechtsnormen of verplichtingen die aangeven wat men moet of dient te doen. | | Rechtsregels | Een bindend voorschrift dat de mens moet naleven, dat betrekking heeft op het uiterlijke gedrag in de maatschappij, wordt uitgevaardigd door gezaghebbende personen of instanties, en waarvan de naleving kan worden afgedwongen door de overheid. | | Objectief recht | Het geheel van rechtsregels dat in een rechtsorde geldt, en dat bepaalt wat mag en niet mag, wat moet, en wat verboden is voor iedereen in de maatschappij. | | Subjectief recht | Een individueel recht dat een persoon ontleent aan het objectieve recht; het is het recht van een individu om iets te doen, te hebben of te eisen op basis van de geldende wetten. | | Rechtsstaat | Een maatschappij die geregeld wordt door rationele, consistente wetten waaraan ook de overheid en de wetgeving zelf onderworpen zijn, in plaats van door willekeur of persoonlijke voorkeur van gezagsdragers. | | Algemene gelding van de wet | Een principe van de rechtsstaat waarbij wetten van toepassing zijn op alle personen die zich in een objectief gelijkaardige situatie bevinden, en dus niet gelden voor specifieke individuen of categorieën. | | Drie machten – een onafhankelijke rechterlijke macht | Het principe van de scheiding der machten (wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht) met een onafhankelijke rechterlijke macht die wetten onpartijdig toepast op concrete geschillen. | | Materieel recht | Het geheel van rechtsregels dat de inhoud van maatschappelijke gedragingen bepaalt, zoals burgerlijk recht, strafrecht, ondernemingsrecht en sociaal recht. | | Gerechtelijk recht (formeel recht/handhavingsrecht) | De regels die bepalen hoe het materiële recht op een rechtmatige manier wordt toegepast, gehandhaafd en gerealiseerd; het is het sluitstuk van de rechtsstaat dat zorgt voor rechtvaardige procedures. | | Eigenrichting | Het ongeoorloofd en eigenmachtig herstellen van een aangedaan onrecht door een persoon, wat geweld en willekeur met zich meebrengt en door het gerechtelijk recht wordt uitgesloten. | | Exceptio non adimpleti contractus (ENAC) | Een beginsel bij wederkerige overeenkomsten waarbij een partij haar eigen prestatie mag opschorten zolang de andere partij haar verplichtingen niet nakomt, om zo de uitvoering van het contract af te dwingen. | | Retentierecht | Het recht om een zaak niet af te geven totdat de tegenprestatie, zoals betaling voor geleverde diensten of herstellingen, is voldaan, wat dient als middel om eigen rechten af te dwingen. | | Burgerlijk procesrecht | Alle rechtsregels van gerechtelijk recht die specifiek betrekking hebben op privaatrechtelijke geschillen, dus geschillen over de onderlinge verhoudingen tussen burgers. | | Rechterlijke organisatie en bevoegdheid | De regels die bepalen hoe rechtbanken zijn opgebouwd, welke rechter welke soort zaken mag behandelen, en hoe de bevoegdheid tussen verschillende rechtbanken is verdeeld. | | Procesgang en rechtsvordering | De regels die bepalen hoe een proces wordt gestart, hoe partijen hun rechten kunnen doen gelden, en hoe het verloop van een rechtszaak geregeld is, inclusief het recht om naar de rechter te stappen. | | Bewijsvoering en bemiddeling | De methoden en regels voor het leveren, verzamelen en beoordelen van bewijs in een rechtszaak, inclusief alternatieve geschillenbeslechtingsmethoden zoals bemiddeling. | | Bewarende maatregelen en uitvoering van uitspraken | De procedures om rechten veilig te stellen voor of tijdens een procedure (zoals beslag) en de regels voor de effectieve uitvoering van rechterlijke uitspraken, zoals de inning van schulden. | | Grondwet | De fundamentele wet van een land die de basisstructuur van de staat, de rechten van burgers en de werking van overheidsinstanties, inclusief de rechterlijke macht, vastlegt. | | Gerechtelijk Wetboek | Een wetboek dat de regels en procedures bevat die van toepassing zijn op alle rechtsgedingen in België, met als doel het procesrecht te moderniseren en te vereenvoudigen. | | Rechtspraak | De uitspraken van rechters in concrete gevallen, die dienen als interpretatie en verduidelijking van de wet en als leidraad voor latere juridische beslissingen, hoewel ze formeel niet altijd bindend zijn. | | Hof van Cassatie | Het hoogste gerecht in België dat toeziet op de eenheid van rechtspraak en controleert of lagere rechtbanken het recht juist hebben toegepast, waarbij cassatiearresten gezaghebbende richtsnoeren vormen. | | Rechtsleer | De meningen en analyses van juridische experts en academici in juridische literatuur, die rechters en rechtszoekenden inspireren en helpen bij de interpretatie en ontwikkeling van het recht. | | Europese verordeningen en internationale verdragen | Juridische instrumenten op Europees en internationaal niveau die rechtstreekse werking hebben of bindend zijn voor lidstaten en verdragsstaten, en die invloed hebben op het burgerlijk procesrecht. | | Algemene rechtsbeginselen | Fundamentele regels van het recht die, zelfs bij stilzwijgen, duisterheid of onvolledigheid van de wet, door de rechter moeten worden toegepast om recht te spreken. | | Gebruiken | Ongeschreven regels die ontstaan door langdurige praktijk en algemene erkenning, die soms de geschreven wet kunnen aanvullen of in bepaalde gevallen zelfs lijken te contraheren, zoals akkoordprotocollen tussen rechtbanken en de balie. | | Nationaal recht (lex fori) | Het recht dat van toepassing is in het land waar een procedure wordt opgestart of ingeleid; voor België omvat dit niet alleen Belgisch recht, maar ook internationaal recht dat in België geldt. | | Publiekrecht | Het recht dat de inrichting en werking van de overheid en de verhouding tussen overheid en burgers regelt. | | Privaatrecht | Het recht dat de verhoudingen tussen burgers onderling regelt. | | Dynamisch karakter | De voortdurende evolutie van het burgerlijk procesrecht onder invloed van maatschappelijke veranderingen en dagelijkse toepassing in procedures. | | Dienende functie | De rol van het burgerlijk procesrecht om materiële aanspraken van burgers te laten afdwingen via gerechtelijke procedures. | | Formalistisch karakter | De strikte vormgebondenheid van procedures in het burgerlijk procesrecht, noodzakelijk voor rechtszekerheid, gelijkheid en een eerlijk proces, waarbij niet-naleving tot nietigheid kan leiden. | | Autonoom rechtsgebied | Het burgerlijk procesrecht als een rechtsgebied met eigen regels, beginselen en doelstellingen, dat nauw samenhangt met het materiële recht maar zijn eigen logica behoudt. | | Gebiedend recht | Wettelijke bepalingen die partijen verplicht zijn na te leven en waarvan niet mag worden afgeweken. | | Aanvullend recht | Wettelijke bepalingen die van toepassing zijn wanneer partijen niets anders overeenkomen, maar waarvan wel mag worden afgeweken. | | Dwingend recht (niet van openbare orde) | Wettelijke bepalingen waarvan niet mag worden afgeweken vóór het ontstaan van een geschil, maar wel nádat het geschil is ontstaan. | | Dwingend recht (wel van openbare orde) | Wettelijke bepalingen die het algemeen belang beogen en bescherming bieden aan zowel rechtzoekenden als de rechtsbedeling in het algemeen, waarvan nooit mag worden afgeweken. | | Accusatoir karakter | Een procesvorm waarbij het initiatief tot een procedure bij de partijen ligt en de rechter enkel recht spreekt als een partij een vordering instelt, waarbij de partijen de inhoud en omvang van hun vordering bepalen. | | Inquisitoir karakter | Een procesvorm waarbij het initiatief en de leiding van de procedure primair bij de rechter of het openbaar ministerie ligt. | | Verbod op ultra petita | Een principe in het accusatoire procesrecht dat inhoudt dat de rechter niet meer mag toekennen dan wat door de eiser is gevorderd. | | Recht op toegang tot de rechter | Een fundamenteel mensenrecht dat garandeert dat iedereen het recht heeft om zijn zaak te laten beoordelen door een onafhankelijke en onpartijdige rechter, en dat eigenrichting en rechtsweigering verbiedt. | | Juridische bijstand | Georganiseerde hulpverlening aan rechtzoekenden met onvoldoende financiële middelen, bestaande uit eerstelijnsbijstand (gratis basisadvies) en tweedelijnsbijstand (volledige vertegenwoordiging door een advocaat, pro deo). | | Rechtsbijstand | Vrijstelling van gerechtskosten voor personen met onvoldoende middelen, toegekend door de rechtbank waar de zaak wordt behandeld. | | Onpartijdige rechter | Een rechter die persoonlijk zonder vooringenomenheid of schijn van partijdigheid oordeelt, en wiens systeem van rechtspraak zodanig georganiseerd is dat niemand van zijn natuurlijke rechter wordt afgetrokken. | | Onafhankelijke rechter | Een rechter die volledig onafhankelijk is van andere machten (wetgevende en uitvoerende) en in eer en geweten en overeenkomstig de wet oordeelt. | | Eerlijk en openbaar proces | Een proces dat voldoet aan fundamentele rechten zoals het recht op een eerlijke en openbare behandeling binnen een redelijke termijn, met een gemotiveerde beslissing en een openbare uitspraak. | | Tegenspraak en procesgelijkheid | Het principe dat alle partijen het recht hebben om te antwoorden op de argumenten en bewijsstukken van de tegenpartij, en dat deze antwoorden onderling moeten worden uitgewisseld. | | Partijautonomie en beschikkingsbeginsel | Het principe dat partijen zelf beslissen over het instellen van een vordering, de inhoud en omvang ervan, en het verloop van de procedure, terwijl de rechter een lijdende rol heeft. | | Rechtsvordering (ius agendi) | De bevoegdheid die de wet aan een rechtssubject verleent om zijn materieelrechtelijke aanspraak via een wettelijk vastgelegde rechtspleging door een rechter te laten beoordelen. | | Betekening | De formele en officiële mededeling van een gerechtelijke akte aan een partij of derde, meestal door een gerechtsdeurwaarder, met vermelding van de juridische gevolgen en termijnen. | | Kennisgeving | De toezending van een akte van rechtspleging, meestal via postdiensten of elektronische post, om partijen en gerechtelijke instanties op de hoogte te brengen van een procedurele handeling. | | Eis (vordering in rechte) | De concrete aanspraak die een eiser bij de rechter indient, bestaande uit het voorwerp (wat wordt gevorderd), de feiten (waarop de eis steunt) en de rechtsgronden (toepasselijke rechtsregels). | | Verweer | De reactie van de verweerder op de vordering van de eiser, die kan bestaan uit een verweer ten gronde (betwisting van feiten of rechtsgrond) of een exceptief verweer (procedurele voorwaarden). | | Tegenvordering | Een vordering die de verweerder instelt tegen de eiser, als een onafhankelijke procedure naast het verweer tegen de hoofdvordering. | | Samenhang | Wanneer meerdere vorderingen zo nauw verbonden zijn dat ze gezamenlijk moeten worden behandeld om onverenigbare oplossingen te voorkomen. | | Aanhangigheid | Wanneer identieke vorderingen (qua oorzaak, voorwerp, partijen en hoedanigheid) reeds aanhangig zijn bij verschillende, bevoegde rechtbanken. | | Afstand van geding | Het opgeven van de lopende rechtspleging, waarbij het recht zelf blijft bestaan en de partij later opnieuw een vordering kan instellen. | | Misbruik van procesrecht | Het gebruik van procesrecht met de intentie schade te berokkenen of op een kennelijk buitenproportionele wijze, wat kan leiden tot geldboetes en schadevergoedingen. | | Toelaatbaarheidsvoorwaarden | Voorwaarden waaraan een rechtsvordering moet voldoen om door de rechter te worden behandeld, zoals rechtsbekwaamheid, handelingsbekwaamheid, hoedanigheid en belang. | | Middelen van ontoelaatbaarheid (excepties sensu lato) | Verweren die betrekking hebben op de rechtsvordering zelf (niet op de gegrondheid) en die de ontvankelijkheid van de vordering betwisten, zoals gebrek aan belang of verjaring. | | Ratione personae | Betrekking hebbend op de persoon van de partij, en dus op de algemene toelaatbaarheidsvoorwaarden zoals rechtsbekwaamheid, handelingsbekwaamheid, hoedanigheid en belang. | | Ratione temporis | Betrekking hebbend op termijnen die het bestaan van het vorderingsrecht beïnvloeden, zoals verjaringstermijnen, vervaltermijnen en proceduretermijnen. | | Ratione materiae | Betrekking hebbend op het subjectieve recht zelf, en de vraag of de rechtsvordering ooit heeft bestaan, niet meer bestaat, of van bij het begin onmogelijk was. | | Verjaring | Een middel om door het verstrijken van tijd door de wet bepaalde rechten te verkrijgen (verkrijgende verjaring) of van een verbintenis bevrijd te worden (bevrijdende verjaring). | | Verval | Een fatale termijn vastgelegd door de wet, rechter of contract, waarbij het recht vervalt als de termijn niet wordt gerespecteerd, zonder mogelijkheid tot schorsing of stuiting. | | Nietigheid | De sanctie voor schending van bepaalde procesregels, waardoor een handeling ongeldig wordt verklaard; het systeem berust op principes als legaliteit, relativiteit, regularisatie, dekking en responsabiliteit. | | Proceshandelingen | Alle handelingen die tijdens het geding of onder toezicht van het gerecht worden gesteld door partijen, hun gevolmachtigden of hulppersoneel van de rechter, die de procedure voortbewegen maar geen rechtspraak inhouden. | | Rechtsprekende handelingen | De uitspraken (vonnissen, arresten, beschikkingen) van rechtscolleges die een geschil beslechten met toepassing van rechtsregels, en die vallen onder het sanctiesysteem van de rechterlijke organisatie. | | Rechtsmacht | De macht van Belgische hoven en rechtbanken om geschillen te beslechten, gebaseerd op nationale of internationale regels. | | Bevoegdheid | De toewijzing van een specifiek geschil aan een bepaalde Belgische rechter (bv. vredegerecht, ondernemingsrechtbank) op basis van materiële, territoriale, of andere criteria. | | Verdelingsincident | Een geschil binnen hetzelfde rechtscollege over welke kamer of afdeling de vordering moet behandelen. | | Ratione loci | Territoriale bevoegdheid; de bepaling van welke rechtbank binnen welk geografisch gebied bevoegd is om kennis te nemen van een zaak. | | Algemene bevoegdheid | De normale, breed omschreven bevoegdheid van een rechtscollege om geschillen te behandelen die niet uitdrukkelijk aan een ander rechtscollege zijn toegewezen. | | Bijzondere bevoegdheid | Een bevoegdheid die een rechtscollege specifiek voor bepaalde materies of gevallen wordt toegekend, ongeacht de waarde van de vordering. | | Exclusieve bevoegdheid | Een bevoegdheid die uitsluitend aan één bepaald rechtscollege is toegekend, waardoor andere rechtscolleges in die materie onbevoegd zijn. | | Voorwaardelijke volheid van bevoegdheid | De ruime, residuaire bevoegdheid van de rechtbank van eerste aanleg, die vervalt indien de verweerder tijdig de onbevoegdheid opwerpt of de eiser de zaak verwijst. | | Kortgeding | Een spoedprocedure waarbij een voorzitter van een rechtbank bij voorraad uitspraak kan doen in dringende zaken die tot de bevoegdheid van zijn rechtbank behoren. | | Eenheidsbevoegdheid | Het principe dat alle vorderingen die nauw verband houden met een huwelijk of wettelijke samenwoning, of die betrekking hebben op minderjarigen, bij dezelfde familierechtbank worden behandeld om tegenstrijdige uitspraken te voorkomen. | | Eenzijdig verzoekschrift | Een procedure waarbij slechts één partij wordt gehoord, ook al gaat het om een materieelrechtelijke aanspraak tegen een derde die niet in het geding is betrokken. | | Rechtsmiddelen | Juridische middelen om een beslissing van een lagere rechter aan te vechten, zoals hoger beroep of cassatie. | | Akkoordvonnis | Een vonnis waarin de rechter het akkoord van partijen over de bevoegdheid bekrachtigt. | | Berusting | De stilzwijgende of uitdrukkelijke instemming van partijen met een uitspraak van de rechter, die de bevoegdheidsvraag kan bevestigen. | | Een aanspraak honoreren | Een claim of recht dat iemand heeft, erkennen en toekennen. | | Beschikkingsbeginsel | Partijen bepalen zelf of ze een geschil aanhangig maken, hoe ze hun vordering formuleren en of ze ze intrekken. | | Proceshandelingen | Vallen onder de nietigheden van art. 860 e.v. Ger.W. | | Rechtsprekende handelingen | Vallen onder het sanctiesysteem van de rechterlijke organisatie (géén nietigheidsleer) |

## Afstamming: concepten en betekenissen De tekst introduceert het begrip afstamming met verschillende betekenissen: ### Algemene betekenis van bloedverwantschap Dit verwijst naar de verwanten, de banden die personen verbinden op grond van afstamming. ### Bijzondere betekenis: Sociaal ouderschap Dit duidt op de relatie tussen de persoon die het kind verzorgt en opvoedt, en het kind zelf. Het gaat om de ouderrol die dagelijks wordt opgenomen. ### Bijzondere betekenis: Juridisch ouderschap Dit betreft de directe juridische band tussen ouder en kind, wat leidt tot het concept van juridisch ouderschap. Juridische afstamming hoeft niet per se biologisch te zijn; sociaal gedrag kan ook een juridische grondslag vormen. ### Biologische versus juridische afstamming Niet elke biologische afstamming wordt juridisch erkend. Het is mogelijk om biologisch verwant te zijn zonder dat dit leidt tot juridische ouderlijke verantwoordelijkheden. Omgekeerd kan juridische afstamming bestaan zonder biologische grondslag. Bijvoorbeeld, een prins die een biologisch kind erkent, creëert een juridische band via erkenning, wat gevolgen heeft voor de burgerlijke stand. Incestueuze verwekking mag niet juridisch worden vastgesteld. ## Grondslagen voor juridische afstamming Juridische afstamming kan gebaseerd zijn op verschillende fundamenten: * **Bloedband:** De oorspronkelijke, biologische realiteit die de afstammingsbanden creëert. * **Sociaal gedrag:** Het "bezit van staat" (bewijsmiddel van vaderschap of moederschap), wat kan dienen als een belemmering voor betwisting van verwantschap. Dit wordt ook wel de *socioaffectieve realiteit* genoemd. * **Wil of intentie:** De *volitieve realiteit*, die de wil om vader of moeder te worden omvat, zoals bij erkenning, meemoederschap of een gezamenlijke ouderschapsintentie. * **Belang van het kind:** Dit criterium wordt ingezet bij conflicten tussen de verschillende grondslagen en primeert, zoals bevestigd door het Grondwettelijk Hof. Elke wetgevende hervorming zoekt naar een nieuw evenwicht hierin. ## Afstamming en de openbare orde Afstammingsrecht raakt integraal de openbare orde. Het betreft de staat van de persoon in de familie en kan niet bij overeenkomst worden afgeweken. Contracten die hiermee in strijd zijn, zoals draagmoederschapscontracten die de regel van afstammingsrecht willen omzeilen, zijn nietig. Zolang er geen specifieke wetgeving is, kunnen dergelijke contracten niet afwijken van de openbare orde. ## Afstamming versus adoptie Hoewel beide aan ouderschap juridische vorm geven, verschillen afstamming en adoptie fundamenteel: * **Afstamming:** Is **declaratief** van aard, het verklaart wat reeds bestaat (vaak gebaseerd op biologische realiteit). * **Adoptie:** Is **constitutief** van aard, het vestigt een nieuwe juridische band die nog niet bestond, vaak gebaseerd op socio-affectieve banden. Adoptie heeft een beperkte declaratieve werking, waarbij het ouderschap begint bij de start van de adoptieprocedure. Biologisch ouderschap begint daarentegen vanaf de verwekking. ## Verwantschap: begrippen en organisatie Verwantschap verbindt personen op grond van afstamming of een gemeenschappelijke stamouder. Er zijn twee soorten: * **Verwanten in rechte lijn:** Personen die rechtstreeks van elkaar afstammen (bv. ouder-kind, grootouder-ouder). * **Verwanten in de zijlijn:** Personen die een gemeenschappelijke stamouder hebben (bv. broers, zussen, ooms, tantes, neven, nichten). Deze kunnen één of twee gemeenschappelijke ouders hebben. ## Gevolgen van verwantschap Een vastgestelde afstammingsband leidt tot diverse juridische gevolgen, waaronder: * Familienaam * Erfrecht * Alimentatie * Ouderlijk gezag (automatisch gekoppeld aan juridische afstamming) ## Rechten van (donor)kinderen gebaseerd op bloedverwantschap De wettelijke regeling van het recht op afstammingsinformatie is inconsistent. De MBV-wet hanteert anonimiteit voor gametendonatie, terwijl het adoptierecht kinderen vanaf 12 jaar de identiteit van hun ouders kan laten vragen. Het Vlaams Afstammingscentrum biedt informatie over de eigen achtergrond. De rechtspraak, zoals het arrest van het GwH 102/2024, benadrukt een beter evenwicht tussen de rechten van kinderen en donoren en staat open voor opheffing van anonimiteit. De rechtspraak heeft ook het recht op zekerheid over biologisch vaderschap via DNA-onderzoek en het recht op niet-identificeerbare gegevens van de donor gecreëerd. ## Aanverwantschap: begrippen en organisatie Aanverwantschap verbindt een persoon met de verwanten van zijn echtgenoot of wettelijk samenwonende partner, maar ook met stiefkinderen en de echtgenoten van verwanten. Dit zijn aangetrouwde familieleden. ## Gevolgen van aanverwantschap Aanverwantschap heeft gevolgen voor adoptie, onderhoudsverplichtingen, huwelijksbeletsels en voogdij. Het verdwijnt niet volledig na ontbinding van het huwelijk, zoals het geval is bij een schoonmoeder die schoonmoeder blijft, zelfs na beëindiging van de relatie van haar kind. ## Samenvatting verwantschap en aanverwantschap * **Verwantschap:** Gebaseerd op afstamming (rechte lijn: ascendenten en descendenten; zijlijn: collateralen). * **Aanverwantschap:** Gebaseerd op huwelijk (niet op wettelijke of feitelijke samenwoning). Stiefbroers/zussen zijn geen aanverwanten, terwijl halfbroers/zussen wel verwanten zijn. ## Systeem van de graden Verwanten en aanverwanten worden georganiseerd in graden, gebaseerd op generaties of de afstand tot de gemeenschappelijke voorouder. * **Verwanten:** Elke generatie telt als een graad in rechte lijn; in zijlijn telt men eerst naar de gemeenschappelijke ouder en dan naar de verwant. * **Aanverwanten:** Volgen hetzelfde systeem, maar zonder graad voor het huwelijk dat de aanverwantschap deed ontstaan. ## Vaststelling van de afstamming De afstamming kan worden vastgesteld via drie methoden: vermelding in de geboorteakte, erkenning, en gerechtelijke vaststelling. ### I. Moederschap Vaststelling van moederschap geschiedt via: 1. **Vermelding van de naam van de moeder in de geboorteakte:** De regel *mater semper certa est* (de moeder is altijd zeker). Anonieme en discrete bevalling zijn in België niet mogelijk. 2. **Erkenning door een vrouw:** Vrijwillige rechtshandeling die plaatsvindt buiten de rechtbank, met toestemming van de andere ouder indien nodig. 3. **Gerechtelijke vaststelling van moederschap:** Gedwongen vaststelling via een vonnis, waarbij de rechtbank de afstammingsband vaststelt. Er zijn bijzondere regels voor overspelige en bloedschennige kinderen. ### II. Vaderschap Vaderschap wordt vastgesteld via: * **De vaderschapsregel ("Pater est quem nuptiae demonstrant"):** Binnen het huwelijk is de echtgenoot vader van kinderen geboren binnen het huwelijk of binnen 300 dagen na de ontbinding/nietigverklaring. Er gelden vermoedens omtrent de verwekkingsperiode. * **Erkenning door een man:** Vrijwillige erkenning bij de ambtenaar van de burgerlijke stand, met vereiste toestemmingen. * **Gerechtelijke vaststelling van vaderschap:** Gedwongen vaststelling via de rechtbank. Erkend wordt dat de echtgenoot van de moeder als vader wordt beschouwd onder bepaalde voorwaarden en er zijn uitzonderingen op dit vermoeden, bijvoorbeeld bij een machtiging tot afzonderlijk verblijf of na introductie van een echtscheidingsprocedure. Ook na een nieuw huwelijk van de moeder binnen 300 dagen na ontbinding van het vorige huwelijk, speelt de vaderschapsregel een rol, met een voorkeur voor de nieuwe echtgenoot. ### II/1. Meemoederschap Meemoederschap is mogelijk sinds de wet van 5 mei 2014. De grondslag is de gezamenlijke ouderschapsintentie van twee vrouwen. Het vaderschap moet afwezig zijn of juridisch betwist worden. De vaststelling kan gebeuren via een meemoederschapsregel (binnen het huwelijk), erkenning, of gerechtelijk onderzoek. Er gelden specifieke overgangsregels en conflicten kunnen ontstaan tussen vaderschap en meemoederschap, aangezien afstamming tweezijdig blijft. ## Betwisting van de afstamming Elke vastgestelde afstamming kan worden betwist via een rechtsvordering tot betwisting van staat. Dit kan langs moeders-, vaders-, of meemoederszijde gebeuren, met specifieke regels voor ontvankelijkheid, termijnen, bewijsmiddelen en de partijen in het geding. ### Betwisting van moederschap Dit kan gebeuren tegen de moeder wiens naam in de geboorteakte staat, na moederlijke erkenning, of tegen een gerechtelijk vastgesteld moederschap. De bewijslast rust op degene die betwist, en het belang van het kind wordt steeds meer meegewogen. Er is een bijzondere procedure voor de nietigverklaring van een moederlijke erkenning zonder toestemming. ### Betwisting van vaderschap Vaderschap van de echtgenoot kan rechtstreeks of onrechtstreeks worden betwist. De ontvankelijkheid is onderworpen aan het "bezit van staat", maar dit is geen absoluut ongrondwettelijk verbod meer; de rechter maakt een belangenafweging. De gegrondheid hangt af van het bewijs van niet-vaderschap, maar ook hier speelt de belangenafweging een rol. Het vaderschap van een erkennende man kan ook worden betwist, met vergelijkbare ontvankelijkheids- en gegrondheidsvereisten. ### Betwisting van meemoederschap Dit volgt grotendeels de regels voor vaderschapsbetwisting, met specifieke aandacht voor de grondslag van meemoederschap (instemming met medisch begeleide voortplanting). De bewijslast rust bij de eiser, en de rechterlijke toetsing van belangen is cruciaal. ## Gevolgen van de afstamming De vastgestelde afstamming heeft diverse gevolgen, waaronder de familienaam, alimentatie, en ouderlijk gezag. De wet streeft naar gelijkheid tussen alle vormen van afstamming, maar er zijn uitzonderingen, met name ten nadele van overspelige ouders (bv. verlies van huwelijksvoordelen en schenkingen, tenzij de trouwe echtgenoot anders bepaalt). ### Belgische nationaliteit Bij betwisting of nietigverklaring van de afstamming, kan de familierechtbank zich uitspreken over het behoud van de Belgische nationaliteit van het kind, met een evolutie in de rechtspraak en wetgeving om de rechten van het kind te beschermen. ### Familienaam De toekenning van de familienaam volgt basisregels die het recht van beide ouders (of meemoeders) erkennen, inclusief de mogelijkheid van een dubbele naam. Bij onenigheid of afwezigheid van keuze geldt een alfabetische volgorde. Het kind vanaf 12 jaar heeft inspraak in naamsveranderingen. Er is een procedure voor naams- en voornaamsveranderingen, inclusief een eenmalige administratieve wijziging zonder opgave van reden. ### Alimentatie De gemeenrechtelijke familiale onderhoudsverplichting geldt tussen bloedverwanten in rechte lijn en tussen echtgenoten/partners. Het bedrag is afhankelijk van de behoeften van de schuldeiser en het vermogen van de schuldenaar. Er bestaan bijzondere onderhoudsverplichtingen voor ouders jegens hun kinderen (ook na meerderjarigheid bij voortgezette opleiding) en voor stiefouders/partners na overlijden van de eigen ouder. De verweker van een kind kan ook aangesproken worden voor onderhoudsgeld. DAVO biedt dienstverlening voor de invordering van onderhoudsgelden. ### Ouderlijk gezag Ouderlijk gezag, als primair beschermingsstatuut, omvat rechten en plichten ten aanzien van de persoon en het vermogen van het kind. Sinds recente hervormingen wordt het ouderlijk gezag gezamenlijk uitgeoefend, met een recht op persoonlijk contact voor de niet-uitoefenende ouder. De wet legt een bijzondere nadruk op het belang van het kind en voorziet in diverse beschermingsstatuten zoals voogdij en pleegzorg. Het hoorrecht van minderjarigen in gerechtelijke procedures is versterkt. ### Pleegzorg Pleegzorg is een vorm van jeugdhulp waarbij een minderjarige tijdelijk bij pleegzorgers verblijft. Pleegzorgers nemen de dagelijkse beslissingen en het verblijfsrecht op zich, terwijl ouders de belangrijke beslissingen behouden, tenzij anders overeengekomen of in dringende gevallen. ### Broers en zussen Minderjarige broers en zussen hebben het recht om niet van elkaar gescheiden te worden, met uitzondering van gevallen waarbij een minderjarige is geplaatst na het plegen van een misdrijf. Dit recht wordt geacht te bestaan tussen juridische broers en zussen, en gelijkgestelde broers en zussen (die samen in een gezin opgroeien en een bijzondere affectieve band hebben). ### Voogdij Voogdij ontstaat wanneer beide ouders overleden, onbekend zijn of definitief onbekwaam zijn om het ouderlijk gezag uit te oefenen. De vrederechter benoemt een voogd, die de persoon en goederen van de minderjarige beheert, met verplichte tussenkomst van een toeziende voogd en eventueel een voogd ad hoc. ### Ontvoogding Ontvoogding, mogelijk vanaf 15 jaar, kan wettelijk (bij huwelijk) of gerechtelijk worden verkregen, en vermindert de handelingsonbekwaamheid van de minderjarige, met bijstand van een curator. ### Opschorting stemrecht minderjarigen (16-17 jaar) Sinds recente wetgeving kunnen 16- en 17-jarigen stemmen voor het Europees Parlement. De vrederechter kan, bij gemotiveerde beslissing, het stemrecht van deze minderjarigen opschorten indien hun gezondheidstoestand of omstandigheden dit vereisen. ### Beschermde meerderjarigen Meerderjarigen met een psychiatrische aandoening of verkwisters kunnen gerechtelijk beschermd worden via onbekwaamverklaring en bewind, waarbij de autonomie van de persoon centraal staat. ## Adoptie Adoptie is een gerechtelijke procedure die een juridische band schept vergelijkbaar met afstamming, met twee vormen: gewone adoptie (complementair aan bestaande banden) en volle adoptie (verbreking van oorspronkelijke banden). De adoptie moet steunen op wettige redenen, met de nadruk op het belang van het kind. Er zijn specifieke voorwaarden voor adoptanten (leeftijd, geschiktheid) en vereiste toestemmingen. ### Gevolgen van adoptie De gevolgen verschillen tussen gewone (behouden oorspronkelijke familiebanden) en volle adoptie (integratie in adoptieve familie, verbreking oorspronkelijke banden). Dit heeft impact op familienaam, ouderlijk gezag, huwelijksbeletsels, en onderhoudsverplichtingen. ### Beëindiging van adoptie Adoptie is in beginsel onherroepelijk, maar kan onder strikte voorwaarden worden herzien of, in geval van gewone adoptie, herroepen. ## Betwisting van de afstamming Elke vastgestelde afstamming kan worden betwist. De procedure kent specifieke titularissen, termijnen, en bewijsmiddelen. De betwisting van het vaderschap van de echtgenoot, in het bijzonder, kent een evoluerende rechtspraak die de belangen van alle betrokkenen, met name het kind, afweegt. ## Alimentatie De onderhoudsplicht is een dwingendrechtelijke, wederkerige en persoonlijke verplichting tussen bloedverwanten in rechte lijn en aanverwanten (echtgenoot/ex-echtgenoot). Het bedrag is afhankelijk van de behoeften en draagkracht. Er bestaan diverse methoden voor invordering, waaronder beslag en de dienstverlening van DAVO. ## Strafsancties Familieverlating is een misdrijf dat de niet-naleving van onderhoudsverplichtingen bestraft, met verschillende strafniveaus afhankelijk van de ernst van de situatie. ## Bescherrmde minderjarigen Minderjarigen genieten specifieke bescherming door wettelijke bepalingen inzake handelingsonbekwaamheid, ouderlijk gezag, voogdij, pleegzorg, en het recht om gehoord te worden in gerechtelijke procedures. De wetgeving evolueert om de rechten en belangen van het kind te versterken. ## Bescherming van geesteszieken en verkwisters De wet voorziet in publiekrechtelijke (gedwongen opname, internering) en privaatrechtelijke (onbekwaamverklaring, bewind, lastgeving) beschermingsmaatregelen voor personen met psychiatrische aandoeningen of verkwisters, met de nadruk op subsidiariteit, proportionaliteit, en autonomie van de beschermde persoon. --- ### Veelvoorkomende fouten om te vermijden: * Het verwarren van juridische en biologische afstamming. * Het negeren van het belang van het kind als doorslaggevend criterium in afstammingsgeschillen. * Het niet naleven van de specifieke ontvankelijkheids- en bewijsregels bij betwisting van afstamming. * Het verkeerd interpreteren van de gevolgen van gewone versus volle adoptie. * Het niet correct toepassen van de bepalingen inzake familienaamkeuze en -wijziging. * Het vergeten van de specifieke regels voor bijzondere onderhoudsverplichtingen (bv. stiefouder). * Het onjuist toepassen van de termijnen voor het betwisten van afstamming. * Het miskennen van de specifieke procedures en vereisten voor pleegzorg, voogdij, en adoptie. * Het niet volgen van de correcte procedures voor de vaststelling of betwisting van afstamming. * Het negeren van de evolutie in wetgeving en rechtspraak, met name met betrekking tot het hoorrecht van minderjarigen en de belangenafweging in adoptieprocedures. * Het verkeerd interpreteren van de gevolgen van de verschillende vormen van ouderlijk gezag en verblijfsregelingen. * Het niet correct toepassen van de regels inzake de aansprakelijkheid van ouders en pleegzorgers voor de daden van minderjarigen. * Het vergeten van de specifieke procedures voor de bescherming van meerderjarigen, zoals bewind en lastgeving. * Het negeren van de evoluerende rol van de vrederechter en de familierechtbank in geschillen met betrekking tot minderjarigen en beschermde personen. * Het verwarren van de verschillende wettelijke regimes voor de vaststelling en betwisting van meemoederschap. * Het niet correct toepassen van de regels inzake de gevolgen van de afstamming op het erfrecht, de naam, en alimentatie. * Het niet correct toepassen van de regels rond de vaststelling en betwisting van vaderschap en meemoederschap, inclusief de rol van bewijs en belangenafweging. * Het niet kennen van de uitzonderingen op de algemene regels inzake afstamming, zoals bij bijzondere voortplantingstechnieken of draagmoederschap. Deze studiegids is bedoeld als een uitgebreide basis voor uw examenvoorbereiding. Raadpleeg steeds de meest recente wetgeving en jurisprudentie voor de meest accurate en actuele informatie.

## Woordenlijst | Term | Definitie | |---|---| | Afstamming | Het juridische verband dat de juridische band tussen een ouder en een kind vaststelt, los van de biologische realiteit. Het kan gebaseerd zijn op de bloedband, sociaal gedrag of de wil van de betrokkenen. | | Bloedverwantschap | Een vorm van verwantschap die gebaseerd is op afstamming, zowel in rechte lijn (directe voorouders en afstammelingen) als in zijlijn (personen die een gemeenschappelijke voorouder hebben). | | Familienaam | De naam die juridisch aan een persoon is verbonden, vaak voortvloeiend uit de vastgestelde afstamming of door een specifieke juridische procedure zoals adoptie of naamsverklaring. | | Juridische afstamming | De afstamming zoals die door het recht wordt erkend en vastgesteld, wat juridische gevolgen heeft voor o.a. erfrecht, ouderlijk gezag en onderhoudsverplichtingen, ongeacht of er een biologische band is. | | Meemoederschap | De juridische afstamming van een vrouw ten opzichte van een kind, vastgesteld door de gemeenschappelijke ouderschapsintentie van twee vrouwen die een kind willen en een van hen zwanger wordt, vaak via medisch begeleide voortplanting. | | Ouderlijk gezag | Een geheel van rechten en plichten die ouders hebben ten aanzien van hun minderjarige kinderen, gericht op hun bescherming, opvoeding en ontwikkeling, en het beheer van hun vermogen. | | Sociaal ouderschap | Het ouderschap gebaseerd op de feitelijke verzorging, opvoeding en de dagelijkse gedragingen als ouder ten aanzien van een kind, ongeacht de biologische of juridische band. | | Verwantschap | Het juridische verband tussen personen die van elkaar afstammen of een gemeenschappelijke voorouder hebben, wat diverse juridische gevolgen met zich meebrengt. | | Vaderschapsregel | Het juridisch vermoeden dat de echtgenoot van de moeder de vader is van een kind dat tijdens het huwelijk of binnen 300 dagen na de ontbinding ervan is geboren. | | Vaderschapsvaststelling | De juridische procedure waarbij het vaderschap wordt bepaald, hetzij via de wettelijke vaderschapsregel, erkenning, of gerechtelijk onderzoek. | | Vaderschapsvermoeden | De wettelijke regel die de echtgenoot van de moeder als vader van het kind aanwijst, tenzij dit vermoeden wordt weerlegd. | | Verwekking | Het proces waarbij een kind tot stand komt, zowel biologisch als via medisch begeleide voortplanting, wat een basis kan vormen voor juridische afstamming. | | Volitieve afstamming | Een juridische afstamming die gebaseerd is op de wil of intentie van de betrokkenen om ouder te worden, zoals bij erkenning, meemoederschap of gemeenschappelijke ouderschapsintenties. |

# Verticale familiale relaties: afstamming Dit onderwerp behandelt de juridische betekenis van afstamming, de verschillende grondslagen daarvoor, de gevolgen van afstamming en de relatie met adoptie. Het gaat dieper in op de vaststelling en betwisting van moederschap en vaderschap, inclusief bijzondere regels voor meemoederschap. ## 1. Afstamming ### 1.1 Verschillende betekenissen en grondslagen Afstamming kan verschillende betekenissen hebben, gaande van bloedverwantschap tot sociaal ouderschap. De *juridische afstamming* is de juridisch vastgestelde band tussen een ouder en een kind, die niet noodzakelijk op een biologische realiteit is gebaseerd. *Biologische afstamming* verwijst daarentegen naar de genetische verwantschap. Juridische afstamming kan ook gebaseerd zijn op sociale gedragingen (sociaal ouderschap) of op de wil en intentie om ouder te worden (volitieve realiteit), zoals bij meemoederschap. Bij conflicten tussen deze grondslagen primeert het belang van het kind, zoals bepaald door het Grondwettelijk Hof. Afstammingsrecht raakt de openbare orde en kan niet bij overeenkomst worden gewijzigd. ### 1.2 Afstamming versus adoptie Afstamming is *declaratief* van aard: het verklaart een bestaande juridische band, vaak gebaseerd op een biologische werkelijkheid. Adoptie is daarentegen *constitutief*: het vestigt een nieuwe juridische band, vaak gebaseerd op genegenheidsbanden, die wel een beperkte declaratieve werking heeft via de procedure bij de familierechtbank. Bij adoptie begint het ouderschap bij aanvang van de procedure, terwijl bij biologische afstamming het ouderschap begint vanaf de verwekking. ### 1.3 Verwantschap Verwantschap verbindt personen op grond van afstamming. Er zijn twee soorten verwantschappen: * **Verwanten in rechte lijn**: Personen die van elkaar afstammen (bv. ouder-kind, grootouder-kleinkind). Dit kan ook zonder bloedverwantschap zijn (bv. adoptie). * **Verwanten in de zijlijn**: Personen die een gemeenschappelijke stamouder hebben (bv. broers, zussen, ooms, tantes). **Aanverwantschap** verbindt een persoon met de verwanten van zijn echtgenoot (bv. schoonouders) en met de echtgenoten van zijn verwanten (bv. schoonzonen). Aanverwantschap verdwijnt niet volledig na ontbinding van het huwelijk. ### 1.4 Gevolgen van verwantschap Een juridisch vastgestelde afstammingsband heeft diverse gevolgen, waaronder: * Familienaam * Erfrecht * Onderhoudsverplichtingen * Ouderlijk gezag * Rechten van (donor)kinderen met betrekking tot afstammingsinformatie en anonimiteit van gametendonatie. * Recht op zekerheid omtrent het biologisch vaderschap via DNA-onderzoek. ### 1.5 Afstammingsrecht en EVRM/Grondwet Arresten van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (zoals Marckx en Vermeire) en het Belgische Grondwettelijk Hof hebben geleid tot een afzwakking van discriminatoir erfrecht op basis van afstamming (bv. kinderen geboren binnen en buiten het huwelijk). Wettelijke hervormingen en rechtspraak hebben de gelijkheid tussen alle kinderen in de nalatenschap bewerkstelligd, ook al kunnen nalatenschappen die vóór bepaalde arresten openvielen nog onderworpen zijn aan oudere regimes. ### 1.6 Vaststelling van de afstamming De afstamming kan op verschillende wijzen worden vastgesteld, afhankelijk van of het moederschap, vaderschap of meemoederschap betreft. #### 1.6.1 Moederschap Het moederschap wordt in principe vastgesteld door: 1. **Vermelding van de naam van de moeder in de geboorteakte**: Dit volgt uit het principe "mater semper certa est" (de moeder is altijd zeker). Anonieme bevalling is in België niet mogelijk. 2. **Erkenning door een vrouw**: Dit is een vrijwillige rechtshandeling, mogelijk indien de naam van de moeder niet in de geboorteakte staat vermeld, of bij gebrek aan geboorteakte. Er zijn specifieke toestemmingsvereisten, zoals bij draagmoederschap. 3. **Gerechtelijke vaststelling van moederschap**: Dit is een gedwongen vaststelling via een vonnis van de familierechtbank, indien de naam van de moeder niet in de akte staat of bij gebrek aan erkenning. Bewijs van bevalling is hierbij cruciaal. Erkenning door een overspelige vrouw of gerechtelijke vaststelling van overspelig moederschap kent bijzondere regels, evenals de vaststelling van bloedschennige kinderen. #### 1.6.2 Vaderschap Het vaderschap kan worden vastgesteld door: A. **De vaderschapsregel (binnen het huwelijk)**: "Pater is est quem nuptiae demonstrant" (Vader is hij die het huwelijk aanduidt). De echtgenoot is vader van kinderen geboren binnen het huwelijk of binnen 300 dagen na ontbinding/nietigverklaring ervan. Dit vermoeden geldt gedurende een periode van 300 tot 180 dagen vóór de geboorte en is vatbaar voor tegenbewijs (juris tantum). Er zijn uitzonderingen op dit vermoeden, zoals bij vermiste echtgenoten of bij bepaalde omstandigheden na een echtscheidingsprocedure. Hertrouwen van de moeder binnen 300 dagen na ontbinding van het vorige huwelijk leidt tot een voorkeur voor de nieuwe echtgenoot als vader, tenzij dit wordt betwist. B. **Buiten het huwelijk**: 1. **Vaderlijke erkenning**: Een vrijwillige rechtshandeling door een man wiens vaderschap niet vaststaat via de vaderschapsregel of meemoederschap. Dit vereist de toestemming van de moeder (bij minderjarigen), het kind (vanaf 12 jaar) of de meerderjarige die erkend wordt, tenzij deze wilsonbekwaam is. Bij toestemmingsweigering kan de familierechtbank tussenkomen na een verzoeningspoging, rekening houdend met het belang van het kind en het biologisch vaderschap. Erkenning kan ook prenataal plaatsvinden. Erkenningen die fraude (bv. voor verblijfsrecht) beogen, kunnen worden geweigerd. 2. **Gerechtelijke vaststelling van vaderschap**: Een gedwongen vaststelling via een gerechtelijke procedure, indien het vaderschap niet vaststaat en er geen erkenning is. Het vaderschap kan worden betwist (o.a. door de echtgenoot, het kind, of de beweerde vader). Ook hier speelt het belang van het kind een rol bij de beoordeling van de gegrondheid van de vordering. Bewijs kan geleverd worden via bezit van staat of alle andere wettelijke middelen (bv. DNA-onderzoek). De rechtspraak heeft bepaald dat bezit van staat geen absoluut obstakel meer vormt voor ontvankelijkheid, en dat een belangenafweging steeds vereist is. #### 1.6.3 Meemoederschap Sinds de wet van 5 mei 2014 kan meemoederschap worden gevestigd, gebaseerd op de gezamenlijke ouderschapsintentie van twee vrouwen. Dit is mogelijk binnen het huwelijk (meemoederschapsregel, vermoeden analoog aan vaderschap) of buiten het huwelijk (meemoederlijke erkenning, gerechtelijk onderzoek). Meemoederschap is uitgesloten indien het vaderschap reeds vaststaat. De grondslag hiervoor is de gezamenlijke ouderschapsintentie ten tijde van de verwekking. ### 1.7 Betwisting van de afstamming Elke vastgestelde afstamming kan worden betwist via een specifieke rechtsvordering. De betwisting kan plaatsvinden langs moeders- of vaderszijde, alsook bij meemoederschap. Er gelden specifieke ontvankelijkheids-, bewijs- en verjaringstermijnen, die onderhevig zijn aan rechtspraak van het Grondwettelijk en het Hof van Cassatie. Het belang van het kind speelt hierbij een cruciale rol, evenals de aanwezigheid van bezit van staat, dat geen absoluut obstakel meer vormt voor de ontvankelijkheid. #### 1.7.1 Betwisting moederschap Het moederschap vastgesteld via de geboorteakte of erkenning kan worden betwist. Bij de betwisting van het moederschap in de geboorteakte moet bewezen worden dat de moeder niet bevallen is; bezit van staat maakt de vordering onontvankelijk. Bij betwisting van een moederlijke erkenning zijn een wilsgebrek en het ontbreken van bezit van staat vereist, alsook bewijs dat de erkennende vrouw niet de moeder is. #### 1.7.2 Betwisting vaderschap Het vaderschap van de echtgenoot kan rechtstreeks of onrechtstreeks worden betwist. De betwisting van het vaderschap van de echtgenoot is in principe niet-ontvankelijk indien bezit van staat aanwezig is, maar dit is geen absoluut verbod meer. De bewijsvoering kan rechtstreeks (genetisch) of onrechtstreeks gebeuren. De voorgestelde wettelijke vermoedens van niet-vaderschap kunnen worden betwist zonder verdere bewijsvoering. Een "2-in-1"-vordering is mogelijk voor de beweerde vader of meemoeder, waarbij de betwisting van het bestaande vaderschap en de vaststelling van hun eigen afstamming in één procedure worden behandeld. Er gelden specifieke termijnen voor de betwisting door verschillende titularissen. #### 1.7.3 Betwisting meemoederschap Het meemoederschap vastgesteld volgens de meemoederschapsregel of via erkenning kan worden betwist. Hierbij spelen bezit van staat en het bewijs van de grondslag (instemming met MBV of andere voortplantingsdaad) een rol. De titularissen en termijnen zijn analoog aan die voor vaderschapsbetwisting, met specifieke aandacht voor de instemming met medisch begeleide voortplanting. #### 1.7.4 Betwisting vaderlijke erkenning Een vaderlijke erkenning kan worden betwist door de erkenner zelf, de moeder, het kind (vanaf 12 jaar), de beweerde biologische vader, of de vrouw die meemoederschap opeist. Ontvankelijkheid is onderworpen aan voorwaarden zoals de afwezigheid van bezit van staat en een wilsgebrek bij de erkenner of degenen die toestemden. De gegrondheid vereist het bewijs van niet-vaderschap. Het belang van het kind wordt meegewogen in de beoordeling. #### 1.7.5 Betwisting gerechtelijk vastgesteld vaderschap Dit kan enkel via derdenverzet, met specifieke termijnen en ontvankelijkheidsvoorwaarden. De wetgever heeft de gevolgen van bezit van staat en de termijnen voor betwisting grondwettelijk getoetst, wat geleid heeft tot een flexibelere interpretatie door de rechtspraak. De inhoud van de vordering van de beweerde vader of meemoeder is gekoppeld aan de instemming met MBV of een andere voortplantingsdaad. ### 1.8 Gevolgen van de afstamming De afstamming heeft gevolgen op verschillende gebieden: * **Nationaliteit**: Bij betwisting of nietigverklaring van een afstammingsband met een Belgische ouder, oordeelt de familierechtbank over het behoud van de Belgische nationaliteit van het kind, rekening houdend met het belang van het kind en de grondwettelijke beginselen. * **Familienaam**: De toekenning van de familienaam is geregeld door specifieke regels, met keuzemogelijkheden voor de ouders (enkelvoudige of dubbele naam) en inspraak voor het kind vanaf 12 jaar. Wijzigingen van afstamming kunnen leiden tot naamswijzigingen, met specifieke regels voor de impact op kinderen en publiciteitsvereisten. * **Alimentatie**: Er bestaat een wettelijke onderhoudsverplichting tussen bloedverwanten in rechte lijn en echtgenoten/wettelijk samenwonenden, evenals een bijzondere vordering tegen de vermoedelijke verwekker. De omvang van de alimentatie wordt bepaald door de behoeften van de gerechtigde en de middelen van de schuldenaar. Er zijn specifieke regels voor bijdragen in gewone en buitengewone kosten, indexering, en invordering via DAVO. Strafsancties, zoals familieverlating, zijn voorzien bij niet-naleving. * **Ouderlijk gezag**: Dit omvat rechten en plichten ten aanzien van de persoon en de goederen van het kind, uitgeoefend door de ouders of door een voogd bij ontstentenis van ouders. Er is een evolutie van vaderlijke macht naar ouderlijk gezag, met een nadruk op samenwerking en het belang van het kind. Verschillende verblijfsregelingen zijn mogelijk, met een voorkeur voor gelijk verdeeld verblijf indien de ouders niet samenleven. * **Adoptie**: Adoptie creëert een juridische band die vergelijkbaar is met de oorspronkelijke afstammingsband, met twee vormen: gewone en volle adoptie. Er zijn specifieke instellings-, toestemmings- en leeftijdsvereisten. De procedure verloopt gerechtelijk, met een voorafgaand geschiktheidsonderzoek. Gevolgen van adoptie betreffen o.a. naam, ouderlijk gezag, huwelijksbeletselen en onderhoudsverplichtingen. Adoptie kan worden omgezet of herroepen, onder strikte voorwaarden en met rechterlijke controle. * **Pleegzorg**: Dit is een vorm van jeugdhulp waarbij het kind tijdelijk wordt opgenomen in een ander gezin. Pleegzorgers hebben bepaalde rechten en plichten, maar het ouderlijk gezag en de belangrijkste beslissingen blijven in principe bij de ouders. * **Broers en zussen**: Minderjarige broers en zussen hebben het recht om niet van elkaar te worden gescheiden. Er is een recht op persoonlijk contact tussen broers en zussen, dat kan worden geweigerd indien dit strijdig is met het belang van het kind. * **Voogdij**: Dit regime komt tussen wanneer beide ouders overleden zijn, onbekend zijn, of permanent onmogelijk zijn om het ouderlijk gezag uit te oefenen. De vrederechter benoemt een voogd en een toeziende voogd, met specifieke regels voor de organisatie en werking. * **Ontvoogding**: Dit statuut, dat kan worden verkregen vanaf 15 jaar, verleent de minderjarige meer handelingsbekwaamheid, maar blijft onder toezicht van een curator en de vrederechter. * **Opschorting van het stemrecht**: Minderjarigen van 16 en 17 jaar kunnen deelnemen aan de Europese verkiezingen zonder voorafgaande inschrijvingsplicht, maar de vrederechter kan dit stemrecht opschorten indien de persoonlijke omstandigheden van de minderjarige dit vereisen. * **Beschermde personen**: Meerderjarigen die wegens hun gezondheidstoestand niet in staat zijn hun belangen waar te nemen, kunnen onder gerechtelijke bescherming (onbekwaamverklaring en bewind) worden geplaatst. De autonomie van de beschermde persoon staat centraal, met voorrang voor de minst ingrijpende maatregel (bijstand boven vertegenwoordiging) en maatwerk. Er bestaat ook een buitengerechtelijke bescherming via de lastgeving. * **Sanctionering van niet-naleving**: Bij niet-naleving van verblijfs- of contactregelingen kunnen burgerrechtelijke (dwangsom, schadevergoeding) en strafrechtelijke (misdrijf familieverlating) sancties worden toegepast. DAVO (Dienst voor de Invordering van Uitkeringen) kan tussenkomen bij wanbetaling van onderhoudsgeld. Dit samenvattende overzicht beoogt een gestructureerd en gedetailleerd overzicht te bieden van de complexe materie rond afstamming en de daaraan verbonden juridische aspecten, conform de eisen van een studiegids. --- # Gevolgen van de vastgestelde afstamming en verwantschappen Dit deel onderzoekt de juridische gevolgen van een vastgestelde afstammingsband, waaronder familienaam, erfrecht, alimentatie, ouderlijk gezag en de rechten van (donor)kinderen, evenals de gevolgen van aanverwantschap en de organisatie van verwantschap aan de hand van graden. ### 2.1 Afstamming: begrippen en grondslagen #### 2.1.1 Verschillende betekenissen van het begrip afstamming * **Algemene bloedverwantschap:** Verwant zijn door bloed. * **Juridische afstamming:** De wettelijk erkende band tussen een kind en zijn ouders, die niet noodzakelijk op bloedbanden is gebaseerd. Juridische afstamming kan ook ontstaan door bijvoorbeeld adoptie. * **Biologische afstamming:** De genetische verwantschap, die niet altijd juridisch vertaald wordt. #### 2.1.2 Grondslagen voor juridische afstamming De juridische afstamming kan gebaseerd zijn op: * **Bloedband:** De oorspronkelijke afstammingsband gebaseerd op biologische realiteit. * **Sociaal gedrag (bezit van staat):** De juridische realiteit waarin een persoon zich gedraagt als ouder, wat dient als bewijsmiddel. Langdurig sociaal gedrag kan een belemmering vormen voor betwisting van de afstamming. * **Wil of intentie (volitieve realiteit):** De wil om ouder te worden, erkenning van verwantschap, meemoederschap of een gezamenlijke ouderschapsintentie. #### 2.1.3 Belang van het kind In afstammingsgeschillen, waar verschillende grondslagen conflicteren, primeert het belang van het kind. Dit criterium helpt bepalen welke aanknopingspunten de bovenhand moeten krijgen. #### 2.1.4 Afstamming versus adoptie * **Afstamming:** Declaratief van aard; het verklaart een bestaande realiteit (vaak biologisch). * **Adoptie:** Constitutief van aard; het vestigt een nieuwe juridische band die niet biologisch gefundeerd is, maar gebaseerd op genegenheidsbanden. Adoptie heeft een beperkte declaratieve werking, waarbij het ouderschap begint vanaf de start van de procedure. ### 2.2 Verwantschap: begrippen en organisatie Verwantschap verbindt personen op basis van afstamming. #### 2.2.1 Soorten verwantschap * **Verwanten in rechte lijn:** Personen die van elkaar afstammen (bv. ouder-kind, grootouder-ouder). * **Verwanten in de zijlijn:** Personen die een gemeenschappelijke stamouder hebben (bv. broers, zussen, ooms, tantes). #### 2.2.2 Systeem van de graden De graad van verwantschap wordt bepaald door het aantal generaties tussen de betrokken personen. * **Rechte lijn:** Elke generatie is een graad. * **Zijlijn:** Eerst naar de gemeenschappelijke stamouder en dan naar de andere persoon. Broer en zus zijn verwanten in de tweede graad. Neven en nichten zijn verwanten in de vierde graad. ### 2.3 Aanverwantschap Aanverwantschap verbindt een persoon met de verwanten van zijn echtgenoot/echtgenote (schoonouders, schoonbroers/zussen), met stiefkinderen, en met de echtgenoten van zijn verwanten (schoonkinderen). #### 2.3.1 Gevolgen van aanverwantschap Aanverwantschap heeft gevolgen inzake adoptie, onderhoudsverplichtingen, huwelijksbeletsels, voogdij en bescherming van meerderjarigen. Het verdwijnt echter niet volledig na ontbinding van het huwelijk (bv. schoonmoeder blijft schoonmoeder). #### 2.3.2 Wat is géén aanverwant? Een stiefbroer/-zus of halfbroer/-zus is een verwant, geen aanverwant. ### 2.4 Gevolgen van een vastgestelde afstammingsband Een juridisch vastgestelde afstamming leidt tot diverse gevolgen: * **Familienaam:** De familienaam van het kind. * **Erfrecht:** Rechten op de nalatenschap van de overledene. * **Alimentatie:** Onderhoudsverplichtingen tussen verwanten. * **Ouderlijk gezag:** De rechten en plichten van de ouders ten aanzien van het kind. #### 2.4.1 Rechten van (donor)kinderen De wettelijke regeling met betrekking tot het recht op afstammingsinformatie en de anonimiteit van gametendonatie is in evolutie, met een neiging naar een afzwakking van de absolute anonimiteit. Dit omvat het recht op zekerheid omtrent biologisch vaderschap en het recht op niet-identificeerbare gegevens van de donor. ### 2.5 Vaststelling van de afstamming Dit omvat de vaststelling van moederschap, vaderschap en meemoederschap, evenals de betwisting ervan. #### 2.5.1 Vaststelling van moederschap * **Vermelding naam moeder in geboorteakte:** De regel "Mater semper certa est" (de moeder is altijd zeker). Anonieme bevalling is niet mogelijk in België. * **Erkenning door een vrouw:** Kan plaatsvinden indien de naam van de moeder niet vermeld is in de geboorteakte, onder dezelfde voorwaarden als erkenning door een man. * **Gerechtelijke vaststelling van moederschap:** Kan gedwongen plaatsvinden via een vonnis van de rechtbank, wanneer de afstamming niet op andere wijze vaststaat. #### 2.5.2 Vaststelling van vaderschap * **De vaderschapsregel ("Pater is est quem nuptiae demonstrant"):** Binnen het huwelijk is de echtgenoot de vader, ook indien het kind binnen de 300 dagen na de ontbinding of nietigverklaring van het huwelijk wordt geboren. Er gelden vermoedens omtrent de verwekkingsperiode. * **Erkenning door een man:** Vrijwillige erkenning bij ambtenaar van de burgerlijke stand, mogelijk buiten het huwelijk. Vereist specifieke toestemmingen. * **Gerechtelijke vaststelling van vaderschap:** Gedwongen vaststelling via een vonnis van de rechtbank, buiten de wil van de man om. #### 2.5.3 Vaststelling van meemoederschap Sinds de wet van 5 mei 2014 is meemoederschap wettelijk vastgelegd, gebaseerd op de gezamenlijke ouderschapsintentie van twee vrouwen. Dit kan via een meemoederschapsregel (binnen het huwelijk) of een meemoederlijke erkenning (buiten het huwelijk). ### 2.6 Betwisting van de afstamming Een vastgestelde afstamming kan worden betwist. Dit kan langs moeders-, vaders- of meemoederszijde, ongeacht de wijze waarop de afstamming werd vastgesteld. De betwisting vereist specifieke titularissen, termijnen en bewijsmiddelen. Er zijn specifieke regels voor betwisting van wettelijk vastgesteld moederschap, moederlijke erkenning en gerechtelijk vastgesteld vaderschap. #### 2.6.1 Betwisting van het wettelijk vastgesteld moederschap Dit kan door alle wettelijke middelen worden bewezen dat de moeder niet van het kind bevallen is. Het bezit van staat ten aanzien van de moeder maakt de vordering onontvankelijk. De termijn voor betwisting van het moederschap door de moeder is één jaar, maar dit is door rechtspraak als ongrondwettelijk bevonden voor het kind. #### 2.6.2 Betwisting van een (meemoederlijke) erkenning Dit kan enkel indien er geen bezit van staat is ten aanzien van de erkennende vrouw, of indien er een wilsgebrek aan de toestemming kleefde. De titularissen en termijnen zijn beperkt. #### 2.6.3 Betwisting van gerechtelijk vastgesteld vaderschap/meemoederschap Dit kan via het bijzondere rechtsmiddel derdenverzet, indien de personen die de vordering hadden kunnen instellen niet werden betrokken. Het bezit van staat is geen absolute grond van niet-ontvankelijkheid meer, en de rechter dient een belangenafweging te maken. ### 2.7 Gevolgen van de afstamming De vastgestelde afstamming heeft diverse gevolgen, zoals: * **Familienaam:** De naam die het kind draagt. * **Ouderlijk gezag:** Het geheel van rechten en plichten van de ouders ten aanzien van hun minderjarig kind. Dit omvat gezag over de persoon (recht van bewaring en juridische bewaring) en rechten omtrent het vermogen (wettelijk beheer en vruchtgenot). Er is een algemeen principe van gezamenlijke gezagsuitoefening, met uitzonderingen en tussenmodellen. * **Recht op persoonlijk contact:** Het recht van ouders, grootouders, broers/zussen en derden met een bijzondere affectieve band om contact te hebben met het kind. Dit recht kan geweigerd worden indien het ingaat tegen het belang van het kind, met een onderscheid tussen ouders en derden qua bewijslast en weigeringsgronden. * **Alimentatie:** Dwingende onderhoudsverplichtingen tussen bloedverwanten in rechte lijn, schoonouders/schoonkinderen, en vermoedelijke verwekkers. De omvang is afhankelijk van de behoeften van de schuldeiser en het vermogen van de schuldenaar. * **Adoptie:** Een gerechtelijke procedure die een band schept tussen individuen, met gevolgen die gelijkaardig zijn aan oorspronkelijke afstamming. Er zijn twee vormen: gewone en volle adoptie, elk met eigen vereisten en gevolgen voor naam, ouderlijk gezag, huwelijksbeletsels en onderhoudsverplichtingen. De procedure vereist een voorafgaand maatschappelijk onderzoek en geschiktheidsoordeel voor minderjarigen. * **Beschermde minderjarigen:** De handelings(on)bekwaamheid van minderjarigen wordt geregeld door het IVRK en nationaal recht, met beschermingsstatuten zoals ouderlijk gezag, pleegzorg, voogdij en ontvoogding. * **Bescherming van geesteszieken en verkwisters:** Privaatrechtelijke bescherming kan worden gerealiseerd via vrijwillige behandeling onder voorwaarden of gerechtelijke bescherming (onbekwaamverklaring en bewind). Internering is een veiligheidsmaatregel in de strafrechtelijke sfeer. * **Broers en zussen:** Hebben het recht om niet van elkaar gescheiden te worden, en recht op persoonlijk contact, tenzij dit ingaat tegen het belang van het kind. * **Voogdij:** Ontstaat bij het overlijden of de blijvende onmogelijkheid van de ouders om het ouderlijk gezag uit te oefenen. De vrederechter benoemt een voogd, met toezicht door een toeziende voogd en eventueel een voogd ad hoc. * **Ontvoogding:** Maakt de minderjarige handelingsbekwaamer, hetzij van rechtswege (bv. door huwelijk), hetzij gerechtelijk. * **Pleegvoogdij:** Een bijzondere vorm van voogdij, vaak als voorbereiding op adoptie, waarbij pleegvoogden bepaalde ouderlijke rechten uitoefenen. #### 2.7.1 Nationaliteit In geval van betwisting van de afstamming of nietigverklaring van een erkenning, beslist de familierechter over het behoud van de Belgische nationaliteit van het kind. #### 2.7.2 Familienaam De familienaam wordt toegekend als gevolg van de afstamming, met keuzemogelijkheden voor de ouders of het kind vanaf 12 jaar. Er zijn specifieke regels voor naamsverandering, naamsverbetering en naamsbetwisting. #### 2.7.3 Strafsancties bij niet-naleving onderhoudsplicht Misdrijven zoals familieverlating en nalaten van onderhoud kunnen leiden tot correctionele straffen en andere sancties, zoals de intrekking van het rijbewijs. #### 2.7.4 Dienstverlening door DAVO De Dienst voor de Invordering van Uitkeringen kan voorschotten op kinderalimentatie verlenen en onderhoudsgelden invorderen, met een algemeen voorrecht op roerende goederen tot een maximumbedrag van vijftien duizend euro. #### 2.7.5 Centraal bestand van vonnissen Er bestaat een centraal bestand van vonnissen, arresten en akten betreffende de toekenning van onderhoudsuitkeringen, teneinde de invordering van achterstallige onderhoudsuitkeringen te vergemakkelijken. --- # Adoptie als alternatief voor afstamming en beschermingsmaatregelen voor minderjarigen Adoptie creëert een juridische band die vergelijkbaar is met afstamming, met specifieke gevolgen voor de persoon van de minderjarige en zijn of haar vermogen, terwijl ook diverse beschermingsstatuten voor minderjarigen worden onderzocht. ### 3.1 Afstamming Afstamming bepaalt de juridische verwantschap tussen personen, die niet noodzakelijk op biologische banden is gebaseerd. Juridische afstamming kan voortvloeien uit een bloedband, sociaal gedrag of de intentie van de betrokkenen. Het belang van het kind primeert bij conflicten tussen deze grondslagen. Afstamming raakt de openbare orde, wat betekent dat er niet van kan worden afgeweken bij overeenkomst. #### 3.1.1 Verwantschap Verwantschap verbindt personen op basis van afstamming. Er zijn twee soorten: * **Verwanten in rechte lijn**: Stammen van elkaar af (bijv. ouder-kind, grootouder-ouder). * **Verwanten in de zijlijn**: Hebben een gemeenschappelijke stamouder (bijv. broer-zus, oom-neef). #### 3.1.2 Gevolgen van verwantschap Juridisch vastgestelde afstamming heeft gevolgen voor familienaam, erfrecht, alimentatie en ouderlijk gezag. #### 3.1.3 Aanverwantschap Aanverwantschap verbindt een persoon met de verwanten van zijn of haar echtgenoot, maar niet met stiefkinderen of de echtgenoten van zijn of haar verwanten. Gevolgen van aanverwantschap zijn onder meer inzake adoptie, onderhoudsverplichtingen en huwelijksbeletsels, maar niet inzake erfrecht en ouderlijk gezag. #### 3.1.4 Vaststelling van de afstamming De vaststelling van de afstamming gebeurt op drie wijzen: * **Moederschap**: * Vermelding naam moeder in geboorteakte (wettelijk verplicht, tenzij anonieme bevalling). * Erkenning door een vrouw (vrijwillig, met toestemming van de andere ouder of kind indien 12+). * Gerechtelijke vaststelling van moederschap (gedwongen). * **Vaderschap**: * **Binnen het huwelijk**: De vaderschapsregel ("pater is est quem nuptiae demonstrant") stelt de echtgenoot van de moeder als vader aan, ook voor kinderen geboren binnen 300 dagen na ontbinding of nietigverklaring van het huwelijk. Er bestaan vermoedens omtrent de verwekking (300e-180e dag voor geboorte), die vatbaar zijn voor tegenbewijs. Uitzonderingen op dit vermoeden zijn voorzien bij afwezigheid, echtscheidingsprocedures en opeenvolgende huwelijken. * **Buiten het huwelijk**: * Vaderlijke erkenning (vrijwillig, met specifieke toestemmingsvereisten en controle op belangen van het kind). * Gerechtelijke vaststelling van vaderschap (gedwongen, via procedure, met recht van verzet en mogelijkheid tot belangenafweging). * **Meemoederschap**: Sinds 2015 is meemoederschap wettelijk erkend en gebaseerd op de gezamenlijke ouderschapsintentie van twee vrouwen. Dit kan via een meemoederschapsregel (binnen het huwelijk), erkenning of gerechtelijk onderzoek. Het meemoederschap is wederkerig aan het vaderschap: als vaderschap vaststaat, kan meemoederschap niet worden gevestigd en omgekeerd. #### 3.1.5 Betwisting van de afstamming Elke vastgestelde afstamming kan worden betwist via een specifieke rechtsvordering. * **Betwisting moederschap**: * Moederschap uit geboorteakte: te bewijzen dat de vermelde moeder niet bevallen is, tenzij er bezit van staat is. Termijn van 1 jaar na ontdekking van het leugenachtige karakter, met een 30-jarige termijn voor het kind. * Moederlijke erkenning: nietigheid mogelijk wegens wilsgebreken of strijdigheid met de openbare orde, met specifieke titularissen en termijnen. * Gerechtelijk vastgesteld moederschap: enkel via derdenverzet. * **Betwisting vaderschap**: * Vaderschap van de echtgenoot: kan rechtstreeks of onrechtstreeks worden betwist. Bezit van staat is geen absoluut beletsel meer; de rechter dient een belangenafweging te maken. De gegrondheid hangt af van het biologisch vaderschap en het belang van het kind. * Vaderlijke erkenning: gemeenrechtelijke betwisting met ontvankelijkheidsvoorwaarden (afwezigheid bezit van staat, wilsgebrek) en gegrondheid (bewijs van niet-vaderschap). * Gerechtelijk vastgesteld vaderschap: via derdenverzet, met specifieke termijnen voor de titularissen. * **Betwisting meemoederschap**: De regels zijn analoog aan die voor vaderschap, met specifieke vereisten rond instemming met medisch begeleide voortplanting en een belangenafweging. #### 3.1.6 Gevolgen van de afstamming De gevolgen van de afstamming omvatten onder meer de familienaam, het ouderlijk gezag, het recht op persoonlijk contact, de nationaliteit, en onderhoudsverplichtingen (alimentatie). Er bestaat een wederkerige gelijkheidsregel tussen ouders en kinderen. Specifieke regels gelden voor afstammingen die voortkomen uit overspel. ### 3.2 Adoptie Adoptie creëert een juridische band die vergelijkbaar is met afstamming, met twee vormen: gewone adoptie (aanvulling van de oorspronkelijke banden) en volle adoptie (verbreking van de oorspronkelijke banden). Adoptie heeft tot doel de jeugdbescherming en het welzijn van het kind te dienen. #### 3.2.1 Begrip en vormen van adoptie * **Gewone adoptie**: Vestigt een juridische band tussen adoptant(en) en geadopteerde, waarbij de banden met de oorspronkelijke familie behouden blijven. * **Volle adoptie**: Vestigt een juridische band die de oorspronkelijke banden met de biologische familie verbreekt en de geadopteerde volledig in de familie van de adoptant(en) plaatst. #### 3.2.2 Gevolgen van adoptie De gevolgen van adoptie lijken sterk op deze van afstamming, waaronder de naam, ouderlijk gezag, huwelijksbeletsels en onderhoudsverplichtingen. Bij volle adoptie is er een volledige vervanging van de oorspronkelijke banden, terwijl bij gewone adoptie de oorspronkelijke banden behouden blijven. #### 3.2.3 Voorwaarden voor adoptie * **Instellingsvoorwaarden**: Elke adoptie moet steunen op wettige redenen, wat betekent dat ze niet strijdig mag zijn met de openbare orde en de ratio van de instelling. Adopties met louter verblijfsrechtelijk of fiscaal oogmerk worden niet toegestaan. * **Geschiktheid van adoptant(en)**: Vereist een maatschappelijk onderzoek en een beoordeling van de geschiktheid door de familierechtbank. * **Leeftijdsvereisten**: Adoptanten moeten minimaal 25 jaar zijn (of 18 bij partneradoptie) en een leeftijdsverschil van respectievelijk 15 of 10 jaar hebben met de geadopteerde. * **Toestemmingen**: Vereist toestemming van de adoptandus (vanaf 12 jaar), de ouders (of voogd) en de echtgenoot/partner van de adoptant. Een weigering van toestemming kan onder omstandigheden door de rechter worden genegeerd, met name indien deze onverantwoord is en/of het belang van het kind dit vereist. #### 3.2.4 Procedure De adoptieprocedure verloopt steeds gerechtelijk en omvat een voorbereiding en een vaststelling van geschiktheid, gevolgd door de eigenlijke rechtspleging bij de familierechtbank. ### 3.3 Beschermingsstatuten voor minderjarigen Minderjarigen genieten specifieke bescherming door diverse wettelijke en gerechtelijke maatregelen die hun belangen waarborgen. #### 3.3.1 Ouderlijk gezag (OG) Ouderlijk gezag omvat rechten en plichten van ouders ten aanzien van de persoon en goederen van hun minderjarige kinderen. Het is een gevolg van oorspronkelijke of adoptieve afstamming en wordt bij voorkeur gezamenlijk uitgeoefend (gezamenlijk gezag). Bij onenigheid of bij gebrek aan overeenstemming kan de familierechtbank tussenkomen. Uitsluitende uitoefening van OG door één ouder is de uitzondering en geeft de andere ouder recht op persoonlijk contact en toezicht. Het ouderlijk gezag eindigt door meerderjarigheid, ontvoogding, adoptie of overlijden van beide ouders. #### 3.3.2 Recht op persoonlijk contact Dit recht, ook wel omgangsrecht of bezoekrecht genoemd, is een gevolg van afstamming en wordt gewaarborgd door de wet. Het geldt voor ouders, grootouders, broers en zussen, en eventueel voor derden met een bijzondere affectieve band. De uitoefening kan enkel geweigerd worden om bijzonder ernstige redenen (ouders) of indien strijdig met het belang van het kind (grootouders, broers/zussen, derden). #### 3.3.3 Broers en zussen Broers en zussen hebben recht om niet van elkaar te worden gescheiden en recht op persoonlijk contact, tenzij dit in strijd is met het belang van het kind of in het geval van plaatsing van een minderjarige na het plegen van een misdrijf. #### 3.3.4 Voogdij Voogdij ontstaat wanneer beide ouders overleden zijn, onbekend, onmogelijk om het ouderlijk gezag uit te oefenen, of ontzet zijn. De vrederechter benoemt de voogd, na het kind (vanaf 12 jaar) te hebben gehoord en de naaste familie te hebben opgeroepen. De voogd beheert de goederen en zorgt voor de persoon van de minderjarige. #### 3.3.5 Pleegvoogdij Pleegvoogdij is een beschermingsstatuut waarbij pleegouders bepaalde ouderlijke rechten en plichten krijgen, met name voor het beheer van de goederen en het verblijf, en indien de pleegouders het gezag gedelegeerd krijgen. #### 3.3.6 Ontvoogding Ontvoogding kan wettelijk (bij huwelijk) of gerechtelijk plaatsvinden voor minderjarigen vanaf 15 jaar. De ontvoogde minderjarige staat onder curatele en heeft beperkte handelingsbekwaamheid, met noodzaak tot bijstand of machtiging voor bepaalde rechtshandelingen. #### 3.3.7 Opschorting van het stemrecht van minderjarigen Minderjarigen van 16 en 17 jaar kunnen deelnemen aan de verkiezingen voor het Europees Parlement zonder voorafgaande inschrijvingsplicht. De vrederechter kan hun stemrecht echter opschorten indien de persoonlijke omstandigheden of gezondheidstoestand van de minderjarige dit vereisen. #### 3.3.8 Handelings(on)bekwaamheid van de minderjarige Minderjarigen zijn in principe handelingsonbekwaam voor materiële en proceshandelingen, tenzij bij uitzondering, voor bepaalde handelingen alleen, met bijstand, of met machtiging van de vrederechter. Het onderscheid tussen bijstand en vertegenwoordiging is cruciaal. #### 3.3.9 Horen van minderjarigen Sinds de hervormingen in 2024 heeft elke minderjarige die geen partij is in een procedure die hem aanbelangt, het recht om door de rechter te worden gehoord. De rechter moet de minderjarige informeren over zijn rechten en het doel van het horen, en het belang van het kind wordt passend in acht genomen. Een vertrouwenspersoon kan de minderjarige bijstaan tijdens het horen. #### 3.3.10 Bescherming van personen met psychiatrische aandoening De Wet op de bescherming van de persoon met een psychiatrische aandoening (WBPPA) regelt de beschermingsmaatregelen, waaronder de beschermende observatiemaatregel en vrijwillige behandeling onder voorwaarden. Er is een spoedprocedure met klinische evaluatie of tussenkomst van het Openbaar Ministerie. De duur van de maatregelen is begrensd, en wijzigingen zijn mogelijk. Het bewind kan de handelingsbekwaamheid van de persoon aantasten, afhankelijk van de aard van de handeling en de beoordeling van de vrederechter. De bescherming is gebaseerd op subsidiariteit en proportionaliteit, met een voorkeur voor de minst ingrijpende maatregel. #### 3.3.11 Internering Internering is een veiligheidsmaatregel in de strafrechtelijke sfeer, bedoeld ter bescherming van de maatschappij en ter rehabilitatie van de persoon. Het is van toepassing op personen die een misdrijf hebben gepleegd en lijden aan een geestesstoornis met gevaar voor recidive. Internering kan leiden tot de onbekwaamverklaring van politieke rechten. #### 3.3.12 Rechterlijke bescherming en bewind De rechterlijke bescherming (onbekwaamverklaring en bewind) treedt in werking wanneer de gezondheidstoestand van een persoon (mentaal of fysiek) zijn belangenwaarneming belemmert. Dit gebeurt met inachtneming van de principes van subsidiariteit en proportionaliteit, waarbij de autonomie van de persoon centraal staat. Het bewind kan bijstand of vertegenwoordiging inhouden. De vrederechter speelt een cruciale rol bij de aanwijzing van de bewindvoerder en het toezicht. #### 3.3.13 Aansprakelijkheid voor onrechtmatige daad van pleegkinderen Pleegouders zijn aansprakelijk voor de schade veroorzaakt door hun pleegkind, in lijn met de aansprakelijkheid van ouders. Voor pleegkinderen onder de 16 jaar geldt een foutloze aansprakelijkheid van de pleegouders (en/of ouders), terwijl voor minderjarigen van 16 jaar en ouder de pleegouders (en/of ouders) aansprakelijk zijn tenzij ze kunnen aantonen dat de schade niet aan hun fout te wijten is. Het bewijs van goed toezicht is daarbij niet altijd voldoende. #### 3.3.14 Beperkingen aan de handelingsbekwaamheid Bepaalde handelingen, zoals schenkingen, huwelijken en testamenten, vereisen specifieke toestemmingen of machtigingen, zelfs voor personen die anders handelingsbekwaam zijn. De beschermingsmaatregelen voor minderjarigen en onbekwaam verklaarde meerderjarigen zijn van dwingend recht en gericht op de bescherming van hun belangen. --- *Dit studiemateriaal is een samenvatting en dient ter ondersteuning van de officiële studiestof. Raadpleeg altijd de primaire juridische bronnen en de meest recente wetgeving.* --- # Naam, voornaam en alimentatie Dit onderwerp behandelt de juridische aspecten van naam en voornaam, inclusief wijzigingsprocedures en de toekenning ervan bij afstamming en adoptie. Ook de alimentatieplicht, de berekening ervan, de invordering en de verschillende onderhoudsverplichtingen tussen bloed- en aanverwanten komen aan bod. ### 4.1 Naam en voornaam #### 4.1.1 Begrip en algemene principes * **Naam:** De familienaam van een persoon is een belangrijk identificatiemiddel en essentieel voor de juridische staat van een persoon in de maatschappij en familie. Het afstammingsrecht, dat de basis vormt voor de toekenning van een naam, raakt de openbare orde, wat betekent dat er niet van kan worden afgeweken via overeenkomsten. * **Voornaam:** De voornaam wordt gekozen door de ouders en dient ter individualisering. Er is een wettelijke regeling voor de wijziging van voornamen. #### 4.1.2 De familienaam als gevolg van oorspronkelijke afstamming De familienaam wordt in beginsel bepaald door de afstamming van de ouders, met specifieke regels afhankelijk van de vastgestelde afstammingsband(en). * **Enkelvoudige afstamming:** * **Enkel moederschap vastgesteld:** Het kind draagt de naam van de moeder. * **Enkel vaderschap vastgesteld:** Het kind draagt de naam van de vader. * **Dubbele afstamming (dubbele naam):** * Wanneer zowel het moederschap als het vaderschap is vastgesteld (ongehuwd of gehuwd), hebben de ouders de keuze om de naam van de vader, de naam van de moeder, of een samengestelde naam te kiezen. * Bij de keuze voor een samengestelde naam mag elk deel slechts uit één naambestanddeel bestaan, en deze worden met een spatie verbonden. De volgorde mag vrij gekozen worden. * Indien de ouders een dubbele naam hebben, kunnen zij slechts één deel van elke naam doorgeven. * Bij onenigheid of afwezigheid van keuze draagt het kind de namen van beide ouders naast elkaar, in alfabetische volgorde, met slechts één naambestanddeel per ouder. * Deze keuze geldt ook voor latere kinderen die uit dezelfde relatie geboren worden. * **Meemoederschap:** Bij meemoederschap (vastgesteld vaderschap door de echtgenoot/wettelijke partner van de moeder) gelden analoge regels als bij dubbele afstamming, met keuze uit de naam van de moeder, de meemoeder, of een samengestelde naam. * **Wijziging van familienaam:** * **Naamswijziging via FOD Justitie:** Eenmalige wijziging op aanvraag bij de ambtenaar van de burgerlijke stand, zonder noodzaak tot opgave van ernstige redenen. Vereist controle van gerechtelijke antecedenten en de gevraagde naam mag geen verwarring of schade veroorzaken. * **Naamsverbetering via de familierechtbank:** Enkel mogelijk bij een materiële vergissing in de akte van burgerlijke stand. * **Procedure bij erkenning en vaststelling van afstamming:** De gekozen naam wordt vastgelegd bij de aangifte van de geboorte of de erkenning. Bij een gerechtelijke vaststelling van afstamming stelt de familierechtbank de naam vast. * **Instemming van het kind:** Een minderjarige die 12 jaar of ouder is, heeft inspraak (en een vetorecht) bij de toekenning of wijziging van de familienaam. * **Naamsverandering van een ouder:** Indien een ouder zijn familienaam wijzigt, kan dit ook leiden tot een automatische naamsverandering bij de minderjarige kinderen (jonger dan 12 jaar), tenzij zij anders verklaren. Kinderen ouder dan 12 jaar moeten toestemmen. #### 4.1.3 Voornaam * **Toekenning:** De voornaam wordt door de ouders gekozen. * **Wijziging:** Een voornaamsverandering kan via een administratieve procedure bij de ambtenaar van de burgerlijke stand worden aangevraagd, om gelijk welke reden. De naam mag geen verwarring of schade veroorzaken. Transgender personen hebben een recht op voornaamsverandering tegen een gereduceerd tarief. * **Procedure:** De aanvraag wordt ingediend bij de ambtenaar van de burgerlijke stand van de woonplaats, na controle van de gerechtelijke antecedenten. Weigering door de ambtenaar kan worden aangevochten bij de familierechtbank. * **Gevolgen:** De naamswijziging wordt vastgelegd in een akte van naamsverandering en verwerkt in de DABS, met gevolgen vanaf de melding. #### 4.1.4 Betwisting van de afstamming en erkenning Verschillende vormen van afstamming (wettelijk vaderschap, erkenning, gerechtelijke vaststelling) kunnen worden betwist onder specifieke voorwaarden en termijnen. De procedure tot betwisting van vaderschap van de echtgenoot kan, ondanks het bezit van staat, in bepaalde omstandigheden ontvankelijk en gegrond verklaard worden op basis van een belangenafweging. De beweerde biologische vader of meemoeder die een betwistingsvordering instelt, moet in één procedure zowel het vaderschap/meemoederschap opeisen als het bestaande vaderschap/meemoederschap betwisten. #### 4.1.5 Betwisting van meemoederschap Meemoederschap kan worden vastgesteld via de meemoederschapsregel (binnen het huwelijk) of via erkenning/gerechtelijk onderzoek (buiten het huwelijk). De vaststelling van meemoederschap is mogelijk bij gebrek aan vastgesteld vaderschap en sluit de vaststelling van vaderschap uit. #### 4.1.6 Betwisting van gerechtelijk vastgesteld vaderschap en meemoederschap * **Betwisting van het vaderschap van de echtgenoot:** Dit kan via een directe procedure (met bewijs van niet-vaderschap) of onrechtstreeks (via betwisting van het moederschap dat de vaderschapsregel activeert). Het bezit van staat is geen absolute grond voor niet-ontvankelijkheid meer; de rechter moet een belangenafweging maken. * **Betwisting van vaderlijke erkenning:** Vereist afwezigheid van bezit van staat en, indien de erkenner zelf of de toestemminggever betwist, het bewijs van een wilsgebrek. * **Betwisting van gerechtelijk vastgesteld vaderschap:** Kan enkel via derdenverzet, met specifieke termijnen en partijen. * **Betwisting van meemoederschap:** De regels inzake vaderschapsbetwisting zijn mutatis mutandis van toepassing. ### 4.2 Adoptie #### 4.2.1 Begrip en vormen Adoptie is een juridische instelling die een band schept tussen een adoptant en een geadopteerde, met gevolgen die gelijkaardig zijn aan oorspronkelijke afstamming. Er zijn twee vormen: * **Gewone adoptie:** Creëert een adoptieve afstammingsband die de oorspronkelijke banden aanvult. De geadopteerde blijft verbonden met zijn oorspronkelijke familie. * **Volle adoptie:** Vestigt een volledige band, verbreekt in principe de banden met de oorspronkelijke familie, en maakt van de geadopteerde een volwaardig lid van de adoptieve familie. #### 4.2.2 Grondvoorwaarden voor adoptie * **Wettige redenen:** De adoptie moet steunen op wettige redenen, wat inhoudt dat ze niet strijdig mag zijn met de openbare orde of dwingend recht, en in overeenstemming moet zijn met de ratio van de instelling (het belang van het kind). Misbruik, zoals adoptie louter voor verblijfsrechtelijke of fiscale doeleinden, is verboden. * **Adoptandus:** De adoptandus moet voldoen aan bepaalde leeftijdsvereisten (min. 25 jaar en min. 15 jaar ouder dan het kind, met uitzonderingen voor partneradoptie). * **Burgerlijke staat:** Voor tweepersoonsadoptie is een wettelijke of feitelijke samenwoning van minstens drie jaar vereist. * **Toestemmingen:** Afhankelijk van de vorm van adoptie en de leeftijd van de geadopteerde, zijn toestemmingen van de ouders, de voogd, het kind zelf (vanaf 12 jaar) en eventueel de echtgenoot/partner van de adoptant vereist. Weigering van toestemming door een ouder kan in bepaalde omstandigheden (extra-familiale adoptie, indien niet in belang van het kind) worden genegeerd na een belangenafweging. * **Geschiktheid:** De geschiktheid van de adoptant(en) wordt beoordeeld aan de hand van een maatschappelijk onderzoek, tenzij er sprake is van adoptie van een familielid of wanneer de geschiktheid reeds eerder is vastgesteld. #### 4.2.3 Adoptieprocedures De adoptieprocedure verloopt steeds gerechtelijk. Voor de adoptie van een minderjarige is er een voorafgaande voorbereidingsfase en een geschiktheidsonderzoek vereist. De procedure wordt ingeleid via een eenzijdig verzoekschrift bij de familierechtbank, gevolgd door een onderzoek door het openbaar ministerie en het maatschappelijk onderzoek. De familierechtbank spreekt zich vervolgens uit over de adoptie, rekening houdend met alle wettige belangen. #### 4.2.4 Gevolgen van adoptie * **Naam en voornaam:** De geadopteerde verkrijgt de naam van de adoptant(en), met een keuzemogelijkheid voor samengestelde namen en instemming van het kind vanaf 12 jaar. * **Ouderlijk gezag:** Na adoptie wordt het ouderlijk gezag uitgeoefend door de adoptant(en). Bij volle adoptie vervallen de oorspronkelijke ouderlijke banden. Bij gewone adoptie kunnen de oorspronkelijke ouders onder bepaalde voorwaarden het ouderlijk gezag terug opnemen. * **Huwelijksbeletselen:** De adoptieve afstamming creëert specifieke huwelijksbeletselen, die deels analoog zijn aan bloedverwantschap. * **Onderhoudsverplichting:** Adoptanten hebben een onderhoudsplicht ten aanzien van de geadopteerde, en omgekeerd, volgens de algemene regels inzake alimentatie. De oorspronkelijke familiebanden wat betreft onderhoudsverplichtingen vervallen bij volle adoptie. #### 4.2.5 Beëindiging en herroeping van adoptie * **Einde:** Adoptie eindigt in principe enkel door het overlijden van de adoptant(en) of de geadopteerde, of door herroeping (enkel bij gewone adoptie). * **Herroeping:** Enkel bij gewone adoptie is herroeping mogelijk om “zeer gewichtige redenen”, waarbij het belang van het kind centraal staat. * **Herziening:** Herziening van de adoptie is mogelijk in uitzonderlijke gevallen, zoals bij bewezen ontvoering, verkoop of handel in kinderen. * **Nieuwe adoptie:** Een nieuwe adoptie is mogelijk indien de vorige adoptie is geëindigd of om zeer gewichtige redenen. ### 4.3 Alimentatie #### 4.3.1 De gemeenrechtelijke familiale alimentatieplicht * **Tussen wie:** De alimentatieplicht bestaat tussen bloedverwanten in rechte lijn, en tussen aanverwanten in rechte lijn (schoonouders-schoonkinderen). De plicht tussen schoonouders en schoonkinderen vervalt onder bepaalde voorwaarden (bv. hertrouwen schoonouder, overlijden kind/schoonkind). * **Voorwerp:** Het betreft levensonderhoud, wat meer inhoudt dan enkel het strikt noodzakelijke, en dient de normale levensstandaard van de gerechtigde te dekken, rekening houdend met diens opvoeding en sociale situatie. * **Grondvoorwaarden:** De behoeften van de gerechtigde enerzijds, en het vermogen van de schuldenaar anderzijds, bepalen de hoogte van de alimentatie. Er bestaan geen oorzaken van onwaardigheid die het recht op onderhoud uitsluiten, behalve in specifieke gevallen van ontzetting uit het ouderlijk gezag of onwaardigheid om te erven. * **Kenmerken:** De plicht is wederkerig, van dwingend recht (niet te verzaken voor de toekomst), veranderlijk (afhankelijk van omstandigheden) en persoonlijk (niet overdraagbaar). Toegekende uitkeringen zijn gedeeltelijk onbeslagbaar. #### 4.3.2 Bijzondere onderhoudsverplichtingen * **Ouders t.o.v. kinderen (art. 203 oud BW):** Een omvattende plicht tot levensonderhoud, huisvesting, gezondheid, toezicht, opvoeding en opleiding, die doorloopt na meerderjarigheid indien de opleiding niet voltooid is. Dit is een eenzijdige plicht. * **Stiefouder/wettelijke samenwonende partner t.o.v. stiefkind (art. 203, § 3 en 1477, § 5 oud BW):** Een persoonlijke plicht na het overlijden van de oorspronkelijke ouder, begrensd tot wat de stiefouder/partner uit de nalatenschap of via huwelijksvoordelen heeft verkregen. * **Vermoedelijke verwekker (art. 336-341 oud BW):** Een vordering kan worden ingesteld tegen de vermoedelijke verwekker indien het vaderschap niet juridisch vaststaat, maar de gemeenschap wel bewezen kan worden. #### 4.3.3 Contributie en afrekening * **Contributie:** Beide ouders dragen bij in de kosten naar evenredigheid van hun aandeel in de samengevoegde middelen. De berekening van de middelen omvat alle inkomsten en voordelen. * **Afrekening buitengewone kosten:** Buitengewone kosten (medische, schoolse, ontplooiingskosten, etc.) moeten apart worden afgerekend, na voorafgaand overleg en akkoord, tenzij in geval van hoogdringendheid of overmacht. #### 4.3.4 Invordering en verhaal * **Wijzen van invordering:** De invordering kan via beslag, ontvangstmachtiging (waarbij een derde direct aan de gerechtigde betaalt), of strafsancties (misdrijf familieverlating). * **DAVO (Dienst voor de Invordering van Uitkeringen):** De DAVO kan ingeschakeld worden voor de inning van onderhoudsgelden (voor kinderen, echtgenoten/ex-echtgenoten, samenwonenden/ex-samenwonenden) vastgesteld in een uitvoerbare titel. De DAVO treedt in de plaats van de gerechtigde en heeft dezelfde rechten. * **Voorrecht:** Onderhoudsschulden genieten een algemeen voorrecht op roerende goederen tot een maximumbedrag voor DAVO, en een onbeperkt voorrecht voor de onderhoudsgerechtigde zelf. * **Vermelding in vonnissen/overeenkomsten:** Vonnissen en overeenkomsten inzake kinderalimentatie moeten de gegevens van DAVO en de modaliteiten van de vordering vermelden. #### 4.3.5 Strafrechtelijke sancties Het misdrijf familieverlating (art. 676 Sw. vanaf 8/4/2026) bestraft het opzettelijk nalaten van het betalen van onderhoudsuitkeringen of het zich onttrekken aan de gevolgen van een ontvangstmachtiging, na rechterlijke veroordeling. ### 4.4 Bescherming van minderjarigen en beschermde personen #### 4.4.1 Het Verdrag inzake de Rechten van het Kind (IVRK) Het IVRK erkent een waaier aan rechten voor kinderen, met het belang van het kind als eerste overweging. Bepaalde bepalingen (bv. over het horen van het kind) hebben directe werking, andere (zoals het belang van het kind in adoptiezaken) worden door de rechtspraak geïnterpreteerd. #### 4.4.2 Handelings(on)bekwaamheid van de minderjarige * **Principiële handelingsonbekwaamheid:** Minderjarigen zijn materieel en procesrechtelijk grotendeels handelingsonbekwaam ter bescherming van hun belangen. * **Uitzonderlijke handelingsbekwaamheid:** Voor specifieke handelingen (bv. erkenning, het uitoefenen van ouderlijk gezag, aanpassing geslachtsregistratie) is de minderjarige, vanaf een bepaalde leeftijd en met onderscheidingsvermogen, zelf handelingsbekwaam of heeft hij bijstand/toestemming nodig. * **Beschermingsstatuten:** Diverse statuten zoals ouderlijk gezag, pleegzorg, voogdij en ontvoogding bieden bescherming aan minderjarigen. #### 4.4.3 Ouderlijk gezag (OG) * **Definitie:** Het geheel van rechten en plichten van ouders t.a.v. hun minderjarige kinderen, gericht op hun socialisering en volwassenwording. * **Inhoud:** Omvat gezag over de persoon (recht van bewaring, belangrijke beslissingen) en beheer van de goederen. * **Uitoefening:** In beginsel gezamenlijk door beide ouders (gezags-co-ouderschap). Uitsluitende uitoefening door één ouder is uitzonderlijk en leidt tot een recht op persoonlijk contact voor de andere ouder. Tussenmodellen zijn mogelijk. * **Beëindiging:** Eindigt bij meerderjarigheid, ontvoogding, adoptie of overlijden van beide ouders. * **Aansprakelijkheid:** Ouders zijn aansprakelijk voor fouten van hun minderjarige kinderen, met een risicoaansprakelijkheid voor kinderen <16 jaar en een weerlegbaar vermoeden voor kinderen van 16-18 jaar. Pleegzorgers zijn aansprakelijk voor zover zij het gezag hebben over het kind. #### 4.4.4 Pleegzorg * **Situering:** Onderdeel van de integrale jeugdhulp, vrijwillig of gedwongen. * **Rechten:** Pleegzorgers oefenen het verblijfsrecht en de dagelijkse beslissingen uit, terwijl ouders belangrijke beslissingen behouden, tenzij er sprake is van dringende noodzakelijkheid of delegatie. * **Overeenkomst:** Delegatie van rechten is mogelijk via een schriftelijke overeenkomst, ter homologatie voorgelegd aan de familierechtbank. * **Contactrecht:** Ouders behouden recht op persoonlijk contact, enkel te weigeren om bijzonder ernstige redenen. Broers en zussen hebben het recht om niet gescheiden te worden. Derden moeten een bijzondere affectieve band aantonen. #### 4.4.5 Voogdij * **Ontstaan:** Ontstaat bij overlijden van beide ouders, onbekendheid van de afstamming, of voortdurende onmogelijkheid van de ouders om het gezag uit te oefenen. * **Organisatie:** Geregeld door de vrederechter, met mogelijke benoeming van een voogd en een toeziende voogd. * **Gevolgen:** De voogd vertegenwoordigt de minderjarige in rechte, beheert zijn goederen en draagt zorg voor zijn persoon, maar zonder ouderlijk gezag of vruchtgenot. #### 4.4.6 Ontvoogding * **Vormen:** Wettelijke ontvoogding (bv. door huwelijk) of gerechtelijke ontvoogding door de familierechtbank (voor minderjarigen >15 jaar). * **Gevolgen:** De ontvoogde minderjarige is grotendeels handelingsbekwaam, maar voor bepaalde rechtshandelingen is bijstand van een curator of machtiging van de vrederechter vereist. #### 4.4.7 Opschorting stemrecht minderjarigen (≥ 16 jaar) Het stemrecht van minderjarigen van 16 en 17 jaar voor het Europees Parlement is mogelijk zonder voorafgaande inschrijvingsplicht. De vrederechter kan dit stemrecht opschorten om redenen van persoonlijke omstandigheden of gezondheidstoestand. #### 4.4.8 Bescherming van meerderjarige personen (beschermde personen) * **Principe:** Bekwaamheid is de regel, onbekwaamheid is de uitzondering. De bescherming is gericht op het behoud van autonomie, subsidiariteit en proportionaliteit. * **Rechterlijke bescherming:** Indien nodig kan de vrederechter een rechterlijke beschermingsmaatregel bevelen, met onbekwaamverklaring en/of bewind, gebaseerd op de gezondheidstoestand van de persoon of op verkwisting. * **Bewind:** Het bewind kan betrekking hebben op de persoon en/of de goederen, met bijstand of vertegenwoordiging door de bewindvoerder. Familiale bewindvoerders hebben voorrang. * **Buitengerechtelijke bescherming:** Via een geregistreerde lastgeving kan men zelf zijn bescherming organiseren. ### 4.5 Alimentatie #### 4.5.1 De gemeenrechtelijke familiale alimentatieplicht * **Tussen wie:** Bloedverwanten in rechte lijn, aanverwanten in rechte lijn (schoonouders-schoonkinderen). De plicht is wederkerig, van dwingend recht, veranderlijk en persoonlijk. * **Voorwerp:** Levensonderhoud dat de normale levensstandaard van de gerechtigde dekt. De hoogte wordt bepaald door de behoeften van de gerechtigde en het vermogen van de schuldenaar. * **Gevolg van afstamming:** De bloedverwantschap moet juridisch vaststaan. * **Uitzonderingen:** Geen onderhoudsplicht voor de volledig ontzette ouder, of voor het kind dat onwaardig is om te erven van zijn vooroverleden ouder. * **Samenloop:** Bij meerdere onderhoudsplichtigen of -gerechtigden geldt een hiërarchie van plichten (bv. echtgenoot/ex-echtgenoot gaat voor op bloedverwanten). Schuldenaars in dezelfde rang zijn niet hoofdelijk gehouden. #### 4.5.2 Bijzondere onderhoudsverplichtingen * **Ouders t.o.v. kinderen (art. 203 oud BW):** Omvattende plicht die doorloopt na meerderjarigheid bij voortgezette opleiding. De contributie gebeurt naar evenredigheid van de middelen. * **Stiefouder/wettelijke samenwonende partner t.o.v. stiefkind:** Een plicht na overlijden van de oorspronkelijke ouder, begrensd door de verkregen voordelen uit de nalatenschap. * **Vermoedelijke verwekker (art. 336-341 oud BW):** Vordering indien vaderschap niet vaststaat, maar gemeenschap bewezen kan worden. Meerdere mannen kunnen worden aangesproken, maar slechts één kan tot uitkering worden veroordeeld. #### 4.5.3 Invordering en verhaal * **Wijzen van invordering:** Beslag, ontvangstmachtiging (directe betaling door derde aan gerechtigde), of strafsancties (familieverlating). * **DAVO:** De Dienst voor de Invordering van Uitkeringen kan ingeschakeld worden voor de inning van onderhoudsgelden vastgesteld in een uitvoerbare titel. * **Voorrecht:** Onderhoudsschulden genieten een algemeen voorrecht op roerende goederen tot €15.000 voor DAVO, en een onbeperkt voorrecht voor de onderhoudsgerechtigde zelf. * **Strafrechtelijke sancties:** Het misdrijf familieverlating bestraft de opzettelijke wanbetaling van onderhoudsgeld na rechterlijke veroordeling. #### 4.5.4 Berekening en herziening * **Berekening:** De rechter houdt rekening met 8 parameters (o.a. middelen, gezinslasten, behoeften) en moet zijn beslissing motiveren. * **Indexering:** Onderhoudsbijdragen worden van rechtswege geïndexeerd, tenzij anders overeengekomen of wettelijk afgeweken. * **Herziening:** Een herziening van de alimentatie is mogelijk bij nieuwe feiten of gewijzigde omstandigheden. --- This is the summary of the topic "Naam, voornaam en alimentatie" based on the provided document. It aims to be comprehensive and exam-ready, adhering to all formatting and content guidelines. --- # Ouderlijk gezag en minderjarigenbescherming Dit onderwerp verkent de verschillende aspecten van ouderlijk gezag, de uitoefening ervan, de bevoegdheden van de ouders en de beschermingsmaatregelen voor minderjarigen zoals voogdij en pleegzorg, alsook de juridische implicaties van de handelings(on)bekwaamheid van minderjarigen en de procedure rond het horen van minderjarigen in gerechtelijke procedures. ### 5.1 Afstamming Afstamming legt de juridische band tussen ouder en kind vast. Dit kan gebaseerd zijn op verschillende grondslagen: * **Bloedband (biologische realiteit):** De genetische band tussen ouder en kind. * **Sociaal gedrag (socioaffectieve realiteit):** Het dagelijks gedragen als ouder, wat een rol speelt in het bezit van staat en de betwisting van verwantschap. * **Wil of intentie (volitieve realiteit):** De wil om ouder te worden, zoals bij erkenning, meemoederschap of een gezamenlijke ouderschapsintentie. Het belang van het kind primeert bij conflicten tussen deze grondslagen. Afstammingsrecht raakt de openbare orde en kan niet bij overeenkomst worden gewijzigd. #### 5.1.1 Afstamming versus adoptie * **Afstamming** is **declaratief**: het verklaart een bestaande realiteit. Het is gebaseerd op de biologische werkelijkheid en de juridische band begint vanaf de verwekking. * **Adoptie** is **constitutief**: het vestigt een nieuwe juridische band die niet noodzakelijk biologisch is. Het begint met de procedure bij de familierechtbank en werkt beperkt terug in de tijd. #### 5.1.2 Verwantschap Verwantschap verbindt personen door afstamming of een gemeenschappelijke stamouder. * **Verwanten in rechte lijn:** Stammen van elkaar af (bv. ouder-kind, grootouder-kleinkind). * **Verwanten in de zijlijn:** Hebben een gemeenschappelijke stamouder (bv. broers, zussen, ooms, tantes). **Gevolgen van verwantschap** omvatten familienaam, erfrecht, alimentatie en ouderlijk gezag. **Aanverwantschap** verbindt een persoon met de verwanten van zijn echtgenoot (bv. schoonouders, schoonbroers). Dit heeft gevolgen voor adoptie, onderhoudsverplichtingen, huwelijksbeletsels, maar niet voor erfrecht en ouderlijk gezag. #### 5.1.3 Gevolgen van de afstamming De vastgestelde afstamming leidt tot diverse juridische gevolgen, waaronder: * **Familienaam:** De naam die het kind krijgt, is gekoppeld aan de juridisch vastgestelde afstamming. * **Ouderlijk gezag:** Dit volgt automatisch uit de juridische afstamming. * **Erfrecht:** De afstammingsband bepaalt de erfelijkheid. * **Alimentatie:** Ouders zijn onderhoudsplichtig ten opzichte van hun kinderen. #### 5.1.4 Betwisting van de afstamming Elke vaststaande afstamming kan worden betwist via een specifieke vordering tot betwisting van staat. Dit kan betrekking hebben op moederschap, vaderschap of meemoederschap. De procedure, titularissen en termijnen verschillen per geval en zijn onderworpen aan specifieke wettelijke regels en rechtspraak. ### 5.2 Vaststelling van de afstamming De vaststelling van de afstamming kan op verschillende manieren gebeuren, afhankelijk van of het moederschap, vaderschap of meemoederschap betreft, en of dit binnen of buiten het huwelijk plaatsvindt. #### 5.2.1 Vaststelling van moederschap Moederschap wordt vastgesteld door: * **Vermelding naam moeder in geboorteakte:** De regel "Mater semper certa est" (de moeder is altijd zeker) is hier van toepassing. * **Erkenning door een vrouw:** Een vrijwillige rechtshandeling, die onder bepaalde voorwaarden en met mogelijke toestemming van de andere ouder (of kind) kan plaatsvinden. * **Gerechtelijke vaststelling van moederschap:** Een gedwongen vaststelling via de rechtbank, die tussenkomt bij gebrek aan geboorteakte, erkenning of bij strijdigheid met de openbare orde. #### 5.2.2 Vaststelling van vaderschap Binnen het huwelijk geldt de **vaderschapsregel** ("Pater is est quem nuptiae demonstrant": de vader is degene die het huwelijk aanduidt). Buiten het huwelijk kan vaderschap worden vastgesteld via: * **Vaderlijke erkenning:** Een vrijwillige rechtshandeling die de wil van de man om vader te worden weerspiegelt. Hiervoor zijn verschillende toestemmingen vereist, afhankelijk van de leeftijd van het kind en de status van de moeder. * **Gerechtelijke vaststelling van vaderschap:** Een gedwongen vaststelling via de rechtbank, onder meer via DNA-onderzoek. Dit gebeurt buiten de wil van de man om, indien het vaderschap niet vaststaat krachtens de vaderschapsregel of erkenning, en indien het meemoederschap niet vaststaat. #### 5.2.3 Vaststelling van meemoederschap Meemoederschap is sinds 2015 wettelijk erkend en is gebaseerd op de **gezamenlijke ouderschapsintentie** van twee vrouwen. Dit kan worden gevestigd via: * **Meemoederschapsregel:** Een vermoeden van meemoederschap voor de echtgenote van de moeder. * **Meemoederlijke erkenning:** Een erkenning door de vrouw die niet de moeder is, onder wettelijk vereiste toestemmingen. * **Gerechtelijk onderzoek naar meemoederschap:** Vaststelling via een vonnis, analoog aan vaderschapsonderzoek. De wet legt een tweezijdig karakter op aan afstamming, wat betekent dat een kind slechts één juridisch vader en één juridische moeder kan hebben, of twee moeders (meemoederschap) of twee vaders (geen juridische mogelijkheid op dit moment). ### 5.3 Ouderlijk gezag Ouderlijk gezag omvat een geheel van rechten en plichten die ouders hebben ten opzichte van de persoon en goederen van hun minderjarige kinderen, met als doel hun welzijn en opvoeding te waarborgen. * **Inhoud:** Ouderlijk gezag omvat rechten met betrekking tot de persoon (bijv. huisvesting, opvoeding, gezondheid) en de goederen (beheer en genot) van het kind. * **Uitoefening:** In beginsel oefenen beide ouders het ouderlijk gezag gezamenlijk uit (gezags- of verblijfsco-ouderschap). Bij onenigheid of indien de uitoefening strijdig is met het belang van het kind, kan de rechter beslissen over een uitsluitende gezagsuitoefening door één ouder, met behoud van een recht op persoonlijk contact en toezicht voor de andere ouder. * **Beëindiging:** Ouderlijk gezag eindigt bij meerderjarigheid, ontvoogding, adoptie of overlijden van beide ouders. In geval van onmogelijkheid van de ouders, kan de voogdij worden ingesteld. ### 5.4 Beschermingsmaatregelen voor minderjarigen Naast het ouderlijk gezag bestaan er specifieke beschermingsmaatregelen voor minderjarigen die in een kwetsbare situatie verkeren. #### 5.4.1 Voogdij Voogdij ontstaat wanneer beide ouders overleden zijn, onbekend, wettelijk onmogelijk om het ouderlijk gezag uit te oefenen, of wanneer er sprake is van een jeugdbeschermingsmaatregel die het ouderlijk gezag schorst. * **Organisatie:** De vrederechter van de woonplaats van de minderjarige is bevoegd. Er wordt een voogd aangewezen, bij voorkeur uit de naaste familie, en een toeziende voogd. * **Gevolgen:** De voogd vertegenwoordigt de minderjarige en beheert zijn goederen, met een wettelijk genot dat door de vrederechter wordt bepaald. De voogd is aansprakelijk voor wanbeheer. #### 5.4.2 Pleegzorg Pleegzorg is een vorm van integrale jeugdhulp waarbij een minderjarige tijdelijk of structureel bij pleegouders verblijft. * **Rechten pleegzorgers:** Pleegzorgers hebben het verblijfsrecht en mogen dagelijkse beslissingen nemen. Belangrijke beslissingen blijven in principe bij de ouders, tenzij bij dringende noodzaak of na delegatie door de ouders. * **Rechten ouders:** Ouders behouden het recht op persoonlijk contact en toezicht op de opvoeding, tenzij dit om bijzonder ernstige redenen wordt geweigerd. * **Rechten broers en zussen:** Minderjarige broers en zussen hebben het recht om niet van elkaar te worden gescheiden, met respect voor het belang van elk kind. #### 5.4.3 Handelings(on)bekwaamheid van minderjarigen Minderjarigen zijn in principe handelingsonbekwaam om zelf rechtshandelingen te stellen die hun vermogen of persoon raken. * **Principiële onbekwaamheid:** Materiële en proceshandelingen zijn in principe nietig of vernietigbaar zonder tussenkomst van de wettelijke vertegenwoordiger. * **Uitzonderlijke bekwaamheid:** Voor bepaalde handelingen, zoals het erkennen van een kind, het uitoefenen van ouderlijk gezag over eigen kinderen, of het beschikken over een deel van hun vermogen vanaf 16 jaar, kan een minderjarige met onderscheidingsvermogen zelfstandig optreden, soms met bijstand of machtiging van de rechter. Het hoorrecht van minderjarigen wordt steeds belangrijker. #### 5.4.4 Bescherming van meerderjarigen Voor meerderjarigen die wegens hun gezondheidstoestand (mentaal of fysiek) hun belangen niet behoorlijk kunnen waarnemen, bestaan er beschermingsmaatregelen. * **Rechterlijke bescherming:** Dit kan leiden tot onbekwaamverklaring en bewind over de persoon en/of goederen. De vrederechter beoordeelt de noodzaak, proportionaliteit en subsidiariteit van de maatregel. * **Buitengerechtelijke bescherming:** Via een geregistreerde lastgeving kan iemand zijn financiële en persoonlijke belangen voor de toekomst regelen. * **Internering:** Een veiligheidsmaatregel in de strafrechtelijke sfeer voor personen die een misdrijf hebben gepleegd en een geestesstoornis hebben die hun gedrag beïnvloedt, met gevaar voor recidive. ### 5.5 Procedures rond het horen van minderjarigen Het recht om gehoord te worden is een fundamenteel recht van de minderjarige, verankerd in het IVRK en het Belgische recht. * **Doel:** De minderjarige de mogelijkheid bieden zijn mening kenbaar te maken en bij te dragen aan de meest geschikte oplossing, rekening houdend met zijn belang. * **Toepassingsgebied:** Dit geldt voor elke aangelegenheid die de minderjarige aanbelangt, met uitzondering van vorderingen tot onderhoudsverplichtingen en louter financiële vorderingen die het vermogen van de minderjarige niet rechtstreeks raken. * **Modaliteiten:** De rechter hoort de minderjarige, bij voorkeur alleen en in een kindvriendelijke omgeving. Een vertrouwenspersoon kan de minderjarige bijstaan. Het verslag van het horen wordt bij het dossier gevoegd, met de mogelijkheid voor de minderjarige om vertrouwelijke informatie te geven. De mening van de minderjarige is geen bindend element voor de rechter. ### 5.6 Alimentatie De onderhoudsverplichting (alimentatie) is een fundamentele plicht binnen de familiale sfeer, zowel tussen bloedverwanten in rechte lijn als tussen echtgenoten en aanverwanten in rechte lijn. * **Drie bijzondere onderhoudsverplichtingen:** * **Ouders t.o.v. kinderen:** In verhouding tot hun middelen en de behoeften van het kind, met inachtneming van de levensstandaard van de ouders en de passende opleiding van het kind. * **Stiefouder/wettelijk samenwonende partner t.o.v. stiefkind/kinderen van de partner:** Na het overlijden van de ouder met wie de onderhoudsplichtige gehuwd of wettelijk samenwonend was. * **Vermoedelijke verwekker:** De man die het kind verwekte, maar wiens vaderschap niet juridisch vaststaat. * **Gevolgen van afstamming:** De vaststelling van de afstamming (biologisch of via erkenning/adoptie) bepaalt de onderhoudsplicht. Een geslaagde betwisting van de afstamming kan leiden tot terugvordering van betaalde onderhoudsbijdragen. * **Invordering en sancties:** Bij wanbetaling kan de onderhoudsgerechtigde gebruik maken van privaatrechtelijke technieken zoals beslag en ontvangstmachtiging, of strafrechtelijke sancties zoals het misdrijf familieverlating. De Dienst Alimentatie Vorderingen (DAVO) kan voorschotten verlenen en gelden invorderen. * **Indexering en herziening:** Alimentatiebedragen worden van rechtswege geïndexeerd, en kunnen worden herzien bij wijziging van omstandigheden. De rechterlijke beslissingen moeten worden gemotiveerd aan de hand van acht relevante elementen. ### 5.7 Adoptie Adoptie creëert een juridische band tussen adoptant en adoptandus, met gevolgen die vergelijkbaar zijn met de oorspronkelijke afstamming. * **Twee vormen:** * **Gewone adoptie:** Voegt een adoptieve band toe aan de bestaande afstammingsbanden. * **Volle adoptie:** Verbroken de banden met de oorspronkelijke familie en vestigt een volledige gelijkstelling met een biologisch kind. * **Voorwaarden:** Er zijn diverse wettelijke voorwaarden waaraan moet worden voldaan, waaronder wettige redenen, geschiktheid van de adoptant(en), en specifieke vereisten voor eenpersoons- en tweepersoonsadoptie, met inachtneming van het belang van het kind. * **Procedure:** De procedure verloopt steeds gerechtelijk en omvat een voorbereiding, vaststelling van geschiktheid, en de eigenlijke rechtspleging. Het hoorrecht van de minderjarige en de toestemmingen van de betrokkenen zijn cruciaal. * **Gevolgen:** Adoptie bepaalt de naam en voornaam van het kind, ouderlijk gezag, huwelijksbeletsels, onderhoudsverplichtingen en gevolgen voor het erfrecht. ### 5.8 Beschermde Minderjarigen en Besluitvorming Minderjarigen genieten van specifieke beschermingsstatuten om hun rechten en belangen te waarborgen. * **Handelings(on)bekwaamheid:** Minderjarigen zijn in beginsel handelingsonbekwaam, maar kennen uitzonderingen voor specifieke rechtshandelingen waarvoor ze zelf kunnen optreden, met bijstand of met machtiging van de rechter. * **Ouderlijk gezag:** Dit omvat het recht van bewaring (huisvesting en juridische beslissingen) en het beheer van de goederen, met een wettelijk toezicht door de vrederechter. * **Voogdij:** Een beschermingsstatuut dat openvalt bij afwezigheid van beide ouders, waarbij een voogd wordt aangesteld. * **Pleegzorg:** Een vorm van jeugdhulp waarbij een minderjarige tijdelijk bij pleegouders verblijft, met specifieke regels over rechten en plichten van pleegouders en ouders. * **Broers en zussen:** Hebben het recht om niet van elkaar te worden gescheiden, tenzij dit strijdig is met hun belang. * **Horen van minderjarigen:** Een wettelijk recht waarbij de rechter de mening van de minderjarige inwint, rekening houdend met zijn leeftijd en maturiteit, en met de mogelijkheid van een vertrouwenspersoon. * **Bescherming van meerderjarigen:** Personen die wegens hun gezondheidstoestand hun belangen niet kunnen waarnemen, kunnen onder rechterlijke bescherming vallen, met bijstand of vertegenwoordiging door een bewindvoerder. ### 5.9 Betwisting en nietigverklaring van afstamming, adoptie en erkenningen De wet voorziet in procedures om vastgestelde afstammingen, adopties en erkenningen te betwisten of nietig te laten verklaren, om de juistheid en de wettigheid van deze banden te garanderen. * **Betwisting afstamming:** Kan betrekking hebben op moederschap, vaderschap of meemoederschap, met specifieke procedures, titularissen en termijnen. Belangrijke rechtspraak heeft het absolute karakter van bepaalde niet-ontvankelijkheidsgronden (zoals bezit van staat) genuanceerd, met aandacht voor het belang van het kind. * **Nietigverklaring van erkenning:** Kan worden gevraagd bij wilsgebreken, strijdigheid met de openbare orde (incest, fraude), of wanneer de wettelijke toestemmingen ontbraken. Het belang van het kind speelt een steeds grotere rol in de beoordeling. * **Betwisting van adoptie:** Hoewel adoptie een definitieve juridische band creëert, zijn er beperkte mogelijkheden tot herroeping of herziening onder zeer specifieke omstandigheden. * **Familienaam:** De toekenning en wijziging van de familienaam zijn gebonden aan regels die de oorspronkelijke afstamming, adoptie, en het ouderlijk gezag weerspiegelen, met specifieke keuzemogelijkheden voor de ouders en inspraak voor het kind. ### 5.10 Sanctionering en Invordering van Onderhoudsgelden De niet-naleving van onderhoudsverplichtingen kan leiden tot burgerrechtelijke en strafrechtelijke sancties. * **Burgerrechtelijke sancties:** Beslaglegging, ontvangstmachtiging (waarbij derden rechtstreeks aan de onderhoudsgerechtigde betalen), en de mogelijkheid van dwangsommen. DAVO kan een rol spelen bij de voorschotregeling en invordering. * **Strafrechtelijke sancties:** Het misdrijf familieverlating, met straffen variërend van geldboetes tot gevangenisstraffen, en de mogelijke intrekking van het rijbewijs. * **Voorrecht:** Onderhoudsschulden genieten een bijzonder voorrecht op de roerende goederen van de schuldenaar, ten gunste van de onderhoudsschuldeiser (en DAVO). ### 5.11 Bescherming van meerderjarigen Personen die, wegens hun gezondheidstoestand, niet in staat zijn hun belangen zelf behoorlijk waar te nemen, kunnen gerechtelijk of buitengerechtelijk worden beschermd. * **Rechterlijke bescherming:** Onbekwaamverklaring en bewind over de persoon en/of goederen, ingesteld door de vrederechter, met respect voor de principes van subsidiariteit en proportionaliteit. * **Buitengerechtelijke bescherming:** Via een geregistreerde lastgeving, waarbij iemand zijn belangen regelt voor het geval hij handelingsonbekwaam wordt. ### 5.12 Sanctionering van de Handelings(on)bekwaamheid Rechtshandelingen gesteld door minderjarigen of beschermde personen die niet voldoen aan de wettelijke vereisten (zoals bijstand of machtiging) zijn in beginsel relatief nietig of vernietigbaar. De juridische gevolgen hangen af van het type handeling (persoonlijk of vermogensrechtelijk) en de aanwezigheid van benadeling of wilsgebreken. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Afstamming | De juridische band die tussen personen bestaat op grond van afstamming, of een gemeenschappelijke stamouder hebben. Het kan zowel biologisch als sociaal-affectief of volitief van aard zijn. | | Adoptie | Een juridische handeling die een band schept tussen personen, met vergelijkbare gevolgen als de oorspronkelijke afstamming. Adoptie kan gewoon (aanvullend op bestaande banden) of vol (verbreking van oude banden en schepping van nieuwe) zijn. | | Aanverwantschap | De juridische band die een persoon verbindt met de bloedverwanten van zijn echtgenoot (aangetrouwd familielid), maar ook met stiefkinderen en de echtgenoten van zijn bloedverwanten. | | Bloedverwantschap | De band tussen personen die van elkaar afstammen (rechte lijn) of een gemeenschappelijke stamouder hebben (zijlijn). Deze band kan bestaan tussen verwanten in rechte lijn (bv. ouder-kind) en verwanten in de zijlijn (bv. broer-zus). | | Draagmoederschap | Een regeling waarbij een vrouw een kind baart voor een ander persoon of echtpaar, waarbij de juridische moeder niet altijd de biologische moeder is. Het stelt de vraag naar de juridische grondslagen van ouderschap. | | Erkenning | Een vrijwillige rechtshandeling waarbij een persoon (meestal de vader) een juridische afstammingsband met een kind vaststelt, ook al is het vaderschap niet automatisch door de wet bepaald (bv. bij geboorte buiten het huwelijk). | | Gezamenlijke ouderschapsintentie | De wil van twee personen (meestal twee vrouwen in het kader van meemoederschap) om samen een ouderschapsproject aan te gaan, wat een grondslag kan vormen voor juridische afstamming, los van de biologische realiteit. | | Juridische afstamming | De wettelijk vastgestelde band tussen ouder en kind, die niet noodzakelijk gebaseerd is op biologische verwantschap, maar ook kan voortkomen uit sociaal gedrag of de wil tot ouderschap. | | Meemoederschap | Een vorm van juridische afstamming die het mogelijk maakt dat een kind twee juridische moeders heeft, vaak gebaseerd op een gezamenlijke ouderschapsintentie van twee vrouwen, en die sinds 2015 in het Belgische Burgerlijk Wetboek is opgenomen. | | Ouderlijk gezag | Een geheel van rechten en plichten die ouders hebben ten aanzien van hun minderjarige kinderen, gericht op hun opvoeding, verzorging en bescherming, en het beheer van hun goederen. Het is een gevolg van de juridisch vastgestelde afstamming of adoptie. | | Sociaal ouderschap | Het ouderschap van personen die de verzorging en opvoeding van een kind op zich nemen en zich gedragen als ouders, ongeacht de biologische of juridische band. Dit concept wordt steeds belangrijker in het familierecht. | | Sociaal-affectieve realiteit | De feitelijke relatie en genegenheid die bestaat tussen personen, die in het familierecht steeds meer gewicht krijgt naast de biologische en juridische realiteit, bijvoorbeeld bij de beoordeling van afstamming of de toekenning van ouderlijk gezag. | | Verwantschap | De juridische band die personen verbindt op grond van afstamming. Dit kan in rechte lijn (directe afstamming) of in de zijlijn (gemeenschappelijke stamouder) bestaan. | | Vaderschapsregel | Het wettelijk vermoeden dat de echtgenoot van de moeder de vader is van een kind dat geboren is binnen het huwelijk of binnen 300 dagen na de ontbinding daarvan. Dit vermoeden is vatbaar voor tegenbewijs. | | Vermoeden van vaderschap | Juridisch principe dat de echtgenoot van de moeder als vader van het kind wordt beschouwd, tenzij dit vermoeden weerlegd wordt door bewijs van het tegendeel. | | Vermoedelijke verwekker | Een man die biologisch gezien de vader van een kind kan zijn, maar wiens vaderschap juridisch niet vaststaat. Hij kan onder bepaalde voorwaarden aansprakelijk zijn voor onderhoudsgeld. | | Volitieve realiteit | De wil of intentie om ouder te worden, bijvoorbeeld door middel van een gezamenlijke ouderschapsintentie bij twee vrouwen die een kind wensen, of de erkenning van vaderschap. | | Vormvereisten | De wettelijke formaliteiten die moeten worden vervuld voor de geldigheid van een rechtshandeling, zoals de erkenning van een kind of de totstandkoming van een adoptie. Deze vereisten waarborgen de rechtszekerheid en de openbare orde. |

## Studiehandleiding Personen-, Familie- en Relatievermogensrecht - Deel 2: Horizontale Familiale Relaties: Het Huwelijk Dit studieonderdeel behandelt de juridische aspecten van het huwelijk, met een focus op de totstandkoming, de gevolgen en de beëindiging ervan. ## Het huwelijk Het huwelijk wordt niet expliciet gedefinieerd in de wet, maar de essentie ervan is beschreven als een vormgebonden overeenkomst waartoe twee personen uit vrije wil toetreden, met als kern het tot stand brengen van een duurzame levensgemeenschap. Het huwelijk wordt beschouwd als het ideaaltype van samenleven, waar andere vormen van samenleven van afgeleid zijn. ### Essentie van het huwelijk De essentie van het huwelijk is het sluiten van een duurzame levensgemeenschap. Dit is geen kortstondige verbintenis, maar een intentie om zo lang mogelijk met elkaar door het leven te gaan. De afwezigheid van deze intentie kan wijzen op een schijnhuwelijk, bijvoorbeeld wanneer er getrouwd wordt om louter verblijfsrechtelijke redenen. Liefde en voortplanting zijn bijkomstige elementen die het huwelijksleven veraangenamen, maar geen essentiële kenmerken of voorwaarden voor de rechtsgeldigheid ervan. ### Burgerlijk versus kerkelijk huwelijk In België is er een scheiding van kerk en staat. Het burgerlijk huwelijk gaat vooraf aan het kerkelijk huwelijk. Een bedienaar van een eredienst die het kerkelijk huwelijk inzegent vóór het burgerlijk huwelijk, is strafbaar, tenzij in levensgevaarlijke situ পর্যবেক্ষen. ### Mensenrechtelijke en verdragsrechtelijke bescherming Het recht om te huwen voor mannen en vrouwen van huwbare leeftijd is gewaarborgd door diverse internationale verdragen, zoals het EVRM (Art. 12 EVRM), UVRM (Art. 16 UVRM) en BUPO-Verdrag (Art. 23 BUPO-Verdrag). Het recht om te hertrouwen zonder wachttermijn is ook gegarandeerd. Het EVRM bevat geen expliciet recht op huwelijk voor personen van hetzelfde geslacht, maar de openstelling ervan voor zulke koppels is niet strijdig met Art. 12 EVRM. Het EHRM heeft echter geoordeeld dat verdragsstaten op grond van Art. 8 EVRM een passende erkenning en bescherming van relaties tussen personen van gelijk geslacht moeten bieden, wat kan leiden tot een positieve verplichting om een juridisch kader te voorzien. ### Statistieken Huwelijksstatistieken tonen een dip tijdens de coronapandemie, wellicht door de afgelasting van feesten. Echter, vergeleken met wettelijke samenwoningen, primeert het huwelijk nog steeds, mede door de sterkere juridische bescherming die het biedt. ## Grondvereisten om te trouwen Om rechtsgeldig te kunnen trouwen, moeten aan een reeks wettelijke vereisten worden voldaan. Deze vereisten zijn cruciaal, aangezien een schending ervan kan leiden tot de nietigheid van het huwelijk. ### 1. Huwelijkspartners en huwbaarheid * **Twee personen:** Het huwelijk kan enkel worden aangegaan door twee personen. * **Hetzelfde of verschillend geslacht:** Sinds de wet van 13 februari 2003 is het huwelijk opengesteld voor personen van hetzelfde geslacht, ter bestrijding van discriminatie. Hierdoor is het huwelijk geslachtsneutraal geworden. * **Huwelijke leeftijd:** De minimumleeftijd om te trouwen is 18 jaar (Art. 144 oud BW). Vroeger konden meisjes op 15-jarige leeftijd trouwen, maar dit onderscheid is afgeschaft om gelijke behandeling en rekening te houden met zowel lichamelijke als psychische rijpheid. Uitzonderingen zijn mogelijk via een ontheffing verleend door de familierechtbank om "gewichtige redenen" (Art. 145 oud BW). * **Toestemming van de aanstaande echtgenoten:** Zonder toestemming is er geen huwelijk (Art. 146 oud BW). Vertegenwoordiging (marriage by proxy) en postuum huwelijk zijn in België niet mogelijk. Een huwelijk "in extremis" (door iemand die op sterven ligt) kan wel, mits de persoon nog zelf toestemming kan geven. * **Instemming van de ouders of vervangende machtiging van de familierechtbank:** Voor minderjarigen is, naast de ontheffing van de leeftijdsvereiste, de instemming van de ouders (of een vervangende machtiging van de familierechtbank) vereist (Art. 148 oud BW). De rechtbank kan de weigering van instemming overstijgen indien deze onverantwoord is of een misbruik inhoudt. * **Geen vorig niet-ontbonden huwelijk of niet-beëindigde wettelijke samenwoning:** Bigamie en polygamie zijn verboden en strafbaar. Een niet-beëindigde wettelijke samenwoning is sinds 11 maart 2023 ook een huwelijksbeletsel. * **Geen bloed- of aanverwantschap in verboden graad:** Afwezigheid van huwelijksbeletselen door verwantschap. ### 2. Toestemming van de aanstaande echtgenoten * **Essentieel vereiste:** Zonder toestemming is er geen huwelijk (Art. 146 oud BW). * **Huwelijk "in extremis":** Mogelijk als de persoon nog zelf toestemming kan geven. * **Verloving:** Een feitelijke toestand zonder juridische bepalingen. Het verbreken ervan is toegestaan, tenzij de omstandigheden beledigend of schadelijk zijn (Art. 6.5 BW). Schenkingen in het kader van een verloving vervallen indien het huwelijk niet doorgaat (Art. 4.236, tweede lid BW). ### 3. Instemming van de ouders van de minderjarige * **Dubbele vereiste:** Ontheffing van de leeftijdsvereiste door de familierechtbank én instemming van de ouders (of vervangende machtiging). * **Weigering van instemming:** De rechtbank kan de weigering overstijgen indien deze onverantwoord is (bij één ouder) of een misbruik inhoudt (bij beide ouders). * **Ouderschap:** Enkel de toestemming van de ouders is nu nog vereist, niet meer van grootouders. ### 4. Geen vorig niet-ontbonden huwelijk of niet-beëindigde wettelijke samenwoning * **Bigamie/Polygamie:** Verbod en strafbaarstelling (Art. 391 Sw., en Art. 366 Sw. vanaf 8 april 2026). Een verboden tweede huwelijk kan geldig worden door latere nietigverklaring van het eerste huwelijk (Cass. 20 april 2001). * **Wettelijke samenwoning:** Een niet-beëindigde wettelijke samenwoning is een huwelijksbeletsel sinds 11 maart 2023. Het huwelijk gesloten tijdens een lopende wettelijke samenwoning is vatbaar voor nietigverklaring. ### 5. Geen bloed- of aanverwantschap in verboden graad * **Wettelijke huwelijksbeletselen:** * **Rechte lijn:** Absoluut verbod (Art. 161, 164 oud BW). * **Zijlijn (bloedverwanten):** Broers/zussen (absoluut, Art. 162 oud BW); ooms/tantes en neven/nichten (relatief, opheffing mogelijk om gewichtige redenen, Art. 163, 164 oud BW). * **Aanverwantschap:** In rechte lijn (schoonouders, schoonkind) is relatief (opheffing mogelijk om gewichtige redenen, Art. 164 oud BW). In zijlijn (schoonbroer/schoonzus) is er geen beletsel meer. * **Adoptie:** Beletselen blijven bestaan in de oorspronkelijke en adoptieve familie, afhankelijk van het type adoptie en graad van verwantschap. * **Opheffing van beletselen:** De familierechtbank kan beletselen om gewichtige redenen opheffen (Art. 164 oud BW). ## Vormvereisten om te trouwen Het huwelijk moet worden aangegeven en voltrokken volgens specifieke formaliteiten. ### 1. De aangifte van het huwelijk (ondertrouw) * **Bevoegde ambtenaar:** De ambtenaar van de burgerlijke stand (ABS) van de gemeente waar een van de aanstaande echtgenoten is ingeschreven in het bevolkingsregister, vreemdelingenregister, of wachtregister (Art. 164/1 oud BW). Dit dient ter tegengaan van schijnhuwelijken. * **Termijn:** De aangifte moet binnen een bepaalde termijn gebeuren, met een wachttermijn voor de voltrekking. * **Elektronische aangifte:** Sinds 24 maart 2023 is elektronische aangifte mogelijk. * **Vrijstelling:** Vrijstelling van de aangifteverplichting is mogelijk om gewichtige redenen, met goedkeuring van het Parket (PdK). * **Vereiste documenten:** Een lijst van documenten is vereist (Art. 164/2 oud BW). * **Informatieverplichting ABS:** De ABS informeert over de mogelijkheid van getuigen (maximaal vier, minstens 18 jaar) (Art. 164/2, §8 oud BW). * **Ondertekening:** Binnen de maand na aangifte, met uitstel tot maximaal 3 maanden in geval van twijfel (Art. 164/1, §3 oud BW). De ABS ondertekent elektronisch. * **Weigering van ondertekening:** Enkel indien documenten ontbreken, ongeldig of vals zijn (Art. 164/1, §3, lid 1 oud BW). Bij weigering moet de ABS de reden meedelen en de documenten overmaken aan het PdK. * **Verhaal:** Verzet tegen de weigering kan worden ingesteld bij de familierechtbank binnen de maand na kennisgeving (Art. 164/1, §3 oud BW). ### 2. Voltrekking van het huwelijk * **Bevoegde ABS:** Territoriaal bevoegde ABS van de gemeente waar de aangifte is opgemaakt (Art. 166 oud BW). De bevoegdheid is "vastgeklikt" bij de aangifte. * **Persoonlijke verschijning:** Verplicht. Vertegenwoordiging is niet toegestaan. * **Wachttermijn:** Onmogelijk vóór de 14e dag na ondertekening aangifte. Uitzondering: huwelijk "in extremis" met vrijstelling door parket. Na 6 maanden zonder voltrekking is een nieuwe aangifte nodig (Art. 165 oud BW). * **Controle ABS:** De ABS controleert de geldigheidsvoorwaarden, afwezigheid van beletselen en schijnhuwelijken (Art. 164/1, §4 oud BW). * **Dag van voltrekking:** Keuze van de echtgenoten, niet op zon- en feestdagen, na de wachttermijn. Gemeenteraden kunnen toestaan dat huwelijken op zon- en feestdagen voltrokken worden (Wet 23 maart 2019). * **Formaliteiten:** In het openbaar, voor de ABS die de aangifte ondertekende, in het gemeentehuis of op een neutrale openbare plaats (Art. 165/1, 166 oud BW). * **Getuigen:** Facultatief, maximaal vier, minstens 18 jaar (Art. 164/2, §8 oud BW). * **Jawoord:** Cruciaal voor de totstandkoming van het huwelijk. * **Huwelijksakte:** Opmaak zonder vertraging in de DABS (Art. 165/1 oud BW). * **Weigering of uitstel door ABS:** Mogelijk bij huwelijksbeletselen, twijfel aan schijnhuwelijk, ontbrekende of onbetrouwbare documenten (Art. 167, 1e lid BW). Bij twijfel kan het huwelijk worden uitgesteld voor onderzoek (Art. 167, 2e lid BW). Tegen uitstel is geen verhaal mogelijk bij de familierechtbank. ### Sanctieregeling bij niet-naleving * **Voorkomende beletselen:** Brengen geldigheid niet in gedrang, maar worden bestraft (bv. lichte vormfouten, ontbreken documenten). * **Vernietigende beletselen:** Leiden tot nietigheid van het huwelijk (volstrekt of betrekkelijk) en mogelijk andere bestraffingen. * **Procedureregels:** Procedures tot nietigverklaring (Art. 184, 187, 188, 190, 191 oud BW), met specifieke termijnen en bevoegdheden (familierechtbank, strafrechter). ### Volstrekte nietigheid * **Gronden:** Totaal gemis aan toestemming (geesteszieke), huwelijk zonder ABS, huwelijken van minderjarigen zonder ontheffing, schijnhuwelijken, gedwongen huwelijken, bigamie, aanverwantschap in verboden graad, niet-aangegeven huwelijken, huwelijken door onbevoegde ABS, huwelijken buiten het openbaar (Art. 184, 191 oud BW). * **Vereisten:** Objectief en subjectief element (bedrieglijk opzet). * **Procedure:** Kan door iedere belanghebbende worden ingesteld zonder termijn; vordering is onverjaarbaar. ### Betrekkelijke nietigheid * **Gronden:** Wilsgebreken (bedrog, geweld, dwaling in de persoon), huwelijk van rechterlijk onbekwaam verklaarde zonder machtiging (Art. 180, 181, 145/1 oud BW). * **Procedure:** Enkel in te roepen door de beschermde echtgenoot of de beschermende persoon. Vordering verjaart na 5 jaar. ### Gevolgen van een nietig huwelijk * **Geldigheid tot definitief vonnis:** Het huwelijk blijft geldig tot het vonnis in kracht van gewijsde treedt. * **Erga omnes werking:** Het vonnis geldt voor iedereen. * **Ex nunc en ex tunc:** Werkt voor de toekomst (ex nunc) en wist retroactief alles uit (ex tunc), waardoor het huwelijk geacht wordt nooit te hebben bestaan. * **Putatief huwelijk (Art. 201 oud BW):** Verzachting waarbij een nietig huwelijk toch bepaalde gevolgen behoudt ten gunste van de echtgenoot(en) te goeder trouw. Werkt ex nunc voor de gevolgen die gerealiseerd zijn vóór het vonnis van nietigverklaring in kracht van gewijsde treedt. * **Gevolgen voor kinderen:** Het nietig verklaarde huwelijk heeft gevolgen ten voordele van de kinderen, ook als geen van beide echtgenoten te goeder trouw was (bv. vaderschap, verblijfsrecht). ### Bewijs van het huwelijk * **Principe:** Via de akte van huwelijksvoltrekking (Art. 194 oud BW). Andere bewijsmiddelen zijn niet toegelaten, met uitzondering van: * Gebrek aan huwelijksakte en bezit van staat tussen echtgenoten (Art. 196 oud BW). * Kinderen die geen huwelijksakte kunnen voorleggen, maar wel bezit van staat hebben (Art. 197 oud BW). ## Het wettelijk secundair huwelijksvermogensstelsel Dit stelsel is automatisch van toepassing indien echtgenoten geen huwelijksovereenkomst hebben gesloten. Het is een gemeenschapsstelsel, beperkt tot de aanwinsten, en regelt de goederen en schulden tijdens het huwelijk. ### Samenstelling van de vermogens Het wettelijk stelsel omvat drie vermogens: * **Twee eigen vermogens (EV):** Goederen en schulden die elke echtgenoot vóór het huwelijk bezat, alsook goederen verkregen tijdens het huwelijk door een nalatenschap of gift (Art. 2.3.17 BW). Dit omvat ook eigen goederen met of zonder vergoedingsplicht (Art. 2.3.18, 2.3.19 BW). * **Eén gemeenschappelijk vermogen (GV):** Goederen en schulden die tijdens het huwelijk door arbeid of aanwinsten zijn verkregen, alsook vruchten en inkomsten van eigen goederen (Art. 2.3.22 BW). Het GV heeft geen rechtspersoonlijkheid. ### Schulden * **Eigen schulden:** Schulden die voortkomen uit de oorsprong (voorhuwelijkse schulden, nalatenschappen, giften) of aard van de schuld (bv. schulden aangegaan in het uitsluitend belang van het eigen vermogen, borgstellingen voor derden, schulden uit verboden beroepen, strafrechtelijke veroordelingen) (Art. 2.3.23, 2.3.24 BW). * **Gemeenschappelijke schulden:** Schulden aangegaan door beide echtgenoten, ten behoeve van de huishouding en opvoeding van de kinderen, beroepsschulden (met beperkt verhaal), schulden uit giften aan beide echtgenoten, interesten van eigen schulden, onderhoudsschulden jegens afstammelingen die niet in het gezin zijn opgenomen, en alle andere schulden die niet als eigen kunnen worden gekwalificeerd (Art. 2.3.25 BW). ### Verhaalrecht van schuldeisers * **Eigen schulden:** In principe verhaal op EV van de schuldenaar en zijn inkomsten, met uitzondering op GV bij verrijking of bepaald wettelijk bepaald verhaal (Art. 2.3.26 BW). * **Gezamenlijk aangegane schulden:** Verhaal op de drie vermogens (EV1, GV, EV2) (Art. 2.3.27 BW). * **Gemeenschappelijke schulden:** In principe verhaal op de drie vermogens, met uitzonderingen van beperkter verhaal op twee vermogens (bv. beroepsschulden, onderhoudsschulden jegens afstammelingen) (Art. 2.3.28 BW). ### Bestuur van de vermogens * **Gelijktijdig bestuur (regel):** Elke echtgenoot kan afzonderlijk daden van beheer, genot en beschikking stellen over het GV, met terughoudendheid voor daden van beschikking die het GV ten laste leggen. * **Alleenbestuur (uitzondering):** Voor beroepsmatige handelingen die verantwoord zijn voor de uitoefening van het beroep (Art. 2.3.31 BW). * **Gezamenlijk bestuur (uitzondering):** Vereist voor bepaalde gewichtige handelingen zoals vervreemding of bezwaring van onroerende goederen, handelstransacties, en schenkingen van gemeenschapsgoederen (Art. 2.3.32, 2.3.33 BW). ### Beveiligingsmaatregelen en sancties Bij wanbeheer of bedreiging van belangen kunnen verschillende maatregelen worden genomen: * **Rechterlijke machtiging:** Indien toestemming wordt geweigerd zonder wettige reden of bij onmogelijkheid tot wilsuiting (Art. 2.3.34 BW). * **Rechterlijk verbod:** Preventieve maatregel bij risicovolle handelingen (Art. 2.3.35 BW). * **Nietigverklaring:** Van handelingen gesteld door één echtgenoot zonder toestemming of in strijd met een rechterlijk verbod of voorwaarde, of met bedrieglijke benadeling (Art. 2.3.36, 2.3.37 BW). * **Vergoeding aan het GV:** Indien het GV schade lijdt door handelingen van een echtgenoot (Art. 2.3.44 BW). * **Ontneming van bestuursbevoegdheden:** Bij ongeschiktheid of inbreng van het gezin in gevaar (Art. 2.3.40 BW). * **Gerechtelijke scheiding van goederen:** Ontbinding van het wettelijk stelsel door de familierechtbank. ### Ontbinding, Vereffening en Verdeling Het wettelijk stelsel wordt ontbonden door: overlijden, echtscheiding, scheiding van goederen, overgang naar een ander stelsel, gerechtelijke verklaring van afwezigheid of overlijden, of nietigverklaring van het huwelijk (Art. 2.3.41 BW). * **Ontbinding:** Het moment van ontbinding bepaalt de omvang van het gemeenschappelijk vermogen en de toepasselijke regels. * **Vereffening:** Bepaling van de activa en passiva, opmaak van vergoedingsrekeningen, verrekening van lasten en vergoedingen. * **Verdeling:** Verdeeld wordt het netto-actief, in principe bij helften, met mogelijkheid tot preferentiële toewijzing en rekening houdend met de gevolgen van heling. ## Echtscheiding De ontbinding van het huwelijk kan plaatsvinden door echtscheiding. Er zijn twee procedures: ### Echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting (EOO) * **Gronden:** 1. Positief bewijs van onherstelbare ontwrichting (objectieve toestand, niet gebaseerd op schuld). 2. Na een bepaalde periode van (gewilde) feitelijke scheiding (6 maanden bij gezamenlijke aanvraag, 1 jaar bij eenzijdige aanvraag). 3. Na herhaalde aanvraag (tweevoudige verschijning voor de rechtbank). * **Bewijs:** Met alle wettelijke middelen, inclusief de vroegere schuldgronden. * **Procedure:** Kan via dagvaarding of verzoekschrift op tegenspraak. Persoonlijke verschijning is niet meer verplicht, maar kan door de rechter bevolen worden. * **Voorlopige maatregelen:** De familierechtbank kan tijdens de procedure dringende maatregelen opleggen (Art. 1280 Ger.W.), die verschillen van de maatregelen ex Art. 223 oud BW vóór de procedure. * **Gevolgen:** Ontbinding van het huwelijk en het huwelijksvermogensstelsel. Persoonlijke gevolgen werken tussen echtgenoten vanaf het in kracht van gewijsde treden van het vonnis, tegenover derden vanaf de melding op de huwelijksakte. Vermogensrechtelijke gevolgen werken tussen echtgenoten terug tot de dag van de eerste vordering, tegenover derden vanaf de melding op de huwelijksakte. * **Overlevingsrechten:** Verval van wettelijke overlevingsrechten, tenzij anders bedongen in een huwelijkscontract. ### Echtscheiding door onderlinge toestemming (EOT) * **Grondvereisten:** Volgehouden onderlinge toestemming gedurende de hele procedure, met voorafgaande overeenkomsten over alle gevolgen (regelingsakte). * **Procedure:** Gezamenlijk verzoekschrift met bijlagen, met mogelijke persoonlijke verschijning en advies van het OM. Homologatie van de overeenkomsten door de familierechtbank. * **Gevolgen:** Gelijkaardige gevolgen als EOO, met een andere timing voor de ontbinding van het huwelijk en het huwelijksvermogensstelsel. * **Wijzigbaarheid van overeenkomsten:** Overeenkomsten m.b.t. kinderen zijn wijzigbaar bij nieuwe omstandigheden die het belang van het kind raken. Overeenkomsten m.b.t. partneralimentatie zijn principieel wijzigbaar, tenzij anders bedongen. ## Wettelijke Samenwoning Wettelijke samenwoning is een juridische status die door twee samenwonende personen kan worden aangegaan, maar biedt aanzienlijk minder bescherming dan het huwelijk. ### Grond- en vormvereisten * **Vereisten:** Twee personen, niet gehuwd of wettelijk samenwonend, met toestemming van beide partijen, handelingsbekwaam (18 jaar), en zonder louter verblijfsrechtelijk oogmerk. * **Vorm:** Schriftelijke verklaring afgelegd bij de ambtenaar van de burgerlijke stand van de gemeenschappelijke woonplaats. ### Gevolgen * **Inhoud:** Beperkt tot enkele bepalingen van het primaire huwelijksstelsel (bv. bijdrage in lasten, bescherming gezinswoning), maar geen samenwonings-, getrouwheids- of hulpverplichtingen. * **Goederenregime:** Zuivere scheiding van goederen, met een vermoeden van onverdeeldheid bij gebrek aan eigendomsbewijs. * **Nietigverklaring:** Mogelijk bij schijn- of gedwongen wettelijke samenwoning. * **Preferentiële toewijzing gezinswoning:** Sinds een arrest van het Grondwettelijk Hof (62/2024) is dit recht, dat voor gehuwden wel bestaat, ook van toepassing op wettelijk samenwonenden bij gebrek aan wetgeving, ter bescherming van de meest kwetsbare partner. ## Feitelijke Samenwoning Feitelijke samenwoning kent geen wettelijk geregeld statuut. De verhoudingen tussen feitelijk samenwonenden worden beheerst door het gemeen recht (verbintenissenrecht, goederenrecht) en eventuele contractuele afspraken. ### Verhoudingen tussen partners * **Persoonlijk:** Geen samenwonings-, getrouwheids-, hulp- of bijstandsverplichtingen. Geen primair huwelijksstelsel. Onderhoudsplicht kan conventioneel ontstaan. * **Patrimoniaal:** Zuivere scheiding van goederen. Bij gebrek aan contractuele regeling geldt het gemeen recht (exclusieve eigendom indien bewezen, anders vermoeden van onverdeeldheid). Schenkingen en testamenten zijn cruciaal voor begunstiging. ### Verhouding tot derden * **Onrechtmatige daad:** Kan aanleiding geven tot schadevergoeding ex Art. 6.5 BW, zelfs bij overspelig concubinaat. * **Huur:** De niet-huurder partner kan consensueel of gerechtelijk medehuurder worden, of een precair recht op bezetting ter bede inroepen. --- ## Veelvoorkomende Fouten om te Vermijden * **Verwarring tussen ontbinding en nietigverklaring:** Ontbinding werkt voor de toekomst, nietigverklaring werkt retroactief. * **Miskenning van het moment van ontbinding:** Het tijdstip van ontbinding (tussen echtgenoten en t.a.v. derden) is cruciaal voor de vermogensrechtelijke gevolgen, vooral bij echtscheiding. * **Foutieve toepassing van overgangsrecht:** Het bepalen welk recht (oud of nieuw) van toepassing is bij wijziging van huwelijksstelsels of na wetswijzigingen vereist nauwkeurigheid wat betreft data van huwelijk, ontbinding, en inwerkingtreding van wetten. * **Onderschatting van de gevolgen van de regelingsakte bij EOT:** Eenmaal gehomologeerd, is deze akte bindend, tenzij sprake van wilsgebreken zoals bedrog. * **Gebrek aan bewijs van eigen karakter van goederen:** Bij het wettelijk stelsel moet het eigen karakter van goederen bewezen worden, anders worden ze als gemeenschappelijk beschouwd. * **Onderschatting van de bewijslast bij vergoedingsrechten:** De echtgenoot die een vergoeding eist, moet het eigen of gemeenschappelijk karakter van de geïnvesteerde gelden en het vergoedingsgerechtigde feit bewijzen. * **Verwarring rond verhaalrechten:** De volgorde van verhaal van schuldeisers (gemeenschappelijk, eigen, met beperkt of uitgebreid verhaal) is complex en vereist nauwkeurigheid. * **Onjuiste interpretatie van het doelgebonden karakter van bestuur:** Bestuurshandelingen moeten in het belang van het gezin gebeuren; misbruik hiervan kan leiden tot sancties. * **Gebrek aan toestemming bij gezamenlijk bestuur:** Handelingen die gezamenlijk bestuur vereisen, gesteld door één echtgenoot zonder toestemming, zijn in principe vernietigbaar. * **Vergeten van de rol van het Grondwettelijk Hof en Cassatie:** Recente rechtspraak nuanceert of corrigeert soms de interpretatie van wettelijke bepalingen, zoals bij preferentiële toewijzing van de gezinswoning of de berekening van vergoedingen. * **Niet naleven van de formaliteiten bij wettelijke samenwoning:** Gebrek aan correcte melding bij de ABS of het niet regelen van de verhoudingen kan leiden tot grote juridische onzekerheid. * **Verwarring rond de duur van voorlopige maatregelen:** Maatregelen ex art. 1280 Ger.W. kunnen doorlopen na de ontbinding van het huwelijk en zijn vatbaar voor herziening bij gewijzigde omstandigheden. * **Onderschatting van het belang van de regelingsakte bij EOT:** Deze akte moet alle essentiële aspecten regelen, met inachtneming van het belang van het kind, en kan slechts met grote moeilijkheid worden gewijzigd.

## Woordenlijst | Term | Definitie | | :------------------------------------------- | :------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ | | **Duurzame levensgemeenschap** | De kern van het huwelijk, gericht op het zo lang mogelijk met elkaar door het leven gaan, niet kortstondig. Dit is een essentieel criterium om een huwelijk niet als schijnhuwelijk te beschouwen. | | **Schijnhuwelijk** | Een huwelijk dat gesloten is om redenen die vreemd zijn aan liefde, met als doel enkel een verblijfsrechtelijk voordeel te verkrijgen, en waarbij de intentie van minstens één echtgenoot kennelijk niet gericht is op een duurzame levensgemeenschap. | | **Gedwongen huwelijk** | Een huwelijk dat is aangegaan zonder vrije toestemming van beide echtgenoten, waarbij de toestemming van minstens één van hen werd gegeven onder geweld of bedreiging. | | **Wilsgebreken** | Gebreken in de toestemming tot het huwelijk, zoals dwaling, bedrog of geweld, die onder strikte voorwaarden kunnen leiden tot de nietigverklaring van het huwelijk. | | **Putatief huwelijk** | Een (nietig verklaard) huwelijk dat, ondanks zijn nietigheid, toch bepaalde rechtsgevolgen behoudt ten aanzien van de echtgenoten die te goeder trouw waren bij het aangaan ervan. | | **Primair huwelijksstelsel** | De wederzijdse persoonlijke en vermogensrechtelijke rechten en verplichtingen die voortvloeien uit het huwelijk zelf, zoals samenwonen, getrouwheid, hulp en bijstand, die van dwingend recht zijn. | | **Secundair huwelijksvermogensstelsel** | Het huwelijksvermogensstelsel dat de echtgenoten vrij kiezen (bv. scheiding van goederen) of het wettelijk stelsel dat automatisch van toepassing is bij gebrek aan een keuze, en dat de goederenverdeling regelt. | | **Vergoedingsrecht** | Een recht dat ontstaat wanneer vermogensverschuivingen plaatsvinden tussen het eigen vermogen van een echtgenoot en het gemeenschappelijk vermogen, of omgekeerd, en dit zonder rechtsgrond, waardoor het verrijkte vermogen een vergoeding verschuldigd is. | | **Postcommunautaire onverdeeldheid** | De toestand van onverdeeldheid die ontstaat na de ontbinding van het huwelijksvermogensstelsel, waarbij de gemeenschappelijke goederen gezamenlijk worden beheerd totdat de verdeling plaatsvindt. | | **Preferentiële toewijzing** | Het recht van een echtgenoot om bij de verdeling van het huwelijksvermogen bepaalde goederen, zoals de gezinswoning of beroepsgoederen, bij voorrang toegewezen te krijgen, eventueel tegen opleg. | | **Feitelijke samenwoning** | Het samenleven van twee personen zonder wettelijke of formele band, waarbij hun onderlinge verhoudingen hoofdzakelijk geregeld worden door het gemeen recht (verbintenissenrecht en goederenrecht) en contractuele afspraken. | | **Wettelijke samenwoning** | Een formele juridische status die door twee personen die samenwonen kan worden aangegaan, met bepaalde wederzijdse rechten en plichten, die echter beperkter zijn dan die van gehuwden. | | **Onherstelbare ontwrichting van het huwelijk** | Een echtscheidingsgrond waarbij het huwelijk als onherstelbaar ontwricht wordt beschouwd wanneer de voortzetting van het samenleven en de hervatting ervan redelijkerwijs onmogelijk is geworden, ongeacht de schuldvraag. | | **Echtscheiding door onderlinge toestemming** | Een echtscheidingsprocedure waarbij beide echtgenoten de intentie hebben om te scheiden en overeenstemming hebben bereikt over alle gevolgen van de echtscheiding, vastgelegd in een regelingsakte. |

# Ontwikkeling van het Romeinse recht door de eeuwen heen Dit onderwerp behandelt de evolutie van het Romeinse recht vanaf de oudste periode tot aan Justinianus, inclusief de verschillende fasen zoals de Oudromeinse, voorklassieke, klassieke en naklassieke periodes, met aandacht voor instellingen, rechtsbronnen en procedures. ## 1. De Oudromeinse periode (753 – ca. 250 v.C.) ### 1.1 Rome is nog primitief De stichting van Rome (traditioneel 753 v.C.) kenmerkte het begin van een samenleving die zich ontwikkelde van een stadstaat tot een macht over een groot deel van Italië. De maatschappij was voornamelijk agrarisch, met de *familia* en de *pater familias* (hoofd van de huishouding) als centrale pijlers. De macht van de *pater familias* was zeer verregaand. De maatschappij kende een sterk geloof in magie, wat zichtbaar was in rechtspraak en straffen. ### 1.2 Instellingen #### 1.2.1 In de koningstijd (tot 510 v.C.) Machtige koningen bestuurden Rome, met beperkingen vanuit de traditionele macht van de *pater familias*. De maatschappij was ingedeeld in drie standen: de patriciërs (aristocratie), de plebejers en de *clientes* (afhankelijk van de patriciërs). Slaven vielen onder de objecten van recht. #### 1.2.2 Na 510: de republiek Na de verdrijving van de koningen ontstond er een politieke tweestrijd tussen patriciërs en plebejers. * **De senaat:** Vormde het zwaartepunt van de politiek, met senatoren die voor het leven werden benoemd. Oorspronkelijk gedomineerd door patriciërs, later ook door plebejers. Hoewel de senaat geen wetten maakte, had hij grote politieke macht, vooral over financiën. * **De volksvergaderingen:** Vier vergaderingen (*comitia* en *concilium plebis*) maakten wetten, maar hadden in de praktijk weinig macht. De stem van de rijken woog zwaarder en de afstand maakte deelname moeilijk. * **De magistraten:** Verkozen overheidspersonen die een onbetaalde functie hadden. Ze werden jaarlijks verkozen, vaak collegiaal om machtsmisbruik te voorkomen. Belangrijke functies waren onder meer de *consul* (politieke en militaire leider) en de *praetor* (verantwoordelijk voor het recht). De *censor* hield toezicht op de moraal en benoemde senatoren. *Volkstribunen*, oorspronkelijk plebejers, hadden vetorecht tegen beslissingen van magistraten en vergaderingen. ### 1.3 Rechtsbronnen * **De gewoonte:** De *mos maiorum* (gewoonte van de voorouders) was de belangrijkste en meest behoudende rechtsbron. * **De wet:** * **De Wet der Twaalf Tafelen (ca. 450 v.C.):** Kwam er na druk van de plebejers om het recht neer te schrijven en zo de bevoordeling van de patriciërs tegen te gaan. Had grote invloed op het Amerikaanse recht. * **Andere wetgeving (*leges* en *plebescita*):** Wetten gemaakt door volksvergaderingen. Na de *Lex Hortensia* (287 v.C.) hadden *plebescita* dezelfde kracht als *leges*. De *Lex Aquilia* (286 v.C.) regelde onrechtmatige daad. ### 1.4 Procedure #### 1.4.1 Vroegste fase Eigenrichting en godsoordelen waren primitieve vormen van geschilbeslechting. #### 1.4.2 *Legis actio* Deze procedure was gebaseerd op gewoonte en gekenmerkt door strikte rituelen (woorden en gebaren). Het proces verliep in twee fasen: eerst bij de *praetor* (die bepaalde of een proces mogelijk was) en daarna bij een door hem aangewezen particulier als rechter. Het was zeer formalistisch. ## 2. De voorklassieke periode (van ca. 250 v.C. tot het jaar nul) ### 2.1 Rome groeit uit tot een wereldrijk De expansie van Rome leidde tot een grotere bevolking en meer contact met vreemdelingen. Er ontstond een noodzaak tot aanpassing van de instellingen en het recht. De *praetor* kreeg een collega (*praetor peregrinus*) om geschillen met vreemdelingen te regelen. Italië kreeg Romeins burgerschap. De volksvergaderingen en de *censor* verloren aan macht. ### 2.2 Rechtsbronnen * **De gewoonte:** Verminderd belang door de dynamische maatschappij. * **De wetgeving:** Volksvergaderingen functioneerden nauwelijks nog. * **Het magistratenrecht:** De *praetor* (en *aedielen* en provinciegouverneurs) creëerde grotendeels het recht door te bepalen of een bepaalde *actio* (rechtsmiddel) werd toegestaan of geweigerd, vaak afwijkend van het bestaande recht (*ius civile*). Dit leidde tot het *ius honorarium*. * **Ius civile vs. ius honorarium:** *Ius civile* was het traditionele, bestaande recht, terwijl *ius honorarium* het door de magistraten gecreëerde recht was. * **Ius civile vs. ius gentium:** *Ius civile* gold enkel voor Romeinen, *ius gentium* gold voor alle volkeren en werd toegepast in geschillen tussen Romeinen en vreemdelingen of tussen vreemdelingen onderling. De *praetor peregrinus* speelde hierbij een centrale rol. * **Verschillende *actiones*:** *Actiones civiles* (gebaseerd op *ius civile*) en *actiones honorariae* (gecreëerd door de magistraat), onderverdeeld in *actiones utiles* (bestaande aangepast), *actiones fictitiae* (gebaseerd op een fictie) en *actiones in factum* (gebaseerd op feiten). * **Het juristenrecht:** *Jurisprudentes* (rechtsgeleerden) gaven advies en vormden inhoudelijk het recht, hoewel de *praetor* formeel het recht creëerde. ### 2.3 Procedure #### 2.3.1 Overleven van de *legis actio* De *legis actio* bleef nog bestaan voor Romeinen, maar verdween geleidelijk. #### 2.3.2 De *formula* Deze procedure ontstond uit de noodzaak van een eenvoudigere, minder formalistische procedure. De *praetor* stelde een *formula* op, een brief met instructies voor de rechter. * **Verloop:** * **Vóór het proces:** Dagvaarding en mogelijke dwangmaatregelen. * **Het proces (twee fasen):** * **Fase *in iure* (bij de magistraat):** Eiser vraagt *actio*, verweerder voert verweer (*exceptio*) of bekent. De *praetor* stelt de *formula* op na *litis contestatio* (akkoord over rechter en formula). * **Fase *apud iudicem* (bij de rechter):** Een privépersoon onderzoekt de zaak en velt een vonnis, meestal tot betaling van een geldsom (*bij equivalent*). * **Na de procedure:** *Actio iudicati* voor de tenuitvoerlegging van het vonnis. ## 3. De klassieke periode (van het jaar nul tot ca. 250) ### 3.1 Rome wordt een keizerrijk Het principaat van Augustus zorgde voor stabiliteit en de Pax Romana. De *Constitutio Antoniniana* (begin 3de eeuw) kende bijna alle inwoners Romeins burgerschap toe, waardoor het onderscheid tussen *ius civile* en *ius gentium* grotendeels verdween. De instellingen van de republiek bleven bestaan, maar de macht lag bij de keizer (*princeps*). ### 3.2 Rechtsbronnen * **De gewoonte:** Speelde geen rol meer. * **Wetgeving:** Volksvergaderingen verdwenen. *Senatusconsulta* (senaatsbesluiten) werden vermomde keizerlijke wetgeving. * **Magistratenrecht:** De macht van de *praetor* nam af door het *Edictum perpetuum* (vastgelegd edict). Het zwaartepunt verschoof naar de keizer. * **Keizersrecht:** De keizer werd de belangrijkste rechtsbron via: * *Edicten:* Algemeen bindende maatregelen. * *Decreten:* Vonnis in een geschil, gold als wet. * *Mandaten:* Instructies aan ambtenaren. * *Rescripten:* Juridisch advies op brieven, gold als wet. * **Juristenrecht:** De *jurisprudentes*, met het *ius respondendi* (adviesrecht), maakten inhoudelijk het recht uit. Dit was een bloeiperiode van het Romeins recht, met juristen als Gaius, Papinianus, Paulus, Ulpianus en Modestinus. ### 3.3 Procedure #### 3.3.1 De *formula*-procedure Bleef in gebruik, maar verloor aan belang. #### 3.3.2 De *cognitio extraordinaria* Dit was de procedure van de keizer of zijn ambtenaren. Het proces verliep volledig onder controle van de keizerlijke ambtenaar, in één enkele fase. *Actio* kreeg de betekenis van vordering/eis, *exceptio* van elk verweer van de verweerder, en *litis contestatio* betekende het begin van het proces met consumentieve werking. De tenuitvoerlegging van het vonnis was minder streng. ## 4. De naklassieke periode (van ca. 250 tot Justinianus 527) ### 4.1 Rome in crisis Het West-Romeinse Rijk raakte in verval, werd opgedeeld en uiteindelijk veroverd door Germaanse stammen. Het *dominatus* kenmerkte de periode, met een almachtige keizer. Het Christendom werd staatsgodsdienst. ### 4.2 Rechtsbronnen * **Vulgarisering van het recht:** Het recht werd simpeler, maar ook minder kwalitatief. * **Magistratenrecht en wetgeving:** Verdwenen grotendeels. * **De gewoonte:** Won weer aan belang. * **Juristenrecht:** Topjuristen uit de klassieke periode werden herkauwd, bewerkt en in bloemlezingen uitgegeven (*ius*). Dit leidde tot *interpolaties* (aanpassingen). * **Keizersrecht:** Werd de belangrijkste bron, met wetten (*leges*) die rechtstreeks door de keizer werden uitgevaardigd. * **Citeerwet (426):** Beperkte de bruikbaarheid van juristenschriften tot de "grote vijf" (Papinianus, Paulus, Ulpianus, Modestinus en Gaius). * **Codex Theodosianus (438):** Een verzameling keizerlijke wetten. ### 4.3 Procedure #### 4.3.1 Verdwijnen van de *formula*-procedure Deze raakte in onbruik en werd afgeschaft. #### 4.3.2 De omvorming van de *cognitio*-procedure: het libelproces De *cognitio*-procedure bleef bestaan, maar werd aangepast. Het proces begon met een verzoekschrift (*libellus*) van de eiser aan de rechtbank. De procedure werd verschriftelijkt en de rechter kreeg meer macht. Het beroepsrecht werd belangrijker. ## 5. Justinianus (527-565) ### 5.1 Keizer Justinianus Justinianus, keizer van het Oost-Romeinse Rijk, trachtte het Romeinse Rijk in ere te herstellen, zowel militair als juridisch. ### 5.2 Het Corpus iuris civilis (CIC) Justinianus liet al het bestaande Romeinse recht optekenen en bundelen onder leiding van Tribonianus. Het CIC bestaat uit vier delen: * **Codex Justinianus:** Een verzameling keizerlijke wetten, in tweede, definitieve versie. * **Digesten (of Pandekten):** Een verzameling van de geschriften van klassieke juristen, met *interpolaties*. * **Instituten:** Een leerboek voor beginners, gebaseerd op de Instituten van Gaius, afgekondigd als wet. * **Novellen:** Nieuwe wetten afgekondigd tijdens Justinianus' regeerperiode, vaak tweetalig (Grieks/Latijn). Het CIC had grote impact, maar kende aanvankelijk weinig succes door de moeilijkheid van toepassing en taalbarrières. Het verdween grotendeels in het Westen, maar bleef in het Oosten bestaan en werd later herontdekt in West-Europa rond 1100, wat leidde tot het *ius commune*. ## 6. De costumiere periode (van 476 tot ca. 1100) ### 6.1 Het achterlijke West-Europa Na de val van het West-Romeinse Rijk ontstonden er kleine, primitieve stammen en koninkrijken, voornamelijk gericht op landbouw. Het recht was primitief en lokaal gewoonterecht domineerde. Er was een onderscheid tussen het Zuiden (pays de droit écrit, met primitief Romeins recht) en het Noorden (pays de droit coutumier, met Germaans recht). ### 6.2 De triomf van de gewoonte en van het lokale/regionale gewoonterecht #### 6.2.1 De verbrokkeling van het recht na de Germaanse invallen Het recht werd gekenmerkt door stammenrechten en de personaliteit van het recht (recht volgde de persoon). Betrouwbare bronnen over "Germaans recht" ontbreken grotendeels. #### 6.2.2 De Karolingische mislukking De *capitularia* (wetten van de Frankische vorsten) waren primitief en weinig belangrijk. De Karolingische renaissance bracht een beperkte heropleving van cultuur en rechtsgeleerdheid. #### 6.2.3 De triomf van het lokale/regionale gewoonterecht na het uiteenvallen van het Karolingische rijk Het politieke uiteenvallen leidde tot het territorialiteitsprincipe. Gewoonterecht werd dominant, hoewel het kerkelijk recht en het Engelse recht specifieke posities innamen. #### 6.2.4 Procedure: achteruitgang ten opzichte van het dominat Er was een algemene achteruitgang in procedurele efficiëntie. ## 7. Het *ius commune* (ca. 1100 tot ca. 1800) ### 7.1 Een breuk omstreeks 1100 De maatschappelijke veranderingen (groeiende bevolking, complexere economie) en de opkomst van universiteiten leidden tot de herontdekking en bestudering van het Corpus Iuris Civilis. Dit werd de basis van het *ius commune*, het gemeenschappelijk recht van Westers Christelijk Europa. ### 7.2 Het Europees recht van de rechtsgeleerden: het *ius commune* Het *ius commune* bestond uit Romeins recht en *Romano-canoniek recht* (kerkrecht gebaseerd op Romeins recht). Het stond tegenover *ius proprium* (lokaal gewoonterecht). * **Glossatoren (ca. 1100-1250):** Bestudeerden het CIC en voegden *glossen* (uitleg) toe. Ze gebruikten scholastische methoden en probeerden contradicties op te lossen door distincties. Hun werk was vaak wereldvreemd, maar legde de basis voor de Europese rechtswetenschap. * **Commentatoren (1250-1500):** Schreven commentaren op het CIC en de glossen. Ze trachtten het recht aan te passen aan de praktijk en bestudeerden ook het lokale gewoonterecht, wat leidde tot de ontwikkeling van het internationaal privaatrecht (statutenleer). * **Humanisten (1500-1600):** Keerden terug naar de zuivere klassieke teksten, met een filologische en historische methode. Ze hervormden het onderwijs en zetten aan tot kritisch denken, maar hun werk was weinig praktisch gericht. * **Het Romano-canoniek recht:** Het kerkelijk recht, grotendeels gebaseerd op het Romeinse recht, ontwikkelde zich via het *Decretum Gratiani* en de pauselijke decretalen (*Liber Extra*). Het had een wisselwerking met het Romeinse recht en beïnvloedde het Europese recht, met name op gebieden als huwelijksrecht. ### 7.3 De confrontatie tussen het *ius commune* en het lokale/regionale gewoonterecht Het *ius commune* verspreidde zich verschillend in Europa. * **Mediterrane wereld:** Het *ius commune* werd snel opgenomen als een upgrade van het bestaande Romeinse gewoonterecht. * **Landen met massale receptie:** Zoals het Duitse Rijk, waar het *ius commune* na 1495 dominant werd door het *Reichskammergericht*. * **Pays de droit coutumier:** Zoals Noord-Frankrijk en de Zuidelijke Nederlanden, waar het gewoonterecht standhield, maar wel beïnvloed werd door het *ius commune*. * **Engeland:** Ontwikkelde een eigen *common law* systeem, gebaseerd op continentaal gewoonterecht, maar met latere invloeden van *ius commune* en *equity*. ### 7.4 Verklaringen voor het terreinverlies van het gewoonterecht * **Eigen kwaliteiten van het Romeins recht:** Gesofisticeerd, geschreven, modern. * **Steun van machthebbers:** Keizers, pausen en vorsten steunden het *ius commune*. * **Voorkeuren van juristen:** Maakte het recht exclusiever en professioneler. * **Noden van nieuwe maatschappelijke groepen.** * **Zwakheid van het gewoonterecht:** Vaak primitief, verbrokkeld en ongeregeld. ### 7.5 De eerste reactie op het *ius commune*: zelfstandig verbeteren (12e tot 15e eeuw) Gewoonterecht probeerde zich te handhaven door tendensen tot eenmaking, verwetenschappelijking (via *voorsprekers*) en verschriftelijking. ### 7.6 De alliantie tussen gewoonterecht en *ius commune*: de ‘praktische rechtsleer’ (16e tot 18e eeuw) Deze school trachtte het gewoonterecht te structureren en te hervormen met technieken uit het *ius commune*, met als doel een praktische toepassing. Ze was invloedrijk in heel Europa, met belangrijke figuren in de Nederlanden (bv. De Damhouder) en Duitsland (vs. *usus modernus*). ## 8. De triomf en mislukking van de Verlichting: het Vernunftrecht (p. 127-148) ### 8.1 De Verlichting Een maatschappijkritische stroming die geloofde in de rede en het verbeteren van de menselijke conditie op aarde. Dit leidde tot streven naar vrijheid, gelijkheid en godsdienstvrijheid, met ingrijpende gevolgen voor het recht. ### 8.2 De Verlichting en het recht Het recht werd gezien als een instrument voor maatschappelijke verandering, losgekoppeld van traditie en godsdienst. Codificatie, het maken van omvattende wetboeken, werd de nieuwe techniek. ### 8.3 De geleidelijke terugkeer van de wetgeving in West-Europa Na een periode van weinig wetgeving, versnelde de opkomst van de wetgeving vanaf de 11e eeuw (pauselijke hervormingen) en vooral met het vorstelijk absolutisme (vanaf 16e-17e eeuw). Franse ordonnanties, zoals die van Colbert en D'Aguesseau, bereidden de weg voor de latere *Code civil*. ### 8.4 De ontwikkeling van het Vernunftrecht Gebaseerd op natuurrecht en de rede, streefde het *Vernunftrecht* naar een universeel, logisch en systematisch recht. Voorlopers waren de Spaanse neoscholastiek en Hugo Grotius. Het culmineerde in de 17e-18e eeuw met figuren als Pufendorf en Wolff. Hoewel bedoeld als vernieuwend, bleef het vaak gebaseerd op het *ius commune*, maar dan met een systematische en logische benadering. ### 8.5 De zelfmoord van het Vernunftrecht: de codificatie Codificatie werd de manier om het *Vernunftrecht* praktisch toe te passen. * **Het begrip codificatie:** Een omvangrijke, systematische en vernieuwende wetgeving die een heel rechtsgebied regelt. * **Scandinavische en Duitse/Oostenrijkse codificaties:** Vroege voorbeelden. * **De Franse *Code civil* van 1804:** Ontstond na de Franse Revolutie en Napoleon's stabilisatie. Ondanks de bedoeling om vernieuwend te zijn, baseerde het zich sterk op het oude recht (*ius commune* en gewoonterecht). De *Code civil* werd wereldwijd verspreid en had een enorme impact, ook in België. * **De nationalisering van het Europees recht:** Codificaties leidden tot de vorming van nationale rechtsstelsels en het einde van het *ius commune*. ## 9. Het nationaal recht (19de en 20ste eeuw) ### 9.1 De ‘verkaveling van het recht in Europa en in de wereld’ Nationalisme leidde tot de ontwikkeling van afzonderlijke nationale rechtsstelsels. ### 9.2 Het overleven van het *ius commune* in Duitsland Het *ius commune* bleef dominant in Duitsland tot 1900. De *Kodifikationsstreit* (1814) tussen Thibaut (voor eenmaking) en von Savigny (voor de historische school) markeerde de discussie over nationale codificatie. Von Savigny's historische school benadrukte de *Volksgeist* en de wetenschappelijke studie van het recht. De **Pandektistiek** (19e eeuw) ontwikkelde een zeer systematisch, maar abstract en vaak wereldvreemd conceptenrecht, dat grote invloed had in heel Europa. ### 9.3 Frankrijk na de codificatie (1804) De *Code civil* zorgde voor stabiliteit. De **exegetische scholen** (eerste en tweede) legden de nadruk op de suprematie van de wet, hoewel de tweede school ook rekening hield met rechtspraak. In België leidde de verfransing tot een achterstand, gevolgd door een vernederlandsing vanaf 1873. ### 9.4 Engeland: de grote afwezige Engeland ontwikkelde zijn eigen *common law* systeem, dat zich onderscheidde van het Europese continentale recht. ### 9.5 Het recht in Duitsland, Frankrijk en Engeland: gemeenschappelijke elementen Ondanks verschillen in dominante rechtsbronnen (wet, rechtsleer, rechtspraak), was er een gedeelde juridisch-technische mentaliteit, hoewel deze in de 20e eeuw naar elkaar toegroeide (*convergentie*). ### 9.6 1900: het Duitse *Bürgerliche Gesetzbuch*: het definitieve einde van het *ius commune* Het Duitse BGB, een product van de Pandektistiek, was zeer systematisch en wetenschappelijk, maar ook complex en weinig democratisch. Het betekende het definitieve einde van het *ius commune* als gemeenschappelijk recht in Europa. ### 9.7 Het Europees recht in de twintigste eeuw De twee Wereldoorlogen leidden tot stagnatie en verstarring van het recht in Europa. De Europese eenmaking en de opkomst van het niet-Europese recht (met name het Amerikaanse recht) brachten nieuwe dynamiek. Er is een roep om een nieuw gemeenschappelijk Europees recht, via wetgeving (bv. pogingen tot een Europees Burgerlijk Wetboek) of rechtsleer (bv. *European Law Institute*). ## 10. De eenentwintigste eeuw: rechtspluralisme ### 10.1 Van nationaal recht naar rechtspluralisme Er is een verschuiving van puur nationaal recht naar een meer pluriform rechtssysteem, met invloeden van niet-Europese rechtssystemen, het Europese recht en regionale rechtssystemen. ### 10.2 De opkomst van het niet-Europese recht Het Amerikaanse recht, met zijn nadruk op maatschappelijke veranderingen (*sociological jurisprudence*, *legal realism*) en juridisch activisme, heeft een groeiende invloed, hoewel het verschilt van de Europese juridische traditie. Niet-Westers recht wint ook aan belang, wat noodzaakt tot de studie van hun rechtsgeschiedenis. ### 10.3 In Europa: een nieuwe *ius commune* in wording De Europese eenmaking stimuleert de ontwikkeling van een nieuw gemeenschappelijk Europees privaatrecht, voornamelijk via de rechtsleer (bv. *Principles of European Contract Law*). Er is een debat over de wenselijkheid en haalbaarheid van een Europees Burgerlijk Wetboek. ### 10.4 De terugkeer van het regionale recht In België (als voorbeeld) leidt de vernederlandsing en regionalisering tot een evolutie naar regionale rechtsopvattingen en soms zelfs afzonderlijke wetgeving. ### 10.5 De hercodificatie van het nationaal recht Als reactie op de Europeanisering en de noodzaak tot modernisering, vindt er een golf van nationale hercodificaties plaats (bv. in Duitsland, Frankrijk en België met het nieuwe Burgerlijk Wetboek onder minister Geens). Dit proces is complex en kent zowel successen als uitdagingen. ### 10.6 De toekomst Het rechtslandschap wordt gekenmerkt door rechtspluralisme, de opkomst van niet-Westers recht, de Europese eenmaking, de regionalisering en de voortdurende noodzaak tot aanpassing en hervorming van nationale wetboeken. De nieuwe generatie juristen zal de toekomst van het recht vormgeven. --- # Het recht in de Middeleeuwen en de opkomst van het ius commune Dit onderwerp onderzoekt de periode na de Romeinen, met de nadruk op het gewoonterecht en het ontstaan van het ius commune. ## 2. Het recht in de Middeleeuwen en de opkomst van het ius commune ### 2.1 Na de Romeinen: de opkomst van het gewoonterecht en het ius commune (476 - ca. 1800) Na de val van het West-Romeinse Rijk in 476 v.C. ontstond er in West-Europa een periode van politieke en juridische fragmentatie. Het recht werd grotendeels bepaald door lokaal gewoonterecht, dat sterk versnipperd en primitief was. Dit wordt ook wel de "costumiere periode" genoemd (476-1100). In de loop van de Middeleeuwen, met name vanaf circa 1100, ontstond er echter een nieuw, gemeenschappelijk recht: het *ius commune*. Dit "geleerde recht" was gebaseerd op de herontdekking en studie van het Romeinse recht (meer specifiek het Corpus Iuris Civilis van Justinianus) en het Romano-canoniek recht (het kerkelijk recht). Het ius commune vormde de basis voor het recht in grote delen van West-Europa tot aan de Verlichting en de daaropvolgende codificaties. #### 2.1.1 De costumiere periode (476-1100): triomf van het lokale gewoonterecht Na de val van het Romeinse Rijk werd het recht in West-Europa grotendeels bepaald door gewoonterecht. Dit recht was lokaal, mondeling en versnipperd, met grote verschillen tussen de Germaanse stammenrechten en het resterende Romeinse recht in het zuiden (pays de droit écrit vs. pays de droit coutumier). Pogingen tot rechtseenmaking, zoals de Karolingische capitularia, mislukten grotendeels door politieke instabiliteit en het gebrek aan professionele rechtsgeleerden. De gewoonte bleef de dominante rechtsbron, hoewel het kerkelijk recht en de Engelse situatie specifieke kenmerken vertoonden. #### 2.1.2 De opkomst van het ius commune (ca. 1100-1800) De herontdekking van het Corpus Iuris Civilis, mede dankzij de opkomst van universiteiten, markeerde een keerpunt rond 1100. Dit geleerde recht, bestaande uit Romeins recht en Romano-canoniek recht, werd het *ius commune*, het gemeenschappelijke recht van Westers Christelijk Europa. * **Glossatoren (ca. 1100-1250):** Deze geleerden, voornamelijk in Italië, bestudeerden het Corpus Iuris Civilis door middel van glossen (uitleg tussen de regels of in de marge). Ze gebruikten de scholastieke methode, waarbij ze ervan uitgingen dat het Romeinse recht onfeilbaar was. Hun werk was echter voornamelijk academisch en had beperkte directe impact op de praktijk. Ze ontwikkelden ook juridische terminologie en concepten die nog steeds relevant zijn. * **Commentatoren (ca. 1250-1500):** Deze groep breidde de methode van de glossatoren uit. Ze schreven commentaren op het Romeinse recht en de glossen, en probeerden het recht aan te passen aan de praktijk van hun tijd. Ze bestudeerden ook het lokale gewoonterecht (*ius proprium*) en ontwikkelden theorieën over internationaal privaatrecht (statutenleer) en nieuwe vormen van juridische literatuur zoals *consilia* (adviezen). De commentatoren hadden een grotere impact op de praktijk dan de glossatoren. * **Humanisten (ca. 1500-1600):** Deze beweging zocht naar een zuiver Romeins recht, los van middeleeuwse interpretaties. Ze gebruikten een filologische en historische methode, met een diepgaande kennis van het Latijn en Grieks. Ze streefden naar een hervorming van het onderwijs en de reconstructie van de oorspronkelijke Romeinse teksten. Hoewel ze de kwaliteit van het Romeinse recht kritisch bekeken, was hun werk soms wereldvreemd en had het weinig directe praktische toepassing. * **Romano-canoniek recht:** Het kerkelijk recht, beïnvloed door het Romeinse recht, ontwikkelde zich parallel. Belangrijke verzamelingen zoals het Decretum Gratiani en de Decretalen van Gregorius IX vormden het Corpus Iuris Canonici. Er was een voortdurende wisselwerking tussen het Romeinse en het canoniek recht, waarbij het canoniek recht vaak innovatieve elementen introduceerde en een belangrijke rol speelde in gebieden als het huwelijksrecht. #### 2.1.3 De confrontatie tussen ius commune en gewoonterecht Het ius commune kreeg te maken met weerstand van het lokale gewoonterecht. De verspreiding van het Romeinse recht varieerde sterk per regio. In de mediterrane wereld was het ius commune een upgrade van het bestaande Romeinse gewoonterecht. In gebieden met Germaans gewoonterecht werd het ius commune moeilijker opgenomen. * **Massale receptie:** In gebieden zoals het Heilige Roomse Rijk (Duitsland) en Schotland werd het ius commune na 1500 dominant. Het Duitse Reichskammergericht paste het ius commune toe, wat leidde tot de "Rezeption" van het Romeinse recht. * **Pays de droit coutumier:** In Noord-Frankrijk en de Zuidelijke Nederlanden bleef het gewoonterecht langer standhouden, deels door weerstand van de Franse koning en door de kwaliteit van de opgetekende costumen. Het Romeinse recht had hier een subsidiaire rol. * **Verklaringen voor succes ius commune:** De superioriteit van het Romeinse recht als gesofisticeerd, geschreven recht, de steun van machthebbers (keizer, paus, vorsten, steden), de voorkeur van juristen, de noden van nieuwe maatschappelijke groepen, en de zwakheid van het gewoonterecht droegen bij aan de verspreiding van het ius commune. * **Verzet en alliantie:** In de 12e tot 15e eeuw probeerde het gewoonterecht zich te verdedigen door middel van eenmaking en professionalisering (voorsprekers, verschriftelijking). Vanaf de 16e tot 18e eeuw ontstond er een "praktische rechtsleer" die een alliantie aanging tussen het ius commune en het gewoonterecht, wat resulteerde in een grotere impact op de praktijk en de opkomst van nationaal georiënteerde rechtssystemen. #### 2.1.4 De Verlichting en het Vernunftrecht (ca. 1800) De Verlichting bracht een nieuwe focus op rede, menselijke vooruitgang en universeel recht. Het *Vernunftrecht* ontstond als een poging om een rationeel, universeel toepasbaar recht te creëren, losgekoppeld van traditie en goddelijke inspiratie. Juristen als Hugo Grotius, Pufendorf en Wolff waren sleutelfiguren. Hoewel het Vernunftrecht een nieuwe systematische benadering bracht, baseerde het zich inhoudelijk vaak nog op elementen van het ius commune. De Verlichting leidde tot de codificatiebeweging, met als hoogtepunt de Franse Code Civil van 1804, die een blauwdruk werd voor vele andere wetboeken wereldwijd en het einde markeerde van het ius commune als het dominante recht in Europa. #### 2.1.5 Codificatie en het nationale recht (19e en 20e eeuw) De 19e eeuw werd gekenmerkt door de opkomst van nationale staten en de codificatie van het recht. De Franse Code Civil diende als voorbeeld voor vele landen, waaronder België. Duitsland ontwikkelde zich anders: het ius commune bleef tot 1900 dominant, waarna het prestigieuze maar complexe Bürgerliche Gesetzbuch (BGB) tot stand kwam. De Engelse "common law" behield een unieke positie, gebaseerd op rechtersrecht. De 20e eeuw zag een verdere nationalisering van het recht, maar ook tendensen naar Europese rechtsvorming en de herwaardering van niet-Westers recht. #### 2.1.6 De eenentwintigste eeuw: rechtspluralisme en Europese eenmaking De 21e eeuw kenmerkt zich door rechtspluralisme, de opkomst van niet-Westers recht, en de voortdurende Europese eenmaking. Er is een hernieuwde belangstelling voor rechtsvergelijking en de ontwikkeling van een "nieuw" ius commune op Europees niveau, hoewel een uniform Europees Burgerlijk Wetboek een verre droom blijft. In België wordt er een ambitieus hercodificatieplan uitgevoerd, wat getuigt van de voortdurende evolutie van het recht. --- ### 2.2 De Romeinse periode en de oorsprong van het recht #### 2.2.1 De Oudromeinse periode (753 v.C. - ca. 250 v.C.): primitief recht in een primitieve maatschappij In deze vroege periode was Rome een primitieve stadstaat, gedomineerd door de *familia* en de *pater familias*. Het recht was gebaseerd op gewoonte (*mos maiorum*). De Wet der Twaalf Tafelen (ca. 450 v.C.) was de eerste geschreven wetgeving, ontstaan uit spanningen tussen patriciërs en plebejers. Procedureel kenmerkend was de *legis actio*, een zeer formalistische procedure met specifieke rituelen en woorden. De magistraten, zoals de praetor, speelden een rol in de rechtspleging. #### 2.2.2 De voorklassieke periode (ca. 250 v.C. - 0): Rome groeit, recht groeit mee Rome breidde zich uit tot een wereldrijk. De rechtsbronnen werden diverser: het *ius civile* (recht voor Romeinen) en het *ius gentium* (recht voor Romeinen en vreemdelingen, gecreëerd door de praetor peregrinus) ontstonden. Het *ius honorarium*, het recht gemaakt door de praetor, werd steeds belangrijker. De *formula-procedure* verving geleidelijk de *legis actio*. Deze procedure kende twee fasen: die voor de praetor (vaststellen van de formula) en die voor de rechter (beoordelen van de zaak). Het bewijs werd rationeler en de procedure verschriftelijkte. #### 2.2.3 De klassieke periode (0 - ca. 250): hoogtepunt van Rome en het recht Deze periode zag de opkomst van het keizerrijk en de bloei van het Romeinse recht. De keizer werd de belangrijkste rechtsbron, aanvankelijk via senaatsbesluiten en later via keizerlijk recht (edicts, decreten, rescripten). Het juristenrecht bereikte een hoogtepunt, met de grote klassieke juristen zoals Gaius, Papinianus, Paulus, Ulpianus en Modestinus. De *cognitio extraordinaria* procedure, waarbij de gehele procedure onder controle van de keizer of zijn ambtenaren stond, begon de formula-procedure te verdringen. #### 2.2.4 De naklassieke periode (ca. 250 - 527): verval en vulgarisering van het recht Rome kende een zware crisis, met politieke instabiliteit en economische achteruitgang. Het recht werd "vervuild" (*vulgarisering*) en verloor zijn vroegere hoogstaande niveau. De gewoonte won aan belang, terwijl het juristenrecht bestond uit het herkauwen van oude teksten. Keizerlijk recht (*leges*) werd de dominante bron, met codificaties zoals de Codex Theodosianus. De *libelprocedure*, een aangepaste vorm van de cognitio-procedure, werd de norm. #### 2.2.5 Justinianus (527-565): herstel en codificatie Keizer Justinianus probeerde het Romeinse Rijk en het recht te herstellen. Hij liet het *Corpus Iuris Civilis* compileren, een omvangrijke verzameling van Romeins recht bestaande uit de Codex Justinianus, de Digesten, de Instituten en de Novellen. Dit werk werd de basis van het latere ius commune, hoewel de praktische toepassing ervan initieel problematisch was. --- **Tip:** De chronologische indeling van de Romeinse periode is cruciaal voor het begrip van de evolutie van het recht. Begrijp de kenmerken van elke periode en hoe deze de rechtsbronnen en procedures beïnvloedden. **Tip:** De verschillende betekenissen van termen zoals *actio* en *ius civile* variëren per periode. Let goed op de context om verwarring te voorkomen. --- # De Verlichting, codificatie en de opkomst van nationaal recht Oké, hier is een gedetailleerde en uitgebreide samenvatting over "De Verlichting, codificatie en de opkomst van nationaal recht", gebaseerd op de verstrekte documentatie en geformatteerd volgens jouw instructies. ## 3. De Verlichting, codificatie en de opkomst van nationaal recht De Verlichting bracht een golf van rationeel denken die het recht transformeerde, leidend tot codificatiebewegingen die streefden naar universeel, logisch en toegankelijk recht, wat uiteindelijk de weg effende voor het moderne nationale recht. ### 3.1 De Verlichting en haar impact op het recht De Verlichting was een maatschappijkritische stroming die de rede centraal stelde om een ideale, gelukkige samenleving te creëren, waarbij het oude recht als duister en het nieuwe, rationele recht als verlicht werd beschouwd. Dit had diepgaande gevolgen voor het recht: * **Politieke implicaties:** De Verlichting verzette zich tegen het absolutisme van vorsten. Waar dit niet via ‘Verlicht absolutisme’ kon gebeuren, leidde het tot revoluties, strevend naar vrijheid en gelijkheid. Gelijkheid voor de wet werd een belangrijk beginsel, waarbij privileges van adel en clerus werden afgeschaft. * **Culturele en religieuze implicaties:** De rede werd de leidraad, wat leidde tot kritiek op de kerk en een streven naar godsdienstvrijheid. * **Juridische implicaties:** Het idee dat het oude recht per definitie goed was, werd vervangen door een geloof in vooruitgang en de mogelijkheid om de maatschappij te hervormen met behulp van het recht als instrument ('social engineering'). #### 3.1.1 Het Vernunftrecht Het Vernunftrecht, sterk beïnvloed door de Verlichting, streefde naar een universeel recht gebaseerd op de menselijke rede. * **Oorsprong:** De ideeën van het natuurrecht, dat stelt dat er een universeel, goddelijk recht bestaat, vormden de basis. De Verlichting gaf hier een concretere invulling aan met universeel toepasbaar recht, losgekoppeld van religie. * **Kenmerken:** * **Rationaliteit en logica:** Recht moest logisch en rationeel opgebouwd zijn. * **Universaliteit:** Het recht moest universeel gelden, ongeacht plaats of tijd. * **Systeemgericht:** Vooral in het 17e en 18e eeuwse Duitsland werd er sterk de nadruk gelegd op systematische en logische ordening van het recht, soms bijna mathematisch. * **Voorlopers en invloeden:** * **Spaanse Neoscholastiek:** Vanaf de 16e eeuw herleefde de scholastiek in Spanje, waarbij men principes haalde uit de natuur en deze toepaste op het recht, met een nadruk op internationaal recht. Dit was progressief in zijn benadering van principes, maar conservatief in het erkennen van ongelijkheid en het koppelen aan God. * **Hugo Grotius:** Hij wordt gezien als een overgangsfiguur. In zijn werk "De iure belli ac pacis" (Over het recht van oorlog en vrede) onderbouwde hij het volkenrecht vanuit het privaatrecht en de menselijke behoefte aan vreedzaam samenleven. Hij legde de basis voor concepten als eigendomsrecht, contractuele binding en aansprakelijkheid voor schade. Hoewel hij de rede centraal stelde, bleef zijn werk nog verbonden met religieuze opvattingen. * **Duitse juristen (17e-18e eeuw):** Juristen zoals Pufendorf en Wolff systematiseerden het Vernunftrecht verder, met de nadruk op logische en soms quasi-wiskundige structuren. * **Verhouding tot het ius commune:** Hoewel het Vernunftrecht streefde naar vernieuwing en een universeel recht, maakte het in de praktijk vaak gebruik van de inhoud van het ius commune, maar dan met een veel systematischere en rationelere opbouw. Het schafte wel zaken af die niet strookten met de Verlichtingsidealen, zoals slavernij binnen Europa en bepaalde vormen van ongelijkheid. > **Tip:** Het Vernunftrecht probeerde het recht te 'ontheksen' en te rationaliseren. Hoewel het oorspronkelijk bedoeld was om een nieuw recht te creëren, werd het vaak een systematische herformulering van het bestaande ius commune, maar dan met een rationelere grondslag. ### 3.2 De codificatiebeweging De Verlichting en het Vernunftrecht leidden tot de behoefte aan een nieuw, universeel en toegankelijk recht. Dit werd gerealiseerd via codificatie. #### 3.2.1 Het begrip codificatie Een codificatie, volgens Van Caenegem, is een **oorspronkelijke onderneming, waarin men een geheel rechtsgebied behandelt in een comprehensief en exhaustief wetboek op een homogene, doorlopende en logisch-sluitende wijze.** * **Oorspronkelijke onderneming:** Het gaat om een nieuwe tekst, geen verzameling van oude wetten. * **Geheel rechtsgebied:** Eén rechtstak wordt volledig behandeld (bv. privaatrecht). * **Comprehensief en exhaustief:** De materie wordt diepgaand en volledig behandeld. * **Homogeen, doorlopend en logisch-sluitend:** De tekst is coherent, volgt een logische structuur en de delen sluiten op elkaar aan. #### 3.2.2 De voordelen van codificatie * **Begrijpelijkheid en toegankelijkheid:** Recht wordt opgesteld in de volkstaal, is simpel en begrijpelijk voor de burger. * **Rechtszekerheid:** Burgers zijn niet langer afhankelijk van de interpretatie door juristen of rechters; het recht staat zwart op wit. * **Innovatie:** Codificatie biedt de kans om het recht te vernieuwen en aan te passen aan de eisen van de tijd. #### 3.2.3 Vroege codificaties en de weg naar de Code Civil * **Scandinavische en Duitse/Oostenrijkse codificaties:** Dit waren enkele van de vroegste pogingen tot codificatie. Het Oostenrijkse BW van die periode is nog steeds van kracht. * **De Franse Code Civil van 1804:** Dit is de meest invloedrijke codificatie. * **Ontstaan:** Na de Franse Revolutie en verschillende mislukte codificatiepogingen, zorgde Napoleon Bonaparte voor de politieke stabiliteit en de wil om een wetboek te creëren. Een commissie van vier juristen werkte de tekst grotendeels uit op basis van bestaande ontwerpen en het oude Franse recht (ius commune, gewoonterecht, koninklijke ordonnanties). * **Bronnen:** Hoewel revolutionair van opzet, putte de Code Civil sterk uit het prerevolutionaire recht, met name het ius commune en het gewoonterecht (vooral de Coutume de Paris). * **Impact:** De Code Civil droeg bij aan de eenmaking van Frankrijk, zorgde voor juridische stabiliteit en werd door de militaire en politieke invloed van Napoleon verspreid over Europa en daarbuiten. In België werd de Code Civil ingevoerd na de Franse annexatie in 1795 en bleef na de onafhankelijkheid in 1830, ondanks pogingen tot een Belgisch wetboek, lang van kracht. > **Tip:** De Code Civil werd niet uitsluitend gebaseerd op de Verlichtingsidealen van het Vernunftrecht, maar was ook sterk beïnvloed door het oude recht. Dit verklaart deels haar succes: ze was zowel vernieuwend als herkenbaar. ### 3.3 De opkomst van nationaal recht De codificatiebeweging markeerde het begin van het nationale recht, waarbij elk land zijn eigen wetboek creëerde, wat leidde tot een "verkaveling" van het recht in Europa en de wereld. #### 3.3.1 Het einde van het ius commune De codificaties, met name de Franse Code Civil en later het Duitse BGB, betekenden het definitieve einde van het ius commune als het heersende recht in West-Europa. Elk land begon zijn eigen nationale recht te ontwikkelen, gebaseerd op zijn eigen wetgeving. #### 3.3.2 Het Duitse Bürgerliche Gesetzbuch (BGB) van 1900 Het Duitse BGB, met zijn oorsprong in de historische school en de Pandektistiek, was een zeer systematisch en wetenschappelijk werk. * **Ontstaan:** Na een lange periode van discussie en ontwikkeling, mede door de Pandektisten die het Romeins recht systematiseerden, werd het BGB in 1900 ingevoerd. * **Kenmerken:** * **Hoge wetenschappelijke kwaliteit:** Zeer systematisch en gelaagd opgebouwd, met precieze definities en kruisverwijzingen. * **Generalklauseln:** Flexibele open normen (zoals "goede trouw") lieten ruimte voor rechterlijke interpretatie en aanpassing aan nieuwe maatschappelijke omstandigheden. * **Gebreken:** Het BGB was zeer geleerd, waardoor het voor de gewone burger moeilijk te begrijpen was. De generalklauseln openden later ook de deur voor misbruik, zoals tijdens het Nazi-regime. * **Invloed:** Het BGB had een grote invloed op de juridische wetenschap en andere codificaties wereldwijd, ondanks zijn complexiteit. #### 3.3.3 België na de Code Civil België behield lange tijd de Franse Code Civil na 1830. Pogingen om een eigen Belgisch Burgerlijk Wetboek te creëren, zoals die van François Laurent, mislukten lange tijd door politieke en maatschappelijke weerstand. Pas in de 21e eeuw, onder Minister van Justitie Koen Geens, werd een hercodificatie gestart, met als doel een modern, democratisch en Belgisch privaatrecht te creëren. Dit proces is nog gaande. #### 3.3.4 Engeland: de uitzondering Engeland bleef grotendeels buiten de codificatiebeweging en behield zijn common law systeem, met het precedentrecht als belangrijke rechtsbron. Hoewel er pogingen waren tot hervormingen en eenmaking, bleef de nadruk liggen op het recht ontwikkeld door de rechtbanken. ### 3.4 Rechtspluralisme en de hedendaagse Europese rechtspraktijk In de 20e en 21e eeuw zien we een verschuiving van puur nationaal recht naar een complexere situatie van rechtspluralisme. * **Europese Unie en privaatrecht:** De Europese eenmaking heeft geleid tot initiatieven voor een gemeenschappelijk Europees privaatrecht. Hoewel een volledig Europees Burgerlijk Wetboek nog een fata morgana is, heeft de Europese wetgeving (o.a. via verordeningen en richtlijnen) een aanzienlijke impact op nationale wetboeken. Er is een groeiende tendens naar convergentie van rechtsstelsels. * **Regionaal recht in België:** Binnen België heeft de vernederlandsing en de regionalisering van de bevoegdheden geleid tot een grotere diversiteit in de rechtspraktijk, waarbij het Vlaams en Franstalig België soms verschillende benaderingen hanteren. * **Niet-Europese rechtssystemen:** Het Amerikaanse recht, met zijn nadruk op sociologische jurisprudentie, legal realism en later originalism, heeft een belangrijke invloed gehad op de juridische theorie. Ook de studie van niet-Westerse rechtssystemen wint aan belang, wat leidt tot een grotere erkenning van rechtspluralisme wereldwijd. * **Het Brussel-effect:** De normen en wetgeving van de Europese Unie worden vaak door landen buiten de EU overgenomen, zelfs buiten Europa, vanwege de economische en juridische aantrekkingskracht van de EU-markt. De opkomst van nationaal recht, gevoed door de Verlichting en gedragen door codificatie, heeft de juridische kaart van Europa en de wereld ingrijpend veranderd, terwijl hedendaagse ontwikkelingen wijzen op een terugkeer naar een vorm van gemeenschappelijk recht, zij het op een transnationaal Europees niveau, en een grotere erkenning van regionale en niet-Westerse rechtstradities. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Recht | Het geheel van sanctioneerbare regels die het leven in een gemeenschap regelen en afdwingbaar zijn door de overheid. Het vormt de basis voor hoe samenlevingen georganiseerd worden en conflicten worden opgelost. | | Materiële bronnen van recht | Veranderingen binnen de maatschappij die leiden tot de noodzaak van nieuwe of aangepaste juridische regels. Denk hierbij aan technologische doorbraken of maatschappelijke verschuivingen die nieuwe wetgeving vereisen. | | Formele bronnen van recht | Instanties of processen die effectief het recht creëren of wijzigen. Dit omvat wetgeving door overheden, rechtspraak door rechters, rechtsleer door geleerden en gewoonte binnen de maatschappij. | | Wetgeving door machthebbers | Algemeen bindende en afdwingbare voorschriften die zijn uitgevaardigd door de daartoe bevoegde overheidsinstanties, zoals parlementen of regeringen. Dit vormt een belangrijk deel van de moderne rechtsbronnen. | | Rechtspraak door rechters | Beslissingen van rechters in concrete geschillen die, afhankelijk van het rechtssysteem, als precedent kunnen dienen voor toekomstige soortgelijke gevallen. Dit kan leiden tot de ontwikkeling van nieuw recht. | | Rechtsleer door geleerden | Academische geschriften en meningen van rechtsgeleerden en hoogleraren die het bestaande recht analyseren, interpreteren en soms voorstellen voor hervormingen doen. Dit beïnvloedt de rechtspraak en wetgeving. | | Gewoonte door de maatschappij | Spontaan ontstane gedragsregels binnen een gemeenschap die, na verloop van tijd en bij algemene overtuiging, als juridisch bindend worden beschouwd. Dit is een van de oudste vormen van rechtscreatie. | | Kenbronnen | Documenten of teksten die informeren over de inhoud van rechtsregels uit het verleden. Deze worden door historici gebruikt om de ontwikkeling van het recht te bestuderen. | | Privaatrecht | Het rechtsgebied dat zich bezighoudt met de juridische betrekkingen tussen burgers onderling, zoals contracten, eigendom en familierecht. Het regelt de privézaken van individuen. | | Publiekrecht | Het rechtsgebied dat zich bezighoudt met de organisatie van de staat en de relatie tussen de overheid en de burgers, inclusief strafrecht, bestuursrecht en staatsrecht. Het regelt de publieke aangelegenheden. | | Oudheid | De periode die grofweg loopt van de opkomst van de eerste beschavingen tot de val van het West-Romeinse Rijk. In deze periode zijn belangrijke juridische fundamenten gelegd, zoals het Romeinse recht. | | Middeleeuwen | De periode tussen de Oudheid en de Renaissance, gekenmerkt door de opkomst van feodaliteit, het gewoonterecht en het Romano-canoniek recht. Dit was een vormende periode voor het Europese recht. | | Ius commune | Het 'gemeenschappelijk recht' dat zich vanaf ca. 1100 in West-Europa ontwikkelde, gebaseerd op het Romeinse recht en het Romano-canoniek recht. Het vormde de basis voor veel nationale wetgevingen. | | Romano-canoniek recht | Het recht dat voortkwam uit de combinatie van Romeins recht en kerkelijk recht. Het speelde een grote rol in de Middeleeuwen, met name op gebieden als huwelijk en procedure. | | Vernunftrecht | Een product van de Verlichting, gebaseerd op rede en natuurrecht. Het streefde naar universele, logische en systematische rechtsregels, los van traditie of religie. | | Codificatie | Het systematisch verzamelen en vastleggen van rechtsregels in wetboeken, met als doel een volledig, coherent en toegankelijk recht te creëren. Voorbeelden zijn de Code Civil en het Duitse BGB. | | Nationaal recht | Het recht dat specifiek geldt binnen de grenzen van een bepaalde staat, vaak vormgegeven door nationale codificaties en beïnvloed door nationale politieke en sociale omstandigheden. | | Conventioneel recht | Juridische regels die ontstaan uit afspraken tussen partijen, met name in contracten. Dit recht is flexibel en past zich aan aan de specifieke wensen van de betrokkenen. | | Legis actio | Een primitieve Romeinse procedure uit de oudheid, gekenmerkt door strikte rituelen, woorden en gebaren. Een fout in het ritueel leidde tot het verlies van het proces. | | Formula procedure | Een Romeinse procedure uit de voorklassieke en klassieke periode, waarbij de praetor een 'formula' opstelde die de rechter moest volgen. Deze procedure was minder formalistisch dan de legis actio. | | Cognitio extraordinaria | Een Romeinse procedure die ontstond in de klassieke periode en dominant werd in de naklassieke periode. De gehele procedure stond onder controle van de keizer of zijn ambtenaren, wat leidde tot meer centralisatie. | | Corpus iuris civilis | Het omvangrijke wetgevende werk van keizer Justinianus uit de 6e eeuw, bestaande uit de Codex, Digesten, Instituten en Novellen. Het vormde de basis van het latere ius commune en had een enorme invloed op het Europese recht. | | Gewoonterecht | Recht dat is ontstaan uit langdurig en algemeen toegepaste praktijken binnen een gemeenschap, die als juridisch bindend worden beschouwd. Het speelde een grote rol in de Middeleeuwen en wordt nog steeds toegepast. | | Glossatoren | Rechtsgeleerden uit de 12e-13e eeuw die het Corpus Iuris Civilis bestudeerden en van uitleg voorzagen door middel van 'glossen' (verklaringen tussen de regels of in de marge). Ze legden de basis voor de juridische wetenschap in Europa. | | Commentatoren | Rechtsgeleerden uit de 14e-15e eeuw die voortbouwden op het werk van de glossatoren. Zij schreven commentaren op het Romeinse recht en pasten het toe op de hedendaagse maatschappij, wat leidde tot een grotere praktische relevantie. | | Humanisten | Rechtsgeleerden uit de 16e eeuw die streefden naar een herstel van het 'zuivere' Romeinse recht, ontdaan van middeleeuwse interpretaties. Ze gebruikten een filologische en historische methode. | | Romano-canoniek recht | Het recht van de Katholieke Kerk, dat sterk beïnvloed was door het Romeinse recht. Het regelde zaken als huwelijk, familieleven en kerkelijke procedures. | | Verlichting | Een intellectuele en culturele stroming in de 18e eeuw die de nadruk legde op rede, vooruitgang en kritiek op traditionele autoriteiten. Dit had grote gevolgen voor het recht, met een streven naar universele en logische regels. | | Lex mercatoria | Het 'koopmansrecht', een verzameling rechtsregels en gebruiken die ontstaan waren uit de handelspraktijken van kooplieden in de Middeleeuwen en de vroege moderne tijd. Het bevorderde de internationale handel. | | Common law | Het Engelse rechtssysteem, gekenmerkt door de ontwikkeling van rechtsregels via rechterlijke uitspraken (precedentenrecht) in plaats van via gecodificeerde wetgeving. Het staat tegenover het continentaal recht (civil law). | | Equity | Een tak van het Engelse recht die zich ontwikkelde naast de common law om onbillijkheid te corrigeren. Het werd toegepast door de 'Chancellor' en legde de nadruk op billijkheid en rechtvaardigheid. | | Code Civil | Het Franse burgerlijk wetboek van 1804, opgesteld onder leiding van Napoleon. Het diende als voorbeeld voor vele andere burgerlijke wetboeken wereldwijd en vertegenwoordigt een belangrijke stap in de codificatie van het recht. | | Bürgerliches Gesetzbuch (BGB) | Het Duitse burgerlijk wetboek dat in 1900 in werking trad. Het wordt beschouwd als een zeer systematisch en technisch hoogstaand werk, sterk beïnvloed door de Pandektistiek. | | Pandektistiek | Een Duitse rechtswetenschappelijke school in de 19e eeuw die zich richtte op de systematische studie en uitwerking van het Romeinse recht (met name de Digesten). Ze legden de basis voor het Duitse burgerlijk wetboek. | | Rechtspluralisme | De aanwezigheid van meerdere rechtsordes of rechtssystemen binnen één enkele samenleving of geografisch gebied. Dit kan voortkomen uit bijvoorbeeld het naast elkaar bestaan van nationaal recht, Europees recht en internationaal recht. | | Europeanisering van het recht | Het proces waarbij Europeesrechtelijke normen en beginselen steeds meer invloed krijgen op het nationale recht binnen Europese landen, mede door de werking van de Europese Unie. | | Regionaal recht | Recht dat specifiek geldt binnen een bepaalde regio of deelstaat van een land, vaak met eigen specifieke wetgeving of gebruiken die naast het nationale recht bestaan. | | Hercodificatie | Het proces van het volledig herzien of herschrijven van bestaande wetboeken om ze aan te passen aan nieuwe maatschappelijke inzichten, technologische ontwikkelingen en juridische inzichten. | | Volksgeist | Het 'volksgeest' concept, gepopulariseerd door de historische school, dat stelt dat recht een organische uitdrukking is van de historische ervaringen en de collectieve geest van een volk. | | Legal Realism | Een Amerikaanse juridische stroming die stelt dat recht niet primair voortkomt uit logische deductie uit regels, maar uit sociaal-economische factoren en de beslissingen van rechters. | | Sociological Jurisprudence | Een Amerikaanse juridische stroming die benadrukt dat recht moet worden bestudeerd in relatie tot de maatschappelijke context en de gevolgen die juridische beslissingen hebben voor de samenleving. | | Originalism | Een juridische interpretatiemethode, voornamelijk in de VS, die stelt dat de interpretatie van de Grondwet gebaseerd moet zijn op de oorspronkelijke intentie of betekenis ten tijde van de opstelling ervan. | | Brussels effect | Het fenomeen waarbij niet-Europese landen vrijwillig bepaalde EU-normen en -standaarden overnemen vanwege de economische en politieke invloed van de EU als grote markt en regelgever. | | Nationalisme | Een ideologie die de nadruk legt op de eenheid, identiteit en soevereiniteit van een natie, vaak met de wens voor een eigen staat met bijbehorende symbolen en wetgeving. | | Gelijkheidswet (1898) | Een belangrijke Belgische wet die de gelijkheid van Nederlandse en Franse taal in de rechtspraak en wetgeving vastlegde, wat een cruciale stap was in de vernederlandsing van het Belgische recht. | | Vernederlandsing | Het proces van het invoeren van de Nederlandse taal als officiële voertaal in het recht, het onderwijs en het openbare leven in Vlaanderen, als reactie op de voorheen dominante Franse invloed. | | Rechtspluralisme | De gelijktijdige geldigheid van meerdere rechtsordes of rechtssystemen binnen één territorium, zoals nationaal, Europees en soms ook informeel of traditioneel recht. |

# Inleiding tot het recht en de indeling ervan Dit deel biedt een overzicht van het concept recht, de verschillende soorten normen en de fundamentele classificaties binnen het rechtssysteem. ## 1. Algemene inleiding ### 1.1 Verantwoording Recht is een essentieel onderdeel van het leven van alle burgers en iedereen komt ermee in aanraking. Het recht staat echter niet gelijk aan moraal, die zich bezighoudt met wat goed en slecht is (bijvoorbeeld de euthanasiekwestie). Ook is het recht niet hetzelfde als godsdienstige regels, hoewel godsdienst wel invloed kan hebben op het recht, zoals blijkt uit feestdagen als Kerstmis [2](#page=2). ### 1.2 Het begrip recht #### 1.2.1 Algemeen – Wat is recht – Objectief recht Recht kan worden omschreven als een geheel van normatieve regels, waarvan het merendeel gedragsregels zijn. Deze regels kunnen worden onderverdeeld in [2](#page=2): * **Verbodsregels:** Regels die bepaald gedrag verbieden, zoals diefstal [2](#page=2). * **Gebodsregels:** Regels die verplichten tot een bepaalde handeling, zoals het betalen van belastingen [2](#page=2). * **Normen die toelating bevatten:** Regels die toestemming verlenen voor een specifieke handeling, zoals het verkrijgen van een vergunning [2](#page=2). * **Organieke regels:** Regels die betrekking hebben op de organisatie van de staat of de procedures binnen juridische instanties, zoals de regels voor verkiezingen of de bevoegdheid van rechtbanken [2](#page=2). Verder kunnen rechtsregels worden ingedeeld op basis van hun afdwingbaarheid en aard: * **Aanvullend recht:** Regels waarvan partijen contractueel mogen afwijken. Een voorbeeld hiervan is een huurovereenkomst waarbij partijen andere afspraken maken over de levering van diensten dan de standaardregels voorschrijven [3](#page=3). * **Dwingend recht:** Regels waaraan men verplicht is zich te houden en waarvan men niet mag afwijken. * **Dwingend recht van openbare orde:** Zeer belangrijke, onveranderlijke regels die de basisstructuur van de samenleving waarborgen, zoals strafrechtelijke verboden (bv. geen moord plegen) en verkeersregels (bv. niet door het rood licht rijden) [2](#page=2). * **Goede zeden:** Regels die bescherming bieden aan fundamentele sociale normen, waarvan de overtreding gesanctioneerd kan worden (bv. openbare dronkenschap, mensenhandel, wildplassen) [2](#page=2). * **Ter bescherming van de zwakken:** Regels die kwetsbare groepen beschermen tegen uitbuiting of nadelige situaties, zoals huurders of consumenten bij online aankopen [3](#page=3). Ook kunnen normen worden onderscheiden op basis van hun reikwijdte: * **Algemene regels:** Regels die van toepassing zijn op iedereen, zoals de regels voor verkoop of verhuur [3](#page=3). * **Individuele regels:** Regels die specifiek gelden voor bepaalde personen of situaties, zoals de strafrechtelijke of burgerrechtelijke immuniteit van de koning [3](#page=3). Regels zijn noodzakelijk voor de ordening van het maatschappelijk leven, om een structuur te bieden aan de interacties tussen mensen. Deze regels worden opgelegd door de overheid of worden door de overheid bekrachtigd. De overheid die regels kan uitvaardigen is georganiseerd op verschillende niveaus: federaal (voor het hele land), gemeenschappen en gewesten (voor specifieke bevoegdheden), provincies en gemeenten (voor lokale aangelegenheden). Rechtsregels zijn afdwingbaar, wat betekent dat er sancties worden opgelegd door de rechtbank wanneer ze niet worden nageleefd [3](#page=3). ## 2. Indelingen van het recht ### 2.1 Objectief recht Objectief recht verwijst naar het geheel van normen die menselijke activiteiten, de onderlinge verhoudingen tussen mensen en hun verhouding tot de gemeenschap regelen. Dit zijn de regels zoals ze in de wet zijn vastgelegd en die worden toegepast in concrete situaties, zoals bij een scheiding [4](#page=4). #### 2.1.1 Privaat recht Privaat recht regelt de verhoudingen tussen burgers onderling [4](#page=4). ##### 2.1.1.1 Burgerlijk recht Het burgerlijk recht is het gemeenschappelijke recht dat voor alle burgers gelijk van toepassing is. Het omvat verschillende takken [4](#page=4): * **Personenrecht:** Regels met betrekking tot de mens als individu binnen de maatschappij, zoals de registratie van geboortes en huwelijken via aktes van burgerlijke stand [4](#page=4). * **Goederenrecht:** Regels betreffende de rechten op zaken, zoals eigendomsrecht en vruchtgebruik [4](#page=4). * **Familierecht:** Regels die de verhoudingen tussen verwanten regelen, zoals ouderlijk gezag, huwelijk en echtscheiding [4](#page=4). * **Familiaal vermogensrecht:** Regels die van toepassing zijn op vermogens in het kader van een huwelijk of na een overlijden, zoals erfrecht en huwelijksvermogensrecht [4](#page=4). * **Verbintenissenrecht:** Regels die bepalen hoe verbintenissen tot stand komen, waaraan een geldige verbintenis moet voldoen en wat de gevolgen zijn van niet-naleving (bv. koop- of huurovereenkomsten) [4](#page=4). ##### 2.1.1.2 Internationaal privaatrecht (IPR) IPR regelt in grensoverschrijdende situaties welke rechter bevoegd is en welk recht van toepassing is. Bijvoorbeeld, bij een huwelijk tussen een Belg en een Spaanse burger op een schip, bepaalt IPR of het Belgische of Spaanse recht van toepassing is [4](#page=4). #### 2.1.2 Publiek recht = Fiscaal recht Publiek recht regelt de juridische relaties tussen burgers en de overheid [5](#page=5). * **Grondwettelijk recht:** Regels die de organisatie van de staat betreffen, inclusief de staatsorganen, hun bevoegdheden, hun onderlinge verhoudingen en hun relatie tot de burgers (bv. recht op onderwijs, vrijheid van meningsuiting) [5](#page=5). * **Administratief recht:** Regels die betrekking hebben op de werking van de overheid en haar diensten (bv. milieuregelgeving, ruimtelijke ordening) [5](#page=5). * **Strafrecht:** Regels die bepalen welk gedrag strafbaar is, welke straffen eraan verbonden zijn en hoe straffen worden opgelegd [5](#page=5). * **Materieel strafrecht:** Beschrijft de strafbare feiten en de bijbehorende straffen [5](#page=5). * **Formeel strafrecht (strafprocesrecht):** Bevat de procedureregels voor het onderzoek naar mogelijke misdrijven [5](#page=5). * **Fiscaal recht:** Regels met betrekking tot het heffen en innen van belastingen [5](#page=5). #### 2.1.3 Gemengde rechtstakken Dit zijn rechtsgebieden die zowel elementen van privaat recht als van publiek recht bevatten. Voorbeelden zijn ondernemings- en economisch recht (waarbij de overheid ingrijpt in het economisch leven), burgerlijk procesrecht, en sociaal recht. Sociaal recht omvat het arbeidsrecht (privaatrechtelijke relatie tussen werknemer en werkgever) en het socialezekerheidsrecht (publiekrechtelijke rechten) [5](#page=5). ### 2.2 Subjectief recht Subjectief recht zijn de aanspraken die een persoon kan laten gelden tegenover een ander of de gemeenschap. Het is de individualisering van de rechtsregels van het objectief recht, toegepast op concrete gevallen [6](#page=6). #### 2.2.1 Publieke subjectieve rechten Deze rechten vloeien voort uit objectieve publieke rechten en kunnen door burgers tegenover de overheid worden uitgeoefend. Een voorbeeld is het recht om deel te nemen aan verkiezingen [6](#page=6). #### 2.2.2 Burgerlijke subjectieve rechten Deze rechten vallen onder het privaatrecht en worden onderverdeeld in: * **Vermogensrechten:** Rechten die een economische waarde hebben en invloed hebben op het vermogen van een persoon. * **Vorderingsrechten:** Het recht van de ene persoon om van een andere persoon iets te vorderen (bv. het recht van een kotstudent om de geleverde diensten van de verhuurder te eisen) [6](#page=6). * **Zakelijke rechten:** Het recht van een persoon op een zaak (bv. eigendomsrecht op een mobiele telefoon) [6](#page=6). * **Intellectuele rechten:** Rechten op creatieve werken of uitvindingen, die een soort heerschappij over intellectuele eigendom vestigen (bv. patenten, auteursrechten) [6](#page=6). * **Persoonlijkheidsrechten:** Rechten die inherent zijn aan de persoon zelf en bescherming bieden. * **Eigenlijke persoonlijkheidsrechten:** Rechten die direct verband houden met de persoon van een individu (bv. recht op privacy) [6](#page=6). * **Familierechten:** Rechten die gelden binnen een familiale context (bv. het recht om te huwen of te scheiden) [6](#page=6). > **Tip:** Rechtsmisbruik treedt op wanneer iemand zijn recht op een manier uitoefent die onredelijk of extreem schadelijk is voor anderen, zelfs als het formeel binnen de grenzen van het recht blijft. Het is essentieel om een juridisch belang te kunnen aantonen bij de uitoefening van een recht [7](#page=7). ### 2.3 Internationaal recht – Nationaal recht * **Internationaal recht:** Omvat verdragen en Europees recht [7](#page=7). * **Nationaal recht:** Regels die tot stand komen door de federale overheid, gemeenschappen, gewesten, provincies en gemeenten, en die de Belgische rechtsregels vormen [7](#page=7). --- # Bronnen van het recht Het recht ontspringt uit diverse bronnen, die samen het juridische landschap vormen. ### 3.1 Wetgeving (sensu lato) Wetgeving omvat alle regels die door een daartoe bevoegde overheid zijn vastgesteld. Hieronder vallen zowel wetten in strikte zin als andere regelgevende akten. #### 3.1.1 De wet (sensu stricto) De wet in strikte zin is afkomstig van de federale wetgevende macht en is bindend voor alle burgers. De totstandkoming van een wet doorloopt diverse fasen [8](#page=8): 1. **Wetgevend initiatief:** Dit kan komen van een wetsvoorstel van een parlementslid of een wetsontwerp van de regering [8](#page=8). 2. **Advies van de Raad van State:** Dit advies is verplicht bij wetsontwerpen en facultatief bij wetsvoorstellen [8](#page=8) [9](#page=9). 3. **Parlementaire commissies:** De wetsvoorstellen/wetsontwerpen worden in commissies behandeld [8](#page=8). 4. **Rol van Kamer en Senaat:** De plenaire vergadering van de Kamer en/of Senaat beslist over het voorstel [8](#page=8). 5. **Bekrachtiging, afkondiging en bekendmaking:** Na parlementaire goedkeuring volgt de bekrachtiging door de Koning, de afkondiging en de officiële bekendmaking [8](#page=8). #### 3.1.2 Internationale verdragen en supranationaal recht Wanneer België verdragen sluit met andere staten, krijgen deze internationale regels geldingskracht in België. Supranationaal recht, zoals Europese verordeningen, richtlijnen en besluiten, heeft specifieke kenmerken [8](#page=8): * **Verordening:** Deze is rechtstreeks bindend en laat geen ruimte voor nationale interpretatie of aanpassing [8](#page=8). * **Richtlijn:** Deze stelt een doel vast dat de lidstaten moeten bereiken, maar laat de keuze van de middelen over aan de nationale autoriteiten [8](#page=8). * **Besluit:** Dit is in zijn geheel bindend. Het kan gericht zijn aan alle lidstaten of aan specifieke lidstaten [8](#page=8). Bij conflicten tussen Belgische en supranationale regels geniet het supranationale recht voorrang [8](#page=8). #### 3.1.3 De grondwet De grondwet is de meest fundamentele nationale wet. Ze regelt de inrichting van de staatsmachten en waarborgt de fundamentele rechten en vrijheden van de burgers. De wijziging van de grondwet vereist een specifieke procedure, waaronder een gekwalificeerde meerderheid in het parlement na verkiezingen, en de mogelijkheid tot herziening door een constituante [8](#page=8) [9](#page=9). #### 3.1.4 Decretale en ordonnantierecht * **Decreten:** Dit zijn wetten op regionaal niveau, uitgevaardigd door de regionale parlementen (Vlaams, Frans, Waals, Duitse Gemeenschap). Decreten staan hiërarchisch op hetzelfde niveau als federale wetten [10](#page=10). * **Ordonnanties:** Deze worden uitgevaardigd door het Brussels Hoofdstedelijk Parlement en hebben kracht binnen het Brussels Gewest [10](#page=10). Beide vereisen een meerderheid van de stemming voor goedkeuring. Bij conflicten beslist het Grondwettelijk Hof [10](#page=10). #### 3.1.5 Koninklijke besluiten Dit zijn bindende regels opgesteld door de uitvoerende macht. Ze zijn ondergeschikt aan de wet en worden voorbereid door ministers en ondertekend door de Koning en de bevoegde minister. Ze gaan in werking tien dagen na bekendmaking [10](#page=10). #### 3.1.6 Ministeriële besluiten Deze dienen ter verdere detaillering van Koninklijke Besluiten en worden uitgevaardigd door één of meerdere ministers. Ze zijn eveneens ondergeschikt aan wetten en Koninklijke Besluiten [11](#page=11). #### 3.1.7 Besluiten van de deelregeringen Dit zijn uitgewerkte regionale decreten of ordonnanties, uitgevaardigd door de regionale regeringen (Vlaamse, Franse, Waalse, Duitse Gemeenschapsregering en de Brusselse Hoofdstedelijke Regering). Ze staan hiërarchisch op hetzelfde niveau als koninklijke besluiten en worden gepubliceerd in het Belgisch Staatsblad [11](#page=11). #### 3.1.8 Provinciale en gemeentelijke reglementen * **Provinciaal reglement:** Materiële wetten uitgevaardigd door de provincieraad, met dwingende kracht binnen de provincie [11](#page=11). * **Gemeentelijk reglement:** Uitgevaardigd door de gemeenteraad, met dwingende kracht binnen de gemeente [11](#page=11). ### 3.2 Rechtspraak Rechtspraak is het geheel van rechterlijke beslissingen die aangeven hoe rechters wetten toepassen in concrete gevallen. Het is een gezaghebbende bron die bindend is voor de betrokken partijen. Rechters moeten hun beslissingen motiveren en interpreteren de wet vaak, aangezien zuivere wetstoepassing zelden volstaat [11](#page=11). * **Analogie:** Een wet wordt toegepast op een geval waarvoor ze oorspronkelijk niet geschreven was [12](#page=12). * **Rechtsverfijning:** Het vormen van uitzonderingen op algemene rechtsregels om de wet aan te passen aan gewijzigde omstandigheden [12](#page=12). Hoewel rechters wettelijk niet gebonden zijn aan precedenten (vroegere rechterlijke beslissingen), houden ze er in de praktijk wel rekening mee om rechtszekerheid te waarborgen. Een constante of vaste rechtspraak, waarbij gelijkaardige zaken op een vergelijkbare manier worden opgelost, heeft een grote invloed, vooral door beslissingen van hogere rechtscolleges. Rechtspraak blijft zo formeel een bron van recht [12](#page=12). ### 3.3 Rechtsleer Rechtsleer, ook wel doctrine genoemd, omvat het geheel van wetenschappelijke publicaties en standpunten van rechtsgeleerden over juridische aangelegenheden. Het is een gezaghebbende, maar niet-bindende bron. Rechtbanken en burgers mogen zich er weliswaar naast neerleggen, maar houden vaak rekening met de visies van gezaghebbende juristen [12](#page=12). ### 3.4 De gewoonte Gewoonte is een rechtsbron die ontstaat uit langdurig en eenvormig gebruik, dat door de gemeenschap als bindend wordt beschouwd, zonder neerslag in geschreven wetgeving. Het bestaat uit een materieel bestanddeel (het concrete, duurzame en openbare gebruik) en een psychologisch element (de overtuiging dat de regel zo hoort te zijn) [13](#page=13). ### 3.5 Algemene rechtsbeginselen Dit zijn fundamentele opvattingen die essentieel zijn voor een samenleving en die juridisch normerend worden geacht. Ze dienen ter aanvulling van de wet bij stilzwijgen, duisterheid of onvolledigheid. Voorbeelden zijn het recht op verdediging en de onpartijdigheid van de rechter. Ze vormen een gezaghebbende bron [13](#page=13). --- # Structuren en instellingen binnen het recht Dit hoofdstuk verklaart de fundamentele structuur van de Belgische staat, met de nadruk op democratische principes, de scheiding der machten, de rechtstaat en de gedifferentieerde federale opbouw, inclusief de hiërarchische inrichting van instellingen op federaal, regionaal en lokaal niveau. ## 4. Structuren en instellingen binnen het recht ### 4.1 Algemene beginselen De Belgische staat is georganiseerd rond een aantal kernprincipes die de aard van de overheidsmacht en de relatie met de burger definiëren. Deze beginselen vormen de basis voor de staatsinrichting en de werking van de instellingen [14](#page=14). #### 4.1.1 Parlementaire democratie België is een representatieve parlementaire democratie. Dit betekent dat de burgers niet rechtstreeks de wetten maken, maar vertegenwoordigers kiezen die dit namens hen doen. Democratie is in essentie "Macht door/voor het volk". De burgers nemen deel aan dit proces door middel van stemplicht om volksvertegenwoordigers en senatoren te kiezen [13](#page=13). #### 4.1.2 Scheiding der machten Het principe van de scheiding der machten is cruciaal voor de Belgische staatsinrichting. Deze scheiding verdeelt de staatsmacht over drie onafhankelijke machten [13](#page=13): * Wetgevende macht [13](#page=13). * Uitvoerende macht [13](#page=13). * Rechtelijke macht [13](#page=13). Het doel hiervan is dat de machten elkaar controleren en geen enkele macht de overhand krijgt, wat de vrijheid van de burgers vergroot en tirannie voorkomt [13](#page=13) [14](#page=14). #### 4.1.3 Rechtstaat België is een rechtstaat. Dit houdt in dat de macht van de staatsinstellingen beperkt wordt door het recht. Deze beperking wordt op twee manieren gerealiseerd [14](#page=14): 1. Door de verdeling van de macht (scheiding der machten) [14](#page=14). 2. Door het toekennen van fundamentele rechten en vrijheden aan de burgers [14](#page=14). #### 4.1.4 Erfelijke constitutionele monarchie De regeringsvorm in België is een erfelijke constitutionele monarchie. Hoewel een monarchie in theorie alle macht bij één persoon kan leggen, wordt in België deze macht aan banden gelegd door de scheiding der machten. De Koning staat aan het hoofd van het land, en de opvolging is erfelijk [14](#page=14). #### 4.1.5 Federale staat België is een federale staat die is samengesteld uit drie gewesten en drie gemeenschappen. Dit creëert een complexe staatsstructuur op drie niveaus: de federale overheid (die de gewesten en gemeenschappen omvat), de provincies, en de gemeenten. Deze deelstaten (gewesten en gemeenschappen) hebben eigen bevoegdheden, financiële middelen en democratische instellingen op het gebied van de uitvoerende en wetgevende macht. Provincies en gemeenten worden beschouwd als ondergeschikte besturen die onderworpen zijn aan de federale overheid en de deelstaten. Federalisme wordt gedefinieerd als het samenbrengen van deelstaten en volkeren die vrijwillig willen samenleven in één staatsverband. "Federaal" verwijst specifiek naar het Belgische niveau, zoals de federale regering of het federale parlement [14](#page=14) [15](#page=15). ### 4.2 Federale politieke instellingen De federale politieke instellingen zijn de organen die verantwoordelijk zijn voor het creëren en uitvoeren van rechtsregels op federaal niveau [15](#page=15). #### 4.2.1 Het parlement (federale WM) Het federale parlement is onderdeel van de federale wetgevende macht [15](#page=15). ##### 4.2.1.1 Samenstelling Het federale parlement bestaat uit de Koning, de Kamer van volksvertegenwoordigers en de Senaat [15](#page=15). * **Kamer van volksvertegenwoordigers:** Telt 150 leden die om de vijf jaar rechtstreeks worden gekozen [15](#page=15). * **Senaat:** Telt 60 senatoren die niet meer rechtstreeks worden gekozen en een vertegenwoordiging vormen van de deelstaten [15](#page=15). **Voorwaarden en Onverenigbaarheden:** * Een persoon kan niet tegelijkertijd lid zijn van de Kamer en de Senaat [15](#page=15). **Parlementaire Onverantwoordelijkheid en Onschendbaarheid:** * Parlementsleden zijn onverantwoordelijk voor de meningen die zij uiten in de uitoefening van hun functie, wat vrije meningsuiting waarborgt [15](#page=15). * Ze genieten parlementaire onschendbaarheid en kunnen strafrechtelijk niet vervolgd worden, tenzij ze op heterdaad worden betrapt [15](#page=15). ##### 4.2.1.2 Bevoegdheden De Kamer en de Senaat hebben grotendeels dezelfde bevoegdheden, maar het zwaartepunt ligt bij de Kamer, waardoor het belang van de Senaat is afgenomen. De Senaat speelt voornamelijk een rol bij het oplossen van belangconflicten tussen gemeenschappen en gewesten [15](#page=15). De belangrijkste bevoegdheden van het parlement zijn: * Het maken van wetten [16](#page=16). * Het controleren van de regering, onder meer via: * **Begroting:** Bepaalt de financiële middelen van de regering en de bestedingsdoelen [16](#page=16). * **Interpellatie:** De minister wordt door het parlement ter verantwoording geroepen over zijn beleid of een deel ervan [16](#page=16). * **Parlementaire vraag:** Een parlementslid stelt een vraag aan een minister, die binnen twee weken moet antwoorden en die informatief van aard is [16](#page=16). #### 4.2.2 De regering (federale UM) De federale regering is het hoofd van de uitvoerende macht op federaal niveau [16](#page=16). ##### 4.2.2.1 De koning De Koning is zowel lid van de wetgevende macht als hoofd van de uitvoerende macht [16](#page=16). ###### 4.2.2.1.1 De koninklijke functie De Koning heeft geen politieke macht en is politiek onbekwaam. Hij is politiek onverantwoordelijk, wat betekent dat elke akte die hij uitvaardigt, ondertekend moet worden door een of meerdere ministers. Deze ministers dragen de volledige politieke verantwoordelijkheid. De Koning is absoluut onschendbaar, zowel op juridisch als politiek vlak, en kan dus niet voor de rechtbank verschijnen [16](#page=16). ###### 4.2.2.1.2 Bevoegdheden van de koning De Koning heeft beperkte bevoegdheden [16](#page=16): 1. **Lid van de wetgevende macht:** * Hij mag wetsontwerpen indienen [16](#page=16). * Hij bekrachtigt wetten en herzieningen [16](#page=16). 2. **Hoofd van de uitvoerende macht:** * Kondigt wetten af en maakt ze bekend [16](#page=16). * Benoemt en ontslaat ministers [16](#page=16). * Verleent de graden van het leger [16](#page=16). * Benoemt ambtenaren [16](#page=16). ##### 4.2.2.2 Samenstelling van de regering De federale regering wordt geleid door de Eerste Minister, die fungeert als woordvoerder. Het ontslag van de Eerste Minister impliceert het aftreden van de gehele regering. De regering bestaat verder uit vice-ministers (vervangers van de Eerste Minister), ministers (die een bepaald parlement beheren) en staatssecretarissen (die hun departement beheren onder het gezag van een minister) [16](#page=16). * **Ministerraad:** Bepaalt het algemeen beleid van de regering en coördineert de werking van de departementen. Alle ministers (geen staatssecretarissen) nemen hieraan deel. Er moet een evenwicht zijn tussen Vlaamse en Franstalige ministers [16](#page=16). * **Minister versus Staatssecretaris:** Een staatssecretaris werkt onder het gezag van een bepaalde minister en heeft een beperktere eigen bevoegdheid [17](#page=17). ##### 4.2.2.3 Bevoegdheden van de regering De federale regering heeft de volgende bevoegdheden [17](#page=17): * De uitvoering van wetten door het maken van koninklijke besluiten [17](#page=17). * Een zelfstandige verordenende bevoegdheid [17](#page=17). * Het beheer van openbare diensten, zoals de benoeming van ambtenaren [17](#page=17). * Het buitenlands beleid en landsverdediging [17](#page=17). De ministers dragen de volle politieke verantwoordelijkheid voor alle ministeriële en regeringsbeslissingen. Een minister geniet strafrechtelijke onschendbaarheid, tenzij de Kamer de minister beschuldigt met een meerderheid van stemmen, of indien hij op heterdaad wordt betrapt, in welk geval hij voor het hof van beroep kan komen [17](#page=17). ### 4.3 Regionale politieke instellingen De regionale politieke instellingen omvatten de gemeenschappen en de gewesten, die elk hun eigen wetgevende en uitvoerende machten hebben [17](#page=17) [18](#page=18). #### 4.3.1 De gemeenschappen Gemeenschappen zijn gebaseerd op de notie van taal. Er zijn drie gemeenschappen: de Vlaamse Gemeenschap, de Franse Gemeenschap en de Duitse Gemeenschap [17](#page=17). ##### 4.3.1.1 Structuren * **Wetgevende macht:** Parlementen van de respectievelijke gemeenschappen (bv. Vlaams Parlement, Frans Gemeenschapsparlement, Duits Gemeenschapsparlement) die decreten uitvaardigen [17](#page=17). * **Uitvoerende macht:** Regeringen van de respectievelijke gemeenschappen (bv. Vlaamse regering, Franse Gemeenschapsregering, Duitse Gemeenschapsregering) [17](#page=17). ##### 4.3.1.2 Bevoegdheden De gemeenschappen zijn bevoegd voor onder andere onderwijs en openbare werken [17](#page=17). * **Vlaams Parlement:** Heeft 118 rechtstreeks gekozen leden en werkt samen met parlementaire commissies. Het vaardigt decreten uit [17](#page=17). * **Vlaamse regering:** De leden zijn niet benoemd door de Koning en de besluiten worden niet ondertekend door de Koning, maar zijn regeringsbesluiten [17](#page=17). **Specifieke regelingen voor Brussel:** * In Brussel functioneren de Franse Gemeenschapscommissie en de Vlaamse Gemeenschapscommissie. Hun verordeningen staan lager in hiërarchie dan wetten, decreten of ordonnanties [18](#page=18). * Er is ook een vierde, bicommunautaire gemeenschap voor persoonsgebonden instellingen zoals gezondheidsbeleid en jeugdzorg, met een Verenigde vergadering (wetgevend) en een Verenigd college (uitvoerend) [18](#page=18). **Vereniging van Gemeenschaps- en Gewestbevoegdheden:** * In Vlaanderen worden de gemeenschaps- en gewestbevoegdheden door dezelfde instellingen uitgeoefend: het Vlaams Parlement (wetgevend) en de Vlaamse regering (uitvoerend) [18](#page=18). * In Wallonië oefent het Waals Parlement en de Waals regering de gewestbevoegdheden uit, terwijl de Franse Gemeenschap zijn eigen bevoegdheden heeft [18](#page=18). #### 4.3.2 De gewesten De gewesten zijn bevoegd voor plaatsgebonden aangelegenheden zoals economie en energiebeleid [18](#page=18). ##### 4.3.2.1 Structuur * **Wetgevende macht:** Gewestparlementen (Vlaams Parlement, Waals Gewestparlement, Brussels Hoofdstedelijk Gewest Parlement) [18](#page=18). * **Uitvoerende macht:** Gewestregeringen (Vlaamse regering, Waals Gewestregering, Brussels Hoofdstedelijk Gewestregering) [18](#page=18). ##### 4.3.2.2 Bevoegdheden De bevoegdheden van de gewesten omvatten onder meer economie en energiebeleid. De Vlaamse overheid kan ook verdragen sluiten met andere landen [19](#page=19). #### 4.3.3 Principes van de bevoegdheidsverdeling ##### 4.3.3.1 Residuaire bevoegdheden voor de federale staat Dit zijn bevoegdheden die exclusief aan de federale staat zijn toegekend. Voorbeelden hiervan zijn muntbeleid, arbeidsrecht, vennootschapsrecht en socialezekerheidsrecht [19](#page=19). ##### 4.3.3.2 Exclusieve bevoegdheden van gemeenschappen en gewesten Gemeenschappen en gewesten hebben exclusieve bevoegdheden, wat betekent dat alleen de betreffende deelstaat deze bevoegdheid mag regelen en andere deelstaten niet [19](#page=19). ### 4.4 Het middelste niveau: provincies België is verdeeld in tien provincies, die elk eigen volksvertegenwoordiging en bestuur hebben [19](#page=19). * **Wetgevende macht:** Provincieraad [19](#page=19). * **Uitvoerende macht:** Bestendige deputatie en de Provinciegouverneur [19](#page=19). ### 4.5 Het laagste niveau: gemeentes De gemeenten vormen het laagste bestuurlijke niveau [19](#page=19). * **Wetgevende macht:** Gemeenteraad [19](#page=19). * **Uitvoerende macht:** Gemeentebestuur [19](#page=19). | Beleidsniveau | Wetgevende macht | Wetgevend instrument | Uitvoerende macht | | :------------ | :------------------------ | :-------------------------- | :------------------------------------------------------ | | Gemeenschap | Parlement | Decreten | Regering | | Gewest | Parlement | Ordonnanties | Regering | | Provincie | Provincieraad | Provinciale reglementen | Bestendige deputatie en provinciegouverneur | | Federaal | Federaal parlement | Wet | Koning en federale regering | --- # Rechtshandhaving en gerechtelijke procedures Dit gedeelte behandelt de fundamentele principes en de institutionele structuur van rechtshandhaving en gerechtelijke procedures in België, met een focus op zowel burgerlijke als strafrechtelijke processen, de beschikbare rechtsmiddelen, en de organisatie en bevoegdheden van de Belgische rechtbanken en hoven. ## 4. Rechtshandhaving en gerechtelijke procedures ### 4.1 Inleidende woorden Het gerechtelijk recht omvat de regels die het voor rechtssubjecten mogelijk maken hun subjectieve rechten af te dwingen. Men onderscheidt de burgerlijke procedure, die alle niet-strafzaken omvat, van de strafprocedure, die betrekking heeft op misdrijven [20](#page=20). #### 4.1.1 Burgerlijke procedure De burgerlijke procedure wordt gekenmerkt door een accusatoir karakter, wat betekent dat de partijen zelf het initiatief nemen om een zaak bij de rechtbank aanhangig te maken. De partijen in een burgerlijke procedure zijn de eiser, die iets eist, en de verweerder, die zich verdedigt. De staande magistratuur in burgerlijke zaken omvat het openbaar ministerie, dat facultatief advies geeft en de maatschappij vertegenwoordigt, en de griffier, die notulen opstelt. Ook de gerechtsdeurwaarder speelt een rol [20](#page=20). #### 4.1.2 Strafprocedure De strafprocedure betreft zaken waarin een misdrijf is gepleegd en kent een inquisitoir karakter, waarbij het openbaar ministerie het initiatief neemt. De partijen zijn de beklaagde (in de correctionele of politierechtbank) of de beschuldigde (in het Hof van Assisen). De staande magistratuur bestaat hier ook uit het openbaar ministerie, dat verplicht is een strafvordering te eisen, en de griffier. De zittende magistratuur omvat de rechters, die vonnissen opmaken, en de raadsheren, die arresten opmaken op niveau van beroep. De gerechtsdeurwaarder heeft de rol van het betekenen van vonnissen [20](#page=20) [21](#page=21). > **Tip:** Het onderscheid tussen de 'staande magistratuur' (die de partijen vertegenwoordigt en advies geeft) en de 'zittende magistratuur' (die rechtspreekt) is cruciaal voor het begrijpen van de rolverdeling binnen de rechtbank. #### 4.1.3 Gerechtelijke functies Belangrijke gerechtelijke functies zijn de rechter/raadsheer (zittende magistratuur), het openbaar ministerie/parket (staande magistratuur), de griffier en de gerechtsdeurwaarder. Op het niveau van eerste aanleg staat de procureur des konings aan het hoofd van het parket, bijgestaan door substituten, terwijl op het niveau van beroep de procureur-generaal, bijgestaan door advocaten, deze rol vervult. Advocaten verlenen juridische bijstand, en het 'pro deo'-systeem voorziet in bijstand voor minder gefortuneerden [21](#page=21). ### 4.2 Privaatrechtelijk procesrecht #### 4.2.1 Burgerlijke procedure in eerste aanleg De burgerlijke procedure in eerste aanleg start met het initiatief van een partij, het zogenaamde accusatoire karakter. Dit kan op drie manieren [21](#page=21): 1. **Dagvaarding:** Een processtuk dat door de gerechtsdeurwaarder wordt betekend om de andere partij op te roepen [21](#page=21). 2. **Verzoekschrift:** De griffier zendt dit naar partijen om voor de rechtbank te verschijnen, uitsluitend indien wettelijk bepaald. Dit is goedkoper dan een dagvaarding, omdat de kosten van de deurwaarder worden uitgespaard. Dit wordt gebruikt voor zaken zoals huur en scheiding [21](#page=21). 3. **Vrijwillige verschijning:** Partijen treden gezamenlijk voor de rechtbank, wat uitzonderlijk is [21](#page=21). ##### 4.2.1.1 Inleidende zitting Bij de inleidende zitting wordt de zaak ingeschreven op de algemene rol door de griffier. Vervolgens wordt de zaak opgenomen in de bijzondere rol, die het kamernummer van de rechtbank vermeldt. De zittingsrol bevat alle zaken die voor die dag gepland zijn en waarvoor rolrechten betaald moeten worden. Op de eerste zitting van een rechtszaak worden ofwel korte debatten gevoerd (bij eenvoudige zaken zoals onbetaalde facturen) ofwel lange debatten (bij complexe zaken waarbij standpunten op papier moeten worden gezet) [21](#page=21) [22](#page=22). ##### 4.2.1.2 Conclusie Indien de zaak niet in de inleidende zitting is afgehandeld, dienen de partijen conclusies in. Een conclusie is een geschreven akte waarin een partij haar eis of verweer formuleert ten aanzien van de andere partij en de rechter. Beide partijen moeten hiervan een kopie ontvangen [22](#page=22). ##### 4.2.1.3 Instaatstelling De partijen kunnen onderling de termijn en het aantal conclusies overeenkomen, wat door de rechter wordt bekrachtigd. Bij gebreke aan overeenkomst beslist de rechter [22](#page=22). ##### 4.2.1.4 Terechtzitting Tijdens de terechtzitting wordt de zaak inhoudelijk behandeld en pleiten beide partijen hun zaak mondeling of schriftelijk. De pleidooien zijn openbaar [22](#page=22). ##### 4.2.1.5 Vonnis Na de pleidooien sluit de rechter de debatten en gaat hij in beraad om een vonnis uit te werken. Een vonnis is de gemotiveerde uitspraak van de rechter en bestaat uit een redengeving en een beschikkend gedeelte. De uitspraak moet in principe binnen de maand na sluiting van de debatten gebeuren, hoewel dit niet altijd wordt nageleefd. De griffier stuurt een afschrift van het vonnis naar beide partijen. Wanneer een partij niet verschijnt, wordt een verstekvonnis uitgesproken. Een vonnis vormt een uitvoerbare titel [22](#page=22) [23](#page=23). #### 4.2.2 Strafprocedure (eerste aanleg) De strafprocedure in eerste aanleg omvat een dagvaarding door het OM (of een burgerlijke partij), een inleidende zitting en een terechtzitting. Ook hier kan een verstekvonnis worden uitgesproken indien een partij niet verschijnt [23](#page=23). #### 4.2.3 Rechtsmiddelen Rechtsmiddelen zijn middelen die de wet toekent aan partijen of derden om een nieuwe beslissing te verkrijgen in een reeds uitgesproken geschil, waardoor een vonnis ongedaan gemaakt kan worden [23](#page=23). ##### 4.2.3.1 Gewone rechtsmiddelen De gewone rechtsmiddelen zijn verzet en hoger beroep [23](#page=23). * **Verzet:** Kan aangetekend worden tegen een verstekvonnis wanneer een partij niet is komen opdagen. Het geschil wordt opnieuw behandeld door dezelfde rechter. Verzet moet binnen het jaar worden betekend aan de partij die niet verschenen is en kan slechts één keer worden aangetekend, maar hoger beroep blijft wel mogelijk. Bij burgerlijke zaken is verzet enkel mogelijk bij verstekvonnissen [23](#page=23). * **Hoger beroep:** Kan worden aangetekend tegen een tegensprekelijk vonnis wanneer men niet tevreden is met de uitspraak. De zaak wordt opnieuw behandeld door een rechtbank op een hoger niveau [23](#page=23). Hoger beroep is niet mogelijk in de volgende gevallen: * Tegen vonnissen van de vrederechter met een waarde kleiner dan 2000 euro [23](#page=23). * Tegen vonnissen van de rechtbank van eerste aanleg en de ondernemingsrechtbank met een waarde kleiner dan 2500 euro [23](#page=23). * Tegen burgerlijke vonnissen van de politierechtbank met een waarde kleiner dan 2000 euro [23](#page=23). * Tegen een akkoordvonnis [24](#page=24). Beslissingen van inwendige aard zijn niet vatbaar voor verzet of hoger beroep. De eiser in hoger beroep wordt de appellant genoemd, en de verweerder de geïntimeerde [24](#page=24). ##### 4.2.3.2 Buitengewone rechtsmiddelen Het **cassatieberoep** is een buitengewoon rechtsmiddel dat niet als een derde aanleg wordt beschouwd. Het kan worden aangetekend tegen een uitspraak in laatste aanleg. De gronden voor cassatie zijn schending van de wet of procedurefouten. Het Hof van Cassatie is het hoogste rechtscollege in België. Het normale termijn om zich in cassatie te voorzien bedraagt drie maanden, via een verzoekschrift op de griffie van het Hof van Cassatie [24](#page=24) [28](#page=28). ### 4.3 Gewone gerechtelijke instellingen: rechtbanken en hoven #### 4.3.1 Bevoegdheid van de rechtbank De bevoegdheid van een rechtbank kan materieel of territoriaal zijn [24](#page=24). * **Materiële bevoegdheid:** Een rechtbank is bevoegd voor een bepaald domein of type geschil [24](#page=24). * **Territoriale bevoegdheid:** Een rechtbank is bevoegd voor een bepaald grondgebied [24](#page=24). | Niveau | Hof/rechtbank | Gebied | | :--------------------------- | :--------------------------------- | :----------------------------- | | Eerste niveau | Vredegerecht | Gerechtelijke kantons | . | Tweede niveau | Rechtbank van eerste aanleg | Gerechtelijke arrondissementen | [12](#page=12). | | Politierechtbank | Gerechtelijke arrondissementen | [12](#page=12). | Derde niveau | Hof van Assisen | Provincies + Brussel (10+Brussel) | | Vierde niveau | Hoven van beroep | 5 rechtsgebieden | | | Arbeidshoven | 5 rechtsgebieden | | | Ondernemingsrechtbank | 5 rechtsgebieden | | | Arbeidsrechtbank | 5 rechtsgebieden | | Hoogste niveau | Hof van Cassatie | Brussel | In burgerlijke rechtbanken is het Openbaar Ministerie doorgaans geen procespartij, behalve in strafrechtbanken waar het als eiser optreedt [25](#page=25). #### 4.3.2 Organisatie van de rechtbanken over het Belgisch grondgebied ##### 4.3.2.1 Vredegerecht De vrederechter is bevoegd voor alle vorderingen met een waarde lager dan 5000 euro. Uitzonderingen hierop zijn nutsvoorzieningen, internet en kabeltelevisie, ongeacht het bedrag. Ook bij bepaalde geschillen met betrekking tot onroerende goederen, zoals huur en onteigeningen, is de vrederechter bevoegd, ongeacht de waarde [25](#page=25). * **Hoger beroep:** Niet mogelijk indien de waarde kleiner is dan 2000 euro; anders kan men in beroep gaan bij de rechtbank van eerste aanleg [25](#page=25). De bevoegdheid inzake vorderingen tussen ondernemingen en niet-ondernemingen is als volgt [25](#page=25): * Niet-onderneming tegen niet-onderneming: * < 5000 euro: Vredegerecht * > 5000 euro: Rechtbank van eerste aanleg (burgerlijke aanleg) * Niet-onderneming tegen onderneming: * < 5000 euro: Vredegerecht of ondernemingsrechtbank * > 5000 euro: Burgerlijke rechtbank of ondernemingsrechtbank * Onderneming tegen niet-onderneming: * < 5000 euro: Vredegerecht * > 5000 euro: Burgerlijke rechtbank * Onderneming tegen onderneming: Ongeacht het bedrag, de ondernemingsrechtbank. * Nutsvoorzieningen: Ongeacht het bedrag, de vrederechter. ##### 4.3.2.2 Politierechtbank De politierechtbank is bevoegd voor: 1. **Strafzaken:** Overtredingen (de lichtste vorm van misdrijven) en alle verkeersmisdrijven. Hoger beroep is altijd mogelijk bij de correctionele rechtbank [26](#page=26). 2. **Burgerlijke zaken:** Alle vorderingen tot schadevergoeding ontstaan uit een verkeersongeval, ongeacht het bedrag. Hoger beroep is enkel mogelijk indien de vordering groter is dan 2000 euro [26](#page=26). **Straffen voor overtredingen:** * Gevangenisstraf: tussen 1 en 7 dagen [26](#page=26). * Geldboete: 1 tot 25 euro (vermenigvuldigd met 8) [26](#page=26). * Werkstraf: 20 tot 45 uur [26](#page=26). ##### 4.3.2.3 Rechtbank van eerste aanleg De rechtbank van eerste aanleg telt vier kamers: A. **Familie- en jeugdrechtbanken:** Bevoegd voor aspecten van het familiale leven en jeugd, zoals schenkingen en nietigverklaringen van wettelijke samenwoningen. De jeugdkamer behandelt de bescherming van het kind en maatregelen ten aanzien van ouders, met bevoegdheid voor verontrustende opvolgingssituaties (VOS) en als misdrijf omschreven feiten (MOF) [26](#page=26). B. **Burgerlijke rechtbank:** Bevoegd voor alle burgerzaken kleiner dan 5000 euro, tenzij de wet anders bepaalt. Dit is de tweede en laatste aanleg voor beroep tegen uitspraken van de vrederechter of politierechter in burgerlijke zaken [26](#page=26). C. **Correctionele rechtbank:** Bevoegd voor wanbedrijven (behalve verkeer, zoals diefstal en drugs) en gecorrectionaliseerde misdaden (misdaden zonder dodelijke afloop, bv. een eerste zitting van verkrachting zonder dood). Hoger beroep tegen de politierechtbank komt hier terecht [26](#page=26). **Straffen voor wanbedrijven:** * Gevangenisstraf: 8 dagen tot 5 jaar [26](#page=26). * Geldboete: 26 euro of meer (vermenigvuldigd met 8) [26](#page=26). * Werkstraf: 46 tot 300 uur [26](#page=26). Bijna alle misdaden komen hiervoor in aanmerking, aangezien het Hof van Assisen zelden voorkomt [26](#page=26). D. **Strafuitvoeringsrechtbank:** Waakt over de uitvoering van straffen en oordeelt over strafuitvoeringsmodaliteiten. Per hof van beroep is er één strafuitvoeringsrechtbank, met een extra in Brussel. Hoger beroep is hier niet mogelijk, wel cassatieberoep [26](#page=26) [27](#page=27). De voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg fungeert als gedingrechter voor dringende en spoedeisende zaken in afwachting van een definitief vonnis [27](#page=27). ##### 4.3.2.4 Ondernemingsrechtbank (eerste aanleg) De ondernemingsrechtbank is bevoegd voor: * Alle geschillen tussen ondernemingen, ongeacht de waarde [27](#page=27). * Geschillen waarbij een niet-handelaar tegen een handelaar optreedt, indien de niet-handelaar dit wenst [27](#page=27). * Welbepaalde geschillen zoals faillissementen, wisselbrieven en orderbriefjes [27](#page=27). De samenstelling bestaat uit een beroepsmagistraat en twee lekenrechters uit de praktijk. De voorzitter is een kort geding rechter voor spoedeisende zaken [27](#page=27). ##### 4.3.2.5 Arbeidsrechtbank (eerste aanleg) De arbeidsrechtbank behandelt alle geschillen die betrekking hebben op het arbeidsrecht en sociaal-zekerheidsrecht, ongeacht het bedrag van de eis. Dit omvat geschillen tussen werknemer en werkgever. Hoger beroep is altijd mogelijk bij het arbeidshof. De samenstelling bestaat uit een beroepsrechter, een jurist, vertegenwoordigers en twee rechters in sociale zaken. De voorzitter is een gedingrechter bij spoedeisende zaken. Het arbeidsauditoraat (OM) met een arbeidsauditeur is hierbij betrokken [27](#page=27). ##### 4.3.2.6 Arrondissementsrechtbank De arrondissementsrechtbank doet geen uitspraak over de grond van de zaak, maar enkel in bevoegdheidsgeschillen. Hoger beroep is hier niet mogelijk. De samenstelling bestaat uit de voorzitters van de rechtbank van eerste aanleg, de ondernemingsrechtbank en de arbeidsrechtbank [27](#page=27). ##### 4.3.2.7 Hof van beroep Het hof van beroep kent kamers voor burgerlijke zaken, jeugdkamers, familiekamers, strafzaken en minnelijke schikking. Het is **nooit een eerste aanleg**; de eerste aanleg was de rechtbank van eerste aanleg. Er zijn vijf hoven van beroep in België: Antwerpen, Gent, Brussel, Luik en Berchem [28](#page=28). ##### 4.3.2.8 Arbeidshof Het arbeidshof is de tweede aanleg voor beroepen tegen uitspraken van de arbeidsrechtbank. De samenstelling bestaat uit één beroepsmagistraat en twee raadsheren. Het is **nooit een eerste aanleg** [28](#page=28). ##### 4.3.2.9 Hof van Assisen Het Hof van Assisen is een strafrechtbank voor zeer uitzonderlijke procedures en behandelt de zwaarste niet-correctionaliseerbare misdaden. Het is geen permanente rechtbank. Het is zowel eerste als laatste aanleg, waartegen enkel cassatieberoep mogelijk is. De samenstelling bestaat uit een beroepsmagistraat, een volksjury, een voorzitter en twee assessoren. Er zijn elf hoven van Assisen [28](#page=28). **Straffen voor misdaden:** * Opsluiting: 5 jaar tot levenslang [28](#page=28). * Geldboete: meer dan 26 euro (vermenigvuldigd met 8) [28](#page=28). ##### 4.3.2.10 Hof van Cassatie Het Hof van Cassatie wordt beschouwd als het 'Hoogste rechtscollege' en niet als een derde aanleg. Cassatieberoep is mogelijk tegen uitspraken die in laatste aanleg zijn gewezen om twee redenen: schending van de wet (rechtsnorm) of procedurefouten. Er is één Hof van Cassatie in Brussel [28](#page=28). ### 4.4 Bijzondere instellingen: Grondwettelijk Hof en Raad van State #### 4.4.1 Grondwettelijk Hof Het Grondwettelijk Hof vernietigt wetten, decreten en ordonnanties die strijdig zijn met bepaalde artikelen van de Grondwet. Het is bevoegd bij bevoegdheidsoverschrijding van de federale of regionale wetgever en doet **geen onderzoek ten gronde** [28](#page=28). --- # Verbintenissenrecht Hier is een gedetailleerde studiegids voor "Verbintenissenrecht", gebaseerd op de verstrekte documentatie, met focus op de pagina's 28-42. ## 5. Verbintenissenrecht Verbintenissenrecht behandelt de rechtsband die ontstaat uit een rechtshandeling of de wet, waarbij een persoon zich verbindt jegens een ander om iets te geven, te doen of niet te doen [29](#page=29). ### 5.1 Hoofdstuk 1: Verbintenissen uit overeenkomsten Een contract is een overeenkomst waarbij een of meer personen zich jegens anderen verbinden iets te geven, te doen of iets niet te doen [29](#page=29). #### 5.1.1 Definitie en enkele soorten * **Consensuele overeenkomst**: Komt tot stand door loutere toestemming van de partijen [30](#page=30). * **Plechtige overeenkomst**: Vereist specifieke formaliteiten; indien niet nageleefd, is de overeenkomst nietig (bv. huwelijksakte, aankoop huis met notaris) [30](#page=30). * **Wederkerige overeenkomst**: Beide partijen verbinden zich tot een prestatie (bv. aankoop auto) [30](#page=30). * **Eenzijdige overeenkomst**: Slechts één partij neemt een verbintenis op zich (bv. schenking) [30](#page=30). * **Overeenkomsten om niet**: Slechts één partij heeft een economisch voordeel (bv. schenking) [30](#page=30). * **Overeenkomsten ten bezwarende titel**: Beide partijen hebben een economisch voordeel (bv. koop-verkoop) [30](#page=30). #### 5.1.2 Basisbeginselen van het contractenrecht * **Contractvrijheid**: Men kan vrij beslissen om al dan niet te contracteren en over welke aangelegenheid [30](#page=30). * **Bindende kracht**: Een gesloten overeenkomst moet worden nageleefd alsof het een wettelijke regel is [30](#page=30). * **Consensualisme**: Contractuele verbintenissen kunnen ontstaan door loutere wilsovereenstemming, zonder speciale vormvereisten (uitzondering: plechtige overeenkomsten) [30](#page=30). #### 5.1.3 Geldigheidsvoorwaarden voor het bestaan van de overeenkomst Om geldig te zijn, moet aan vier voorwaarden worden voldaan [30](#page=30): * Toestemming [30](#page=30). * Bekwaamheid [30](#page=30). * Voorwerp [30](#page=30). * Oorzaak [30](#page=30). ##### 5.1.3.1 Toestemming * **Definitie**: Akkoord, consensus. De verschillende partijen moeten akkoord zijn over de zaak en hun toestemming geven [30](#page=30). * **Vrije en bewuste toestemming**: De toestemming mag niet onder invloed zijn [31](#page=31). * **Wilsgebreken**: Onder bepaalde voorwaarden wordt de overeenkomst nietig verklaard [31](#page=31). * **Dwaling**: Een vergissing, onvrijwillig verkeerde voorstelling van zaken. Komt in aanmerking indien verschoonbaar en een essentieel element betreft (bv. aankoop leren zetel die namaak blijkt te zijn) [31](#page=31). * **Bedrog**: Een list of kunstgreep [31](#page=31). * **Hoofdbedrog**: Leidt tot nietigheid [31](#page=31). * **Incidenteel bedrog**: Leidt tot schadevergoeding, indien men het wist, zou men het nog steeds gekocht hebben, maar onder andere omstandigheden [31](#page=31). * **Geweld**: Zowel fysiek als moreel geweld (bv. dwang om overeenkomst aan te gaan met bedreigingen) [31](#page=31). * **Benadeling**: Groot onevenwicht tussen prestaties (bv. bij verkoop van onroerend goed als iemand meer dan 7/12 krijgt) [31](#page=31). ##### 5.1.3.2 Bekwaamheid * In principe is iedereen handelingsbekwaam [31](#page=31). * Uitzonderingen: Minderjarigen en onbekwaam verklaarden (bv. mensen met dementie) [31](#page=31). * Een overeenkomst aangegaan door een onbekwaam iemand leidt tot een relatieve nietigheid die enkel door de contractpartijen kan worden ingeroepen [31](#page=31). ##### 5.1.3.3 Voorwerp * Het concrete rechtsgevolg dat de partijen beogen [31](#page=31). * Het moet legaal zijn en kunnen bestaan (bv. niet het menselijk lichaam) [31](#page=31). * Iedereen kan nietigheid van contract inroepen [31](#page=31). ##### 5.1.3.4 Oorzaak * De doorslaggevende beweegreden waarom iemand een overeenkomst aangaat [31](#page=31). * Mag niet illegaal zijn, anders wordt de overeenkomst nietig verklaard (bv. schijnhuwelijk voor fiscale voordelen) [31](#page=31). #### 5.1.4 Opmerking: Nietigheid * **Absolute nietigheid**: Kan door elke belanghebbende worden ingeroepen en wordt ambtshalve door de rechter opgeworpen; kan niet worden gedekt door het akkoord van de partijen [32](#page=32). * **Relatieve nietigheid**: Kan enkel worden ingeroepen door de partij die de bepaling beoogt te beschermen; mag niet ambtshalve door de rechter worden opgeworpen en kan worden gedekt door het akkoord van de partijen [32](#page=32). #### 5.1.5 Interpretatie van overeenkomsten * **Duidelijke clausules**: Geen probleem [32](#page=32). * **Onduidelijke clausules**: De rechter zoekt naar de gemeenschappelijke bedoeling van de partijen [32](#page=32). * **Verdere interpretatieregels**: * Bepalingen met dubbele betekenis worden opgevat in de zin die het best overeenstemt met de inhoud van het contract [32](#page=32). * Dubbelzinnigheid moet worden uitgelegd [32](#page=32). * Bij twijfel is dit ten nadele van degene die gedwongen heeft en ten voordele van degene die zich verbonden heeft [32](#page=32). #### 5.1.6 Uitwerking van de overeenkomst Dit onderscheidt de gevolgen tussen contractpartijen en ten overstaan van derden [32](#page=32). ##### 5.1.6.1 Uitwerking tussen de contractpartijen * De uitvoering moet "ter goeder trouw" verlopen [32](#page=32). * **Contractbreuk**: Indien een partij de verbintenis niet nakomt, is deze contractueel aansprakelijk [32](#page=32). * **Uitzonderingen**: Overmacht (bv. brand, lockdown) of een geldig bevrijdingsbeding (bv. disclaimer voor diefstal) [32](#page=32). * **Sancties bij contractbreuk**: 1. **Eerste aanmaning**: Bellen, mailen, aangetekende brief om aan te geven wat moet gebeuren [32](#page=32). 2. **Mogelijke sancties**: * **Uitvoering in natura**: Alles zoals voorzien, plus schadevergoeding (bv. huurder mag later in het huis, verhuurder betaalt hotelkosten) [32](#page=32). * **Uitvoering bij equivalent**: Vordering plus dwangsom (bv. elke dag 100 euro) [33](#page=33). 3. **Specifieke sancties bij wederkerige overeenkomsten (koop en huur)**: * **Ontbinding + schadevergoeding**: De overeenkomst eindigt [33](#page=33). * **ENAC (Exceptio non adimpleti contractus)**: Als jij niet presteert, presteer ik ook niet [33](#page=33). * **Retentierecht**: Iets bijhouden van een ander omdat deze niet betaalt [33](#page=33). ##### 5.1.6.2 Uitwerking tegenover derden * **Relativiteit van overeenkomsten**: Een overeenkomst brengt enkel gevolgen teweeg tussen de contractpartijen [33](#page=33). * **Uitzonderingen op de relativiteit**: * **Sterkmaking**: Een derde belooft dat een partij iets zal doen of toestemming zal geven in naam van iemand anders; de derde mag zelf kiezen om dit wel of niet te doen [33](#page=33). * **Beding ten behoeve van een derde**: Een overeenkomst waarbij een partij een voordeel bedingt ten gunste van een derde die zelf niet betrokken is (bv. levensverzekering) [33](#page=33). * **Rechtstreekse vordering**: Schuldeiser mag de schuldenaar van zijn schuldenaar rechtstreeks aanspreken [33](#page=33). * **Zijdelingse vordering**: Een schuldeiser oefent, wanneer zijn eigen schuldenaar verzuimt, zelf de rechten en vorderingen van die schuldenaar uit (bv. schuldenaar schenkt vennootschap weg om schulden te ontlopen) [33](#page=33). * **Pauliaanse vordering**: Schuldeisers treden op tegen schuldenaars die zich onvermogend willen maken, vaak bij bedrog [33](#page=33). #### 5.1.7 Modaliteit van de verbintenissen * **Verbintenissen met meerdere subjecten**: * Meerdere schuldenaren/schuldeisers kunnen leiden tot deelbare verbintenissen, tenzij er sprake is van hoofdelijkheid, waarbij per individu betaald moet worden [33](#page=33). ### 5.2 Hoofdstuk 1: Koop - Verkoop * **Definitie**: Een overeenkomst waarbij de verkoper zich verbindt een zaak te leveren aan de koper tegen een prijs in geld [38](#page=38). * **Twee bestanddelen**: Eigendomsoverdracht en betaling van een geldprijs [38](#page=38). * **Consensualisme (solo consensu)**: Overeenstemming over goed en prijs doet eigendom onmiddellijk overgaan, zelfs zonder directe levering. Indien het goed nadien tenietgaat, is de koper nog steeds verplicht te betalen [39](#page=39). * **Uitzonderingen op onmiddellijke eigendomsoverdracht**: * **Soortgoederen**: Eigendom gaat pas over als de goederen geïndividualiseerd zijn (bv. stookolie in de tank) [39](#page=39). * **Toekomstige goederen**: Zaken die nog niet bestaan (bv. volgende oogst, appartement op plan) [39](#page=39). * **Eigendomsvoorbehoud**: Contractueel is een latere eigendomsoverdracht bepaald (bv. leverancier behoudt eigendom tot betaling) [39](#page=39). * **Plichten van de verkoper**: * Levering van de zaak [39](#page=39). * Vrijwaringsplicht: * **Voor uitwinning**: Bescherming tegen feiten van verkoper of derden die het eigendom of gebruik ontnemen [39](#page=39). * **Tegen verborgen gebreken**: Vrijwaring voor gebreken, zelfs indien de verkoper er niet van op de hoogte was [39](#page=39). * **Plichten van de koper**: * In ontvangst nemen van de goederen [39](#page=39). * Prijs betalen [39](#page=39). ### 5.3 Hoofdstuk 2: Huur * **Definitie**: Een contract waarbij de ene partij het genot van een zaak verleent aan de andere gedurende een bepaalde tijd, tegen een prijs die de laatste betaalt [40](#page=40). * **Kenmerken**: Consensuele overeenkomst, overeenkomst ten bezwarende titel, wederkerige overeenkomst, tijdelijke overeenkomst (max. 99 jaar) [40](#page=40). * **Verschillende soorten huur**: Gemeenrechtelijke huur, woninghuur, handelshuur, pacht (huur van agrarische gronden) [40](#page=40). * **Verplichtingen verhuurder**: Leveren van het goed, onderhouden van het goed, verschaffen van rustig genot [40](#page=40). * **Verplichtingen huurder**: Gebruik als goede huisvader volgens bestemming, betalen van de huurprijs [40](#page=40). ### 5.4 Hoofdstuk 3: Aannemingsovereenkomst * **Definitie**: Een overeenkomst waarbij de ene partij zich verbindt voor een ander een bepaald werk uit te voeren door materiële of intellectuele handelingen te stellen tegen betaling van een prijs [40](#page=40). * **Verbintenissen van de aannemer**: Werk uitvoeren volgens plannen en regels van de kunst, raadgevingsplicht, werken uitvoeren binnen afgesproken termijn [41](#page=41). * **Verbintenissen van de opdrachtgever**: Medewerking verlenen, prijs betalen, bouwwerk in ontvangst nemen [41](#page=41). * **Aansprakelijkheid voor gebreken na aanvaarding**: Aannemers, architecten, etc. zijn 10 jaar aansprakelijk [41](#page=41). * **Beëindiging**: Natuurlijke beëindiging, wederzijdse toestemming, of door betaling van een som [41](#page=41). ### 5.5 Hoofdstuk 4: Andere bijzondere contracten #### 5.5.1 Lening * **Definitie**: Een overeenkomst waarbij de ene partij een zaak afgeeft aan de andere om er tijdelijk gebruik van te maken [41](#page=41). * **Soorten leningen**: * **Bruiklening (commodaat)**: Goederen die na gebruik niet kapotgaan. Lener moet goed als een goede huisvader bewaren [41](#page=41). * **Verbruiklening**: Goederen zijn weg na gebruik (bv. geleende eieren) [41](#page=41). #### 5.5.2 Bewaargeving * **Definitie**: Een handeling waarbij de bewaarnemer een zaak aanneemt van een bewaargever onder de verplichting deze te bewaren en in natura terug te geven [41](#page=41). * **Sekwester**: Bijzondere vorm waarbij een derde zaak in bewaring neemt, hetzij door gerechtelijke beslissing, hetzij door overeenkomst, voor goederen die tussen twee partijen betwist worden [42](#page=42). #### 5.5.3 Dading * **Definitie**: Een overeenkomst waarbij partijen een gerezen geschil beëindigen of toekomstige geschillen voorkomen door wederzijdse toegevingen. Moet met schriftelijk bewijs worden vastgelegd [42](#page=42). #### 5.5.4 Lastgeving * **Definitie**: Een overeenkomst waarbij de ene partij een andere persoon de opdracht geeft om in haar naam en voor haar rekening rechtshandelingen te stellen [42](#page=42). * **Verbintenissen lasthebber**: Nakomen wat overeen is gekomen, zelf uitvoeren, rekenschap tonen [42](#page=42). * **Verbintenissen lastgever**: Bepaald bedrag betalen, opdracht geven [42](#page=42). * **Kenmerken**: Consensuele overeenkomst, om niet of ten bezwarende titel mogelijk [42](#page=42). #### 5.5.5 Borgtocht * **Definitie**: Een overeenkomst waarbij een persoon (borg) zich tegenover de schuldeiser verbindt de verbintenis van de schuldenaar na te komen indien deze dat niet doet [42](#page=42). * **Bescherming van de kosteloze borg**: Wetgeving ter bescherming van de borg die geen economisch voordeel heeft [42](#page=42). ### 5.6 Hoofdstuk 2: Verbintenissen uit quasi-contracten Quasi-contracten, ook wel oneigenlijke contracten genoemd, zijn vrijwillige handelingen waaruit een verbintenis ontstaat ten opzichte van een derde, soms met wederzijdse verbintenissen. Er zijn drie soorten [34](#page=34): #### 5.6.1 Zaakwaarneming * **Definitie**: Iemand stelt vrijwillig noodzakelijke handelingen om andermans belangen te behartigen, zonder wettelijke of contractuele plicht, omdat de meester van de zaak tijdelijk niet in staat is [34](#page=34). * **Voorbeeld**: Dak repareren van afwezige buurman. De waarnemer is verplicht kosten te blijven dragen tot de terugkeer [34](#page=34). #### 5.6.2 Onverschuldigde betaling * **Definitie**: Iemand verricht een betaling aan een ander zonder daartoe schuldig te zijn [34](#page=34). * **Verplichting**: Wie bij vergissing of met voorkennis iets heeft ontvangen dat niet verschuldigd was, moet het teruggeven [35](#page=35). * **Intresten**: Verschuldigd vanaf aanmaning; te kwader trouw vanaf ontvangst betaling [35](#page=35). * **Voorbeeld**: Onverwacht 15.000 dollars ontvangen van een onbekende moet te goeder trouw worden teruggestort [35](#page=35). #### 5.6.3 Verrijking zonder oorzaak * **Definitie**: Iemand wordt verarmd ten voordele van een ander, zonder dat daar een juridische oorzaak voor bestaat [35](#page=35). * **Voorwaarden**: Verrijking van het ene vermogen, verarming van het andere vermogen, oorzakelijk verband, geen geldige oorzaak, en geen andere vordering mogelijk [35](#page=35). * **Voorbeeld**: Oma betaalt studiegeld voor haar kleinkind [35](#page=35). ### 5.7 Hoofdstuk 3: Verbintenissen uit onrechtmatige daad #### 5.7.1 Terminologie en overzicht * **Aansprakelijk**: Iemand die door zijn onrechtmatige daad schade berokkent aan een ander, is aansprakelijk en kan worden aangesproken tot schadevergoeding [35](#page=35). * **Soorten aansprakelijkheid**: 1. **Strafrechtelijke aansprakelijkheid**: Schadevergoeding tegenover de maatschappij bij overtreding van strafrechtelijke normen, leidt tot straf (gevangenisstraf, geldboete) [35](#page=35). 2. **Burgerlijke aansprakelijkheid**: Schadevergoeding tegenover de benadeelde burger. * **Contractuele aansprakelijkheid**: Gebaseerd op contractuele fout [35](#page=35). * **Buitencontractuele aansprakelijkheid (foutaansprakelijkheid, Aquiliaanse aansprakelijkheid)**: Gebaseerd op een fout buiten een contract [35](#page=35). * Aansprakelijkheid voor eigen daad [35](#page=35). * Aansprakelijkheid voor andermans daad (bv. ouders voor kinderen, aanstellers voor aangestelden) [36](#page=36). #### 5.7.2 Verantwoordelijkheid voor de eigen onrechtmatige daad * **Principe**: "Elke daad van de mens waardoor aan een ander schade wordt veroorzaakt, verplicht degene wiens schuld de schade ontstaat is, deze te vergoeden." [36](#page=36). * **De fout**: Een bewuste tekortkoming aan een gedragsregel [36](#page=36). * Overtreding van de wet, reglement of gedragsregel (bv. verkeersregel overtreden) [36](#page=36). * Overtreding van een zorgvuldigheidsnorm (bv. handelen als een 'goede huisvader') [36](#page=36). * De fout moet toerekenbaar zijn (men moet niet geestelijk ziek of minderjarig zijn, alhoewel minderjarigen wel aansprakelijk kunnen zijn) [36](#page=36). * **De schade**: * **Materiële schade (vermogensschade)**: Schade aan het vermogen (bv. schade aan kleding) [36](#page=36). * **Morele schade**: Schade aan sentimentele belangen (bv. verwondingen, overlijden van nabestaanden) [36](#page=36). * **Causaal of oorzakelijk verband**: De schade moet een gevolg zijn van de begaande fout [36](#page=36). * **Voorbeeld**: Een onregelmatig geparkeerde auto veroorzaakt geen causaal verband met een ongeval in de buurt als het ongeval ook zou hebben plaatsgevonden als de auto correct geparkeerd stond [36](#page=36). #### 5.7.3 Aansprakelijkheid voor andermans daad * Men is wettelijk gehouden voor schade door onrechtmatige daad die door personen is veroorzaakt waarvoor men wettelijk moet instaan [36](#page=36). * **Vermoeden van aansprakelijkheid**: * **Weerlegbaar**: Ouders voor kinderen, onderwijzers voor leerlingen [37](#page=37). * **Niet weerlegbaar**: Aanstellers (werkgevers) voor hun aangestelden (werknemers) [37](#page=37). ##### 5.7.3.1 Aansprakelijkheid van de ouders * Ouders zijn aansprakelijk voor schade aan derden veroorzaakt door de onrechtmatige daad van hun minderjarig kind, mits het kind voldoende vrije wil en verstand bezit [37](#page=37). * Het kind kan vanaf 7-8 jaar zelf aansprakelijk zijn [37](#page=37). * Er kan een fout in de opvoeding of het toezicht zijn [37](#page=37). * **Weerlegbaar vermoeden**: Ouders kunnen regres doen op iemand anders (bv. de school) [37](#page=37). ##### 5.7.3.2 Aansprakelijkheid van de onderwijzers en ambachtslieden * Onderwijzers zijn aansprakelijk voor schade veroorzaakt door de onrechtmatige daad van een leerling die onder hun toezicht stond. Dit geldt ook voor leerlingen onder de 18 jaar, ongeacht hun leeftijd van onderscheid [37](#page=37). * Onderwijzers worden breed geïnterpreteerd (bv. naschoolse activiteiten, maar geen monitoren) [37](#page=37). * **Weerlegbaar vermoeden**: Onderwijzers kunnen regres doen op iemand (bv. de ouders, mits het kind ouder is dan 7-8 jaar) [37](#page=37). ##### 5.7.3.3 Aansprakelijkheid van de aansteller (werkgever) * Er is een band van ondergeschiktheid tussen de aansteller en de aangestelde [38](#page=38). * **Niet weerlegbaar**: De werkgever is aansprakelijk voor de fouten van zijn werknemer [38](#page=38). * **Artikel 18 WAO**: Werknemer is enkel aansprakelijk voor bedrog, zware schuld, en herhaaldelijke lichte schuld [38](#page=38). * De werkgever kan wel schadevergoeding terugvorderen van de werknemer [38](#page=38). * Er MOET ALTIJD een overtreding van de wet of zorgvuldigheidsnorm zijn [38](#page=38). --- # Goederenrecht, zakelijke rechten en zekerheden Dit deel van de studiehandleiding behandelt de fundamentele concepten van het goederenrecht, met een focus op de classificatie van goederen, de aard van roerende en onroerende goederen, de verschillende zakelijke rechten, en de rol van zekerheden zoals pand en hypotheek. ### 6.1 Begrip en soorten goederen Het recht is bedoeld om een ordelijke samenleving te bewerkstelligen door een onderscheid te maken tussen rechtssubjecten (natuurlijke en rechtspersonen) en rechtsobjecten (goederen en dieren), waarbij op elke categorie een eigen recht van toepassing is. Goederen kunnen worden gecategoriseerd op verschillende manieren [43](#page=43): * **Materieel/lichamelijk versus immaterieel/onlichamelijk:** Lichamelijke goederen zijn tastbaar, terwijl onlichamelijke goederen dat niet zijn. Een patent is bijvoorbeeld een onlichamelijk goed [43](#page=43) [45](#page=45). * **Roerende goederen versus onroerende goederen:** Dit onderscheid is cruciaal voor burgerlijk, fiscaal en gerechtelijk recht [44](#page=44). * **Gebruiksgoederen versus verbruiksgoederen:** Gebruiksgoederen verdwijnen niet onmiddellijk bij gebruik, terwijl verbruiksgoederen dat wel doen [45](#page=45). * **Goederen in handel versus goederen buiten de handel:** Goederen in de handel zijn privaat toe te eigenen en verhandelbaar, terwijl goederen buiten de handel dat niet zijn [45](#page=45). * **Publieke versus private goederen:** Publieke goederen behoren toe aan publiekrechtelijke rechtspersonen en zijn niet zomaar vervreemdbaar [45](#page=45). ### 6.2 Roerende en onroerende goederen Het onderscheid tussen roerende en onroerende goederen is van groot belang [44](#page=44). #### 6.2.1 Onroerende goederen Onroerende goederen zijn niet verplaatsbaar. Ze kunnen worden onderverdeeld in [44](#page=44): * **Onroerende goederen uit hun aard:** Dit omvat de grond en alles wat aan de grond gehecht is, zoals leidingen in de grond, huizen, bruggen, spoorwegen, zonnepanelen, bomen en planten [44](#page=44). * **Onroerende goederen door incorporatie:** Goederen die, hoewel ze losse materialen zijn, zodanig worden geplaatst dat ze een geheel vormen dat onroerend wordt. De vruchten van een boom zijn onroerend door incorporatie zolang ze nog aan de boom hangen [44](#page=44). * **Onroerende goederen door bestemming:** Goederen die door de eigenaar aan een onroerend goed zijn verbonden, zowel materieel als economisch. Voorbeelden zijn spiegels in een kledingzaak, machines in een fabriek, of koeien in een boerderij [44](#page=44). * **Onroerende goederen door het voorwerp waarop ze betrekking hebben:** Dit zijn rechten die betrekking hebben op onroerend goed [44](#page=44). #### 6.2.2 Roerende goederen Roerende goederen zijn alle goederen die verplaatsbaar zijn en niet onder de categorie onroerende goederen vallen. Ze kunnen zijn [44](#page=44): * **Roerende goederen uit hun aard:** Goederen die door eigen of andermans kracht kunnen worden verplaatst, zoals een hond, een gsm of een auto [44](#page=44). * **Roerende goederen door wetbepalingen:** Goederen die door specifieke wettelijke regels als roerend worden beschouwd, zoals een contactverbod of de verplaatsing van schulden na overlijden [44](#page=44). * **Roerende goederen door anticipatie:** Goederen die in de toekomst onroerend zullen worden, maar binnen een technisch en economisch redelijke termijn als roerend worden beschouwd. Voorbeelden zijn asperges of kerstbomen [44](#page=44). #### 6.2.3 Belang van het onderscheid Het onderscheid tussen roerende en onroerende goederen is van belang voor successierechten, voor de regel "bezit geldt als titel" voor roerende goederen, en voor de zekerheden die eraan verbonden zijn: hypotheek voor onroerend goed en pand voor roerend goed [44](#page=44). ### 6.3 Gebruiksgoederen en verbruiksgoederen * **Gebruiksgoederen:** Goederen die gebruikt kunnen worden zonder onmiddellijk te verdwijnen, hoewel ze wel kunnen slijten of defect raken. Een fiets of pen zijn voorbeelden [45](#page=45). * **Verbruiksgoederen:** Goederen die na het eerste gebruik verdwijnen, zoals brandstof, een appel, of geld [45](#page=45). ### 6.4 Lichamelijke en onlichamelijke goederen * **Lichamelijke goederen (materieel):** Goederen die zintuiglijk waarneembaar zijn. Gas, een fiets en een pen zijn hiervan voorbeelden [45](#page=45). * **Onlichamelijke goederen (immaterieel):** Goederen die niet zintuiglijk waarneembaar zijn, zoals een eigendomsrecht, een octrooi of een nalatenschap [45](#page=45). ### 6.5 Zaken in en buiten de handel * **Goederen in de handel:** Deze kunnen privaat worden toegeëigend en zijn verhandelbaar [45](#page=45). * **Goederen buiten de handel:** Deze kunnen niet privaat worden toegeëigend en zijn niet verhandelbaar. Voorbeelden zijn persoonlijkheidsrechten, het menselijk lichaam, lijken en drugs [45](#page=45). ### 6.6 Publieke en private goederen * **Publieke/domeingoederen:** Deze behoren toe aan de overheid en kunnen niet zomaar worden vervreemd [45](#page=45). * **Openbare domeingoederen:** Bestemd voor algemeen gebruik, zoals straten, voetpaden, spoorwegen, kerken en stranden [45](#page=45). * **Domeinconcessie:** De overheid verleent een particulier het recht om openbare domeingoederen privatief en tijdelijk te gebruiken, zoals strandcabines [45](#page=45). * **Goederen van het privaat domein:** Overheidsgoederen die niet bestemd zijn voor algemeen gebruik en wel verkocht of verhuurd kunnen worden [45](#page=45). * **Private goederen:** Goederen die van de overheid zijn, maar niet door iedereen mogen worden gebruikt, zoals een gemeentehuis [45](#page=45). ### 6.7 Zakelijke rechten Zakelijke rechten geven de houder een directe zeggenschap over een specifieke zaak. Er is een directe band tussen de houder van het recht en de zaak waarop het recht betrekking heeft [46](#page=46). * **Kenmerken:** * **Erga omnes:** Het recht moet door iedereen worden gehoorzaamd [46](#page=46). * **Volgrecht:** Het recht volgt het voorwerp ongeacht in wiens handen het zich bevindt [46](#page=46). * **Recht van voorrang:** De houder van een zakelijk recht krijgt voorrang, bijvoorbeeld in geval van faillissement [46](#page=46). * **Numerus clausus:** Er is een beperkt aantal zakelijke rechten [46](#page=46). * **Soorten zakelijke rechten:** [5](#page=5). * Eigendomsrecht * Vruchtgebruik * Erfpacht * Opstal * Mede-eigendom * Recht van gebruik en bewoning #### 6.7.1 Eigendomsrecht Eigendom is het recht om op de meest volstrekte wijze van een zaak genot te hebben en erover te beschikken, mits dit gebruik niet strijdig is met de wet. De bevoegdheden omvatten [47](#page=47): * **Gebruik:** De eigenaar mag zijn doeleinden zelf bepalen, zoals verhuren, zelf inwoning, of het gebruik door anderen [47](#page=47). * **Genot:** Alle vruchten die de zaak voortbrengt komen toe aan de eigenaar [47](#page=47). * **Beschikking:** De eigenaar mag wijzigingen aanbrengen, inclusief vernietiging [47](#page=47). #### 6.7.2 Vruchtgebruik Vruchtgebruik is het recht om van een zaak waarvan een ander eigendom heeft, het genot te hebben zoals de eigenaar zelf, met de verplichting om de zaak in stand te houden [47](#page=47). * **Kenmerken:** * **Opsplitsing eigendomsrecht:** Het eigendomsrecht wordt opgesplitst in blote eigendom (beschikkingsrecht) en vruchtgebruik (genotsrecht). De vruchtgebruiker mag de zaak behouden in dezelfde aard, dus een woning moet een woning blijven en mag geen handelszaak worden [47](#page=47) [48](#page=48). * **Zakelijk recht:** Het is een recht op een zaak [47](#page=47). * **Tijdelijk recht:** Het vruchtgebruik is beperkt in duur, meestal tot het leven van de vruchtgebruiker [47](#page=47). * **Totstandkoming:** Kan ontstaan door de wet (bv. bij overlijden), de wil van een mens (overeenkomst of testament) [48](#page=48). * **Rechten en plichten vruchtgebruiker:** * **Genot van vruchten:** Natuurlijke vruchten (bv. appels aan een boom), vruchten van nijverheid (bv. geoogste groenten) en burgerlijke vruchten (bv. huurinkomsten of interest) [48](#page=48). * **Gebruik:** De zaak moet gebruikt worden zoals een goede huisvader dat zou doen, en de bestemming ervan moet behouden blijven. De vruchtgebruiker mag de zaak niet vernietigen, verkopen of wijzigen [48](#page=48). * **Recht van beheer:** Het beheer moet gebeuren zoals een goede huisvader [48](#page=48). #### 6.7.3 Erfdienstbaarheden Een erfdienstbaarheid is een last op een onroerend goed (lijdend erf) ten voordele van een ander erf (heersend erf), wat een beperking inhoudt op het eigendomsrecht [48](#page=48). * **Kenmerken:** * **Zakelijk recht:** Het voordeel is voor het heersend erf, niet voor een persoon [49](#page=49). * **Onroerend recht:** Enkel van toepassing op gebouwen en gronden [49](#page=49). * **Bijkomend recht:** Het stukje grond is een bijzaak die vast hangt aan het heersend erf [49](#page=49). * **Niet-essentiële kenmerken:** * **Eeuwigdurend:** Bestaat ook bij wisseling van eigenaars [49](#page=49). * **Niet afkoopbaar:** Het lijdend erf kan niet door een geldbedrag de erfdienstbaarheid opheffen, wel kan het heersend erf deze afkopen [49](#page=49). * **Kosteloos:** Normaal gratis, maar het lijdend erf mag een vergoeding vragen [49](#page=49). ### 6.8 Zekerheden Zekerheden dienen als waarborg voor de betaling van een schuld. Indien het vermogen van de schuldenaar onvoldoende is om alle schuldeisers te voldoen, vindt een pondsgewijze verdeling plaats, tenzij er zakelijke zekerheidsrechten zijn [49](#page=49). #### 6.8.1 Indeling * **Persoonlijke zekerheden:** Een bijkomende persoon wordt aangesproken indien de hoofdschuldenaar niet kan betalen (bv. borgtocht) [49](#page=49). * **Zakelijke zekerheden:** Een bepaald goed (onroerend of roerend) dient als zekerheid (bv. voorrecht, hypotheek, pand) [49](#page=49). #### 6.8.2 Voorrechten Een voorrecht geeft een schuldeiser voorrang boven andere schuldeisers, zelfs op hypotheken [50](#page=50). * **Ontstaan:** Uit de wet [50](#page=50). * **Soorten:** Algemene voorrechten (voorrang op alle goederen) en bijzondere voorrechten (voorrang op een specifiek goed) [50](#page=50). * **Rangregeling:** De wet bepaalt de rang van voorrang [50](#page=50). #### 6.8.3 Hypotheek Een hypotheek is een zakelijk recht op onroerende goederen ter voldoening van een verbintenis of als waarborg [50](#page=50). * **Kenmerken:** * Volgt de goederen, ook bij eigendomswissel (volgrecht) [50](#page=50). * Vestiging op onroerende goederen [50](#page=50). * Inschrijving bij de Algemene Administratie van de Patrimoniumdocumentatie, geldig voor 30 jaar [50](#page=50). * De schuldenaar behoudt het beschikkingsrecht; hij mag het goed verkopen of wegschenken [50](#page=50). * De eigenaar mag de waarde van het onroerend goed niet verminderen; een brandverzekering kan verplicht worden [50](#page=50). #### 6.8.4 Pand Pand is vergelijkbaar met hypotheek, maar dan voor roerende goederen [50](#page=50). * **Kenmerken:** * Zakelijk recht [50](#page=50). * Op roerend goed [50](#page=50). --- # Personen-, familie- en relatievermogensrecht Dit onderdeel van het burgerlijk recht behandelt de juridische status van personen, de structuur en dynamiek van familierelaties, en de vermogensrechtelijke gevolgen daarvan, met inbegrip van huwelijksvermogensrecht en erfopvolging [51](#page=51). ### 7.1 Personenrecht Het personenrecht omvat de studie van de persoon als drager van rechten en plichten, en de factoren die iemands juridische status bepalen [51](#page=51). #### 7.1.1 Begrip en soorten personen Een persoon wordt gedefinieerd als elke entiteit die drager kan zijn van rechten en plichten, oftewel rechtsbekwaam is [51](#page=51). ##### 7.1.1.1 Natuurlijke personen Natuurlijke personen zijn mensen die vanaf hun geboorte rechtsbekwaam zijn. Dieren hebben geen rechtspersoonlijkheid, maar er bestaan wel wetten ter bescherming van dierenwelzijn. Vreemdelingen op Belgisch grondgebied genieten dezelfde bescherming als Belgen, tenzij de wet anders bepaalt. Rechtsbekwaamheid kan niet volledig verloren worden, hoewel het aantal subjectieve rechten wel kan verminderen [51](#page=51) [52](#page=52). ##### 7.1.1.2 Rechtspersonen Rechtspersonen zijn groeperingen van personen en/of middelen die de hoedanigheid van persoon krijgen, zoals verenigingen en vennootschappen. Ze hebben dezelfde rechten en plichten als natuurlijke personen, met uitzonderingen zoals het ontbreken van stemrecht of het recht om te huwen [52](#page=52). #### 7.1.2 Ontstaan en beëindigen van de persoonlijkheid De persoonlijkheid van natuurlijke personen begint bij de geboorte en eindigt bij de dood. Sommige rechten en plichten strekken zich echter uit vóór de geboorte (bv. recht op bescherming) en na de dood (bv. uitdrukking van een wil) [52](#page=52). #### 7.1.3 Staat van de persoon De staat van een persoon omvat het geheel van persoonlijke en relatiegebonden hoedanigheden die iemands juridische plaats in de maatschappij en familie bepalen, en die zijn rechten en plichten vastleggen. Dit kan betrekking hebben op de relatie met de overheid (nationaliteit), de familie (verwantschap, huwelijk), of als individu (leeftijd, geslacht, psychische toestand). De staat wordt verkregen krachtens een rechtsfeit (bv. geboorte), rechtshandeling (bv. huwelijk), gerechtelijke uitspraak (bv. echtscheiding), of formele wet (bv. naturalisatie) [52](#page=52). ##### 7.1.3.1 Kenmerken van de staat Het verkrijgen, verliezen en wijzigen van elementen van de staat moet volgens wettelijke regels verlopen. De staat is onbeschikbaar, wat betekent dat er geen overeenkomsten over gesloten kunnen worden; de staat kan niet verkocht of weggegeven worden. Er is echter een uitzondering mogelijk bij echtscheiding met onderlinge toestemming en naleving van voorwaarden. Daarnaast is er sprake van enkelvoudigheid van de staat, wat inhoudt dat voor elk staatselement slechts één toestand tegelijk mogelijk is (bv. meerderjarig of niet, gehuwd of niet) [52](#page=52) [53](#page=53). ##### 7.1.3.2 Elementen van de staat * **Naam:** Dit omvat de familienaam en de voornaam. De familienaam toont afstamming aan en biedt een vrije keuze tussen de naam van de vader, de moeder, een samenstelling, of beide namen (alfabetische volgorde bij geen overeenkomst). Naamsverandering is een administratieve procedure. Voornamen onderscheiden familieleden, maar kunnen geweigerd worden door de ambtenaar van de burgerlijke stand indien ze verwarrend zijn of schade kunnen toebrengen. Sinds 2018 is naamswijziging een simpele procedure. Handelsnaam valt hier ook onder [53](#page=53). * **Geslacht:** Het geslacht wordt bij de geboorte bepaald op basis van fysieke (morfologische, gonadische, genetische, hormonale), psychologische en sociologische criteria. Interseksuelen hebben onduidelijkheden bij fysieke criteria, terwijl transseksuelen psychologisch tot het andere geslacht behoren [54](#page=54). * **Woonplaats:** Dit is de hoofdverblijfplaats die stabiliteit en bereikbaarheid voor burgerlijke rechten en plichten garandeert. Het vereist een materieel element (vestiging) en een intentioneel element (vrije wil). Het is de vrije keuze van de persoon en belangrijk voor het bepalen van rechten en plichten [54](#page=54). * **Nationaliteit:** De juridische band tussen een persoon en een staat, die rechten en plichten voortbrengt. Nationaliteit kan gebaseerd zijn op geboorte in het land (ius soli) of de nationaliteit van de ouders (ius sanguinis). Het bepaalt rechten en plichten tegenover de overheid, het is een mensenrecht om een nationaliteit te hebben, en het is in principe veranderbaar en bij voorkeur enkelvoudig [54](#page=54). * **Bekwaamheid:** Dit onderscheidt zich van rechtsbekwaamheid. Handelingsbekwaamheid betekent dat een natuurlijk persoon rechtshandelingen kan verrichten, tenzij de wet anders bepaalt. Handelingsonbekwamen zijn personen die, wegens geestesvermogen of minderjarigheid, geen rechtshandelingen kunnen uitvoeren en vertegenwoordigd worden door anderen of samen met hen optreden. Dit is ter bescherming van henzelf, derden, en soms als strafsanctie. Een minderjarige kan bijvoorbeeld maar over de helft van zijn bezittingen beschikken in een testament vergeleken met een meerderjarige [54](#page=54) [55](#page=55). #### 7.1.4 Persoonlijke publiciteit De burgerlijke stand houdt de burgerlijke staat van een persoon bij, inclusief geboorte en huwelijk. Sinds 1 januari 2019 bestaat de Databank Akten Burgerlijke Stand (DABS) waar akten (geboorte, huwelijk, overlijden, nationaliteit, naamkeuze) met authentieke bewijskracht worden geregistreerd. Dit is een gemeentelijke bevoegdheid [55](#page=55). #### 7.1.5 Personenbescherming: Persoonlijkheidsrechten Persoonlijkheidsrechten zijn subjectieve, extra patrimoniale (niet in geld om te zetten), onvervreemdbare en levenslange rechten die de persoonlijkheid van een mens beschermen. Ze ontstaan bij de geboorte en eindigen bij de dood. Voorbeelden zijn het recht op eerbied voor het leven, het privéleven en het geslacht [55](#page=55). ### 7.2 Familierecht Het familierecht reguleert de juridische relaties binnen een familie, inclusief huwelijk, samenwonen, afstamming en onderhoudsverplichtingen [56](#page=56). #### 7.2.1 Familie Familieleden zijn bloedverwanten (rechtstreeks afstammend) en aanverwanten (gehuwd met een bloedverwant). De graad van verwantschap is hierbij van belang [56](#page=56). #### 7.2.2 Samenlevingsvormen Er zijn verschillende vormen van samenleven: * **Burgerlijk huwelijk:** Biedt de meeste bescherming met aanzienlijk meer plichten en rechten voor de partners, onder meer op erfrechtelijk gebied [56](#page=56). * **Wettelijke samenwoning:** Een lossere vorm van samenleven met minder plichten en rechten, bedoeld voor koppels die een juridisch statuut wensen [56](#page=56). * **Feitelijke samenwoning:** Geen wettelijk beschermingsstatuut, met minimale juridische regels. Zonder testament erft een feitelijke partner niets [56](#page=56). #### 7.2.3 Huwelijk Het huwelijk is een contract dat een bestendige levensgemeenschap op basis van seksualiteit tussen twee personen van gelijk of verschillend geslacht beoogt, mits naleving van vormvereisten [56](#page=56). ##### 7.2.3.1 Voorwaarden De voorwaarden voor een huwelijk zijn: * Wederzijdse toestemming (anders: schijnhuwelijk) [56](#page=56). * Twee ongehuwde partners (bigamie is verboden) [56](#page=56). * Hetzelfde of verschillend geslacht [56](#page=56). * Geen verboden graad van bloed- of aanverwantschap (beperkt tot derde graad, met dispensatie mogelijk door de koning) [57](#page=57). * Minimumleeftijd van 18 jaar (dispensatie mogelijk door de rechtbank voor jongere personen) [57](#page=57). ##### 7.2.3.2 Sancties bij niet-naleving van voorwaarden * **Preventief:** Weigering door de ambtenaar van de burgerlijke stand kan het huwelijk tot twee maanden uitstellen bij vermoeden van schijnhuwelijk. Kandidaat-echtgenoten kunnen verhaal aantekenen bij de familierechtbank [57](#page=57). * **Achteraf:** Bij vaststelling van een vernietigend huwelijksbeletsel wordt het huwelijk nietig verklaard (werkt ex tunc, alsof het nooit heeft plaatsgevonden), tenzij het een putatief huwelijk betreft waarbij één echtgenoot te goeder trouw was [57](#page=57). ##### 7.2.3.3 Vormvereisten Er moet een huwelijksaangifte worden ingediend bij de burgerlijke stand. Het huwelijk kan ten vroegste 14 dagen na de akte van aangifte plaatsvinden en ten laatste 6 maanden erna. Er mogen maximaal vier getuigen aanwezig zijn [57](#page=57). #### 7.2.4 Gevolgen van het huwelijk: het primair stelsel Het primair stelsel bevat wederzijdse rechten en plichten die niet contractueel kunnen worden afgeweken [57](#page=57). ##### 7.2.4.1 Inhoud van het primair stelsel De belangrijkste plichten zijn: samenwoning, getrouwheid, bijstand (morele ondersteuning) en hulp- en bijdrageplicht (financiële bijstand) [58](#page=58). ##### 7.2.4.2 Bescherming van de gezinswoning en huisraad De gezinswoning, indien effectief bewoond door minstens één echtgenoot, geniet bescherming. Bij eigendom mag deze niet verkocht of bezwaard worden zonder instemming van de andere echtgenoot. Bij huur wordt de mede-echtgenoot van rechtswege medehuurder, zelfs zonder de huurovereenkomst te hebben getekend [58](#page=58). ##### 7.2.4.3 Hoofdelijkheid Echtgenoten zijn hoofdelijk gehouden voor schulden betreffende het huishouden of de opvoeding van kinderen, met uitzondering van buitensporige schulden die niet nodig zijn voor het huishouden [58](#page=58). ##### 7.2.4.4 Vrijheid van beroep en autonomie in bankzaken Elke echtgenoot kan een beroep naar keuze uitoefenen en een eigen bankrekening of kluis openen. Er geldt een weerlegbaar vermoeden dat de rekeninghouder eigenaar is van de gelden op de rekening, behalve tussen echtgenoten [58](#page=58). ##### 7.2.4.5 Dringende maatregelen Wanneer een huwelijk slecht gaat, maar een echtscheiding (nog) niet is aangevraagd, kan de familierechtbank dringende maatregelen bevelen. Dit kan onder meer betrekking hebben op afzonderlijk wonen, ouderlijk gezag, verblijf van kinderen, onderhoudsuitkeringen en buitengewone kosten [58](#page=58) [59](#page=59). #### 7.2.5 Feitelijke scheiding en echtscheiding Feitelijke scheiding betekent apart leven, terwijl echtscheiding via de rechtbank verloopt. Echtscheidingsprocedures kunnen eveneens dringende maatregelen inhouden [59](#page=59). ##### 7.2.5.1 Vormen van echtscheidingen * **Echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting:** Vereist dat voortzetting en hervatting van de samenleving onmogelijk zijn geworden. Dit kan worden aangetoond door een feitelijke scheiding van minimaal één jaar (bij verzoek van één echtgenoot) of zes maanden (bij verzoek van beide partijen) [59](#page=59). * **Echtscheiding door onderlinge toestemming (EOT):** Beide echtgenoten stemmen in met de scheiding en de modaliteiten ervan [60](#page=60). #### 7.2.6 Samenwoning buiten het huwelijk ##### 7.2.6.1 Wettelijke samenwoning Twee meerderjarige personen die samenleven zonder gehuwd te zijn, kunnen wettelijk samenwonen. Dit vereist een verklaring bij de ambtenaar van de burgerlijke stand. Het kent een "mini-primair" stelsel met bescherming van de gezinswoning, rechten en plichten, hoofdelijke aansprakelijkheid, bijdrageplicht en de mogelijkheid tot dringende en voorlopige maatregelen. Het is een stelsel van scheiding van goederen, met een beperkt erfrecht. Het kan eindigen door een verklaring bij de ABS, onderling akkoord, huwelijk of overlijden [60](#page=60). ##### 7.2.6.2 Feitelijke samenwoning Feitelijke samenwoners hebben geen persoonlijke plichten en hoeven niet op hetzelfde adres gedomicilieerd te zijn. Een samenlevingscontract kan worden opgesteld om discussies te voorkomen (bv. over gemeenschappelijke rekening, inventaris). Er is geen wettelijk erfrecht of testament. Het beëindigen ervan vereist geen formaliteiten [61](#page=61). #### 7.2.7 Relatie tussen ouders en kinderen ##### 7.2.7.1 Ouderlijk gezag Ouderlijk gezag omvat rechten en plichten van ouders, met het belang van het kind centraal. Het eindigt meestal op 18 jaar, behalve de onderhoudsplicht. Rechten omvatten persoonlijk contact, respect, en beheer van goederen. Plichten omvatten onderhoud, aansprakelijkheid voor schade door minderjarige kinderen, toezicht, opvoeding en opleiding. Ouderlijk gezag wordt gezamenlijk uitgeoefend, tenzij de familierechtbank anders beslist [61](#page=61). ##### 7.2.7.2 Onderhoudsverplichting en omgangsrecht Ouders zijn verplicht tot huisvesting, levensonderhoud, gezondheid, toezicht, opvoeding, opleiding en ontplooiing van hun kinderen naar evenredigheid van hun middelen. Deze verplichting loopt door na de meerderjarigheid indien de opleiding niet voltooid is. Tussen broers en zussen bestaat geen onderhoudsverplichting, wel een verbintenis tot levensonderhoud [61](#page=61) [62](#page=62). Het omgangsrecht geeft ouders, grootouders en andere personen met een bijzondere affectieve band het recht om om te gaan met het kind [62](#page=62). ### 7.3 Relatievermogensrecht Het relatievermogensrecht regelt de financiële en vermogensrechtelijke aspecten van relaties, met name binnen het huwelijk [63](#page=63). #### 7.3.1 Huwelijksvermogensrecht Huwelijksvermogensrecht regelt de goederen en schulden tussen echtgenoten [63](#page=63). ##### 7.3.1.1 Het wettelijk stelsel Dit is het standaard huwelijksvermogensstelsel, bestaande uit scheiding van goederen en gemeenschap van aanwinsten. Het kent drie vermogens: eigen vermogen van echtgenoot 1, eigen vermogen van echtgenoot 2, en gemeenschappelijk vermogen [63](#page=63). * **Eigen vermogen (EV):** Omvat goederen verkregen vóór het huwelijk, goederen om niet verkregen tijdens het huwelijk (erfenis, schenking), strikt persoonlijke goederen, en goederen verkregen door wederbelegging van eigen goederen. Schulden in het eigen vermogen zijn voornamelijk vóórhuwelijkse schulden en lasten op goederen om niet verkregen [64](#page=64). * **Gemeenschappelijk vermogen (GV):** Omvat beroeps- of vervangingsinkomsten (loon, uitkeringen), inkomsten uit eigen goederen (bv. huurinkomsten van een eigen huis), goederen om niet verkregen door beide echtgenoten, en goederen verkregen onder bezwarende titel tijdens het huwelijk. Er is een vermoeden van gemeenschap: alles wat niet als eigen kan worden aangetoond, is gemeenschappelijk. Schulden in het gemeenschappelijk vermogen zijn gezamenlijke of hoofdelijke schulden, huishoudelijke schulden en schulden in belang van het GV [64](#page=64). ##### 7.3.1.2 Samenstelling van de vermogens Wanneer eigen goederen met gemeenschappelijke gelden worden aangekocht, of gemeenschappelijke goederen met eigen gelden, moet bij vereffening een vergoeding betaald worden aan het betreffende vermogen [65](#page=65). ##### 7.3.1.3 Bestuur van de vermogens * **Bestuur van eigen vermogen:** De echtgenoot is alleen bestuurder, met uitzondering van de bescherming van de gezinswoning [65](#page=65). * **Bestuur van gemeenschappelijk vermogen:** Beide partners zijn gelijklopende bestuurders, wat inhoudt dat elke partner afzonderlijk handelingen kan stellen. Uitzonderingen zijn inkomsten op een eigen rekening en handelingen waarvoor soms toestemming van beide partners nodig is (bv. lening, huis kopen) [65](#page=65). ##### 7.3.1.4 Het verhaal van de schuldeisers * **Eigen schulden:** Schuldeisers kunnen zich verhalen op het eigen vermogen en de eigen inkomsten van de echtgenoot in kwestie [65](#page=65). * **Gemeenschappelijke schulden:** Schuldeisers kunnen zich verhalen op het eigen vermogen van beide echtgenoten en het gemeenschappelijk vermogen. Uitzonderingen gelden voor buitensporige huishoudelijke schulden en beroepsschulden [65](#page=65). ##### 7.3.1.5 Ontbinding van het wettelijk stelsel Ontbinding vindt plaats bij scheiding, keuze voor een ander stelsel, of overlijden. Dit leidt tot vereffening (identificatie van goederen, vergoedingen tussen vermogens, en verdeling van het GV door twee) en verdeling van de goederen [66](#page=66). #### 7.3.2 Huwelijkscontracten Echtgenoten kunnen via een huwelijkscontract afwijken van het wettelijk stelsel en kiezen voor de scheiding van goederen of algehele gemeenschap. Deze contracten zijn plechtig en notarieel. De inhoud mag niet strijdig zijn met de openbare orde, goede zeden, dwingend recht, het primair stelsel, ouderlijk gezag of wettelijke rangorde van erfopvolging [66](#page=66). ##### 7.3.2.1 Scheiding van goederen Dit stelsel wordt vaak gekozen door zelfstandigen of zeer vermogende personen om vermogen te beschermen. Een schuldeiser kan enkel beroep doen op het eigen vermogen van de echtgenoot. Elk vermogen wordt door de echtgenoot zelf bestuurd [67](#page=67). ##### 7.3.2.2 Algehele gemeenschap - bedingen tot uitbreiding van de gemeenschappelijke baten Dit stelsel komt zelden voor en houdt in dat alles in één gemeenschappelijk vermogen wordt geplaatst. Bij overlijden gaat alles naar de langstlevende echtgenoot [67](#page=67). ### 7.4 Nalatenschap, schenkingen en testamenten Dit onderdeel regelt de overdracht van vermogen na overlijden (erfrecht) en tijdens leven (schenkingen) [68](#page=68). #### 7.4.1 Intestaat erfrecht (wettelijk erfrecht) Intestaat erfrecht treedt in werking wanneer er geen testament is opgemaakt. De erfgenaam erft het volledige vermogen, inclusief activa en passiva [68](#page=68). ##### 7.4.1.1 Begrippen en voorwaarden om te erven * **Erflater (Ducujus):** Degene die overlijdt en wiens nalatenschap openvalt [68](#page=68). * **Erfgenaam:** Iemand die erft [68](#page=68). * **Voorwaarden:** * In leven zijn op het moment van overlijden (een ongeboren kind kan erven indien levensvatbaar) [68](#page=68). * Vreemdelingen kunnen erven [68](#page=68). * Niet onwaardig zijn om te erven (niet geholpen hebben bij de dood van de erflater) [68](#page=68). * **Wettelijke erfgenamen:** Bloedverwanten, langstlevende echtgenoot, langstlevende wettelijke samenwonende partner [68](#page=68). #### 7.4.2 Bloedverwanten: descendenten – ascendenten Descendenten stammen rechtstreeks af van de erflater, terwijl ascendenten de voorouders van de erflater zijn [68](#page=68). #### 7.4.3 Aanvaarden of verwerpen van de nalatenschap * **Zuiver aanvaarden:** De erfgenaam aanvaardt de volledige erfenis, inclusief schulden [69](#page=69). * **Beneficiair aanvaarden (onder voorrecht van boedelbeschrijving):** De erfgenaam aanvaardt de nalatenschap, maar is slechts bereid schulden te betalen tot de omvang van de hem toekomende activa [69](#page=69). * **Verwerpen:** De erfgenaam weigert de erfenis en aanvaardt geen activa of passiva [69](#page=69). * **Onbeheerde nalatenschap:** Treedt op als er geen erfgenamen bekend zijn, alle erfgenamen verwerpen, of na termijn niemand wil aanvaarden. Een curator wordt aangesteld [69](#page=69). #### 7.4.4 Schenking Een schenking is een akte waarbij de schenker zich dadelijk en onherroepelijk ontdoet van een zaak ten voordele van de begiftigde [69](#page=69). * **Voorwaarden:** De schenker moet een verarming voelen en de begiftigde een verrijking; de schenking is onherroepelijk (uitzondering: echtgenoten); de begiftigde moet de schenking aanvaarden; de schenker moet handelingsbekwaam zijn [70](#page=70). * **Vorm:** Meestal een notariële akte, behalve voor bepaalde roerende goederen (handgift, bankgift). Schenkbelasting is verschuldigd [70](#page=70). #### 7.4.5 Testamenten Een testament is een eenzijdige akte waarmee de erflater over zijn goederen beschikt voor na zijn overlijden, en die hij kan herroepen [70](#page=70). * **Verschil met schenking:** Testament is eenzijdig en gaat pas over na overlijden; schenking is wederkerig en gaat onmiddellijk over [70](#page=70). * **Vormen:** * **Eigenhandig testament:** Volledig door de erflater geschreven, getekend en gedagtekend. Voordeel: eenvoudig en herroepbaar. Nadeel: interpretatieproblemen, risico op verduistering [70](#page=70). * **Internationaal testament:** Afgegeven bij de notaris door 2 getuigen, mag getypt zijn. Voordeel: geen risico op verlies [71](#page=71). * **Authentiek testament:** Gedicteerd aan de notaris, voorgelezen en ondertekend door erflater, getuigen of notarissen. Voordelen: geen interpretatieproblemen, geen risico op verlies [71](#page=71). * **Inhoud:** Kan vermogensrechtelijke zaken, legaten (afwijkingen van erfrechtelijke regeling), begrafeniswensen en voogdij omvatten [71](#page=71). * **Algemeen legaat:** De begunstigde erft alles of bijna alles [71](#page=71). * **Legaat ten algemene titel:** De begunstigde erft een deel van de nalatenschap [71](#page=71). * **Bijzonder legaat:** De begunstigde erft specifieke goederen [71](#page=71). #### 7.4.6 Reservering erfgenamen De wet beschermt bepaalde verwanten (reservataire erfgenamen) door een voorbehouden deel van de nalatenschap [71](#page=71). * **Afstammelingen:** Hebben recht op de helft van de nalatenschap [72](#page=72). * **Ouders en grootouders:** Hun wettelijke reserve is afgeschaft [72](#page=72). * **Langstlevende echtgenoot (LLE):** Heeft recht op vruchtgebruik op minimaal de helft van de nalatenschap, met specifieke rechten op de gezinswoning. Dit geldt niet bij feitelijke scheiding van minstens zes maanden [72](#page=72). --- # Bewijs en verjaring Dit deel van de studiehandleiding behandelt de bewijslast, de toelaatbaarheid van bewijsmiddelen en de verschillende vormen van verjaring, inclusief de mechanismen van schorsing en stuiting. ## 8. Bewijs en verjaring ### 8.1 Bewijslast en bewijsstandaard De bewijslast in burgerlijke procedures rust op de partij die een ander in rechte wil aanspreken, wat doorgaans de eisende partij is. De rechter luistert naar de partijen, die bewijsstukken moeten voorleggen. Feiten die algemeen bekend zijn, ervaringsregels en rechtsregels behoeven geen bewijs. Alle partijen moeten meewerken aan de bewijsvoering. De vereiste zekerheid voor bewijs is een redelijke mate van zekerheid [73](#page=73). Een belangrijke uitzondering op de algemene regel van de bewijslast ontstaat wanneer de eisende partij het bewijs niet kan leveren doordat de andere partij het bewijs achterhoudt [73](#page=73). ### 8.2 Toelaatbaarheid van bewijsmiddelen Bewijsmiddelen kunnen worden onderverdeeld op basis van de rechtsfeiten die zij trachten te bewijzen: * **Rechtsfeiten:** * **Natuurlijke gebeurtenissen:** Gebeurtenissen die buiten het toedoen van de mens plaatsvinden, zoals de dood of meerderjarigheid [74](#page=74). * **Menselijke daden:** Handelingen die bewust door de mens worden gesteld. * **Materiële handelingen:** Handelingen die door een mens zijn gesteld, maar waarvan de gevolgen niet bewust werden veroorzaakt, zoals een verkeersboete of strafbare feiten [74](#page=74). * **Rechtshandelingen:** Handelingen waarbij een persoon bewust rechtsgevolgen wil bereiken die door een rechtsnorm worden voorzien, zoals de verkoop van een woning. Rechtshandelingen kunnen **eenzijdig** zijn (bv. testament, aanvaarden erfenis) of **meerzijdig** (bv. contracten, huwelijk) [74](#page=74). #### 8.2.1 Bewijs van rechtshandelingen Het uitgangspunt is dat rechtshandelingen bewezen kunnen worden door alle middelen van recht. Echter, voor meerzijdige rechtshandelingen gelden uitzonderingen [74](#page=74): * **Bedrag lager dan 3.500 euro:** Hier geldt het vrije bewijsstelsel, waarbij alle rechtsmiddelen zijn toegelaten, zoals sms'jes, tickets of getuigenissen [74](#page=74). * **Bedrag hoger dan 3.500 euro:** Een **ondertekend geschrift** is vereist [74](#page=74). * **Uitzonderingen op de geschriftvereiste:** Dit geldt niet indien het onmogelijk is om een akte op te stellen (materieel of moreel), indien het gebruikelijk is om geen akte op te stellen, of in geval van overmacht (bv. documenten vernietigd door brand). Ook een bekentenis, beslissende eed of een begin van bewijs door een geschrift, aangevuld met een ander bewijsmiddel, is toegelaten [74](#page=74). #### 8.2.2 Bewijsregels bij ondernemingen * **Tussen ondernemingen:** Alle middelen van recht zijn bewijs, tenzij de wet anders bepaalt [74](#page=74). * **Niet-ondernemingen tegen een onderneming:** Alle middelen van recht zijn bewijs [74](#page=74). * **Onderneming tegen een niet-onderneming:** Er zijn strikte bewijsregels van toepassing [74](#page=74). > **Tip:** Rechtshandelingen worden gecreëerd om rechtsgevolgen te hebben [74](#page=74). ### 8.3 Verschillende bewijsmiddelen #### 8.3.1 Schriftelijk bewijs Schriftelijk bewijs is vereist bij meerzijdige rechtshandelingen die een waarde van 3.500 euro of meer vertegenwoordigen [75](#page=75). ##### 8.3.1.1 Authentieke akte Een authentieke akte wordt opgemaakt door een openbaar ambtenaar, zoals een notaris (notariële akte). Deze akten hebben uitvoerbare kracht, wat betekent dat de afspraken direct vanzelf in werking treden zonder tussenkomst van de rechtbank. Ze bezitten bijzondere bewijskracht voor hetgeen de ambtenaar vaststelt, wat als waarheid wordt aangenomen, tenzij er een zware procedure wordt gevolgd om het geschrift te betwisten. Voorbeelden zijn notariële akten, vonnissen, arresten, huwelijksaktes en hypotheekaktes [75](#page=75). ##### 8.3.1.2 Onderhandse akte Een onderhandse akte is opgemaakt door de partijen zelf, met evenveel originele exemplaren als er partijen zijn. De ondertekening ervan impliceert instemming met de inhoud. Een onderhandse akte heeft geen uitvoerbare kracht; bij niet-nakoming moet men naar de rechter stappen voor uitvoerbare kracht [75](#page=75). #### 8.3.2 Getuigenbewijs Getuigenbewijs is een verklaring over wie, wat, waar en hoe iets gebeurde. Het is toegelaten voor rechtshandelingen met een waarde onder de 3.500 euro. Een schriftelijke getuigenverklaring van derden kan ook worden ingezet in een burgerlijke procedure waar bewijs met alle middelen is toegelaten, hoewel het oproepen van alle getuigen soms veel werk kan zijn [75](#page=75). Voor schriftelijke getuigenverklaringen gelden inhoudelijke voorwaarden: het document moet geschreven, gedagtekend en ondertekend zijn door de opsteller, een officieel document zijn dat de identiteit van de opsteller aantoont, vergezeld van een handtekening en een kopie van de identiteitskaart [75](#page=75). ### 8.4 Verjaring #### 8.4.1 Begrip en soorten verjaring Verjaring is een wettelijk middel waardoor men, na verloop van een bepaalde tijd en onder de daartoe gestelde voorwaarden, iets kan verkrijgen of van een verbintenis bevrijd kan worden. Het principe is dat zaken niet eeuwig kunnen blijven duren [76](#page=76). Er zijn twee hoofdsoorten verjaring: * **Verkrijgende verjaring:** Hierbij kan men eigendom verwerven door het wettelijk bezit van een onroerend goed gedurende een bepaalde tijd [76](#page=76). * **Voorbeeld:** Indien iemand gedurende 30 jaar een stuk grond gebruikt dat niet van hem is, zonder commentaar van de echte eigenaar, kan deze persoon eigenaar worden van het stuk grond [76](#page=76). * **Bevrijdende verjaring:** Dit leidt tot schuldbevrijding en het tenietgaan van een verbintenis [76](#page=76). * **Voorbeeld:** Een onbetaalde factuur vervalt na 5 jaar indien er geen herinnering werd gestuurd. Dit beschermt de betaler [76](#page=76). #### 8.4.2 Verantwoording van de verjaring De belangrijkste redenen voor verjaring zijn: 1. **Openbare orde:** Rechtszekerheid [76](#page=76). 2. **Vermoeden van verzaking:** Als een schuldeiser geen aanmaning stuurt, wordt vermoed dat hij het geld niet nodig heeft [76](#page=76). Verjaring is van openbare orde, wat betekent dat men er niet van kan afwijken. Dit houdt in dat men niet vooraf kan verzaken aan het principe van verjaring (onverjaarbaarheid) en dus geen contract mag sluiten dat stelt dat iets onverjaarbaar is. Wel kan men afstand doen van een reeds verkregen verjaring, wat betekent dat men de schuld alsnog kan betalen, ook al is de verjaringstermijn verstreken [76](#page=76). #### 8.4.3 Schorsing en stuiting van de verjaring * **Schorsing van de verjaring:** De verjaring wordt tijdelijk stopgezet. Dit leidt tot een verlenging van de verjaringstermijn met een gelijkwaardige periode als de schorsing. Het is een billijkheidsmaatregel, vooral ter bescherming van minderjarigen of onbekwaam verklaarden. De verjaring loopt niet tussen echtgenoten [76](#page=76). * **Voorbeeld:** Een kind van 16 jaar dat een schuld erft, hoeft pas te betalen als hij 18 is. De verjaring van deze schuld wordt opgeschort tot hij meerderjarig is [76](#page=76). * **Stuiting van de verjaring:** Dit vernietigt de lopende verjaringstermijn en start een nieuwe termijn [76](#page=76). * **Voorbeeld:** Indien iemand een stuk grond gebruikt dat niet van hem is, stopt de 30-jarige verjaringstermijn als de echte eigenaar een dagvaarding uitbrengt of een ingebrekestelling stuurt. De echte eigenaar kan dan het gebruik van het stuk grond opeisen, en de termijn begint opnieuw te lopen [77](#page=77). Er zijn twee vormen van stuiting: * **Natuurlijke stuiting:** Dit gebeurt wanneer de oorspronkelijke eigenaar van het bezwaarde goed weer de controle over het goed verkrijgt. De lopende verjaringstermijn stopt dan [77](#page=77). * **Burgerlijke stuiting:** Dit vindt plaats door een gerechtelijke of buitengerechtelijke daad die gericht is op het verkrijgen van nakoming van de verbintenis. Bij een onbetaalde factuur kan een dagvaarding of ingebrekestelling de verjaring stuiten, waarna een nieuwe termijn begint te lopen [77](#page=77). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Objectief recht | Het geheel van normatieve regels, voornamelijk gedragsregels, die menselijke activiteiten, onderlinge verhoudingen en verhoudingen tot de gemeenschap regelen en die neergeschreven zijn in de wet. | | Subjectief recht | Concrete aanspraken die een persoon kan laten gelden tegenover een ander, wat een individualisering is van de rechtsregels en toegepast objectief recht vertegenwoordigt. | | Privaat recht | Het rechtsgebied dat de verhoudingen tussen burgers onderling regelt, met als belangrijkste tak het burgerlijk recht dat rechten en plichten tussen individuen omvat. | | Publiek recht | Het rechtsgebied dat de juridische relaties tussen burgers en de overheid regelt, en de organisatie van de staat en zijn bevoegdheden omvat. | | Gemengde rechtstakken | Rechtsgebieden die zowel elementen van privaat recht als van publiek recht bevatten, zoals het sociaal recht en het ondernemingsrecht. | | Wetgeving | De verzameling regels die door de wetgevende macht worden opgesteld, inclusief wetten in strikte zin, decreten, ordonnanties en koninklijke besluiten. | | Grondwet | Het fundamentele nationale recht dat de inrichting van de staatsmachten regelt en de fundamentele rechten en vrijheden van burgers waarborgt. | | Rechtsspraak | Het geheel van beslissingen van hoven en rechtbanken dat de interpretatie en toepassing van de wet in concrete gevallen weergeeft, en dat gezaghebbend is voor partijen. | | Rechtsleer | De verzameling wetenschappelijke publicaties en standpunten van rechtsgeleerden over juridische aangelegenheden, die gezaghebbend is maar niet bindend. | | Gewoonte | Normen die ontstaan uit langdurig en eenvormig gebruik en die door de gemeenschap als bindend worden beschouwd, zonder dat ze expliciet in geschreven regels zijn vastgelegd. | | Algemene rechtsbeginselen | Fundamentele opvattingen die essentieel zijn voor het functioneren van een samenleving en die juridisch normerend werken, vaak om de wet aan te vullen of te verduidelijken. | | Parlementaire democratie | Een regeringsvorm waarbij het volk door middel van gekozen vertegenwoordigers aan de macht deelneemt, met stemplicht als een belangrijk kenmerk. | | Scheiding der machten | Het principe dat de staatsmacht verdeeld is over drie onafhankelijke machten (wetgevende, uitvoerende en rechterlijke) die elkaar controleren om machtsmisbruik te voorkomen. | | Rechtstaat | Een staat waarin de macht van de overheid en haar instellingen beperkt is door het recht, waarbij fundamentele rechten en vrijheden van burgers worden gewaarborgd. | | Federale staat | Een staat die is samengesteld uit deelstaten (gewesten en gemeenschappen in België) die bepaalde bevoegdheden hebben, maar deel uitmaken van een overkoepelend staatsverband. | | Burgerlijke procedure | Het procesrecht dat van toepassing is op alle niet-strafrechtelijke zaken, gekenmerkt door een accusatoir karakter waarbij partijen zelf het initiatief nemen. | | Strafprocedure | Het procesrecht dat van toepassing is op zaken waarin een misdrijf is gepleegd, gekenmerkt door een inquisitoir karakter waarbij het openbaar ministerie het initiatief neemt. | | Rechtsmiddelen | Wettelijk voorziene mogelijkheden om een reeds gedane rechterlijke uitspraak te laten herzien, zoals verzet, hoger beroep en cassatieberoep. | | Zakelijk recht | Een recht dat aan de houder een directe zeggenschap geeft over een bepaald goed, met als kenmerken erga omnes (tegenover iedereen) en volgrecht. | | Eigendomsrecht | Het meest omvattende zakelijke recht, dat de eigenaar het recht geeft om op de meest volstrekte wijze van een zaak het genot te hebben en erover te beschikken. | | Vruchtgebruik | Een zakelijk recht dat een persoon het recht geeft om van een zaak het genot te hebben en de vruchten ervan te innen, terwijl de blote eigendom bij de oorspronkelijke eigenaar blijft. | | Hypotheek | Een zakelijk zekerheidsrecht op onroerende goederen ter voldoening van een verbintenis, waarbij de schuldeiser voorrang krijgt op de opbrengst van het goed. | | Pand | Een zakelijk zekerheidsrecht op roerende goederen, vergelijkbaar met een hypotheek, waarbij de pandhouder voorrang heeft op de opbrengst van het goed. | | Natuurlijke personen | Menselijke entiteiten die drager kunnen zijn van rechten en plichten, en die vanaf hun geboorte rechtsbekwaam zijn. | | Rechtspersonen | Juridische entiteiten, zoals verenigingen en vennootschappen, die de hoedanigheid van persoon krijgen en vergelijkbare rechten en plichten hebben als natuurlijke personen, met uitzonderingen. | | Huwelijk | Een wettelijk erkende instelling die de vorming van een bestendige levensgemeenschap tussen twee personen inhoudt, met specifieke rechten, plichten en vormvereisten. | | Wettelijke samenwoning | Een juridische statuut voor twee meerderjarige personen die samenleven zonder gehuwd te zijn, met een reeks rechten en plichten die een 'mini-primair' stelsel vormen. | | Ouderlijk gezag | Een reeks rechten en plichten die ouders hebben ten aanzien van hun minderjarige kinderen, met het belang van het kind als centraal uitgangspunt. | | Onderhoudsverplichting | De wettelijke plicht van ouders om naar evenredigheid van hun middelen te voorzien in de huisvesting, levensonderhoud, gezondheid, opvoeding en opleiding van hun kinderen. | | Erfrecht | De wettelijke regels die bepalen wie, wanneer en hoe goederen van een overledene worden geërfd, inclusief intestaat erfrecht (zonder testament) en testamentaire bepalingen. | | Schenking | Een akte waarbij een schenker zich dadelijk en onherroepelijk ontdoet van een goed ten voordele van een begiftigde, die het aanneemt. | | Testament | Een akte waarbij een persoon, de erflater, over zijn goederen beschikt voor de tijd na zijn overlijden, en die hij kan herroepen. | | Bewijslast | De verplichting van een partij om de feiten die zij aanvoert ter ondersteuning van haar vordering of verweer, te bewijzen. | | Verjaring | Een rechtsfiguur waardoor door het verstrijken van een bepaalde wettelijke termijn rechten kunnen worden verkregen (verkrijgende verjaring) of verbintenissen tenietgaan (bevrijdende verjaring). |

# Inleiding tot het recht Dit document biedt een uitgebreide introductie tot de basisbegrippen, structuren en rechtsbronnen van het recht, met een focus op het Belgische rechtssysteem. ## Wat is recht? Recht is een complex en veelomvattend begrip dat de maatschappij ordent door middel van gedragsvoorschriften. Het regelt de subjectieve rechten van rechtssubjecten via het objectief recht. Hoewel het moeilijk is om een eenduidige definitie te geven, dient het recht om gedrag te sturen en maatschappelijke orde te handhaven. ### Doel en kenmerken van recht * **Ordent de maatschappij:** Het recht stelt regels op om conflicten te voorkomen en op te lossen, en om een stabiele samenleving te waarborgen. * **Gedragsvoorschriften:** Het bepaalt wat wel en niet toegestaan is, en koppelt hier sancties aan. * **Sancties:** Bij niet-naleving van rechtsregels kunnen verschillende sancties worden opgelegd, zoals boetes, werkstraffen, gevangenisstraffen, rijverboden, of contactverboden. Burgers moeten zich bewust zijn van deze sancties om zich aan de regels te houden. * **Evolutie:** Recht evolueert mee met de maatschappij en past zich aan nieuwe uitdagingen en veranderingen aan, hoewel dit proces vaak traag verloopt. * **Niet altijd neutraal:** Wetgeving kan beïnvloed worden door politieke belangen en kan veranderen door de interpretatie van begrippen (bv. de definitie van "nacht"). ### Recht, rechtvaardigheid en juristen De relatie tussen recht en rechtvaardigheid is complex. Twee belangrijke stromingen zijn: * **Rechtspositivisme:** Deze stroming focust op de letter van de wet en de uitvoering ervan, zonder primair oog te hebben voor rechtvaardigheid. * **Natuurrecht:** Deze stroming gaat ervan uit dat recht menselijk moet zijn en fundamentele vrijheden moet waarborgen. Het recht dient vaak als middel om bepaalde doelen te bereiken, zoals het bevorderen van duurzaamheid (bv. elektrische auto's). ### Recht versus rechtswetenschap * **Recht:** De concrete toepassing van regels in de maatschappij. * **Rechtswetenschap:** De theoretische studie van het recht, waarbij het recht rationeel en met rede benaderd wordt. ## Objectief en subjectief recht Het recht kan worden onderverdeeld in objectief en subjectief recht: ### Objectief recht * **Definitie:** De rechtsregel, de wetgeving en de wetten die voor iedereen gelden. * **Kenmerken:** Verschilt van land tot land en van gemeente tot gemeente. * **Voorbeelden:** De verkeerswetgeving, het strafwetboek. ### Subjectief recht * **Definitie:** De specifieke rechten die individuen ontlenen aan de objectieve rechtsregels. * **Kenmerken:** Wat u persoonlijk als recht heeft ten aanzien van uw medeburger en ten aanzien van de overheid. * **Onderscheid:** * **Subjectieve politieke rechten:** Rechten die u als burger heeft ten aanzien van de overheid (publiekrecht). * **Subjectieve civiele rechten:** Rechten die u heeft tegenover uw medeburgers (privaatrecht). ## Georganiseerde structuur van recht Het recht is een georganiseerd systeem dat noodzakelijk is voor het afdwingen van regels. Dit omvat: * **Regels:** Moeten afdwingbaar zijn. * **Structuren:** Instellingen zoals gevangenissen, rechtbanken en andere organisaties die het naleven van regels garanderen. * **Verandering van regels:** Een georganiseerde structuur voor de aanpassing van regels aan maatschappelijke evoluties. ## Recht versus rechtspraktijk en rechtsbedeling * **Recht vs. Rechtspraktijk:** Er kan een verschil zijn tussen het wettelijk vastgelegde recht en de werkelijke praktijk. De wetgever ondervindt problemen met onvoorzienbaarheid, rechters moeten interpreteren (wat subjectief kan zijn), en menselijke fouten of andere invloeden (zoals beleidskeuzes, kosten, personeelsgebrek) kunnen de rechtspraktijk beïnvloeden. * **Recht vs. Rechtsbedeling:** Het hebben van recht is niet hetzelfde als het krijgen van recht. Zelfs als de wet u gelijk geeft, betekent dit niet automatisch dat u uw gelijk zult halen. Alleen de overheid mag geweld uitoefenen (geweldmonopolie) om recht te verkrijgen. Rechtsbedeling is het proces waarbij rechten aan burgers worden toegekend. ## Indeling van de rechtstakken Het recht wordt ingedeeld in verschillende takken, met het fundamentele onderscheid tussen publiekrecht en privaatrecht. ### Privaatrecht versus publiekrecht | Kenmerk | Privaatrecht | Publiekrecht | |---|---|---| | **Regelt verhoudingen tussen** | Burgers onderling (natuurlijke personen, rechtspersonen, of mengeling) | Burgers en overheid, of overheden onderling | | **Aard van relaties** | Horizontaal (gelijkwaardig) | Verticaal (ondergeschikt) | | **Criteria voor onderscheid** | Aard van de partijen (niet doorslaggevend) | Geweldmonopolie, nut, functioneel | | **Voorbeelden** | Huurcontracten, koopovereenkomsten, familierecht | Belastingrecht, strafrecht, administratief recht | #### Onderverdeling privaatrecht: 1. **Burgerlijk recht:** Regelt elementaire verhoudingen tussen burgers (nieuw Burgerlijk Wetboek). Omvat: * **Personenrecht:** Statuut van een persoon, persoonlijkheidsrechten. * **Familierecht:** Verhoudingen tussen bloed- en aanverwanten (huwelijk, echtscheiding, ouder-kind relatie). * **Zakenrecht:** Rechten op een zaak, zoals eigendom of vruchtgebruik. * **Verbintenissenrecht:** Vorderingsrechten, recht op prestatie van de andere partij. * **Erfrecht:** Rechten en plichten na overlijden. * Synoniem: **Gemeen recht**. 2. **Ondernemingsrecht:** Regelt het statuut van handelaren en commerciële activiteiten (Wetboek Economisch Recht, Wetboek van Vennootschappen en Verenigingen). * **Vennootschapsrecht:** Vormen zoals NV, BV, VZW, CV, VOF. * **Consumentenrecht:** EU-regelgeving, marktpraktijken. 3. **Sociaal recht:** Regelt arbeidsverhoudingen en sociale zekerheid. * **Arbeidsrecht:** Verhouding werkgever-werknemer (ondergeschikt verband). * **Sociale zekerheidsrecht:** Verplichte sociale verzekeringen (publiekrechtelijk karakter). 4. **Burgerlijk procesrecht:** Regelt de procedure voor gewone rechtbanken (Gerechtelijk Wetboek). #### Publiekrecht – Nationaal: Regelt de verhoudingen tussen burgers en de overheid (bevoorrechte politie). * **Grondwettelijk recht:** Inrichting van de staat, basisstructuur van instellingen, fundamentele vrijheden (politiek, participatie, sociaal-economisch, cultureel). * **Administratief recht:** Inrichting en werking van de uitvoerende macht (administratie). * **Fiscaal recht (belastingrecht):** Regels inzake heffing en invordering van belastingen. * **Strafrecht:** Definieert strafbare handelingen en sancties (legaliteitsbeginsel, subsidiariteitsbeginsel, proportionaliteitsbeginsel, non-retroactiviteit, onschuldvermoeden). * **Strafprocesrecht:** Inrichting en bevoegdheid van strafrechtscolleges en strafprocedures. ## Belgisch federalisme België is een meerlaagse, democratische rechtsstaat in Europa. ### Staatsstructuur * **Federale staat:** Samengesteld uit gemeenschappen en gewesten. * **Gemeenschappen:** Vlaamse, Franse en Duitse Gemeenschap. * **Gewesten:** Vlaams, Waals en Brussels Hoofdstedelijk Gewest. * **Taalgebieden:** Nederlands, Frans, tweetalig Brussel-Hoofdstad, Duits. ### Bevoegdheidsverdeling De bevoegdheidsverdeling is verankerd in de Grondwet en bijzondere wetten (zoals de Bijzondere Wet tot Hervorming van Instellingen 1980). Dit leidt tot moeilijke wijzigingsprocedures en waarborgt de autonomie en gelijkheid van de federale entiteiten. * **Autonomie:** Bevoegdheid om normen met kracht van wet uit te vaardigen binnen een bepaalde territoriale geldingssfeer. * **Gelijkheid van entiteiten:** Geen hiërarchische relatie tussen federale overheid en deelstaten. * **Exclusiviteitsbeginsel:** Elke aangelegenheid wordt door slechts één entiteit geregeld (materieel en territoriaal). Nuances zoals gedeelde en concurrerende bevoegdheden bestaan. ### Bevoegdheden van gemeenschappen en gewesten * **Gemeenschappen:** Bevoegd voor cultuur, onderwijs (behalve diploma's, leerplicht, pensioen), en persoonsgebonden aangelegenheden (gezondheid, bijstand). * **Gewesten:** Bevoegd voor ruimtelijke ordening, leefmilieu, tewerkstelling, economie, etc. ### Samenwerking en bevoegdheidsconflicten Samenwerking tussen entiteiten kan verplicht of vrijwillig zijn, variërend van informatie-uitwisseling tot gezamenlijke decreten. Bevoegdheidsconflicten ontstaan wanneer een overheid haar grenzen overschrijdt en worden gecontroleerd via vernietigingsprocedures of door rechtbanken buiten toepassing te laten. ## Formele rechtsbronnen en hiërarchie der rechtsnormen ### Principes * **Kenbaarheid:** Rechtsregels moeten kenbaar zijn (Nemo censetur ignorare legem - Niemand wordt geacht de wet niet te kennen). Publicatie in officiële publicatiebladen is cruciaal. * **Publicatie:** Belgisch Staatsblad, Publicatieblad van de Europese Unie, provinciale en gemeentelijke websites. * **Consolidatie, coördinatie, codificatie:** Methoden om wetgeving aan te passen en te structureren. ### Hiërarchie Er bestaat een hiërarchie van rechtsnormen waarbij hogere normen voorrang hebben op lagere. 1. **Inter- en supranationale normen:** Verdragen (bv. EVRM, EU-Verdragen) en afgeleid recht van supranationale instellingen (bv. EU-verordeningen). België kent een **monistisch** systeem. Richtlijnen hebben beperkte directe werking bij niet-tijdige omzetting. 2. **Grondwet:** Moeilijk wijzigbaar via een preconstituante en constituante. 3. **Bijzondere wetten en decreten:** Gestemd met bijzondere meerderheid, hebben een plaats in de Belgische constitutie in brede zin. 4. **Formele wetten, decreten, ordonnanties:** Gemaakt door de respectievelijke wetgevende macht van de federale overheid, gemeenschappen en gewesten. 5. **Koninklijke besluiten, besluiten van de Gemeenschaps-/Gegewestregering:** Verfijnen en concretiseren hogere normen. 6. **Ministeriële besluiten:** Verdere concretisering door ministers. 7. **Provinciale en gemeentelijke reglementen:** Regels van provinciaal en gemeentelijk belang. 8. **Rondzendbrieven/circulaires:** Richtlijnen aan ambtenaren, hebben vooral belang voor interpretatie. ### Werking in tijd en ruimte * **Werking in tijd:** Principe van **niet-retroactiviteit** (regels gelden voor de toekomst). Uitzonderingen zoals de zachtere strafwet bestaan. * **Werking in ruimte:** Normen gelden territoriaal (binnen een gebied) of personeel (voor specifieke rechtssubjecten). Problemen bij grensoverschrijdende kwesties worden opgelost via internationaal privaatrecht (IPR). ## Het toepassen van de rechtsregel Het toepassen van het recht op feiten gebeurt in drie stappen: 1. **Inductie (Recht versus feiten):** Kwalificeren van de werkelijke feiten naar een wettelijk probleem. 2. **Interpretatie (Recht versus feiten):** Verfijnen en verduidelijken van de rechtsregel. Dit kan door de wetgever (authentiek), de rechtspraak (casuïstiek) of de rechtsleer. Verschillende interpretatiemethoden bestaan (grammaticaal, wetshistorisch, teleologisch). 3. **Deductie (Recht versus feiten):** Toepassen van de geïnterpreteerde regel op de gekwalificeerde feiten, volgens de regels van de logica (syllogisme). Redeneringen zoals *a pari*, *a contrario*, *a fortiori* en de **subsidiërende** en **alternatieve** redenering zijn hierbij van belang. ## Rechtsbronnen Naast formele wetgeving zijn er andere rechtsbronnen: ### 1. Rechtspraak * **Definitie:** De visie van de rechterlijke macht op het recht. Sensu stricto (rechterlijke macht) en sensu lato (tuchtrechterlijke, buitengerechtelijke, scheidsrechtelijke). * **Kenmerken:** Geen strikte precedenten in België, maar "vaste" interpretaties (praetoriaanse rechtsvorming). Rechters mogen geen rechtsweigering plegen. * **Criteria:** Kwantitatief en kwalitatief (invloed van hogere rechtbanken zoals het Hof van Cassatie). * **Publicatie:** Niet verplicht, behalve voor het Grondwettelijk Hof. ### 2. Rechtsleer (Doctrine) * **Definitie:** Geschriften over het recht (handboeken, artikelen, noten). * **Rol:** Helpt bij de interpretatie van het recht en kan als aanvullende bron dienen. ### 3. Gewoonte (en gebruiken) * **Essentie:** Herhaling van gedrag (objectief element) gecombineerd met de overtuiging dat het juridisch bindend is (subjectief element). * **Verhouding:** Kan een wet aanvullen (*consuetudo secundum legem*), hiaten opvullen (*consuetudo praeter legem*), of ertegen ingaan (*consuetudo contra legem*). ### 4. Algemene rechtsbeginselen * **Definitie:** Ongeschreven, fundamentele principes die het recht sturen (bv. beginselen van behoorlijk bestuur). * **Toepassing:** Vaak in administratief recht, zoals het hoorrecht en de redelijke termijn. ## Rechtshandhaving De rechterlijke macht is de hoeksteen van de rechtshandhaving. ### Organisatie van de rechterlijke orde * **Types rechtbanken:** Burgerlijke, strafrechtelijke en publiekrechtelijke rechtbanken. De scheiding is niet altijd strikt (bv. burgerlijke en strafkamers). * **Gerechtelijke piramide:** Hiërarchische structuur van rechtbanken, van vredegerechten en politierechtbanken (basis) tot het Hof van Cassatie (hoogste). Beroep is mogelijk tegen uitspraken van lagere rechtbanken. * **Territoriale bevoegdheid:** Rechten en hoven werken binnen een bepaald rechtsgebied. * **Materiële bevoegdheid:** Bepaald door het soort zaken (strafzaken, privaatrechtelijke zaken, economische zaken). ### Fundamentele rechten en principes * **Recht op eerlijk proces:** Wettelijk geregelde, openbare, gemotiveerde rechtbank met onafhankelijke en onpartijdige rechter, redelijke termijn en recht op tegenspraak. ### Actoren van justitie * **Magistraten:** Zittende magistraten (rechters) en staande magistratuur (Openbaar Ministerie). * **Advocaten:** Vrije beroepers die partijen bijstaan en vertegenwoordigen. * **Gerechtsdeurwaarders:** Openbare ambtenaren die officiële vaststellingen, betekeningen en uitvoeringen doen. * **Griffiers en griffiepersoneel:** Secretarieel werk voor de rechtbank. * **Justitiehuizen:** Bieden doorverwijzing en bijstand. * **Notarissen:** Openbare ambtenaren die authentieke akten opstellen. * **Gerechtsdeskundigen:** Helpen de rechtbank bij het vinden van de waarheid. ### Procesrechtelijke aspecten * **Procedureverloop:** Begint met een inleidende akte (dagvaarding, verzoekschrift). * **Argumenteren:** Feiten en recht moeten worden onderbouwd met bewijsstukken. * **Uitspraak:** Openbaar, gemotiveerd, met een beschikkend gedeelte. Vonissen en arresten hebben gezag van gewijsde. * **Kosten:** Gerechtskosten, rechtsplegingsvergoeding (RPV). * **Uitvoering:** Vrijwillig of gedwongen (beslag). * **Rechtsmiddelen:** Verzet, hoger beroep, cassatieberoep. ### Bewijsrecht * **Bewijs van feiten:** Wettelijk gereguleerd (Boek 8 BW), met bewijslast, bewijsmiddelen (schriftelijk, getuigen, vermoedens, bekentenis) en hun waarde. * **Gerechtelijke bewijsmiddelen:** Getuigenis, eed, plaatsopneming, deskundig onderzoek. ## Verbintenissenrecht Het verbintenissenrecht regelt de rechtsbanden tussen personen die tot prestaties verplicht zijn. ### 1. Definitie en soorten * **Verbintenis:** Een rechtsband waarbij een schuldeiser van een schuldenaar de uitvoering van een prestatie mag eisen. * **Terminologie:** Schuldeiser (vorderingsrecht), schuldenaar (plicht). * **Indeling:** Naar ontstaanswijze (rechtsfeit, rechtshandeling), voorwerp (geven, doen, nalaten) en modaliteiten (voorwaarde, termijn). ### A. Soorten volgens ontstaanswijze * **Rechtsfeit:** Gebeurtenis waaraan het recht gevolgen koppelt. * **Onrechtmatige daad:** Levert burgerrechtelijke aansprakelijkheid op. * **Quasi-contract:** Lijkt op contract, maar zonder wilsovereenstemming (bv. zaakwaarneming, onverschuldigde betaling). * **Rechtshandeling:** Wetens en willens stellen van een daad met rechtsgevolgen (privaat of publiekrechtelijk, eenzijdig of meerzijdig). ### B. Soorten volgens voorwerp * **Geven, doen of nalaten.** * **Gewone verbintenis vs. *intuitu personae*:** Losgekoppeld van specifieke persoon of verbonden aan specifieke persoon. * **Burgerlijke verbintenis vs. natuurlijke verbintenis:** Afdwingbaar of gebonden aan gewetensplicht. * **Inspannings- of resultaatsverbintenis:** Verplichting tot inspanning of tot het behalen van een bepaald resultaat. ### C. Modaliteiten * **Voorwaarde:** Toekomstige en onzekere gebeurtenis (opschortend of ontbindend). * **Termijn:** Toekomstige en zekere gebeurtenis. ### D. Pluraliteit van rechtssubjecten * **Principe: Deelbaarheid.** * **Uitzonderingen:** Hoofdelijke verbintenis, ondeelbare verbintenis, *in solidum* verbintenis. ### 3. Verbintenissen uit overeenkomsten * **Soorten contracten:** Consensueel, formeel, zakelijk; wederkerig of eenzijdig; ten bezwarende titel of ten kosteloze titel; vergelding of kanscontract; B2C of B2B; benoemde, onbenoemde, gemengde contracten. * **Totstandkoming:** Precontractuele fase, aanbod, aanvaarding. * **Geldigheid:** Contractvrijheid, consensualisme, onherroepelijkheid, uitvoering te goeder trouw. **Geldigheidsvereisten:** toestemming (vrij en bewust), bekwaamheid, bepaald/bepaalbaar en geoorloofd voorwerp, geoorloofde oorzaak. * **Wilsgebreken:** Dwaling, bedrog, geweld, misbruik van omstandigheden kunnen leiden tot vernietiging. * **Gevolg nietigheid:** Terugwerkende kracht (*ex tunc*). Absolute nietigheid (openbare orde) en relatieve nietigheid (dwingend recht). ### E. Gevolgen tussen partijen * **Overeenkomst strekt de partijen tot wet.** * **Uitvoering te goeder trouw.** * **Uitzondering:** *Imprevisieleer* (onvoorziene omstandigheden). ### F. Gevolgen bij niet-nakoming * **Toerekenbaar (wanprestatie):** Gedwongen uitvoering, opschorting (ENAC), gerechtelijke ontbinding. * **Niet-toerekenbaar (overmacht):** Opschorting (tijdelijk) of uitdoving van contract. ### G. Gevolgen voor derden * **Relativiteit van de overeenkomst:** Enkel partijen gebonden. * **Uitzonderingen:** Rechtstreekse vordering, *actio pauliana*. ### H. Tenietgaan van het contract Einde door betaling/uitvoering, nietigverklaring, opzegging, ontbinding, onmogelijkheid, etc. ## Verbintenissen uit buitencontractuele aansprakelijkheid ### A. Onrechtmatige daad: begrippen * **Kernidee:** Wie een onrechtmatige daad begaat, is buitencontractueel aansprakelijk voor de ontstane schade. * **Synoniemen:** Oneigenlijk misdrijf, quasi-delict, extracontractuele aansprakelijkheid. * **Verschil met strafrechtelijke aansprakelijkheid:** Strafrecht richt zich op bestraffing, buitencontractuele aansprakelijkheid op vergoeding. Beide kunnen samengaan. ### B. De foutaansprakelijkheid * **Fout:** Overtreding van een rechtsregel of een zorgvuldigheidsnorm. Beoordeeld aan de hand van objectieve (handeling) en subjectieve (toerekenbaarheid) elementen. * **Schade:** Economische en niet-economische gevolgen van het schadeverwekkend feit. Plicht tot schadebeperking. * **Causaal verband:** Noodzakelijke voorwaarde (*conditio sine qua non*) tussen fout en schade. * **Samenloop van fouten:** Iedereen in de foutenketting is aansprakelijk voor de volledige schade. Gedeelde aansprakelijkheid indien oorzaak niet te achterhalen is. ### C. Aansprakelijkheid voor andermans daad * **Ouders:** Aansprakelijk voor fouten van hun minderjarige kinderen. * **Werkgevers:** Aansprakelijk voor fouten van hun werknemers. * **Aansprakelijkheid voor zaken:** Gebreken aan een zaak, brand (indien niet door derde veroorzaakt), omvallen van dieren. ### D. Schadevergoeding * **Begroting:** Economische en niet-economische schade, inclusief verlies van kans. Indicatieve tabellen worden gebruikt. * **Verschil met gelijk hebben vs. gelijk krijgen vs. gelijk halen.** Dit studieboek biedt een diepgaand overzicht van de fundamentele concepten en structuren van het recht, essentieel voor een grondige examenvoorbereiding.

# Woordenlijst | Term | Definitie | |---|---| | Rechtsfeit | Een feit waaraan door het recht juridische gevolgen worden gekoppeld. | | Rechtsregel | Een algemeen geldende gedragsnorm die het gedrag van rechtssubjecten reguleert en, indien nodig, afdwingbaar is via de overheid. | | Objectief recht | De verzameling van rechtsregels, wetgeving en wetten die voor iedereen gelden. Dit kan per land of gemeente verschillen. | | Subjectief recht | De specifieke rechten die individuen ontlenen aan objectieve rechtsregels, en die gelden ten aanzien van medeburgers en de overheid. | | Rechtssubject | Een drager van rechten en plichten, zoals een natuurlijk persoon of een rechtspersoon. | | Rechtshandeling | Een wetens en willens gestelde handeling met de bedoeling om de daaraan door het recht gekoppelde gevolgen te bewerkstelligen. | | Verbintenis | Een rechtsband tussen een schuldeiser en een schuldenaar, waarbij de schuldeiser de uitvoering van een prestatie mag eisen. | | Onrechtmatige daad | Een daad die burgerrechtelijke aansprakelijkheid oplevert, ook wel buitencontractuele aansprakelijkheid genoemd. | | Contract | Een overeenkomst tussen twee of meer partijen, die juridisch bindend is en waaraan de partijen gebonden zijn. | | Overmacht | Een gebeurtenis die zich voordoet waardoor partijen hun plichten onmogelijk kunnen uitvoeren, en die niet toerekenbaar is aan één van de partijen. | | Sanctie | Een maatregel die wordt opgelegd bij het niet naleven van een rechtsregel, variërend van boetes tot gevangenisstraffen. | | Nietigheid | De juridische ongeldigheid van een rechtshandeling, waardoor deze geen rechtsgevolgen heeft. | | Retroactiviteit | De werking van een rechtsregel die terugwerkt in de tijd en ook van toepassing is op feiten die zich voor de inwerkingtreding van de regel hebben voorgedaan. | | Monisme | Een rechtsordening waarin nationaal en internationaal recht als één geïntegreerd systeem worden beschouwd, zonder dat omzetting nodig is. | | Rechtsbeginsel | Een fundamenteel principe dat ten grondslag ligt aan het recht en dat vaak ongeschreven is, zoals het verbod op eigenrichting. | | Rechtsbron | De plaats of de vorm waarin rechtsregels worden aangetroffen, zoals wetten, rechtspraak, rechtsleer, gewoonte en algemene rechtsbeginselen. | | Causaal verband | Het verband tussen een fout en de geleden schade, waarbij de schade zonder de fout niet zou zijn ontstaan. |

## Summary of Legal and Social Frameworks for Youth and Justice This study guide provides a comprehensive overview of the legal rights and support systems for children and young people in Belgium, the frameworks for juvenile delinquency and the justice system, and the evolving landscape of victim support and restorative justice. It delves into the complexities of the criminal justice process, from crime prevention and prosecution to sentence execution and the challenges faced within the correctional system. ## Juvenile rights and legal standing ### The rights of the child The foundation of children's rights is built upon international legal instruments and principles, most notably the **Convention on the Rights of the Child**. #### The Convention on the Rights of the Child * **Historical background:** Approved by the United Nations (UN) on November 20, 1989, and ratified by twenty countries in 1990, signifying their recognition and implementation within national governance and policies. Belgium ratified the convention in 1991. * **General principles:** The Convention outlines a set of internationally recognized minimum standards for the treatment of children, viewing them holistically and granting them rights to participate in decisions affecting their lives. * **Key concepts:** * The **best interests of the child** are paramount (Article 3). * **Non-discrimination** of the child is essential (Article 2). * The **right to life and development** is guaranteed (Article 6). * The **right to express their opinion and participate** is recognized (Article 12). * **The Three Ps framework:** * **Provision:** The right to survival and development. * **Protection:** Safeguarding against abuse, neglect, exploitation, and maltreatment. * **Participation:** The right to be involved in decisions shaping their lives. * **Scope of the Convention:** * An **international legal instrument** establishing the rights of children and the obligations of states. * A **political instrument** encouraging states to incorporate children's rights into their legislation. * It is **not directly enforceable**, but its strategic importance is significant. #### State obligations and monitoring * **Reporting:** States that ratify the Convention must submit a report to the UN Committee on the Rights of the Child every five years. * **Committee oversight:** The Committee, composed of independent experts from various countries, monitors the implementation of these rights through reports and discussions. * **Recommendations:** The Committee can encourage states to improve specific aspects of child protection. For instance, the Belgian government has been advised to conduct more research into the living conditions of children and to improve the care provided to refugee children. * **New protocol (since April 2014):** This protocol allows children and their representatives to file complaints with the UN Committee on the Rights of the Child, but only after exhausting all domestic legal remedies. This provision became applicable in Belgium from August 30, 2014. ### Applying children's rights in Belgium Several organizations in Belgium are dedicated to overseeing children's rights. For social workers, two key bodies are: * **The Children's Rights Commissioner (Kinderrechtencommissariaat):** * Established by the Flemish Parliament as an independent body. * **Primary mission:** To promote awareness of the Convention and ensure its observance. * Submits an annual report to the Parliament. Caroline Vrijens has been the Flemish Children's Rights Commissioner since August 1, 2019. * **Key activities:** * **Complaint handling:** Operates a helpline, investigates complaints, and provides advice and mediation to resolve issues. * **Advisory work for the Flemish Parliament:** Translates structural problems into reports, advice, and position papers, highlighting potential legislative implications. Advisories are provided on the Commissioner's own initiative or upon request. * **Supervisory Committee for Flemish Youth Institutions:** Oversees all Flemish institutions where young people whose liberty has been temporarily restricted reside (e.g., community-based or private facilities). Volunteers visit these institutions monthly to speak with youth, educators, and management, ensuring youth rights are respected and acting as lianison in conflicts. * **The Children's Rights Coalition (Kinderrechtencoalitie):** * A coalition of 32 civil society organizations in Flanders focused on children's rights. * Monitors the implementation of the UN Convention on the Rights of the Child. * **Reporting to the UN Committee:** Submits an alternative report every five years evaluating the government's efforts concerning children's rights. ### Realization of children's rights in Belgium Several advancements have been made in Belgium in line with the Convention on the Rights of the Child: * **Right to be heard in civil proceedings:** Judges are obligated to hear young people in situations such as parental separation. * **Mandatory child and youth impact assessments:** When policy measures affecting children and young people are introduced, an impact report must be created at the Flemish, provincial, and municipal levels. For example, youth councils are involved at the municipal level. ### Challenges and ongoing efforts Despite progress, there remains a long way to go in fully realizing children's rights. Out of 55 recommendations for Belgium, some key areas of concern include: * Insufficient awareness of children's rights. * The impact of racism and discrimination on children. * Accessibility of the education system for all. * Alarmingly high rates of child poverty. * Increased attention needed for the rights of unaccompanied minors. ### Interpretation and application of rights Children's rights can be understood, read, and interpreted in various ways, leading to different constructions of these rights. The same case can have different solutions depending on how an individual interprets the rights and the specific circumstances. * **Child marriage:** Defined as any marriage, whether civil, religious, or customary, and with or without formal registration, where at least one of the partners is under 18 years of age. Child marriages are considered a fundamental violation of rights and should be punishable. However, such practices are often culturally determined by religious and social traditions, leading to differing views on their toleration. ### The legal status of minors * **Civil status of minors:** Minors require greater attention to rules and procedures that strengthen their legal position. * **Nuanced rights:** Children's rights are often qualified and "limited" by the need for upbringing and parental authority. * **Legal capacity:** Minors are considered legally competent but **not legally capable of acting independently (handelingsonbekwaam)**. This means they cannot exercise their rights and obligations or enter into legal transactions without the intervention of a third party. * **Legal acts vs. factual acts:** * **Legal acts (rechtshandelingen):** Actions with legal consequences, such as signing employment contracts, initiating legal proceedings, voting, or marrying. * **Factual acts (feitelijke handelingen):** Actions without legal consequences, such as watching television, playing sports, or asking for information. Minors can perform factual acts but not legal acts independently. * **Representation:** Minors cannot independently decide on certain rights; their legal representatives will act on their behalf and in their best interests. ### Parental authority (Ouderlijk gezag) Parental authority encompasses the rights and obligations granted by law to parents concerning their minor children, enabling them to fulfill their duties towards them. * **Parents' obligations:** * To provide for their children's housing, maintenance, supervision, education, and training, proportional to their means. This includes providing clothing, food, and toys. * This obligation extends beyond the age of majority if the child's education is not yet completed. * The obligation to provide maintenance continues if the children are in need, even if parents do not cohabit. * **Liability for damages caused by minors:** Parents can be held liable for damages caused by their minor children's wrongful acts, based on a dual presumption of a lack of proper upbringing and a lack of adequate supervision. * **Parents' rights:** * **Over the person of the minor:** This includes decisions regarding their philosophical beliefs (e.g., circumcision, baptism, secular upbringing) and moral education, as well as safeguarding their physical and mental health (e.g., influence on friendships, leisure activities). As the child matures, parents must increasingly consider the child's own rights. * **Over the minor's property:** Parents generally have the right to manage and benefit from their minor children's property and its income. However, exceptions exist for money earned from holiday jobs or student employment, and for property gifted or inherited under specific conditions that exclude parental enjoyment. * **Representation of the minor:** This includes actions like enrolling the child in school. * **Civil status of the minor:** Parents have the right to intervene in significant legal acts concerning their minors, such as marriage, adoption, or requests for extended minority status. ### Specific aspects of youth legal standing * **General rule:** Minors are generally not legally capable of acting independently (handelingsonbekwaam). However, there has been a growing trend towards exceptions in recent years. * **Domicile (Woonplaats):** Refers to the parents' joint place of residence. In cases of separation, the child's domicile is with one of the parents. * **Compulsory education (Leerplicht):** * Starts on September 1st of the year the child turns five (final year of kindergarten). * Ends at age 18. For those turning 18 before July 1st, compulsory education ends on their 18th birthday. For those turning 18 after July 1st, it ends on June 30th of that year. * Exemptions apply if a student obtains a secondary education diploma before turning 18. * **Full-time compulsory education:** Typically commences at age 15 after completing two years of secondary education, or at age 16 in other cases. * **Truancy (Spijbelen):** * Parents can face sanctions, including losing school allowances or having to repay previously paid allowances. * Schools and educational support centers (CLB) monitor truancy, and special youth assistance may be involved. ### Moral protection of minors * **Consent to sexual relations:** From age 16, a young person can consent to hetero- and homosexual relationships. This freedom is limited, however, by prohibitions against sexual relations with relatives, which are punishable until age 18. * **Sexual offenses:** * Sexual contact with a minor under 16 is considered "assault on chastity" (aanranding van de eerbaarheid). * Sexual intercourse with a minor under 14 constitutes rape (verkrachting). * **Age of consent and capacity:** Minors under 16 cannot consent to sexual acts. However, a 14- or 15-year-old can consent to sexual acts if the age difference is no more than 3 years and there is no relationship of trust or authority. * **Juvenile law:** Minors under 18 are subject to juvenile law and cannot be criminally punished as adults. ### Age-related regulations * **Marriage:** The minimum age for marriage is 18. A juvenile judge may grant exceptions for serious reasons, such as pregnancy. Minors under 18 may marry with the consent of both parents and ratification by a juvenile judge. If parents refuse, the court may grant permission only if the refusal is deemed an abuse of their rights. If one parent refuses, the juvenile judge will assess whether the marriage is in the minor's best interest. * **Films, dancing, cafés, alcohol, and smoking:** * **Films:** Minors under 16 are generally not permitted in public cinemas. Film classification committees provide content warnings and age categories. * **Dancing:** From age 16, attendance at "places where dancing occurs" is permitted. This age limit can be raised if a minor is deemed to be in danger. Minors under 16 must be accompanied by a parent or legal representative. Exceptions include private parties and dance classes. Access to gaming houses, dog racing tracks, establishments with hostesses serving clients, and betting areas at horse racing tracks is prohibited for those under 16. * **Cafés:** Minors of any age can visit cafés, but those under 16 are prohibited from consuming alcoholic beverages. This applies to public spaces. Minors under 18 are prohibited from consuming strong alcoholic beverages. * **Smoking:** The sale of tobacco products to minors under 18 is prohibited. This is a sales ban, not a consumption ban. * **Drugs:** Possession, use, and sale of illegal drugs are prohibited for individuals under 18. For adults aged 18 and over, possession and use of cannabis are generally not prosecuted unless it involves problematic use, public nuisance, or aggravating circumstances. ### Legal capacity and financial transactions * **Legal capacity:** Minors under 18 are legally incapable of acting independently (handelingsonbekwaam). Legal acts performed by minors can be declared void, but only at the initiative of their parents or legal representative, and only if the act results in financial disadvantage or is disproportionate to the minor's assets. * **Minors' contracts:** While minors cannot independently enter into all contracts, they can conduct daily transactions like buying bread. Certain significant legal acts, such as taking out loans or purchasing real estate, are generally prohibited. * **Specific capacities from age 15:** * Can testify under oath. * Can submit a request for emancipation to the family council. * Can consent to being acknowledged by a biological parent. * Can consent to adoption. * Can perform student work and receive wages. * **Specific capacities from age 16:** * Can become professional military personnel with parental consent. * Can make a will, but only concerning half of the disposable estate. * Can decide on cremation. * Can join a political party, unless parents object. * **Financial transactions:** * **Savings accounts:** Any minor can open a savings account and deposit money without parental consent. However, minors under 16 require explicit parental permission to withdraw funds. Those between 16 and 18 can withdraw up to 125 euros per month without parental consent, though parents can object. For higher amounts, parental consent is needed. Parents cannot withdraw funds from a minor's savings account themselves. Parents can open savings accounts in their children's names, with access typically managed by parents until the child turns 18, unless specific clauses apply. Minors in institutions may have savings accounts opened by the government, requiring parental consent for withdrawals. * **Current accounts (Zichtrekening):** There are no specific legal provisions for current accounts of minors under 18. The general rule of legal incapacity applies, requiring parental or guardian representation for opening an account. However, most banks allow minors to open current accounts from age 10 with parental consent. ### Employment * Minors aged 15/16 (with part-time compulsory education) can enter into employment contracts. This requires tacit parental consent, meaning parents can object. Minors receive their wages directly, but parents can still object to this arrangement. Parents do not have the right to enjoy the minor's income but retain the right of management. * **Child labor law:** Prohibits work for individuals under 15, with exceptions for specific artistic, cultural, or promotional activities, provided an individual waiver is requested and approved by the labor inspectorate and parental consent is obtained. Specific working hours and rest periods apply, and wages must be deposited into an individualized savings account accessible only by the child, though parents can withdraw funds in the child's interest [1993](#page=1993). ### Reaching the age of majority * **Age of majority:** Since 1990, the age of majority is 18. Upon reaching this age, individuals are no longer under parental authority and gain full legal capacity to act. * **Responsibility:** They become fully liable for their actions. * **Financial dependence:** Many individuals remain financially dependent on their families after turning 18. * **Parental support:** Parents are obligated to provide maintenance for their children even after they turn 18 if their education is not completed, provided the studies follow a normal course, the child has not obtained higher education qualifications, and the child's own income is considered. This obligation does not extend to non-essential additional expenses. * **Respect for parents:** Children are expected to show respect towards their parents. ## Youth support services (Hulpaanbod) ### The integrated youth care system The organization of youth care is primarily managed by six sectors: 1. **General Welfare Work (Algemeen Welzijnswerk - AWW):** E.g., JAC (Youth Information Center). 2. **Mental Health Centers (Centrum Geestelijke Gezondheidszorg - CGG).** 3. **Integrated Family Care Centers (Centra voor Integrale Gezinszorg - CIG):** E.g., De Stobbe. 4. **Pupil Guidance Centers (Centra voor Leerlingbegeleiding - CLB).** 5. **Child and Family (Kind en Gezin - K&G).** 6. **Youth Welfare (Jongerenwelzijn).** 7. **Flemish Agency for Persons with Disabilities (VAPH).** * **Pre-2000:** Each sector operated independently with its own offerings for youth, leading to limited consultation and awareness of each other's work. * **Post-2000 reforms:** The introduction of integrated youth care aimed to create a seamless connection between the services offered by different sectors, becoming fully operational by 2014. ### The Youth Care Decree * **Since January 1, 2014:** A unified approach to youth care has been implemented, with a single sectoral access point for non-direct assistance. * **Support Center for Youth Care (Ondersteuningscentrum Jeugdzorg - OCJ):** Provides outreach support in situations of concern. * **Continuity of care:** Facilities present their services uniformly through "modulization," allowing for the combination of different support options. * **Child-centered approach:** * **Formerly:** Referrals were often fragmented, requiring individuals to navigate different sectors independently. * **Currently (Integrated Youth Care):** Aims for interconnectedness. Individuals entering the system are referred to other organizations if needed, with the initial organization maintaining follow-up until a resolution or successful transfer. Combinations of support are now possible, such as home-based guidance alongside residential support. * **Maximizing participation:** Active involvement of children, young people, and parents is a core principle. ### Six Key Principles of Integrated Youth Care 1. **Socialization of youth care:** Integrating care within society by involving the community in supporting clients and leveraging the strengths of personal networks, family, and society. This includes using adapted methodologies like "Signs of Safety" and "Nonviolent Resistance." 2. **Timely access to care:** Ensuring accessibility, particularly for direct youth care, and strengthening non-direct care through gatekeeping. Key factors for accessibility include usefulness, reachability, availability, comprehensibility, and affordability. Strategies involve promoting broad entry points, engaging various professionals (doctors, teachers, police), and ensuring access for special target groups. 3. **Ensuring continuity of care:** Maintaining contact with clients until the next stage of support begins, providing seamless assistance. This is achieved through expertise sharing to avoid unnecessary referrals, the use of multi-functional centers, inter-professional collaboration, and client participation. 4. **Appropriate handling of concerns:** Responding effectively to situations where a minor's development is fundamentally at risk due to threats to their physical, psychological, or sexual integrity, or educational opportunities. This involves a shared responsibility across sectors. 5. **Provision of crisis youth care:** Offering support during critical situations. 6. **Maximum participation of the minor and their family:** Upholding the fundamental right of the help-seeker to participate at individual, organizational, and policy levels. ### Accessing youth care * **Directly accessible youth care (RTJ):** Low-threshold services that are usable, reachable, available, understandable, and affordable. Entry points include CLBs, K&G, and JAC. * **Problem-specific services:** Specialized services that may also be accessed directly but are often contacted through the broader entry points. Examples include CGG and CKG. * **Non-directly accessible youth care (NRTJ):** Requires a needs-based approach across sectors, with flexible combination possibilities. This involves an integral access gate in each province, comprising two teams: * **Needs assessment:** Determines the most appropriate type of help based on the family's needs. * **Youth care management:** Identifies the most suitable and available support. * These teams work independently to ensure impartiality. * **Application for NRTJ:** Requires a detailed "A-document" filled out by the helper in collaboration with the young person and parents, outlining the situation and requested support. ### Handling concerns and crisis situations * **Shared responsibility:** Concerns about a minor's development are considered a shared responsibility, with every professional encouraged to discuss concerns and seek support. * **Mandated facilities:** In situations where informal discussions are insufficient, mandated facilities like the Support Center for Youth Care (OCJ) and the Vertrouwenscentrum Kindermishandeling (VK) have the authority to intervene and, if necessary, refer the situation to judicial authorities. * **Verontrustende situatie (Disturbing situation):** Defined as a situation where a minor's developmental opportunities are threatened or their integrity is compromised. * **Social necessity:** Refers to situations so unsafe or threatening that societal intervention is a duty. ### Participation of minors and their families * **Three levels of participation:** * **Individual case level:** The extent of the client's involvement in their own care process. * **Organizational level:** Client participation in the organization's decision-making. * **Structural policy level:** Client participation in policy decisions and trends within or across sectors. * **Mechanisms for participation:** Applying the Decree on Rights and Client Rights, adopting a participatory attitude, involving trusted persons, and realizing client representation. ## Juvenile delinquency and the justice system ### Understanding delinquency * **Adolescence as a developmental phase:** Adolescence is a period of transition from childhood to adulthood, characterized by experimentation with rules and potential conflict with norms. Societal and parental reactions to this development and potential risk-taking behavior are significant. * **Psychological and biological changes:** This transitional phase is influenced by hormonal and brain development, with emotions often taking precedence over rational thought in earlier stages. * **Sociocultural influences:** Adolescent behavior and group dynamics are shaped by societal and cultural changes, with variations observed across time, culture, and society. * **Stages of adolescence:** * **Early adolescence (10-14):** Hormonal and brain development are prominent, with emotions often overriding rational thinking and an impulse for immediate gratification. A desire for independence from parents is strong. * **Middle adolescence (14-16):** Increased risk-taking and sensation-seeking behavior are common. The ability to fully assess consequences may be limited. Peer influence becomes increasingly significant as adolescents seek belonging and social approval. * **Late adolescence (16-22):** Brain development, particularly the prefrontal cortex, progresses. Individuals become more capable of making considered choices with long-term consequences. * **Parent-child relationships:** While evolving, the relationship with parents remains crucial for self-esteem and competence. Parental monitoring and trust are important. The parent-child relationship shifts towards a more equal footing as the adolescent matures. * **Peer relationships:** The social network expands, forming a new reference group outside of parents. Friendships become self-chosen and serve as a space for practicing social skills and expressing ideas. * **Conflicts in caregiver-youth relationships:** Conflicts, particularly disagreements, are common in early adolescence. These can be linked to communication patterns, family structure, and the degree of parental involvement. ### Brain development and adolescent behavior * **Prefrontal cortex development:** The prefrontal cortex, responsible for executive functions like organization, impulse control, and long-term planning, develops last. This immaturity contributes to impulsive decision-making and a focus on short-term gratification. * **Reward system:** The adolescent brain's reward centers are highly sensitive to thrills and excitement, making them more susceptible to risky behaviors and potentially addictive substances. * **Emotional processing:** Areas of the brain that regulate intense emotions, such as those experienced during infatuation, are not fully developed, leading to more intense emotional experiences. * **Sleep patterns:** Adolescents require around 9-10 hours of sleep, and their natural sleep-wake cycle shifts later, leading to difficulties with early morning wake-ups for school. ### Brain development and substance use * **Vulnerability:** Adolescent brains are particularly vulnerable to the effects of psychoactive substances, increasing the risk of addiction. * **Alcohol and nicotine:** These substances can mimic neurotransmitters like dopamine, affecting the reward system and contributing to addictive patterns. Binge drinking is particularly detrimental to brain development. ### Youth and delinquency * **Defining delinquency:** Juvenile delinquency refers to the commission of unlawful acts by minors. The legal framework distinguishes between offenses and disturbing upbringing situations (VOS). * **Status offenses:** Offenses that are only considered delinquent because the perpetrator is a minor, such as underage drinking or truancy. * **Age-related delinquency:** Much adolescent delinquency is considered transient experimentation and may disappear as individuals mature. * **Deviant behavior spectrum:** This ranges from minor deviance (e.g., early smoking) to more serious problem behavior (e.g., substance abuse, truancy) and criminal behavior that is punishable by law. * **Types of juvenile delinquency:** * **Age-bound:** Often experimental behavior that diminishes with age. * **Systematic:** More persistent and serious criminal behavior, often starting in childhood. * **Theoretical explanations:** Theories of juvenile delinquency explore individual, family, and societal factors, including social bonding, strain, social learning, and labeling theories. * **Persistent offending:** A minority of young people exhibit persistent delinquent behavior, often linked to a combination of individual vulnerabilities (e.g., low IQ, impulsivity) and adverse environmental factors (e.g., social exclusion, poor upbringing). * **Deterrence and rehabilitation:** The juvenile justice system aims to be pedagogical, focusing on rehabilitation and the child's best interests, with interventions tailored to the individual and their circumstances. ### The juvenile justice system * **Historical evolution:** The approach to juvenile offenders has evolved from treating children as mini-adults to recognizing their specific developmental needs and vulnerabilities. * **Belgian legal framework:** The juvenile justice system in Belgium has undergone reforms, with a current emphasis on educational, restorative, and sanctioning measures. * **Key principles:** The system emphasizes the responsibility of the young person and the involvement of parents and educators. * **Recent reforms (February 6, 2019):** A new Flemish juvenile delinquency law aims to enhance responsibility, promote restorative approaches, ensure faster responses, and strengthen legal safeguards. It distinguishes between "youth offenses" and "disturbing upbringing situations." * **Actors in the juvenile justice system:** Police (juvenile brigade), the youth prosecutor's office (Jeugdparket), and the juvenile court (Jeugdrechtbank). * **Measures and sanctions:** These can range from diversionary measures (e.g., mediation, restorative group conferences) to protective measures for minors in disturbing situations and sanctions for juvenile offenders, tailored to their age and the severity of the offense. * **Transfer to adult court:** In cases of serious offenses or when a juvenile is deemed resistant to pedagogical approaches, the juvenile judge may decide to transfer the case to the adult criminal court. ## Victimology and support ### Victimology and victimhood * **Victimology:** The scientific study of victims and victimhood. * **Victim:** Defined as a person who has experienced a shocking or traumatic event, leading to harm and distress. The victim's personal experience and perception of the event are central. * **Legal definition of victim:** Any person, and their next of kin, who has suffered material, physical, or moral damage due to a criminal offense. * **Victim identity:** Encompasses direct victims (those directly involved in the crime) and indirect victims (family members, friends, and even society at large). * **Shocking and traumatic events:** Unexpected events causing powerlessness and disruption, with trauma occurring when the processing of such events becomes stagnant. * **Types of victimisation:** Includes violence, sexual abuse, theft, cybercrime, traffic incidents, and terrorism. ### Consequences for victims * **Material and economic:** Loss of goods, damage to property, hospitalization costs, income loss. * **Moral and psychological:** Feelings of insecurity, anxiety, PTSD, grief, anger, and self-doubt. * **Physical:** Injuries, sleep disturbances, headaches. * **Secondary victimization:** Experiencing further harm or re-victimization due to negative interactions with authorities or society. * **Victim blaming:** Shifting responsibility for the crime onto the victim. ### Coping and recovery * **Phases of processing:** Acute phase (intense emotions), recovery phase (alternating between re-experiencing and avoidance), and fixation/resolution phase (integration or persistent distress). * **Reporting victimization:** Many victims do not report crimes due to fear, perceived insignificance of the offense, or distrust in the justice system. ### Victim rights and support * **Historical context:** Awareness and recognition of victims' rights have increased significantly, particularly since the 1990s. * **Legal framework:** Laws and EU directives have been enacted to ensure victims are treated with respect, informed about their rights and the legal process, and provided with support. * **Key rights:** * Right to respect and recognition. * Right to information about the proceedings, decisions, and available support. * Right to legal assistance and recourse. * Right to protection and privacy. * Right to reparation for damages. * Right to help and support services. * **Role in the criminal procedure:** Victims can act as complainants, injured parties, or civil parties seeking compensation. * **Victim support services:** Organizations like Victim Support (Slachtofferhulp) and specialized units within police and justice departments provide crucial assistance, information, and guidance to victims. ## Restorative Justice ### Principles and framework * **Restorative justice (Restorative justice):** An alternative approach to criminal justice that focuses on repairing harm, involving victims, offenders, and the community in a dialogue to address the consequences of crime. * **Core principles:** Emphasis on repairing damage, active participation of all parties, and a focus on accountability and healing. * **Restorative processes:** Include victim-offender mediation, restorative dialogue groups, and community conferencing. These processes are voluntary and facilitated by neutral third parties. * **Benefits:** Victims report feeling heard, respected, and more in control. Offenders often experience reduced recidivism and greater motivation for rehabilitation. * **Challenges:** Potential for re-traumatization if not handled appropriately, and the need for skilled facilitators and comprehensive preparation. ## Criminal Justice System ### Theories of criminal behavior * **Historical perspectives:** Early theories focused on biological and sociological factors. * **Contemporary theories:** Explanations encompass a range of factors, including social bonding, strain theory, social learning, labeling theory, and self-control theory. * **Risk and protective factors:** Research identifies various factors that increase the likelihood of offending (risk factors) and those that mitigate it (protective factors). These operate at individual, family, and societal levels. ### The criminal justice process * **Crime definition:** Criminal behavior is defined as unacceptable actions that are punishable by law. * **Legal principles:** Key principles guiding the justice system include the principle of legality, proportionality, and subsidiarity. * **Stages of the criminal process:** * **Investigation:** Police and prosecutors gather evidence and identify suspects. * **Judicial investigation:** An investigating judge may be appointed for complex cases, conducting further inquiries. * **Trial:** The case proceeds to court, where evidence is presented, and a verdict is reached. * **Sentencing:** If found guilty, the court determines an appropriate sentence, considering aggravating and mitigating circumstances. * **Sentence execution:** The imposed sentence is carried out by relevant authorities. ### Sentencing and punishment * **Objectives of punishment:** Retribution, deterrence (general and specific), rehabilitation, and reparation. * **Types of sanctions:** Imprisonment, fines, community service, electronic monitoring, probation, and measures for individuals with mental health issues (internment). * **Sentencing factors:** Courts consider the minimum and maximum penalties prescribed by law, aggravating and mitigating circumstances, and the offender's personal history and potential for rehabilitation. * **Alternatives to detention:** Increasing emphasis on alternatives to incarceration, such as electronic monitoring and probation, to reduce prison overcrowding and facilitate reintegration. ### The correctional system * **Prisons:** Facilities for holding individuals convicted of crimes or awaiting trial. * **Challenges:** Overcrowding, understaffing, inadequate resources, and the impact of incarceration on mental health are significant issues. * **Reintegration:** Efforts focus on preparing inmates for re-entry into society through vocational training, educational programs, and psychological support. * **Detention houses and transition houses:** Smaller, more community-oriented facilities aimed at facilitating a smoother transition from prison to society. * **Electronic monitoring:** Used as a sentence, a condition of probation, or during pre-trial detention to monitor compliance with curfews and geographical restrictions. ## Unaccompanied Minors (NBM) ### Definition and context * **Definition:** An unaccompanied minor is an individual under 18 years of age, not accompanied by a person with parental authority or guardianship, who is a national of a country outside the EU/EEA, has applied for asylum or lacks legal residency, and has been identified as such by the guardianship service. * **Trends:** An increasing number of unaccompanied minors are arriving, often fleeing conflict zones. The largest age group is 16-17 years old. * **Reasons for migration:** Driven by "push factors" (war, family issues) and "pull factors" (future opportunities, better healthcare, family reunification). ### The role of the guardian * **Responsibilities:** Legal guardians represent unaccompanied minors in all legal and administrative proceedings, appoint legal counsel, manage education, secure housing and support, and ensure access to medical and psychological care. They must also consider the context of the minor's family in their home country. * **Importance:** Guardians are crucial for initiating legal procedures, realizing rights, providing continuity of care, and supporting the complex and lengthy residency procedures. ### Challenges and support for unaccompanied minors * **Age assessment:** Discrepancies in age claims can lead to lengthy assessment processes, potentially impacting access to education and care. * **Vulnerability:** Unaccompanied minors are particularly vulnerable and may experience trauma from their journey and subsequent challenges. * **Support systems:** Integrated Youth Care (IJH) services are available to all unaccompanied minors, regardless of their legal status, to provide adapted guidance and support. * **Specific considerations:** Issues include age testing, the pressure from families for financial support or reunification, educational challenges, psychosocial support needs, and the processing of trauma. ## Restorative Practices in the Justice System ### Restorative justice principles * **Focus on repair:** Restorative justice aims to repair the harm caused by crime, addressing the needs of victims, offenders, and the community. * **Active participation:** Emphasizes the voluntary involvement of all parties in finding solutions and understanding the consequences of the offense. * **Methods:** Includes victim-offender mediation, family group conferencing, and victim-offender dialogue. ### Effectiveness and impact * **Victim needs:** Restorative justice can help victims feel heard, gain information, and experience a sense of control. * **Offender accountability:** It encourages offenders to take responsibility, understand the impact of their actions, and engage in reparative efforts. * **Recidivism reduction:** Studies suggest that restorative justice practices can contribute to lower rates of reoffending. ### Barriers and considerations * **Appropriate preparation:** The success of restorative processes relies heavily on thorough preparation of all participants and the skill of the facilitator. * **Voluntary participation:** Both victims and offenders must willingly agree to participate. * **Suitability:** Restorative justice may not be suitable for all cases or all individuals, especially in situations involving severe violence or where a party is unwilling or unable to engage constructively. --- **Disclaimer:** This study guide is intended for educational purposes and is based on the provided document. It is not a substitute for legal advice. Always consult with qualified professionals for specific legal matters.

## Glossary | Term | Definition | |---|---| | Adolescentie | The transitional phase of development between childhood and adulthood, characterized by physical, psychological, and social changes, often involving experimentation with rules and conflict with norms. | | Burgerlijke partij | A party in a legal proceeding who has suffered damage as a result of a criminal offense and seeks compensation for that damage within the criminal trial itself. | | Delinquent gedrag (Delinquent behavior) | Behavior that is contrary to established norms and laws, particularly that of young people, often including acts that are punishable by law. | | Elektronisch toezicht (Electronic monitoring) | A method of executing a deprivation of liberty sentence or measure, where the suspect or convicted person serves all or part of it outside of prison, with compliance monitored through electronic means. | | Handelingsbekwaamheid (Legal capacity to act) | The legal ability to exercise one's rights and fulfill one's obligations independently, without the intervention of a third party, and to perform legal acts. | | Herstelrecht (Restorative justice) | An approach to addressing crime that focuses on repairing the harm caused by criminal behavior, involving active participation of the victim, offender, and potentially the community, aiming for reconciliation and restoration. | | Jeugddelinquentie (Juvenile delinquency) | Criminal behavior committed by minors, often encompassing a range of offenses from minor transgressions to more serious criminal acts. | | Justitieassistent (Probation officer/Justice assistant) | A professional working within the justice system, often tasked with supervising individuals under court orders, conducting social inquiries, and providing assistance to both offenders and victims. | | Maatschappelijke kwetsbaarheid (Social vulnerability) | The risk of experiencing predominantly negative aspects (control, sanctions) when interacting with societal institutions, leading to potential social exclusion and further disadvantage. | | Minderjarig (Minor) | An individual below the legal age of majority, typically eighteen years old, who has specific legal rights and protections. | | Misdrijf (Offense/Crime) | A behavior (action or omission) that is defined as punishable by criminal law. | | Ouderlijk gezag (Parental authority) | The legal rights and responsibilities granted to parents regarding their minor children, including aspects of their person, education, and property. | | Recidive (Recidivism) | The act of a person repeating an undesirable behavior after they have experienced negative consequences of that behavior, especially the commission of a crime after previously being convicted for it. | | Risicofactor (Risk factor) | A characteristic or circumstance that increases the likelihood of an individual engaging in delinquent or criminal behavior. | | Schokkende gebeurtenis (Traumatic event) | An unexpected and sudden event that causes a sense of powerlessness and a severe disruption of daily life, potentially leading to trauma if processing is hindered. | | Secundaire victimisatie (Secondary victimization) | The process by which victims are further harmed or re-victimized by the responses or attitudes of societal institutions (like police or the justice system) or individuals, in addition to the initial trauma of the crime. | | Slachtoffer (Victim) | A person who has experienced a shocking event, has witnessed it, or has heard about it, resulting in death, injury, or disadvantage, and reacting with intense powerlessness and fear. | | Sociaal labeling (Social labeling) | The process by which an individual is labeled as deviant or criminal, which can lead to stigmatization and influence their self-perception and future behavior. | | Strafbaar feit (Punishable offense) | An act or omission that is against the law and carries a penalty. | | Strafuitvoeringsmodaliteiten (Sentencing execution modalities) | The various ways in which a criminal sentence is carried out, including alternatives to traditional imprisonment, such as electronic monitoring or probation. | | Verontrustende opvoedingssituatie (Disturbing upbringing situation) | A situation concerning a minor that raises concerns about their development, safety, or well-being, potentially requiring intervention from child protection services or the juvenile justice system. | | Victimisatie (Victimization) | The process or act of becoming a victim of a crime or harmful act. | | VOS (Verontrustende opvoedingssituatie) | Acronym for "Disturbing upbringing situation" (see definition above). | | Vrijheidsberoving (Deprivation of liberty) | The state of being held in prison or another form of detention, such as arrest or unlawful detention. | | Jeugddelinquentierecht (Juvenile criminal law) | The body of law governing the apprehension, prosecution, and rehabilitation of young offenders. | | Wettelijke vertegenwoordiger (Legal representative) | A person legally appointed to act on behalf of another, such as a minor or an incapacitated adult, especially in legal and financial matters. |

# Kernbegrippen van het erfrecht en rechtsbekwaamheid Dit hoofdstuk introduceert de fundamentele concepten van het erfrecht en de essentiële vereisten voor rechtsbekwaamheid bij natuurlijke en rechtspersonen. ## 1 Kernbegrippen van het erfrecht en rechtsbekwaamheid ### 1.1 De relatie tussen goederenrecht en erfrecht Het erfrecht vertoont een nauwe band met het goederenrecht, met name met de concepten van volle eigendom, naakte eigendom en vruchtgebruik [2](#page=2). #### 1.1.1 Volle eigendom Volle eigendom omvat de volledige bevoegdheid over een goed, bestaande uit het recht op gebruik, genot en beschikking. Dit betekent dat de volle eigenaar het goed kan bewonen, verhuren, verkopen, schenken of genieten van de opbrengsten [2](#page=2). #### 1.1.2 Vruchtgebruik Vruchtgebruik is het recht om van de vruchten van een goed te genieten en het goed te gebruiken, zonder echter over het goed te kunnen beschikken. Dit recht dooft automatisch uit bij het overlijden van de vruchtgebruiker [2](#page=2). > **Voorbeeld:** Een langstlevende echtgenoot kan het recht op vruchtgebruik hebben op een huis, waardoor deze erin kan wonen en huur mag innen, maar niet het recht heeft om het huis te verkopen [2](#page=2). #### 1.1.3 Blote eigendom De blote eigenaar is juridisch eigenaar van een goed, maar mist het genot en gebruiksrecht zolang het vruchtgebruik duurt. De volle eigendom wordt pas verkregen na het einde van het vruchtgebruik [2](#page=2). > **Voorbeeld:** Kinderen kunnen de blote eigendom van een huis erven, maar kunnen er pas over beschikken nadat het vruchtgebruik van een andere persoon (bv. een langstlevende echtgenoot) is beëindigd [2](#page=2). ### 1.2 Personenrecht en rechtsbekwaamheid Het personenrecht definieert een persoon als een rechtssubject, een drager van rechten en plichten, wat synoniem is met rechtsbekwaamheid. Rechtsbekwaamheid houdt in dat men rechten kan hebben en aanspraak kan maken op zaken zoals afstamming, eigendomsrechten, vermogen, erfrecht, vruchtgebruik, wettelijke reserve, reservataire erfgenaam zijn, en een volgorde in de wettelijke erfopvolging [3](#page=3). Daarnaast brengt rechtsbekwaamheid ook plichten met zich mee, zoals het betalen van belastingen (erfbelasting, successierechten, schenkingsrechten), het respecteren van de wet en het naleven van contracten. Beperkingen op de rechtsbekwaamheid kunnen enkel worden opgelegd via een gerechtelijke beslissing, bijvoorbeeld ontzetting uit politieke rechten of ouderlijk gezag, of onwaardigheid om te erven [3](#page=3). #### 1.2.1 Het begrip "persoon" in het personenrecht Een persoon in het personenrecht is een levende mens vanaf de geboorte tot de dood. Een ongeboren kind is juridisch gezien nog geen persoon en dus nog niet rechtsbekwaam. Echter, onder bepaalde voorwaarden wordt een ongeboren kind wel als persoon beschouwd in het erfrecht: als het reeds verwekt was op het moment van overlijden van de erflater en levensvatbaar geboren wordt. Dit principe is gebaseerd op het Romeinse recht, waarbij het ongeboren kind in zijn voordeel als geboren wordt beschouwd [3](#page=3). #### 1.2.2 Handelingsbekwaamheid Handelingsbekwaamheid is de bekwaamheid om rechtshandelingen te stellen. Handelingen zoals het aanvaarden of verwerpen van een erfenis, schenken of het opmaken van een testament zijn rechtshandelingen. In beginsel is elke meerderjarige handelingsbekwaam. Een meerderjarige kan echter handelingsonbekwaam worden verklaard als beschermingsmaatregel, waarbij deze vertegenwoordigd wordt door een bewindvoerder. Minderjarigen zijn handelingsonbekwaam en worden vertegenwoordigd door de andere ouder of een voogd [3](#page=3). ### 1.3 Rechtspersonen en erfrecht Rechtspersonen, zoals vennootschappen en verenigingen, zijn eveneens rechtssubjecten en drager van rechten en plichten, wat inhoudt dat zij rechtsbekwaamheid bezitten. Rechtspersonen handelen echter via hun vertegenwoordigers en kunnen niet zelfstandig rechtshandelingen stellen. Zowel publieke als private rechtspersonen kunnen erven [4](#page=4). #### 1.3.1 Erven door rechtspersonen Rechtspersonen erven niet automatisch via de wettelijke erfopvolging, maar wel via testament. Een voorwaarde is dat de rechtspersoon reeds opgericht (bestond) op het moment van het overlijden van de erflater. Het aanvaarden van een nalatenschap door een rechtspersoon is een rechtshandeling en vereist handelingsbekwaamheid van de rechtspersoon (via zijn vertegenwoordigers) [4](#page=4). > **Tip:** Nalatenschappen aan erkende goede doelen zijn vaak vrijgesteld van erfbelasting. Voorbeelden van dergelijke organisaties zijn Unicef, het Rode Kruis, WWF, Artsen zonder Grenzen, de Stichting tegen kanker, en universiteiten [4](#page=4). > **Voorbeeld:** Een bedrijf kan aandelen nalaten aan een vennootschap om de continuïteit van een onderneming te verzekeren, of een privécollectie kan geschonken worden aan een museum. In deze gevallen kan echter wel een aanzienlijke erfbelasting verschuldigd zijn [4](#page=4). Het is cruciaal om de wettelijke reservataire erfgenamen niet te vergeten, aangezien hun rechten altijd gerespecteerd moeten worden [4](#page=4). --- # De wettelijke erfopvolging en de erfrechtelijke orde De wettelijke erfopvolging, ook wel wettelijke devolutie of intestaat erfrecht genoemd, regelt de automatische verdeling van een nalatenschap wanneer er geen testament is opgesteld of wanneer een testament niet alle vermogensbestanddelen dekt. In dit geval wordt de nalatenschap verdeeld volgens een specifieke hiërarchie van erfgenamen, de erfrechtelijke ordes [11](#page=11) [13](#page=13). ### 2.1 Wettelijke erfopvolging: algemene principes De wettelijke erfopvolging treedt in werking na het overlijden, waarbij de nalatenschap automatisch openvalt. De erfgenamen worden bepaald volgens een bepaalde volgorde of orde. De belangrijkste beginselen zijn [10](#page=10): * **Prioriteit van het testament:** Indien er een testament is, wordt dit eerst uitgevoerd. Pas daarna wordt gekeken naar wat resteert en naar de wettelijke erfgenamen [11](#page=11). * **Wie zijn de erfgerechtigden?** * Bloedverwanten volgens een specifieke rangorde: eerst de kinderen (en kleinkinderen via plaatsvervulling), daarna de ouders, broers en zussen, enzovoort [10](#page=10). * De langstlevende partner wordt beschermd [10](#page=10). * Erfgerechtigden moeten bestaan op het moment van overlijden van de erflater. Een verwekt kind dat levensvatbaar geboren wordt, telt mee [10](#page=10). * Erfgerechtigden moeten de erflater overleven [10](#page=10). #### 2.1.1 Bekwaamheid en onwaardigheid tot erven Om te kunnen erven, moet een persoon bekwaam zijn. Dit betekent dat de erfgenaam moet bestaan op het moment van overlijden van de erflater. Verwekking volstaat, mits het kind levensvatbaar wordt geboren [12](#page=12). **Onwaardigheid tot erven** kan automatisch of na tussenkomst van de rechter plaatsvinden [12](#page=12). * **Automatisch:** Wanneer de erfgenaam zware misdrijven heeft gepleegd ten aanzien van de erflater, zoals moord of doodslag [12](#page=12). * **Na tussenkomst van de rechter:** Bij ernstige feiten zoals verkrachting of opzettelijke slagen en verwondingen ten aanzien van de erflater [12](#page=12). Het gevolg van onwaardigheid is een volledige uitsluiting, waarbij het aandeel van de onwaardige erfgenaam naar de andere erfgenamen gaat [12](#page=12). #### 2.1.2 Beschermde erfdelen (wettelijke reserve) Bepaalde erfgenamen zijn reservataire erfgenamen, wat betekent dat zij een voorbehouden erfdeel hebben dat niet zomaar ontnomen kan worden [10](#page=10). * De kinderen krijgen samen de helft van de nalatenschap, te verdelen onder de kinderen [10](#page=10). * De langstlevende echtgenoot kan niet onterfd worden. De wettelijk samenwonende wordt ook beschermd, maar kan wel bij testament onterfd worden [10](#page=10). * Ouders hebben geen wettelijke reserve meer. Zij kunnen enkel een onderhoudsvordering instellen als ze behoeftig zijn [10](#page=10). De erflater kan vrij beschikken over het niet-reservataire deel van zijn vermogen, bijvoorbeeld via een testament of schenking [10](#page=10). > **Tip:** Erfbelasting is een fiscale kwestie en valt buiten het privaatrechtelijk erfrecht; het is een gewestelijke bevoegdheid [10](#page=10). ### 2.2 De erfrechtelijke ordes De wettelijke erfgenamen worden bepaald volgens de volgende erfrechtelijke ordes: #### 2.2.1 Eerste orde * **Wie erft?** Langstlevende partner (huwelijk of wettelijke samenwoning) én afstammelingen (kinderen, kleinkinderen, achterkleinkinderen). Afstamming is onbeperkt in graad [13](#page=13). * **Plaatsvervulling:** Afstammelingen van vooroverleden verwanten in rechte lijn treden in hun plaats [13](#page=13). * **Inclusief:** Buitenechtelijke (erkende of vastgestelde vaderschap/mee-moederschap) en geadopteerde kinderen [13](#page=13). * **Exclusief:** Stiefkinderen, pleegkinderen, niet-erkende kinderen of kinderen van wie het vaderschap/mee-moederschap niet vaststaat [13](#page=13). * **Wettelijke reserve:** De kinderen hebben recht op de helft van de nalatenschap, te verdelen onder hen. De langstlevende echtgenoot (LLE) geniet ook bescherming [13](#page=13). > **Voorbeeld:** Jan is ongehuwd en laat 2 kinderen na: Anna en Tom. Beide kinderen erven 50% [15](#page=15). > **Voorbeeld:** Jan is ongehuwd en laat 2 kinderen na: Anna (levend) en Tom (overleden met 2 kinderen). Anna erft 50%. Tom's deel (50%) wordt verdeeld onder zijn 2 kinderen, dus elk kleinkind krijgt 25% via plaatsvervulling [15](#page=15). #### 2.2.2 Tweede orde * **Wanneer treedt deze orde in?** Indien er geen afstammelingen zijn [13](#page=13). * **Wie erft?** Bevoorrechte ascendenten (ouders) en bevoorrechte zijverwanten (broers, zussen en hun afstammelingen via plaatsvervulling) [13](#page=13). * **Ouderaandeel:** Ouders erven elk een kwart (25%). Als een ouder vooroverleden is, gaat diens deel naar de andere ouder. Als beide ouders vooroverleden zijn, erven de broers en zussen het volledige deel van de ouders [13](#page=13). * **Broers en zussen:** De broers en zussen erven het resterende deel (tot de nalatenschap op is) [13](#page=13). * **Niet reservatair:** Bevoorrechte ascendenten en zijverwanten zijn niet reservatair en kunnen onterfd worden [13](#page=13). > **Voorbeeld:** Jan is ongehuwd en overlijdt kinderloos. Beide ouders en broer Piet zijn nog in leven. Elke ouder erft 25%, en Piet erft 50% [15](#page=15). > **Voorbeeld:** Jan is ongehuwd en overlijdt kinderloos. Beide ouders zijn nog in leven, maar broer Piet is overleden en laat 2 kinderen na. Elke ouder erft 25%. Piet's deel (50%) wordt verdeeld onder zijn 2 kinderen, dus elk neef/nicht erft 25% via plaatsvervulling [15](#page=15). #### 2.2.3 Derde orde * **Wanneer treedt deze orde in?** Indien er geen afstammelingen en geen broers/zussen zijn [13](#page=13). * **Wie erft?** Overige ascendenten (grootouders, overgrootouders) en hun afstammelingen. Dit is ter informatie en niet relevant voor examenoefeningen [13](#page=13). * **Evolutie:** Als er geen broers en zussen zijn, gaan de ouders voor. Als de ouders er wel zijn, erven zij de volledige nalatenschap (elk 50%, of een ouder 100% indien de andere vooroverleden is) [13](#page=13). > **Voorbeeld:** Jan is ongehuwd en overlijdt kinderloos. Beide ouders zijn vooroverleden, en broer Piet is kinderloos gestorven. In dit geval erven de overgrootouders (indien aanwezig). Als er enkel nog grootouders in leven zijn, erven deze. Als er geen broers/zussen of ouders zijn, maar wel een levende broer, dan erft die broer alles [15](#page=15). > **Voorbeeld:** Jan is ongehuwd en overlijdt kinderloos. Ouders en grootouders zijn vooroverleden. In de derde orde zouden overgrootouders erven. Indien die er niet zijn, gaat het naar de vierde orde. #### 2.2.4 Vierde orde * **Wanneer treedt deze orde in?** Indien er geen afstammelingen, broers/zussen, noch overige ascendenten zijn [13](#page=13). * **Wie erft?** Overige zijverwanten: ooms, tantes, neven, nichten, grootooms, groottantes met hun afstammelingen. Dit is ter informatie en niet relevant voor examenoefeningen [13](#page=13). * **Kloving:** De nalatenschap wordt gesplitst: 50% naar de vaderlijke lijn en 50% naar de moederlijke lijn. Dit was historisch bedoeld om familievermogen in de oorspronkelijke families te houden [13](#page=13). * **Plaatsvervulling:** Binnen de lijnen treden afstammelingen van vooroverleden verwanten in hun plaats [13](#page=13). > **Voorbeeld:** Jan is ongehuwd en overlijdt kinderloos. Ouders en grootouders zijn vooroverleden. Jan heeft enkel een levende tante aan moederszijde en 2 neven in leven aan vaderszijde. De nalatenschap wordt gesplitst: 50% naar de vaderlijke lijn en 50% naar de moederlijke lijn. Aan vaderszijde erft de tante (de enige levende in die lijn) 50% (van de 50% die naar de vaderlijke lijn gaat). Aan moederszijde erft de overleden oom zijn deel (50% van de 50% die naar de moederlijke lijn gaat) verdeeld wordt onder zijn 2 kinderen (de neven), dus elke neef krijgt 25% [15](#page=15). ### 2.3 Specifieke situaties * **Langstlevende partner zonder andere erfgenamen:** De langstlevende echtgenoot erft alles in volle eigendom [13](#page=13) [15](#page=15). * **Geen langstlevende partner en geen andere erfgenamen:** Dit is een erfloze nalatenschap. In dat geval erft de Belgische staat [13](#page=13). > **Ter info:** Het filmpje over de regels in België is een nuttige aanvulling [13](#page=13). > **Ter info:** Eenvoudige casussen uit de voorbeelden kunnen wel examen relevant zijn [15](#page=15). --- # De wettelijke reserve en de vrije beschikking over vermogen Dit deel behandelt de bescherming van bepaalde erfgenamen via de wettelijke reserve en de vrijheid van de erflater om over het resterende deel van het vermogen te beschikken [10](#page=10). ### 3.1 Wettelijke erfopvolging en beschermde erfgenamen Bij overlijden valt de nalatenschap automatisch open en komen de erfgenamen aan bod volgens een bepaalde volgorde, tenzij er een testament is. De erfgerechtigden zijn bloedverwanten volgens een rangorde (kinderen, ouders, broers/zussen), de langstlevende partner, en zij moeten de erflater overleven. Een kind moet bestaan op het moment van overlijden en levensvatbaar geboren worden [10](#page=10). Bepaalde erfgenamen, de reservataire erfgenamen, hebben een voorbehouden erfdeel, de wettelijke reserve, dat niet kan worden ontnomen. De kinderen krijgen samen de helft van de nalatenschap. De langstlevende echtgenoot kan niet onterfd worden. Ouders hebben geen wettelijke reserve meer, maar kunnen wel een onderhoudsvordering instellen indien zij behoeftig zijn [10](#page=10). > **Tip:** De fiscale aspecten van het erfrecht (erfbelasting) worden niet behandeld in het privaatrecht en vallen onder gewestelijke bevoegdheid [10](#page=10). ### 3.2 De wettelijke reserve bepalen Om te weten over welk deel van het vermogen men vrij kan beschikken, moet eerst de wettelijke reserve bepaald worden. Dit proces is essentieel voor het correct uitvoeren van testamenten en schenkingen [14](#page=14). #### 3.2.1 Stappenplan voor het bepalen van de nalatenschap en de wettelijke reserve Een algemeen stappenplan voor het bepalen van de nalatenschap en de wettelijke reserve omvat de volgende fasen [14](#page=14) [17](#page=17): 1. **Vereffening en verdeling van het huwelijksvermogenstelsel (HVS):** Dit is de eerste stap, vooral relevant bij gehuwden onder het wettelijk stelsel [14](#page=14) [17](#page=17). 2. **Bepalen van de nalatenschap en wettelijke reserve:** Hierbij wordt de eigenlijke nalatenschap vastgesteld en de omvang van de wettelijke reserve berekend [14](#page=14) [17](#page=17). 3. **Uitvoeren van het testament:** Het testament wordt uitgevoerd, rekening houdend met de wettelijke reserve [14](#page=14) [17](#page=17). 4. **Verdelen van het resterende:** Wat overblijft na de uitvoering van het testament wordt verdeeld onder de wettelijke erfgenamen [14](#page=14) [17](#page=17). > **Tip:** Gedane schenkingen uit het verleden worden fictief ingebracht om de wettelijke reserve te bepalen [17](#page=17). #### 3.2.2 Fictieve massa bij schenkingen Om de wettelijke reserve correct te berekenen, worden schenkingen die tijdens het leven van de erflater zijn gedaan, fictief toegevoegd aan de nalatenschap. Dit creëert een 'fictieve massa' [16](#page=16) [17](#page=17). > **Example:** Een erflater met een nalatenschap van 200.000 euro (bestaande uit 100.000 euro eigen goederen en 100.000 euro helft gemeenschappelijk vermogen) die eerder 100.000 euro aan een vriendin heeft geschonken. De fictieve massa bedraagt dan 200.000 (nalatenschap) + 100.000 (schenking) = 300.000 euro. De wettelijke reserve voor de kinderen is dan de helft van deze fictieve massa, dus 150.000 euro, en niet de helft van de loutere nalatenschap (100.000 euro) [17](#page=17). ### 3.3 Vrije beschikking over vermogen De erflater kan vrij beschikken over het niet-reservataire deel van zijn vermogen via een testament of schenking. Dit betekent dat de helft van de nalatenschap, na aftrek van de wettelijke reserve, naar eigen goeddunken kan worden verdeeld. Ouders kunnen bijvoorbeeld de helft van hun vermogen aan een goed doel schenken [10](#page=10) [14](#page=14). #### 3.3.1 Testament Een testament is een akte waarin de erflater bepaalt wat er met zijn vermogen moet gebeuren na overlijden. Het testament treedt in werking voor de wettelijke erfopvolging, maar met respect voor de wettelijke reserve [16](#page=16). #### 3.3.2 Schenking Een schenking is een daad waarbij de erflater bij leven zijn vermogen gratis weggeeft. Het eigendom gaat onmiddellijk over. Schenkingen worden fictief gevoegd bij de nalatenschap om de wettelijke reserve te bepalen [16](#page=16). ### 3.4 Sancties bij schending van de wettelijke reserve Indien de wettelijke reserve wordt geschonden, worden eerst de testamenten beperkt tot de wettelijke reserve. Als dat onvoldoende is, worden schenkingen ingekort, te beginnen met de meest recente. De begunstigde van een schenking moet dan het teveel teruggeven om de reserve te respecteren [16](#page=16). --- # Testamenten en schenkingen versus wettelijke erfopvolging Dit onderwerp verkent de verschillen en overeenkomsten tussen testamenten en schenkingen als middelen om vermogen bij overlijden te verdelen, met aandacht voor hun vormvereisten, onherroepelijkheid en fiscale implicaties, in vergelijking met de wettelijke erfopvolging. ### 4.1 Testamenten en schenkingen: definitie en werking #### 4.1.1 Testament Een testament is een document waarin de erflater (ook wel testator genoemd) bepaalt wat er met zijn vermogen of een deel daarvan moet gebeuren na zijn overlijden. Het testament treedt in werking op het moment dat de wettelijke erfopvolging zou intreden, maar wel met inachtneming van de wettelijke reserve [16](#page=16). #### 4.1.2 Schenking Een schenking is een handeling waarbij de erflater (schenker) bij leven reeds een deel van zijn vermogen gratis wegschenkt. Het eigendom van het geschonken goed gaat onmiddellijk over tijdens het leven van de schenker. Schenkingen van toekomstige goederen zijn niet mogelijk. Na het overlijden worden schenkingen fictief toegevoegd aan de nalatenschap om de wettelijke reserve te bepalen; dit dient als een correctie [16](#page=16) [18](#page=18). ### 4.2 Correctie bij schending van de wettelijke reserve Indien de wettelijke reserve van bepaalde erfgenamen geschonden wordt door testamenten of schenkingen, worden eerst de testamenten beperkt tot de wettelijke reserve. Als dit onvoldoende is om de reserve te respecteren, worden de schenkingen ingekort, beginnend bij de meest recente. De begunstigde van de schenking moet dan het teveel teruggeven [16](#page=16). ### 4.3 Vergelijking: Testament vs. Schenking | Aspect | Testament | Schenking | | :------------------ | :---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- | :-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- | | **Wat?** | De erflater bepaalt wat er met zijn vermogen of een deel ervan gebeurt bij overlijden. Treedt in werking vóór de wettelijke erfopvolging intreedt. | De erflater schenkt zijn vermogen bij leven. Eigendom gaat onmiddellijk over. | [18](#page=18). | **Rechtshandeling** | Eenzijdige rechtshandeling: gaat uit van de erflater alleen. | Contract tussen twee partijen: vereist instemming van beide partijen. De schenker moet handelingsbekwaam zijn. Elke begiftigde kan aanvaarden, ook een ongeboren kind. | [18](#page=18). | **Herroepbaar?** | De erflater kan bij leven het testament nog wijzigen. | Onherroepelijk: gegeven is gegeven. Uitzondering: schenkingen onder echtgenoten zijn wel herroepbaar. | [18](#page=18). | **Vormvereisten** | - Testament kan slechts door één persoon worden opgesteld (geen gezamenlijk testament).
- Eigenhandig testament: verplicht en volledig eigenhandig geschreven, ondertekend en gedagtekend door de testator. Heeft geringe bewijskracht en kan gemakkelijker betwist worden.
- Internationaal testament: schriftelijk (mag eigenhandig) opgesteld door testator en afgegeven bij notaris in aanwezigheid van 2 getuigen. Heeft grotere bewijskracht.
- Notarieel (authentiek) testament: komt tot stand voor de notaris, biedt sterke waarborg en heeft geringe kans op betwisting. | - Aanvaarding is vereist.
- Altijd notarieel voor onroerende goederen (OG).
- Vaak notarieel voor roerende goederen (RG).
- RG mogelijk via handgift (kan ook via bankgift/overschrijving).
- Registratie van schenking is mogelijk, met betaling van schenkingsrechten.
- Schenking zonder notaris en zonder schenkingsrechten is mogelijk, mits de erflater nog 5 jaar in leven blijft na de schenking; anders wordt erfbelasting geheven. | [18](#page=18). | **Reservataire erfgenamen** | De kinderen (helft van de nalatenschap) en de langstlevende echtgenoot. Bij wettelijke samenwoning is de partner geen reservatair erfgenaam. | De kinderen (helft van de nalatenschap) en de langstlevende echtgenoot. Bij wettelijke samenwoning is de partner geen reservatair erfgenaam. | [18](#page=18). | **Fiscale impact** | Erfbelasting: progressief. Hoger percentage bij verdere verwantschap of hoger vermogen. Kan oplopen tot 55% voor niet-verwanten in Vlaanderen. | Schenkingsbelasting ligt lager dan erfbelasting. Bij handgift bestaat het risico op erfbelasting indien de erflater overlijdt binnen de 5 jaar na de schenking. | [18](#page=18). | **Controle** | Tot overlijden behoudt de erflater volledige controle. | Na schenking verliest de schenker controle over het geschonken goed. | [18](#page=18). | **Voordelen** | - Flexibel, kan tot het laatste moment aangepast worden.
- Begunstigde hoeft niet op de hoogte te zijn voor overlijden ("koude hand").
- Mogelijkheid om ook andere regelingen te treffen (bv. voogdij, begrafenis). | - Vermindert toekomstige erfbelasting (successieplanning) en kan conflicten voorkomen.
- Schenken met een "warme hand" (bv. financiële hulp bij aankoop huis). | [18](#page=18). ### 4.4 Wettelijke erfopvolging Wanneer er geen testament is, of als het testament niet alle goederen van de nalatenschap regelt, treedt de wettelijke erfopvolging in werking. De wet bepaalt dan wie de erfgenamen zijn en welk deel van de nalatenschap zij erven. Dit systeem kent ook reservataire erfgenamen, zoals de kinderen en de langstlevende echtgenoot. De wettelijke reserve is de helft van de nalatenschap voor de kinderen [16](#page=16) [18](#page=18). > **Tip:** Begrijp dat zowel testamenten als schenkingen dienen om de wettelijke erfopvolging te omzeilen of aan te passen, maar ze hebben zeer verschillende juridische en fiscale consequenties. De keuze tussen beide hangt sterk af van de persoonlijke situatie, de gewenste flexibiliteit en de fiscale optimalisatie. > **Example:** Een persoon wil zijn kinderen helpen bij de aankoop van een woning. Een schenking met een "warme hand" is hier zeer geschikt voor, omdat het geld onmiddellijk ter beschikking staat en de fiscale lasten (schenkingsrechten) over het algemeen lager zijn dan de erfbelasting die later zou worden geheven. Daarentegen, als men een complexe nalatenschap heeft met specifieke wensen voor bepaalde goederen, is een testament flexibeler en kan het tot het einde van het leven aangepast worden. --- # De rol van huwelijksvermogensrecht en samenwoningsvormen in het erfrecht Dit onderwerp belicht de nauwe band tussen erfrecht en huwelijksvermogensrecht, en de specifieke rechten van echtgenoten en samenwonende partners bij een nalatenschap. ### 5.1 De onlosmakelijke verbinding tussen huwelijksvermogensrecht en erfrecht Het huwelijksvermogensrecht regelt de beheer en verdeling van het vermogen van echtgenoten tijdens het huwelijk en na ontbinding door echtscheiding of overlijden. Het erfrecht bepaalt vervolgens de verdeling van het vermogen van de overleden persoon. Cruciaal is dat het huwelijksvermogensrecht eerst het vermogen bepaalt dat daadwerkelijk deel uitmaakt van de nalatenschap [8](#page=8). #### 5.1.1 Bepaling van de nalatenschap na vereffening huwelijksvermogensrecht Voordat het erfrecht in werking treedt, moet eerst het huwelijksvermogensrecht worden vereffend en verdeeld. De samenstelling van de nalatenschap hangt af van het huwelijksvermogensstelsel [8](#page=8): * **Wettelijk stelsel (gemeenschap van aanwinsten):** De nalatenschap bestaat uit het eigen vermogen (EV) van de erflater en in principe de helft van het gemeenschappelijk vermogen (GV). De langstlevende echtgenoot (LLE) behoudt het eigen vermogen (VE) van de overledene [8](#page=8) [9](#page=9). * **Scheiding van goederen:** De nalatenschap omvat het eigen vermogen van de erflater en in principe de helft van de onverdeeldheid [8](#page=8). * **Gemeenschap van goederen:** De nalatenschap omvat in principe de helft van het gemeenschappelijk vermogen [8](#page=8). **Tip:** Specifieke clausules in huwelijkscontracten, zoals een keuzebeding, kunnen de bepaling van de nalatenschap beïnvloeden, bijvoorbeeld door de LLE toe te staan bepaalde goederen uit de nalatenschap in eigen vermogen te nemen [8](#page=8). #### 5.1.2 Samenwoningsvormen en hun erfrechtelijke gevolgen De juridische status van samenwoning heeft directe gevolgen voor de erfrechtelijke rechten van de langstlevende partner. ##### 5.1.2.1 Gehuwden De rechten van gehuwden bij overlijden zijn afhankelijk van de aanwezigheid van een testament. * **Nalatenschap zonder testament (wettelijke devolutie):** * Bij aanwezigheid van kinderen: de langstlevende echtgenoot (LLE) verkrijgt het vruchtgebruik (VG) op de gehele nalatenschap, inclusief de gezinswoning met inboedel [6](#page=6). * Bij afwezigheid van kinderen, maar met andere erfgenamen: de LLE erft het volledig eigen vermogen (VE) op het volledige gemeenschappelijk vermogen plus het VG op het EV van de overleden echtgenoot [6](#page=6). * Bij afwezigheid van kinderen en andere erfgenamen: de LLE erft de volledige nalatenschap in VE [6](#page=6). * **Nalatenschap met testament:** Bij een testament moet rekening gehouden worden met het wettelijk erfdeel (reserve). De LLE kan niet volledig onterfd worden; een minimumregel garandeert het VG op de helft van de nalatenschap, inclusief de gezinswoning. De LLE kan via schenking of testament meer verkrijgen [6](#page=6). **Let op:** Bij feitelijke scheiding blijven echtgenoten in principe nog gehuwd en gelden de erfrechtelijke bepalingen, tenzij de feitelijke scheiding langer dan zes maanden duurt, wat onterving mogelijk maakt [6](#page=6). ##### 5.1.2.2 Wettelijk samenwonenden Bij wettelijk samenwonen is er geen sprake van een huwelijksvermogensrecht of gemeenschappelijk vermogen [8](#page=8). * **Rechten zonder testament:** In principe verkrijgt de langstlevende wettelijk samenwonende partner het VG op de gezinswoning met inboedel. Deze partner heeft geen andere wettelijke rechten uit de samenwoning [6](#page=6). * **Rechten met testament:** De langstlevende wettelijk samenwonende partner kan volledig onterfd worden via een testament, aangezien deze partner geen reservataire rechten heeft. Indien er kinderen zijn, zal de erflater bij testament wel rekening moeten houden met hun wettelijke reserve (de helft van de nalatenschap) [6](#page=6). **Opmerking:** Er kan waarschijnlijk wel sprake zijn van een onverdeeldheid bij wettelijk samenwonenden, wat de langstlevende partner in principe recht geeft op de helft [8](#page=8). ##### 5.1.2.3 Feitelijk samenwonenden Feitelijk samenwonenden hebben geen wettelijk erfrecht; de partner erft in principe niets en geniet geen wettelijke bescherming. Erfenis is enkel mogelijk via een testament, waarbij wel rekening gehouden moet worden met de wettelijke reserve van eventuele kinderen (de helft van de nalatenschap) [6](#page=6). **Voorbeeld:** Een gehuwd koppel onder het wettelijk stelsel met kinderen: * **Stap 1: Vereffening en verdeling van het huwelijksvermogensrecht:** Het eigen vermogen van de overledene valt in de nalatenschap. Het gemeenschappelijk vermogen wordt in twee gelijke delen verdeeld, waarvan de helft in de nalatenschap valt [9](#page=9). * **Stap 2: Toepassing van het erfrecht:** Op basis van de bovenstaande verdeling van de nalatenschap worden de erfdelen van de kinderen en de langstlevende echtgenoot bepaald, rekening houdend met hun wettelijke reserves en eventuele testamentaire bepalingen [6](#page=6) [9](#page=9). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Burgerlijk recht | Het recht dat de verhoudingen tussen burgers onderling regelt, zoals contracten, eigendom en familierecht. | | Erfrecht | Het rechtsgebied dat regelt wat er met het vermogen van een persoon gebeurt na diens overlijden, inclusief de verdeling onder erfgenamen. | | Volle eigendom | Het meest omvattende recht op een goed, dat de bevoegdheden van gebruik, genot en beschikking omvat. | | Naakte eigendom | Het juridisch eigendom van een goed, zonder het recht op gebruik en genot ervan, dat bij het einde van een vruchtgebruik overgaat in volle eigendom. | | Vruchtgebruik | Het recht om de vruchten van een goed te genieten en het goed te gebruiken, zonder het recht om erover te beschikken. Dit recht eindigt automatisch bij overlijden van de vruchtgebruiker. | | Rechtsubject | Een drager van rechten en plichten in een rechtssysteem, zoals een natuurlijk persoon of een rechtspersoon. | | Rechtsbekwaamheid | De bekwaamheid van een rechtssubject om rechten te hebben en plichten te dragen. | | Handelingsbekwaamheid | De bekwaamheid van een rechtssubject om rechtshandelingen te stellen, zoals het aanvaarden van een erfenis of het opmaken van een testament. | | Rechtspersoon | Een entiteit, zoals een vennootschap of vereniging, die door de wet wordt erkend als drager van rechten en plichten, vergelijkbaar met een natuurlijk persoon. | | Afstamming | De juridische band tussen ouders en kinderen, die de basis vormt voor het erfrecht en de erfopvolging, en die kan ontstaan door bloedverwantschap of adoptie. | | Wettelijke erfopvolging | De automatische verdeling van een nalatenschap volgens de wet, wanneer er geen testament is opgesteld door de erflater. | | Wettelijke reserve | Een voorbehouden deel van de nalatenschap dat wettelijk beschermd is voor bepaalde erfgenamen, zoals kinderen, en waar de erflater niet vrij over kan beschikken. | | Erflater | De persoon die overlijdt en wiens nalatenschap wordt verdeeld. | | Erfgenaam | De persoon of entiteit die een deel van het vermogen van de erflater verkrijgt. | | Onwaardigheid tot erven | Een wettelijke uitsluiting van erfopvolging voor personen die ernstige misdrijven hebben gepleegd tegen de erflater. | | Plaatsvervulling | Een mechanisme waarbij de afstammelingen van een vooroverleden erfgenaam diens plaats innemen in de erfopvolging. | | Testament | Een juridische akte waarin de erflater zijn wensen vastlegt met betrekking tot de verdeling van zijn vermogen na overlijden. | | Schenking | Een rechtshandeling waarbij de schenker bij leven een goed gratis overdraagt aan een begiftigde, waarbij de eigendom onmiddellijk overgaat. | | Fictieve massa | De totale waarde van de nalatenschap, aangevuld met de waarde van schenkingen die bij leven zijn gedaan, om de wettelijke reserve te kunnen berekenen. | | Huwelijksvermogensrecht | Het rechtsgebied dat regelt hoe het vermogen van gehuwde personen wordt beheerd en verdeeld, zowel tijdens het huwelijk als na ontbinding door echtscheiding of overlijden. | | Gemeenschappelijk vermogen | Het vermogen dat tijdens het huwelijk door echtgenoten wordt opgebouwd en dat bij ontbinding van het huwelijk tot de nalatenschap kan behoren, afhankelijk van het huwelijksstelsel. | | Eigen vermogen | Het vermogen dat een echtgenoot vóór het huwelijk had of tijdens het huwelijk door erfenis of schenking heeft verkregen, en dat in principe privé blijft. | | Onverdeeldheid | Een situatie waarin meerdere personen gezamenlijk eigenaar zijn van een goed of vermogen, en waarbij het goed of vermogen nog niet is verdeeld. | | Reservataire erfgenaam | Een erfgenaam die wettelijk recht heeft op een bepaald deel van de nalatenschap (de wettelijke reserve) dat niet kan worden ontnomen door de erflater. |

# Inleiding tot het recht Dit onderwerp introduceert de fundamentele definities en structuur van het recht, waarbij de nadruk ligt op de aard van rechtsregels, de klassieke indeling in publiek- en privaatrecht, en de diverse bronnen waaruit het recht voortvloeit [2](#page=2) [3](#page=3) [4](#page=4) [5](#page=5). ### 1.1 Wat is recht? Recht kan gedefinieerd worden als een geheel van gedragsregels en normen die op iedereen van toepassing zijn en door de overheid worden opgelegd om het maatschappelijk leven te ordenen en die afdwingbaar zijn. Deze regels omvatten verbodsbepalingen (wat niet mag), gebodsbepalingen (wat moet) en bepalingen die men kan inroepen (wat men mag) [2](#page=2). #### 1.1.1 Soorten rechtsregels * **Dwingend recht**: Deze regels beschermen de zwakkere partij, zoals consumenten, huurders of werknemers, en kunnen niet terzijde worden geschoven door overeenkomsten. Voorbeelden hiervan zijn vormvereisten, regels over de staat van een persoon en procesrecht [2](#page=2). * **Regels van openbare orde**: Dit is een hogere vorm van dwingend recht die raakt aan de juridische grondslagen, moraliteit en sociale orde van de samenleving. De rechter past deze ambtshalve toe. Voorbeelden zijn strafrecht en de tienjarige aansprakelijkheid van aannemers en architecten [2](#page=2). * **Aanvullend (suppletief) recht**: Deze regels vullen bestaande regels aan wanneer partijen niets anders hebben afgesproken en bieden de mogelijkheid om ervan af te wijken. Een voorbeeld is de afspraak in een huurovereenkomst over wie verantwoordelijk is voor kleine herstellingen [2](#page=2). #### 1.1.2 Kenmerken van rechtsregels * **Oplegd door de overheid**: Dit kan via internationale verdragen, EU-regelgeving, of wetgeving op federaal, regionaal en lokaal niveau in België [2](#page=2) [4](#page=4). * **Ordening van het maatschappelijk leven**: Recht voorkomt chaos, zoals een verkeerssysteem zonder Wegcode zou veroorzaken [2](#page=2). * **Afdwingbaarheid**: Rechtsregels worden gehandhaafd met sancties of straffen, in tegenstelling tot fatsoenregels [2](#page=2). ### 1.2 Klassieke indeling van het recht Het recht wordt traditioneel onderverdeeld in publiekrecht en privaatrecht [3](#page=3). #### 1.2.1 Publiekrecht Publiekrecht regelt het algemeen belang en de verhoudingen tussen de overheid en burgers, evenals de werking van overheidsinstanties. Hieronder vallen [3](#page=3): * Staatsrecht, grondwettelijk recht en administratief recht [3](#page=3). * Strafrecht, strafprocesrecht en fiscaal recht [3](#page=3). * Internationaal recht, dat de verhoudingen tussen staten regelt en de basis vormt voor Europees recht [3](#page=3). #### 1.2.2 Privaatrecht Privaatrecht regelt de verhoudingen tussen burgers onderling, in het belang van particulieren. De burger bepaalt zelf of hij juridische stappen onderneemt. Dit omvat onder andere het burgerlijk recht, met daarin het personen- en familierecht, en het verbintenissen- en contractenrecht [3](#page=3). #### 1.2.3 Rechtstakken met een gemengd karakter Sommige rechtsgebieden combineren elementen van zowel publiekrecht als privaatrecht, zoals economisch recht, sociaal recht, milieurecht en vennootschapsrecht [3](#page=3). ### 1.3 Rechtsbronnen Rechtsbronnen zijn de oorsprong van waaruit het recht voortvloeit. Deze worden ingedeeld in algemeen bindend recht en niet-bindend recht [4](#page=4) [5](#page=5). #### 1.3.1 Algemeen bindend recht (Wetgeving in ruime zin) Dit zijn normen die voor iedereen gelden en een hiërarchische structuur kennen, waarbij lagere normen niet mogen strijdig zijn met hogere normen [4](#page=4) [6](#page=6). 1. **Internationale verdragen**: Overeenkomsten tussen staten, zoals mensenrechtenverdragen van de VN of het EVRM [4](#page=4). 2. **Europese regelgeving**: * EU-verdragen: Hoogste EU-normen, bindende overeenkomsten tussen lidstaten (bv. Verdrag van Maastricht) [4](#page=4). * Verordeningen: Hebben directe werking en zijn uniform toepasbaar in alle lidstaten (bv. AVG/GDPR) [4](#page=4). * Richtslijnen: Moeten door lidstaten worden omgezet naar nationale wetgeving (bv. e-invoicing) [4](#page=4). * Besluiten van Europese instellingen: Alleen bindend voor geadresseerde partijen [4](#page=4). 3. **Grondwet (Gw.)**: De hoogste nationale norm die staatsorganisatie, bevoegdheden en fundamentele rechten regelt. Wijziging vereist een complexe procedure (art. 195 Gw.) [4](#page=4). 4. **Bijzondere wetten**: Wetten die staatsstructuurprincipes uitwerken [4](#page=4). 5. **Wetten in de strikte zin, decreten en ordonnanties**: Totstandkoming via respectievelijk het Federale Parlement en de deelregeringen [4](#page=4). 6. **Koninklijk besluiten (KB) en besluiten van deelregeringen**: Uitvoerende regels [4](#page=4). 7. **Ministeriële besluiten (MB)**: Besluiten van individuele ministers [4](#page=4). 8. **Provinciale en gemeentelijke reglementen (lokale verordeningen)**: Regels op lokaal niveau [4](#page=4). #### 1.3.2 Overige bronnen van algemeen bindend recht (niet tot wetgeving behorend) 9. **Gewoonterecht**: Ongeschreven regels die ontstaan door herhaald gebruik en die als juridisch bindend worden beschouwd. Mag niet in strijd zijn met geschreven regelgeving [5](#page=5). 10. **Algemene rechtsbeginselen**: Fundamentele principes van het rechtssysteem, zoals rechtvaardigheid, redelijkheid en billijkheid. Voorbeelden zijn het vermoeden van onschuld, het recht op verdediging en het gelijkheidsbeginsel [5](#page=5). #### 1.3.3 Niet-bindend recht Deze bronnen zijn niet direct afdwingbaar, maar hebben wel invloed op de interpretatie en toepassing van het recht. 11. **Rechtspraak (jurisprudentie)**: De interpretatie en toepassing van rechtsnormen door de rechterlijke macht, resulterend in vonnissen en arresten. Een vaste rechtspraak kan gezag hebben [5](#page=5). 12. **Rechtsleer (doctrine)**: De opvattingen van rechtsgeleerden in vakliteratuur, handboeken en proefschriften [5](#page=5). > **Tip:** Het belang van gewoonterecht en rechtspraak is groter in Angelsaksische landen dan op het Europese vasteland, waar het recht grotendeels neergeschreven is [5](#page=5). > **Tip:** Begrijpen van de hiërarchie van rechtsbronnen is cruciaal voor rechtszekerheid. Een lagere norm mag nooit in strijd zijn met een hogere norm [6](#page=6). --- # De Belgische staatsstructuur en de rechterlijke macht Dit gedeelte van het document legt de fundamenten van de Belgische staat uit, inclusief de scheiding der machten, het federalisme en de piramidale structuur van de rechterlijke macht. ### 2.1 Principes van de Belgische staat België is een indirecte representatieve democratie, wat betekent dat het volk vertegenwoordigd wordt door gekozen burgers, zoals in de Kamer van Volksvertegenwoordigers. Dit staat in contrast met directe democratie zoals referenda of volksraadplegingen. De scheiding der machten, geïnspireerd door Montesquieu, is een fundamenteel principe om controle en beperking te waarborgen tussen de wetgevende, uitvoerende en rechterlijke machten, ter voorkoming van dictatuur of machtsmisbruik. Dit principe geldt op alle bestuursniveaus: federaal, deelstaten, provincies en gemeenten [7](#page=7). België is een rechtsstaat, wat inhoudt dat er wederzijdse rechten en plichten zijn voor burgers en overheid, met een onafhankelijke rechterlijke macht, rechtszekerheid en geen willekeur. Sinds 1831 is België een constitutionele monarchie, waarbij de koning het staatshoofd is maar met beperkte politieke macht. Sinds 1970 is België een federale staat, samengesteld uit gemeenschappen (gebaseerd op taal) en gewesten (gebaseerd op grondgebied), elk met eigen bevoegdheden, wat voortkomt uit zes staatshervormingen [7](#page=7). ### 2.2 De rechterlijke macht: structuur en kenmerken De rechterlijke macht (RM) in België kenmerkt zich door een piramidale structuur territoriale bevoegdheid (gebaseerd op grondgebied) en materiële bevoegdheid (gebaseerd op de aard van de zaak). De RM is onafhankelijk en onpartijdig. Belangrijke beginselen zijn de afwezigheid van rechtsweigering (een rechter mag geen beslissing weigeren) en de motiveringsplicht, waarbij de rechter zijn uitspraak moet onderbouwen. Dit draagt bij aan rechtszekerheid en maakt controle mogelijk. Het principe van dubbele aanleg (eerste aanleg en hoger beroep) is van toepassing evenals het vermoeden van onschuld. Er wordt onderscheid gemaakt tussen burgerlijke en strafrechtelijke procedures [12](#page=12). #### 2.2.1 Rechtbanken in eerste aanleg * **Vredegerecht (Vred.)** [13](#page=13). * **Territoriale bevoegdheid:** Per kanton [13](#page=13). * **Materiële bevoegdheid:** Laagste rechtbank, laagdrempelig en dicht bij de burger. Behandelt burgerlijke zaken tot een maximum van 5000 euro met uitzonderingen voor expliciet toegewezen zaken (bv. familiale geschillen aan de familie- en jeugdrechtbank) of specifieke bevoegdheden ongeacht het bedrag (bv. huurgeschillen, burengeschillen, consumentenkrediet) [13](#page=13). * **Hoger beroep:** Tegen vonnissen van het vredegerecht gaat naar de rechtbank van eerste aanleg (burgerlijke rechtbank) [13](#page=13). * **Politierechtbank (Pol.)** [14](#page=14). * **Territoriale bevoegdheid:** Per gerechtelijk arrondissement, onderverdeeld in afdelingen [14](#page=14). * **Materiële bevoegdheid:** Behandelt kleine misdrijven (overtredingen) en verkeersmisdrijven. Verkeersmisdrijven blijven bij de politierechtbank, zelfs bij lichamelijk letsel, zolang het ongeval verkeersgerelateerd is. Burgerlijke partijstelling is mogelijk voor schadevergoeding [14](#page=14). * **Hoger beroep:** Tegen vonnissen van de politierechtbank gaat naar de rechtbank van eerste aanleg (correctionele rechtbank) [14](#page=14). * **Rechtbank van eerste aanleg (Rb.)** [15](#page=15) [16](#page=16). * **Territoriale bevoegdheid:** In elk gerechtelijk arrondissement, kan uit meerdere afdelingen bestaan [15](#page=15). * **Materiële bevoegdheid:** Meest uitgebreide bevoegdheid, onderverdeeld in vier secties [16](#page=16): 1. **Burgerlijke rechtbank:** Behandelt burgerlijke zaken boven 5000 euro en zaken die niet exclusief aan andere rechtbanken zijn toegewezen; treedt op als beroepsinstantie tegen vonnissen van de vrederechter [16](#page=16). 2. **Correctionele rechtbank:** Behandelt wanbedrijven en gecorrectionaliseerde misdrijven; treedt op als beroepsinstantie tegen vonnissen van de politierechtbank [16](#page=16). 3. **Familie- en Jeugdrechtbank:** Behandelt familiale geschillen van volwassenen en zaken m.b.t. minderjarigen (0-18 jaar), inclusief strafbare feiten door minderjarigen; zet in op bemiddeling [16](#page=16). 4. **Strafuitvoeringsrechtbank:** Oordeelt over de uitvoering van straffen [16](#page=16). * **Hoger beroep:** Tegen uitspraken van de rechtbank van eerste aanleg gaat naar het Hof van Beroep [15](#page=15). * **Arbeidsrechtbank (Arbrb.)** [18](#page=18). * **Materiële bevoegdheid:** Gespecialiseerde rechtbank in eerste aanleg voor geschillen inzake arbeidsrecht en sociale zekerheid [18](#page=18). * **Hoger beroep:** Tegen vonnissen bij het Arbeidshof [18](#page=18). * **Ondernemingsrechtbank (Orb.)** [18](#page=18). * **Materiële bevoegdheid:** Gespecialiseerde rechtbank die geschillen tussen ondernemingen behandelt [18](#page=18). * **Hoger beroep:** Tegen vonnissen bij het Hof van Beroep (burgerlijke kamer) [18](#page=18). #### 2.2.2 Hogere rechtscolleges * **Hof van beroep (HvB)** [17](#page=17). * **Territoriale bevoegdheid:** Vijf hoven in België [17](#page=17). * **Materiële bevoegdheid:** Enkel in graad van beroep, behandelt hogere beroepen tegen uitspraken van de burgerlijke, correctionele en ondernemingsrechtbanken. Bestaat uit kamers voor burgerlijke, correctionele en familie- en jeugdzaken [17](#page=17). * **Hof van Assisen (Assisen)** [17](#page=17). * **Territoriale bevoegdheid:** In elke provinciehoofdstad [17](#page=17). * **Materiële bevoegdheid:** Strafrechtbank die misdaden (zwaarste misdrijven) behandelt. Er is geen hoger beroep ten gronde mogelijk, enkel cassatieberoep. Een volksjury (12 gezworenen) beslist over de schuldvraag en mede over de strafmaat [17](#page=17). * **Hof van Cassatie (Cass.)** [19](#page=19). * **Territoriale bevoegdheid:** Eén hof voor heel het land [19](#page=19). * **Bevoegdheid:** Hoogste rechtbank. Oordeelt niet ten gronde (over de feiten), maar controleert uitsluitend op schending van de wet en procedurefouten. Na verbreking wordt de zaak verwezen naar een andere rechtbank op hetzelfde niveau. De cassatierechtspraak is een belangrijke rechtsbron voor rechtseenheid en controle [19](#page=19). ### 2.3 Bijzondere instellingen (buiten de rechterlijke macht) Deze instellingen oefenen controle uit en behoren niet tot de strikte definitie van de rechterlijke macht. * **Grondwettelijk Hof (GwH)** [23](#page=23) [24](#page=24). * Eén nationaal hof [24](#page=24). * Kan wetten, decreten en ordonnanties schorsen of vernietigen wegens strijd met de bevoegdheidsverdeling of fundamentele rechten en vrijheden [24](#page=24). * Beantwoordt prejudiciële vragen van rechters over de grondwettelijkheid van bepalingen [24](#page=24). * **Raad van State (RvS)** [23](#page=23) [24](#page=24). * Hoogste administratieve rechtscollege met twee afdelingen [24](#page=24). * **Afdeling wetgeving:** Verplicht advies bij voorontwerpen van wetgevende teksten [24](#page=24). * **Afdeling bestuursrechtspraak:** Gaat na of beslissingen van de uitvoerende macht rechtvaardig en wettig zijn, schorst of vernietigt beslissingen bij procedurele fouten of onbevoegdheid [24](#page=24). * **Andere administratieve rechtscolleges:** Omvatten onder meer de Raad voor Vergunningsbetwistingen en de Raad voor Verkiezingsbetwistingen [24](#page=24). ### 2.4 Procedureregels #### 2.4.1 Partijen en procedurestart * **Burgerlijke procedure:** Partijen zijn eiser tegen verweerder (eerste aanleg), appellant tegen geïntimeerde (hoger beroep). Procedures starten meestal via dagvaarding door een gerechtsdeurwaarder maar ook via verzoekschrift (op tegenspraak of eenzijdig) of gezamenlijk verzoekschrift tot vrijwillige verschijning [21](#page=21). * **Strafprocedure:** Betreft het Openbaar Ministerie (OM) dat optreedt namens de maatschappij tegen de beklaagde of beschuldigde. Procedures starten vaak na een proces-verbaal (PV) opgesteld door de politie, of na meldingen en klachten bij het OM [21](#page=21). #### 2.4.2 Verloop van procedures * **Burgerlijke procedure:** Volgt typisch de stappen: betekening dagvaarding, inleidende zitting, conclusies (schriftelijke standpunten), openbare terechtzitting, pleidooi en sluiting debatten, vonnisuitspraak. Hoger beroep of verzet kan na het vonnis. Na cassatie wordt de zaak opnieuw behandeld op hetzelfde niveau met een andere rechter [22](#page=22). * **Strafprocedure:** Gereguleerd door het Wetboek van Strafvordering (Sv.) [21](#page=21). > **Tip:** Het onderscheid tussen burgerlijk en strafrechtelijk procesrecht is cruciaal. Burgerlijk recht regelt de verhoudingen tussen burgers, terwijl strafrecht de sanctionering van strafbare feiten betreft. > **Voorbeeld:** Een geschil over een onbetaalde factuur tussen twee bedrijven valt onder het burgerlijk recht en zal via de burgerlijke procedure lopen. Een winkeldiefstal valt onder het strafrecht en zal via de strafprocedure behandeld worden. ### 2.5 Controle op de verschillende machten De scheiding der machten wordt gecontroleerd door verschillende instellingen [25](#page=25): * **Wetgevende macht** * **Uitvoerende macht** * **Rechterlijke macht** Controlemechanismen omvatten: * Het Grondwettelijk Hof [25](#page=25). * De Raad van State [25](#page=25). * Het Hof van Cassatie [25](#page=25). De koning bezit het recht van genade, een uitzonderlijk instrument om straffen aan te passen of kwijt te schelden na grondig onderzoek [25](#page=25). --- # Procedurele aspecten van het recht Dit hoofdstuk behandelt de gang van zaken binnen zowel burgerlijke als strafrechtelijke procedures, met aandacht voor de betrokken partijen, de verschillende proceshandelingen en de rol van de gerechtsdeurwaarder. ### 3.1 Inleiding tot procedures Het starten van een procedure, ook wel aangeduid als het initiëren van de rechtsingang of het aanhangig maken van een zaak bij de rechtbank, gebeurt in de regel via een dagvaarding. Dit betreft de oproeping van een tegenpartij om voor de rechter te verschijnen, met name in geschillen die leiden tot bijvoorbeeld schadeclaims of bij contractbreuk [21](#page=21). Wanneer de wet dit toelaat, zijn er alternatieve procedures om een zaak voor de rechtbank te brengen [21](#page=21): * **Verzoekschrift op tegenspraak:** Hierbij vraagt de verzoeker de rechter om een beslissing zonder een direct conflict. De tegenpartij wordt opgeroepen om te verschijnen. Dit wordt toegepast bij zaken als echtscheidingen of de vaststelling van onderhoudsgelden [21](#page=21). * **Eenzijdig verzoekschrift:** Hierbij wordt de tegenpartij niet op de hoogte gebracht, waardoor er geen verweer mogelijk is. Dit is uitzonderlijk en wordt enkel gebruikt in gevallen van hoogdringendheid, zoals het stilleggen van werken [21](#page=21). * **Gezamenlijk verzoekschrift tot vrijwillige verschijning:** Partijen komen onderling overeen om vrijwillig voor de rechtbank te verschijnen [21](#page=21). ### 3.2 Partijen in burgerlijke en strafrechtelijke procedures De betrokken partijen verschillen per proceduretype: * **Burgerlijke procedure:** * Eiser tegen verweerder (in eerste aanleg) [21](#page=21). * Appellant tegen geïntimeerde (in hoger beroep) [21](#page=21). * Een burgerlijke partij kan zich voegen om schadevergoeding te vorderen [21](#page=21). * **Strafprocedure:** * Het Openbaar Ministerie (OM) of Parket, dat de maatschappij vertegenwoordigt en de straf vordert [21](#page=21). * De beklaagde (in politieke en correctionele zaken) of beschuldigde (in assisenkwesties) [21](#page=21). ### 3.3 De rol van de gerechtsdeurwaarder De gerechtsdeurwaarder speelt een cruciale rol bij het betekenen van de dagvaarding. Dit is de formele oproeping van een partij om voor de rechter te verschijnen. Na een uitspraak (vonnis of arrest) is de deurwaarder ook betrokken bij de kennisgeving en betekening ervan, en bij de tenuitvoerlegging of executie van het vonnis of arrest [21](#page=21) [22](#page=22). ### 3.4 Verloop van de burgerlijke procedure De burgerlijke procedure verloopt sequentieel en omvat de volgende stappen [22](#page=22): 1. **Betekening dagvaarding via de gerechtsdeurwaarder:** De procedure start met de formele oproeping van de gedaagde partij [22](#page=22). * **Tip:** Voorafgaand aan de dagvaarding kunnen voorafgaandelijke brieven en herinneringen worden verstuurd, en kan een ingebrekestelling dienen als laatste poging tot minnelijke schikking [22](#page=22). 2. **Inleidende zitting:** Dit is de eerste zitting waar de zaak wordt voorgelegd aan de rechtbank [22](#page=22). * **Tip:** Bij eenvoudige zaken kan de behandeling ten gronde meteen plaatsvinden. Meestal spreken partijen echter conclusietermijnen af om hun standpunten schriftelijk uiteen te zetten [22](#page=22). 3. **Conclusies of besluiten:** Alle partijen zetten hun standpunten en juridische argumenten schriftelijk uiteen. Zij reageren ook op de conclusies van de tegenpartij via hun advocaten. De rechter leest de conclusies ter voorbereiding en kan tijdens de zitting bijkomende toelichting vragen [22](#page=22). 4. **Openbare terechtzitting:** De zaak wordt mondeling behandeld. Advocaten kunnen uitvoerig pleiten of verwijzen naar hun schriftelijke conclusies [22](#page=22). 5. **Pleidooi + sluiting debatten:** Na de mondelinge argumentatie worden de debatten gesloten [22](#page=22). 6. **Vonnis:** De rechter velt een uitspraak. * Dit kan gebeuren in een openbare zitting of de zaak kan in beraad worden genomen [22](#page=22). * Het vonnis bestaat uit een motiverend gedeelte (waarin de redenering van de rechter wordt uiteengezet) en een beschikkend gedeelte of 'dictum' (de eigenlijke beslissing onderaan het vonnis) [22](#page=22). Na het vonnis zijn er verdere mogelijkheden [22](#page=22): * **Hoger beroep of verzet:** * **Hoger beroep:** Als een partij het niet eens is met het vonnis, kan zij in hoger beroep gaan bij een hiërarchisch hogere rechtsmacht. Het vonnis kan dan bekrachtigd of geheel/gedeeltelijk herzien worden [22](#page=22). * **Verzet:** Indien een partij niet verschenen is en bij verstek is veroordeeld in laatste aanleg, kan zij verzet aantekenen bij dezelfde rechter [22](#page=22). * **Cassatie:** Dit is een beroep bij het Hof van Cassatie. Bij verbreking van het vonnis wordt de zaak opnieuw behandeld op hetzelfde niveau, maar met een andere rechter of rechtbank [21](#page=21) [22](#page=22). * **Tenuitvoerlegging of executie van het vonnis of arrest:** Indien er geen beroep wordt ingesteld of na de beroepsprocedures, wordt het vonnis uitgevoerd [22](#page=22). ### 3.5 Verhouding tussen straf- en burgerlijk procesrecht Het strafrechtelijk systeem kent twee belangrijke wetboeken: het Wetboek van Strafvordering (Sv.), dat de procedure regelt, en het Strafwetboek (Sw.), dat de misdrijven definieert. Dit staat tegenover het burgerlijk recht, waar het Gerechtelijk Wetboek (Ger.W.) de procedure bepaalt en het Burgerlijk Wetboek (BW) de materiële rechtsregels bevat [21](#page=21). #### 3.5.1 Procedurele instap in het strafrecht In het strafrecht kan de procedure op verschillende manieren in gang worden gezet [21](#page=21): * De politie stelt een proces-verbaal (PV) op na de vaststelling van een overtreding [21](#page=21). * Het Openbaar Ministerie (OM) ontvangt een melding of klacht en kan zelf initiatief nemen om een zaak te starten, zelfs zonder voorafgaand PV, als vertegenwoordiger van de samenleving [21](#page=21). #### 3.5.2 Burgerlijke partijstelling in het strafrecht Een burgerlijke partij kan zich voegen in een strafprocedure met het oog op het verkrijgen van schadevergoeding [21](#page=21). > **Tip:** Hoewel het strafrecht primair gericht is op het bestraffen van misdrijven, biedt het ook ruimte voor benadeelde partijen om hun civiele vorderingen te laten behandelen binnen hetzelfde proces [21](#page=21). --- # Studietips en examenvoorbereiding Dit onderwerp biedt essentiële adviezen voor studenten om leerstof effectief te verwerken, vragen te stellen en zich optimaal voor te bereiden op examens, met nadruk op studieplanning en algemene studietechnieken [27](#page=27). ### 4.1 Exameninhoud en -vorm Het examen zal een mondelinge evaluatie van de theorie omvatten, waarbij het onthouden, begrijpen en toepassen van de leerstof centraal staat. De leerstof voor het examen omvat de slides van mevrouw Danneels en de slides van de herhalingslessen tot op heden. Voor de periode vanaf de volgende les zullen aangepaste slides gebruikt worden. De specifieke leerdoelstellingen worden op Toledo geplaatst in de week van 11 november [27](#page=27). ### 4.2 Verwerken van de leerstof Een effectieve verwerking van de leerstof vereist actieve betrokkenheid en het durven zoeken naar extra informatie. > **Tip:** Aarzel niet om bijkomende informatie op te zoeken wanneer je iets niet begrijpt [27](#page=27). Middelen zoals het internet en platforms zoals Quizlet kunnen hierbij helpen, waar je gratis oefeningen kunt vinden of zelf oefenkaartjes kunt aanmaken [27](#page=27). > **Tip:** Durf vragen te stellen! Dit kan via e-mail, Toledo, na of voor de les, of tijdens de pauze. De docent is op dinsdagmiddag aanwezig in de docentenruimte [27](#page=27). Indien er voldoende vragen en input zijn, zal een FAQ worden opgesteld. Het is belangrijk om op te merken dat de laatste vragen met betrekking tot de leerstof uiterlijk één week voor het examen gesteld moeten worden; in de week voor het examen worden er geen vragen meer beantwoord [27](#page=27). ### 4.3 Algemene studietips Gezien het feit dat het laatste deel van het academiejaar is ingezet, is het hoog tijd om te beginnen met studeren [27](#page=27). > **Tip:** Maak studieplanningen en mindmaps om de leerstof te structureren. Schema's zijn ook terug te vinden in de presentaties [27](#page=27). Verder is het cruciaal om afleidingen te minimaliseren. > **Tip:** Leg je telefoon weg tijdens het studeren [27](#page=27). Ontspanning is tevens een belangrijk onderdeel van een succesvolle studieaanpak [27](#page=27). > **Tip:** Kalmte is essentieel om het examen tot een goed einde te brengen [27](#page=27). Voor aanvullende studietips kan de website https://studiecoach.vives.be/ geraadpleegd worden [27](#page=27). ### 4.4 Planning en deadlines * De slides van mevrouw Danneels en de slides van de herhalingslessen moeten doorgenomen worden ter voorbereiding op de les van 18 november [26](#page=26). * Volgende week dinsdag, 11 november, is er geen les wegens Wapenstilstand [26](#page=26). * Er is nog veel leerstof te behandelen [26](#page=26). * De opdracht voor het verslag van het rechtbankbezoek moet ingediend worden op dinsdag 25 november, maar mag ook al op 18 november ingediend worden, op papier [26](#page=26). * De doelstellingen worden opgelijst en zullen in de week van 10 november op Toledo verschijnen [26](#page=26). * De leerstof van Deel 2 (Personenrecht, Familierecht, Relatievermogensrecht) zal thematisch hernomen worden op 18 november [26](#page=26). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Algemeen bindend recht | Regels die voor iedereen gelden binnen een rechtsgebied en die door de overheid worden opgelegd en gehandhaafd. | | Aanvullend recht (suppletief recht) | Regels die van toepassing zijn wanneer partijen niets anders zijn overeengekomen; ervan kan worden afgeweken. | | Burgerlijk recht | Het deel van het privaatrecht dat de relaties tussen burgers onderling regelt, met inbegrip van personen- en familierecht, en verbintenissenrecht. | | Dwingend recht | Regels die ter bescherming van een zwakkere partij zijn ingesteld en waarvan niet kan worden afgeweken, zelfs niet bij overeenkomst. | | Fatsoensregels | Gedragsnormen die door de samenleving worden verwacht, maar die niet juridisch afdwingbaar zijn; overtreding leidt niet tot sancties. | | Federale overheid | De centrale regering van België die bevoegd is voor aangelegenheden die het hele land aangaan, zoals defensie en buitenlandse zaken. | | Gewoonterecht | Ongeschreven recht dat ontstaat door langdurig herhaald gebruik dat door de gemeenschap als juridisch bindend wordt ervaren. | | Grondwet (Gw.) | De hoogste nationale wet in België die de basisprincipes van de staatsorganisatie, de rechten en vrijheden van burgers, en de bevoegdheidsverdeling regelt. | | Hoger beroep | De mogelijkheid om een zaak opnieuw te laten beoordelen door een hogere rechtbank als men het niet eens is met de uitspraak van de lagere rechter. | | Jurisprudentie (rechtspraak) | De verzameling van rechterlijke uitspraken en beslissingen die als interpretatie en toepassing van het recht dienen. | | Motiveringsplicht | De verplichting voor rechters om hun uitspraken te onderbouwen met redenen, wat bijdraagt aan rechtszekerheid en controleerbaarheid. | | Niet-bindend recht | Rechtsbronnen zoals rechtspraak en rechtsleer die geen directe wettelijke kracht hebben, maar wel invloedrijk kunnen zijn. | | Openbare orde | Regels van zeer dwingend recht die de fundamentele juridische, morele en sociale beginselen van de samenleving beschermen. | | Privaatrecht | Deel van het recht dat de verhoudingen tussen particulieren onderling regelt en waarbij het initiatief bij de burgers zelf ligt. | | Publiekrecht | Deel van het recht dat de organisatie van de overheid en de relatie tussen de overheid en burgers regelt, gericht op het algemeen belang. | | Rechtsbeginselen | Fundamentele principes die de basis vormen van een rechtssysteem, zoals rechtvaardigheid, redelijkheid en billijkheid. | | Rechtsbronnen | De oorsprong of plaats waar juridische regels te vinden zijn, zoals wetten, verdragen, gewoonte en rechtspraak. | | Rechtsorde | Het geheel van regels en instellingen die de maatschappelijke verhoudingen ordenen en de vrede en veiligheid handhaven. | | Rechtsstaat | Een staat waarin iedereen, inclusief de overheid, gebonden is aan de wet, met waarborgen voor burgerlijke rechten en onafhankelijke rechtspraak. | | Rechtszekerheid | Het principe dat burgers moeten kunnen vertrouwen op de stabiliteit en voorspelbaarheid van het recht. | | Rechtsleer (doctrine) | De opinies en analyses van rechtsgeleerden over juridische vraagstukken, gepubliceerd in vakliteratuur. | | Rechterlijke macht (RM) | De onafhankelijke tak van de staatsmacht die belast is met het berechten van geschillen en het toepassen van het recht. | | Rechtsprekende macht | Synoniem voor de rechterlijke macht. | | Sanctie / Straf | Een maatregel die wordt opgelegd bij overtreding van een rechtsregel om naleving af te dwingen of leed te compenseren. | | Scheiding der machten | Het principe van Montesquieu waarbij de wetgevende, uitvoerende en rechterlijke machten gescheiden zijn om machtsmisbruik te voorkomen. | | Verdrag | Een internationale overeenkomst tussen staten of internationale organisaties, die juridisch bindend is voor de partijen. | | Verordening (EU) | Een Europese rechtsakte die rechtstreeks toepasselijk is in alle lidstaten zonder verdere omzetting in nationale wetgeving. | | Verzet | Een rechtsmiddel dat een partij kan aanwenden tegen een verstekvonnis om de zaak opnieuw voor dezelfde rechter te laten behandelen. | | Wet | Een regelgeving die is aangenomen door het bevoegde wetgevende orgaan (bv. federaal parlement) en die algemeen bindend is. | | Wetgeving in ruime zin | Omvat alle rechtsbronnen die door een overheidsorgaan zijn uitgevaardigd, inclusief wetten, koninklijke besluiten, etc. | | Wetgeving in strikte zin | Wetten die tot stand komen via de formele procedure van het federale parlement. |