Economic Policy

# De omvang en samenstelling van de overheidsuitgaven in België Dit onderwerp duikt in de omvang van de Belgische overheidsuitgaven, uitgedrukt als percentage van het Bruto Binnenlands Product (BBP), vergelijkt deze met andere landen en ontleedt de uitgaven volgens de Eurostat-classificatie, met specifieke aandacht voor de COFOG-indeling en de belangrijkste uitgavenposten [3](#page=3) [4](#page=4). ### 1.1 De uitgavendruk als kengetal #### 1.1.1 Het uitdrukken van overheidsuitgaven als percentage van het BBP Het belangrijkste kengetal om het belang van overheidsuitgaven te meten is hun uitdrukking als een percentage van het Bruto Binnenlands Product (BBP). Dit percentage, ook wel de uitgavendruk genoemd, geeft de omvang van de overheidsuitgaven weer ten opzichte van de totale economische productie van een land. De overheidsuitgaven vloeien voort uit de publieke dienstverlening en de inkomensondersteuning die overheden bieden [3](#page=3). #### 1.1.2 Methodes voor het meten van de uitgavendruk Er zijn twee manieren om de uitgavendruk te meten: * **Totale overheidsuitgaven inclusief rentelasten:** Dit betreft de volledige uitgaven van de overheid, inclusief de rentelasten die voortvloeien uit de publieke schuld [3](#page=3). * **Primaire uitgavendruk (exclusief rentelasten):** Dit kengetal sluit de rentelasten op de publieke schuld uit en wordt berekend als de totale overheidsuitgaven zonder de rentelasten. De redenering hierachter is dat overheden meer directe controle hebben over de primaire uitgaven dan over rentelasten, die afhankelijk zijn van marktomstandigheden en de omvang van de schuld. Volgens Eurostat is de primaire uitgavendruk een belangrijkere maatstaf voor internationale vergelijkingen van het bestedingspatroon, aangezien landen aanzienlijke verschillen kunnen vertonen in hun rentelasten [3](#page=3). #### 1.1.3 Cijfers voor België In 2019 bedroegen de totale overheidsuitgaven in België 52,1% van het BBP. Dit betekent dat voor elke euro aan productie, de overheid 52,1 eurocent uitgaf. Door de Covid-19 crisis steeg dit kengetal tot 53,9% in 2021, waarvan 2,4% toe te schrijven was aan steunmaatregelen ter ondersteuning van burgers en sectoren [3](#page=3). #### 1.1.4 Internationale vergelijking België behoort tot de landen met een hoog overheidsbeslag. Over de tijd heen lopen de patronen van de Belgische overheidsuitgaven grotendeels gelijk met het EU-gemiddelde, wat de invloed van het Europees begrotingskader weerspiegelt. Internationaal gezien heeft enkel Frankrijk en Finland een hoger overheidsbeslag dan België. De primaire druk van België is na Frankrijk en Finland het hoogst van alle Eurozone-landen [3](#page=3). > **Tip:** Het onderscheid tussen de totale en primaire uitgavendruk is cruciaal voor internationale vergelijkingen, omdat rentelasten sterk kunnen variëren tussen landen. ### 1.2 De Eurostat classificatie van overheidsuitgaven Eurostat hanteert twee classificaties voor overheidsuitgaven [4](#page=4). #### 1.2.1 Classificatie naar aard van de uitgaven De eerste classificatie deelt uitgaven in naar hun aard, zoals subsidies, inkomenssteun aan werknemers, intermediaire consumptie, sociale voordelen, bruto kapitaalvorming en andere transfers. Deze classificatie wordt minder vaak gebruikt in de analyse [4](#page=4). #### 1.2.2 Classificatie naar functies van de overheid (COFOG) De tweede en meer gebruikte classificatie is gebaseerd op de functies van de overheid, de zogenaamde Classification of the Functions of Government (COFOG). Deze classificatie, ontwikkeld door de OESO, identificeert tien hoofdfuncties [4](#page=4): * Algemene publieke dienstverlening * Defensie * Publieke veiligheid * Economische zaken * Bescherming van het leefmilieu * Woonbeleid * Gezondheidszorg * Recreatie, cultuur en religie * Onderwijs * Sociale bescherming ### 1.3 Samenstelling van de Belgische overheidsuitgaven (COFOG-analyse) De analyse van de Belgische overheidsuitgaven volgens de COFOG-indeling toont de volgende verdeling: * **Sociale bescherming en gezondheidszorg:** Deze twee posten vormen meer dan de helft van alle overheidsuitgaven. Sociale bescherming alleen al vertegenwoordigt 37% van het totaal, terwijl gezondheidszorg 15% bedraagt [5](#page=5). * **Andere belangrijke uitgavenposten (elk 12-13% van het totaal):** * **Algemene publieke dienstverlening:** Dit omvat de staatsadministratie en controlefuncties op federaal, lokaal en regionaal niveau [5](#page=5). * **Onderwijs:** Op Vlaams niveau is onderwijs een zeer grote post, maar op Belgisch niveau als lidstaat is het aandeel lager, hoewel nog steeds aanzienlijk [5](#page=5). * **Economisch beleid:** Dit betreft onder meer subsidies die aan ondernemingen worden verleend [5](#page=5). ### 1.4 Vergelijking met buurlanden (COFOG-analyse door NBB) Om te bepalen of België meer uitgeeft aan specifieke overheidsfuncties dan vergelijkbare landen, voerde de Nationale Bank van België (NBB) een COFOG-analyse uit. Hierbij werd de afwijking ten opzichte van het gemiddelde van de ons omringende landen in procentpunten van het BBP berekend. Donkerrode cellen in de analyse duiden op een grotere positieve afwijking (hogere uitgaven in België), terwijl blauwe cellen wijzen op een negatieve afwijking (lagere uitgaven in België) [6](#page=6). #### 1.4.1 Gebieden waar België meer uitgeeft dan buurlanden België geeft beduidend meer uit aan de volgende functies in vergelijking met de buurlanden: * **Algemene overheidsdienstverlening:** Een stijging van +1.8 procentpunten van het BBP. Dit wordt met name toegeschreven aan hogere uitgaven voor basisonderzoek, publieke administraties, organen en de betaling van interesten op de publieke schuld [6](#page=6). * **Economisch beleid:** Een stijging van +2.3 procentpunten van het BBP. Dit komt door hogere steun aan openbaar vervoer (zoals NMBS en De Lijn) en een algemeen gulhartiger beleid ten aanzien van bedrijven [6](#page=6). * **Onderwijs:** Een stijging van +1.3 procentpunten van het BBP. Hierbij zijn de uitgaven voor lager en secundair onderwijs hoger [6](#page=6). #### 1.4.2 Gebieden waar België minder uitgeeft dan buurlanden België geeft minder uit aan de volgende functies in vergelijking met de buurlanden: * **Gezondheidszorg (en sociale woningsbouw):** Ongeveer 0,5 procentpunt BBP minder dan de referentiegroep [6](#page=6). * **Defensie:** Ook hier geeft België minder uit dan de referentiegroep [6](#page=6). > **Tip:** De COFOG-analyse biedt een gedetailleerd inzicht in waar overheidsgeld precies naartoe gaat en hoe België zich positioneert ten opzichte van zijn buurlanden. Focus op de grotere afwijkingen om de meest significante verschillen te identificeren. --- # Verantwoordelijkheden en verdeling van overheidsuitgaven per overheidsniveau Dit deel van de analyse onderzoekt de verdeling van de overheidsuitgaven binnen de Belgische federale staat, waarbij onderscheid wordt gemaakt tussen de federale overheid en sociale zekerheid enerzijds, en de gewesten, gemeenschappen en lokale besturen anderzijds. Specifieke uitgavenposten per niveau, zoals die van de federale overheid, de regio's (met focus op Vlaanderen) en de lokale besturen, worden besproken. ### 2.1 Concept van overheidsniveaus in België Gezien de federale aard van België, zijn er meerdere overheidsniveaus verantwoordelijk voor de overheidsuitgaven. Voor de analyse van deze uitgaven wordt er gewerkt met twee entiteiten [7](#page=7): 1. **Entiteit 1:** De federale overheid en de sociale zekerheid [7](#page=7). 2. **Entiteit 2:** De gewesten, gemeenschappen en de lokale besturen, inclusief provincies, autonome gemeentebedrijven en welzijnsverenigingen [7](#page=7). ### 2.2 Verdeling van de totale overheidsuitgaven . In 2019 bedroeg het aandeel van entiteit 2 (gewesten, gemeenschappen en lokale besturen) 47% van de totale Belgische overheidsuitgaven. Drie belangrijke COFOG-functies waar België hogere uitgaven in procentpunten van het bbp heeft vergeleken met buurlanden, zijn toegewezen aan entiteit 2, met name onderwijs en economisch beleid. Algemene overheidsdienstverlening valt daarentegen hoofdzakelijk onder entiteit 1, vanwege de federale verantwoordelijkheid voor de staatschuld [8](#page=8). ### 2.3 Begroting van de federale overheid Volgens het Rekenhof had de federale staat in haar begroting voor 2022 112,6 miljard euro aan uitgavenkredieten ingeschreven. Zonder de aflossing van de staatsschuld, kwam de uitgavenlast neer op 81 miljard euro. Deze uitgaven werden als volgt verdeeld [8](#page=8): * 30,4%: Uitgaven voor eigen federale overheidsdiensten (FOD's) [8](#page=8). * 27,6%: Uitgaven voor de sociale zekerheid [8](#page=8). * 18,2%: Transfers naar gewesten en gemeenschappen via de bijzondere financieringswet [8](#page=8). * 7,8%: Intrestlasten op de staatsschuld [8](#page=8). * 5%: Afdrachten aan de Europese Unie [8](#page=8). ### 2.4 Uitgaven van regio's (Vlaanderen, 2022) De uitgavenposten van de regio's zijn direct gekoppeld aan de bevoegdheden die tijdens de verschillende staatshervormingen zijn overgedragen. Voor Vlaanderen in 2022 waren de top 3 uitgavenposten [9](#page=9): 1. **Onderwijs & vorming:** 27% van de Vlaamse uitgaven [9](#page=9). 2. **Welzijn, volksgezondheid & gezin:** 27% van de Vlaamse uitgaven [9](#page=9). 3. **Economische zaken** (voornamelijk subsidies aan bedrijven en O&O) **en mobiliteit:** 19% van de Vlaamse uitgaven [9](#page=9). Het belang van de regio's in de publieke uitgaven is aanzienlijk toegenomen na de diverse staatshervormingen, met een duidelijke piek in 2014 als gevolg van nieuwe overgedragen bevoegdheden. De uitgaven zijn in het algemeen blijven stijgen [9](#page=9). ### 2.5 Uitgaven van lokale besturen Voor lokale besturen, zoals gemeenten en OCMW's, bedragen de uitgaven meer dan 20 miljard euro, wat neerkomt op ongeveer een derde van de Vlaamse overheid. Van elke 100 euro uitgaven op gemeentelijk niveau gaat [10](#page=10): * 22 euro naar algemeen overheidsbestuur, wat ook dotaties voor het gemeentefonds omvat [10](#page=10). * Zorg en opvang zijn eveneens belangrijke uitgavencategorieën [10](#page=10). * Cultuur en vrije tijd zijn goed voor circa 13% van de uitgaven [10](#page=10). * Veiligheid en mobiliteit vervolledigen de top 5 uitgavendomeinen [10](#page=10). Ondanks de algemene indeling van de uitgaven, variëren de totale uitgaven per inwoner sterk tussen de gemeenten. Factoren die hierbij een rol spelen zijn onder andere de verstedelijkingsgraad en de specifieke noden van gemeenten, zoals kustgemeenten die hogere uitgaven per inwoner hebben vanwege investeringen in veiligheid en infrastructuur ten gevolge van een hoge bevolkingsdichtheid [11](#page=11). > **Tip:** Het is essentieel om het onderscheid tussen entiteit 1 en entiteit 2 te begrijpen, aangezien dit de basis vormt voor de analyse van de overheidsuitgaven in België. De toegenomen bevoegdheden van de gewesten en gemeenschappen na staatshervormingen hebben hun aandeel in de uitgaven significant vergroot. --- # Economische theorieën en factoren die de groei van overheidsuitgaven verklaren Dit onderwerp onderzoekt de economische, politieke en sociale theorieën en factoren die de toenemende omvang van overheidsuitgaven in de loop van de tijd verklaren, evenals het verband tussen de omvang van de overheid en economische groei. ### 3.1 Evolutie van overheidsuitgaven Onderzoekers hebben zich gericht op het verklaren van de groei van de overheidsomvang, die in veel OESO-landen, waaronder België, als percentage van het bruto binnenlands product (bbp) sinds de Tweede Wereldoorlog een gestage stijging vertoont. De Wet van Wagner stelt dat overheidsuitgaven per hoofd van de bevolking in de tijd stijgen. Sterke stijgingen van overheidsuitgaven worden vaak waargenomen tijdens crisissituaties, zoals de jaren '70, de periode 2008-2010 en de periode vanaf 2020. Een opmerkelijke uitzondering was de periode van consolidatie in de jaren '80, mede gedreven door de voorbereiding op de toetreding tot de euro [12](#page=12) [15](#page=15). De conjunctuur speelt een belangrijke rol in overheidsuitgaven en -inkomsten; in tijden van economische groei stijgen de inkomsten vanzelf door meer werkgelegenheid en hogere inkomens, terwijl de uitgaven voor bijvoorbeeld werkloosheidsuitkeringen dalen. Omgekeerd verslechtert het begrotingssaldo bij negatieve economische groei [13](#page=13). ### 3.2 Factoren die overheidsuitgaven beïnvloeden De groei van overheidsuitgaven kan worden ingedeeld in drie hoofdcategorieën: economische, politieke en sociale factoren [14](#page=14). #### 3.2.1 Economische factoren Verschillende economische theorieën proberen de groei van overheidsuitgaven te verklaren: * **Wet van Wagner**: Toenemende industrialisatie en inkomen leiden tot meer behoeften op het gebied van orde, veiligheid, welzijn en infrastructuur, wat resulteert in hogere overheidsuitgaven [15](#page=15). * **Displacement effect (Peacock & Wiseman)**: De verhouding van overheidsuitgaven tot het bbp blijft meestal constant, behalve tijdens oorlogen of sociale crises. Na deze gebeurtenissen blijven de uitgaven op een hoger niveau omdat burgers de bijbehorende diensten wensen en de belastingstijgingen accepteren [15](#page=15). * **Unbalanced growth hypothesis (Baumol)**: De groei van de overheid wordt verklaard doordat de productiviteit in de publieke sector minder stijgt dan in de private sector, terwijl het loonpeil voor ambtenaren wel meestijgt met het private sector loonpeil [15](#page=15). * **Concentration effect (Oates)**: Overheidsuitgaven stijgen doordat overheden zich richten op kapitaalintensieve investeringen in transport, energie, infrastructuur en communicatie om technologische vooruitgang te ondersteunen en private monopolies te vermijden [15](#page=15). * **Low Efficiency Hypothesis (Orzechowski)**: De overheid wordt gekenmerkt door een lagere efficiëntie dan de private sector, wat leidt tot hogere overheidsuitgaven [15](#page=15). * **T. Borcherding hypothese**: Stijging van overheidsuitgaven is te wijten aan economische groei, inflatie en bevolkingsgroei [15](#page=15). * **S. Peltzman hypothese**: Inkomensongelijkheid leidt tot meer druk op de overheidsuitgaven, met name voor sociale uitgaven en veiligheidsmaatregelen [15](#page=15). * **Fiscale illusie (Buchanan)**: Belastingbetalers hebben geen volledig beeld van de fiscale kostprijs van overheidsdiensten, waardoor uitgaven kunnen blijven groeien [16](#page=16). #### 3.2.2 Politieke factoren * **Electoral cycle hypothesis**: Overheidsuitgaven stijgen vooral in pre-verkiezingsjaren om kiezers gunstig te stemmen door middel van overheidsmiddelen en -diensten. Dit kan leiden tot politieke business cycles waarbij begrotingen ontsporen [14](#page=14) [16](#page=16). * **Logrolling hypothesis**: In de politieke besluitvorming worden dossiers aan elkaar gekoppeld in plaats van dat er een keuze wordt gemaakt tussen dossiers, wat leidt tot stijgende uitgaven [16](#page=16). * **Partisan hypothesis**: Linkse partijen laten de overheidsuitgaven sneller oplopen omdat zij inkomensondersteuning en publieke dienstverlening prefereren boven een begroting in evenwicht, wat overeenkomt met de voorkeuren van hun achterban [16](#page=16). * **Niskanen hypothesis**: De groei van overheidsuitgaven is een gevolg van overheidsbureaucratieën die streven naar macht en aanzien, afgeleid van de omvang van hun diensten [16](#page=16). #### 3.2.3 Sociale factoren * **Sociale factoren**: Sociale problemen, mede door de bevolkingsdichtheid in steden, kunnen leiden tot hogere uitgaven voor bijvoorbeeld veiligheid [14](#page=14). * **Pression groups hypothesis**: Bestuurders kunnen de druk van lobby's en drukkingsgroepen op de regering niet weerstaan, wat resulteert in een gestage stijging van overheidsuitgaven [16](#page=16). ### 3.3 Het verband tussen de omvang van de overheid en economische groei: de Armey curve De invloed van hogere overheidsuitgaven op economische groei is een onderwerp van discussie. Neoklassieke economisten en endogene groeimodellen hebben zich hierover gebogen. Recente literatuur wijst echter op mogelijke niet-lineaire effecten, samengevat in de **Armey curve** [16](#page=16). De Armey curve stelt dat: 1. In een eerste fase zijn toenemende overheidsuitgaven stimulerend voor de economische groei. Dit geldt voor publieke investeringen in onderwijs, wegen en welzijn [17](#page=17). 2. Op een bepaald punt bereikt dit effect saturatie [17](#page=17). 3. Na dit punt leidt een verdere toename van publieke uitgaven tot een reductie van de economische groei [17](#page=17). Dit wordt weergegeven als een **omgekeerde U-vormige curve** (inverted U-shaped curve) [17](#page=17). Een studie naar Zuidoost-Aziatische, BRIC- en andere opkomende landen identificeerde een kantelpunt ("tipping point") bij overheidsuitgaven van 24,31% van het bbp. Boven dit punt neemt de economische groei substantieel af. Dit komt doordat een hoge uitgavedruk kan leiden tot een verhoogde druk op inkomens en vermogens, waardoor mensen stoppen met werken of ondernemen, bedrijven naar het buitenland verplaatsen, wat leidt tot minder bedrijven, meer werkloosheid en een negatieve spiraal. De belastingdruk heeft dus een impact op de economische groei [17](#page=17) [18](#page=18). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Uitgavendruk | De publieke uitgaven uitgedrukt als een percentage van het Bruto Binnenlands Product (BBP), wat de omvang van de overheidsbestedingen ten opzichte van de totale economische productie aangeeft. | | Primaire uitgavendruk | De totale overheidsuitgaven exclusief de rentelasten op de publieke schuld, gebruikt om het bestedingspatroon van overheden internationaal beter vergelijkbaar te maken, aangezien rentelasten sterk kunnen variëren tussen landen. | | COFOG (Classification of the Functions of Government) | Een internationale classificatie, ontwikkeld door de OESO, die overheidsuitgaven indeelt volgens de functies van de overheid, zoals gezondheidszorg, onderwijs, defensie en sociale bescherming, om een gestandaardiseerde analyse mogelijk te maken. | | Sociale bescherming | Een brede categorie van overheidsuitgaven die gericht is op het bieden van inkomensoverdracht aan burgers in geval van ziekte, werkloosheid, ouderdom, gezinslasten en andere sociale risico's, en vormt een aanzienlijk deel van de totale overheidsuitgaven. | | Algemene publieke dienstverlening | Omvat uitgaven gerelateerd aan de staatsadministratie, het functioneren van overheidsorganen, basisonderzoek, en de aflossing van en rentebetalingen op de publieke schuld, wat een belangrijk deel uitmaakt van de overheidsuitgaven. | | Economisch beleid | Uitgaven die gericht zijn op het beïnvloeden van de economie, zoals subsidies aan bedrijven, investeringen in infrastructuur, en ondersteuning van sectoren, met als doel economische groei, werkgelegenheid en concurrentievermogen te bevorderen. | | Federale overheid + sociale zekerheid | De eerste entiteit in de Belgische overheidsstructuur, die verantwoordelijk is voor nationale aangelegenheden en de financiering van het sociale zekerheidssysteem, wat een groot deel van de totale overheidsuitgaven vertegenwoordigt. | | Gewesten, gemeenschappen en lokale besturen | De tweede entiteit in de Belgische overheidsstructuur, die bevoegdheden heeft op regionaal en lokaal niveau, waaronder onderwijs, gezondheidszorg en ruimtelijke ordening, en een significant aandeel in de totale overheidsuitgaven heeft. | | Automatische stabilisator | Mechanismen binnen de economie, zoals progressieve belastingen en werkloosheidsuitkeringen, die automatisch de conjunctuurschommelingen dempen door de overheidsinkomsten en -uitgaven aan te passen zonder specifieke beleidsinterventie. | | Wet van Wagner | Een economische theorie die stelt dat toenemende industrialisatie en welvaart leiden tot een groeiende vraag naar overheidsdiensten zoals orde, veiligheid, welzijn en infrastructuur, wat resulteert in hogere overheidsuitgaven. | | Displacement effect | Een hypothese die suggereert dat overheidsuitgaven, na schokken zoals oorlogen of crises, op een hoger niveau blijven door de acceptatie van hogere belastingen door burgers voor de bijbehorende diensten, waardoor de relatieve omvang van de overheid permanent toeneemt. | | Unbalanced growth hypothesis (Baumol) | Stelt dat de groei van de overheidsuitgaven wordt veroorzaakt doordat de productiviteit in de publieke sector minder stijgt dan in de private sector, terwijl lonen in beide sectoren wel toenemen, wat leidt tot hogere kosten in de publieke sector. | | Armey curve | Een grafische weergave die het niet-lineaire verband tussen de omvang van overheidsuitgaven als percentage van het BBP en economische groei illustreert, waarbij een initiële stijging van uitgaven de groei stimuleert, maar een verdere toename tot saturatie en vervolgens tot een reductie van de groei leidt. | | Kantelpunt (Tipping point) | Het specifieke niveau van overheidsuitgaven als percentage van het BBP waarbij de stimulerende invloed op economische groei verzadigd raakt en een verdere toename juist leidt tot een afname van de groeivoet, zoals gesuggereerd door de Armey curve. |

# Definitie en vormen van overheidsdoelmatigheid Dit onderwerp verkent de verschillende definities en toepassingen van overheidsdoelmatigheid, waarbij de nadruk ligt op allocatieve, dynamische en technische efficiëntie. ### 1.1 De kern van overheidsdoelmatigheid Overheidsdoelmatigheid, ook wel efficiëntie genoemd, verschuift de focus van het *effectief* bereiken van doelen naar *hoe goed* middelen worden ingezet om deze doelen te realiseren. Overheden staan onder druk om meer te doen met minder middelen, zowel door begrotingsdiscipline als door maatschappelijke verwachtingen. Het begrijpen van de verschillende vormen van efficiëntie is cruciaal voor het meten en verbeteren van de prestaties van de overheid [1](#page=1) [2](#page=2). ### 1.2 Definitie en vormen van efficiëntie Efficiëntie is geen eenduidig begrip en kan worden onderverdeeld in drie hoofdvormen [1](#page=1): #### 1.2.1 Allocatieve efficiëntie Allocatieve efficiëntie beantwoordt de vraag: "Doen we de juiste dingen voor de juiste mensen?". Dit concept gaat over de keuze van uitgaven en of deze de beoogde doelgroepen bereiken. Een voorbeeld hiervan is het al dan niet toekennen van subsidies aan sectoren waar de maatschappelijke meerwaarde het grootst is [1](#page=1). #### 1.2.2 Dynamische efficiëntie Dynamische efficiëntie richt zich op de vraag: "Blijven we doorheen de tijd efficiënt?". Deze vorm van efficiëntie wordt beïnvloed door innovatie, technologische veranderingen, nieuwe regels en best practices. Een overheid die vandaag efficiënt is, kan dat morgen niet meer zijn als zij zich niet aanpast. Investeringen in de digitalisering van de overheid zijn een voorbeeld van het nastreven van dynamische efficiëntie [1](#page=1). #### 1.2.3 Technische efficiëntie Technische efficiëntie is de vorm van efficiëntie die het meest wordt gemeten en gebruikt. Het wordt gedefinieerd als het realiseren van een maximale output bij een gegeven input, of het minimaliseren van de input voor eenzelfde output. Dit wordt vaak samengevat als productiviteit: de verhouding tussen wat wordt geproduceerd (diensten, beleid) en wat erin wordt gestopt (mensen, geld, tijd) [14](#page=14) [1](#page=1) [2](#page=2). > **Tip:** In de publieke sector is het meten van technische efficiëntie lastiger omdat de output (zoals welzijn of veiligheid) niet altijd direct meetbaar is. Daarom worden vaak productiviteitsindices vergeleken tussen landen of sectoren. Nederland is hierin een voortrekker met het onderzoekscentrum IPSE Studies [2](#page=2). > **Example:** Gemeente A en B hebben elk 50 ambtenaren. Gemeente A reikt 5.000 rijbewijzen uit, terwijl Gemeente B er slechts 2.000 uitgeeft. In dit geval is Gemeente A technisch efficiënter. In de gezondheidszorg betekent dit dat met evenveel personeel meer patiënten geholpen kunnen worden, wat de technische efficiëntie verhoogt. Echter, als de kwaliteit van de zorg daalt, kan het effectieve rendement lager uitvallen [2](#page=2). ### 1.3 Belang en nut van efficiëntie Hoewel burgers vaak eerlijkheid, rechtvaardigheid en gelijkheid belangrijker vinden dan efficiëntie, is efficiëntie cruciaal, met name in tijden van schaarste. Overheden moeten verantwoorden hoe zij middelen inzetten [3](#page=3). > **Example:** In de Verenigde Staten werd het Department of Efficiency (DOGE) opgericht met het doel de overheid af te slanken en efficiënter te laten functioneren. Elon Musk werd aangesteld om besparingen door te voeren, administratie te verminderen, overheidsdomeinen te verkopen, fraude te bestrijden en ongunstige contracten stop te zetten. Na zijn vertrek bleken sommige besparingen (zoals het vervangen van financiële ambtenaren door IA) echter negatieve gevolgen te hebben, doordat inkomsten niet meer geïnd konden worden en dit uiteindelijk de groei kon vertragen [3](#page=3). ### 1.4 De efficiëntie van de overheid: maatstaven en inzichten Het meten van efficiëntie binnen de overheid houdt in dat wordt nagegaan in hoeverre overheden erin slagen om met hun beschikbare input (bijvoorbeeld middelen) een maximale output (bijvoorbeeld prestaties) te realiseren. Economen hebben hiervoor specifieke grafische methodologieën ontwikkeld, zoals Data Envelopment Analysis (DEA) [14](#page=14). #### 1.4.1 De efficiëntiegrens Bij deze methodologie wordt voor elke overheid een punt bepaald in een grafiek met op de X-as de input (overheidsuitgaven) en op de Y-as de output (onderwijsresultaten, gezondheidszorg, infrastructuur, etc.). De "efficiëntiegrens" of "efficiency frontier" verbindt de best mogelijke input-output combinaties die zijn vastgesteld voor de in de analyse opgenomen landen. Deze grens is tot op zekere hoogte denkbeeldig en vertegenwoordigt de landen met de beste praktijken [14](#page=14). > **Tip:** De ligging van de efficiëntiegrens wordt beïnvloed door het aantal en de aard van de beschouwde landen. De methode meet dus enkel de relatieve efficiëntie ten opzichte van de landen binnen de steekproef [14](#page=14). * **Overheden op de grens:** Deze worden als efficiënt beschouwd, gekenmerkt door een hoge output bij een lage input [15](#page=15). * **Overheden onder de grens:** Deze worden als inefficiënt beschouwd en hebben ruimte voor verbetering met hun middelen. België lag in de betreffende analyse onder de efficiëntiegrens, wat ruimte voor verbetering aangaf [15](#page=15). #### 1.4.2 DEA-efficiëntiescore Elk punt in de grafiek correspondeert met een DEA-efficiëntiescore die varieert tussen 0 en 1. Overheden met een score van 1 liggen op de frontier en zijn efficiënt, terwijl landen met een score onder 1 nog kunnen verbeteren [15](#page=15). #### 1.4.3 Meting van inputs en outputs De inputs worden doorgaans gemeten op basis van overheidsuitgaven uit de nationale rekeningen, vaak ingedeeld per overheidsfunctie volgens de COFOG-classificatie (Classification of the Functions of Government) [15](#page=15). Het bepalen van de outputs is complexer, aangezien overheidsdiensten zelden een prijs hebben. Er zijn diverse manieren om outputs/outcomes te meten, waaronder de Musgrave-indicatoren (gekoppeld aan allocatie, stabilisatie en verdeling) en opportuniteitsindicatoren, die werken met beperkte domeinen zoals gezondheidszorg, onderwijs, veiligheid en mobiliteit [15](#page=15). > **Tip:** De DEA-methode meet systeemefficiëntie, niet de efficiëntie van individuele diensten [15](#page=15). In België bestaan geen officiële statistieken over de productiviteit van de overheid; de analyse is voornamelijk gebaseerd op academisch onderzoek [14](#page=14). --- # Redenen voor en uitdagingen van overheidsdoelmatigheid Dit deel onderzoekt de redenen voor overheidsdoelmatigheid en de uitdagingen die daarmee gepaard gaan, waarbij de nadruk ligt op de aanhoudende groei van overheidsuitgaven, budgettaire beperkingen en het dalende burgervertrouwen. ## 2. Redenen voor en uitdagingen van overheidsdoelmatigheid De aandacht voor efficiëntie binnen de overheid is cruciaal vanwege diverse factoren die de effectiviteit van publieke diensten onder druk zetten. Dit omvat de aanhoudende groei van overheidsuitgaven, de impact van demografische en beleidsmatige ontwikkelingen, de relatie tussen belastingdruk en concurrentievermogen, en een afnemend vertrouwen van burgers in de overheid [4](#page=4). ### 2.1 Aanhoudende groei van overheidsuitgaven De stijgende overheidsuitgaven worden gedreven door verschillende maatschappelijke ontwikkelingen [4](#page=4): * **Vergrijzing:** Dit leidt tot stijgende zorgkosten [4](#page=4). * **Klimaatbeleid:** Vereist significante investeringen [4](#page=4). * **Migratie, defensie en veiligheid:** Deze gebieden impliceren structurele meeruitgaven [4](#page=4). Deze groei beperkt de financiële ruimte voor nieuw beleid en dwingt tot overwegingen over hoe deze uitgaven gefinancierd kunnen worden [4](#page=4). ### 2.2 Budgettaire uitdagingen en financieringsproblematiek De financiering van de groeiende overheidsuitgaven brengt specifieke uitdagingen met zich mee, met name de impact van een hogere belastingdruk op het concurrentievermogen [4](#page=4). #### 2.2.1 Belastingdruk en concurrentievermogen Een hogere belastingdruk kan leiden tot een verminderd concurrentievermogen van bedrijven en burgers. Wanneer meer uitgaven gepaard gaan met hogere belastingen, worden economische actoren zwaarder belast, wat een negatieve impact kan hebben op economische groei en investeringen [4](#page=4). #### 2.2.2 Het ‘probleem van de prijs’ en burgervertrouwen Er is een waargenomen problematische relatie tussen de betaalde belastingen en de geleverde publieke diensten. Burgers vragen zich af wat de overheid met hun geld doet en ervaren vaak geen directe link tussen de belastingen die zij betalen en de diensten die zij ontvangen. Dit maakt het voor burgers moeilijk om te beoordelen of zij waar voor hun geld krijgen [4](#page=4). #### 2.2.3 De burger als aandeelhouder versus politieke realiteit De verwachting van burgers dat de overheid efficiënt en resultaatgericht opereert, vergelijkbaar met een aandeelhouder die rendement verwacht, botst met de realiteit van politieke aansturing. Factoren zoals de tijdelijkheid van politieke ambten, de versnippering van bevoegdheden en de vorming van coalities leiden vaak tot beleid dat niet altijd continu of consistent is. Daarnaast kan de media-aandacht voor zichtbare resultaten binnen een regeertermijn leiden tot "steekvlambeleid" waarbij plotseling veel geld naar crisissituaties gaat, wat de efficiëntie niet ten goede komt [4](#page=4) [5](#page=5). ### 2.3 Theoretische verklaringen voor inefficiëntie in de publieke sector Verschillende economische theorieën verklaren waarom de overheidsuitgaven en inefficiëntie kunnen toenemen, zelfs zonder duidelijke noodzaak. #### 2.3.1 De ziekte van Baumol De ziekte van Baumol beschrijft hoe lonen in de publieke sector sneller stijgen dan de productiviteit. In tegenstelling tot de private sector, waar technologische vooruitgang de productiviteit kan verhogen en lonen kan ondersteunen, is het werk in de publieke sector vaak arbeidsintensiever en moeilijker te automatiseren. Toch moeten overheden lonen verhogen om personeel aan te trekken, wat resulteert in stijgende loonkosten zonder een corresponderende productiviteitsstijging. Dit effect kan ertoe leiden dat de overheid zelf bijdraagt aan een te grote en dure overheid door voortdurend haar rol uit te breiden [5](#page=5). ##### 2.3.1.1 Empirisch bewijs voor de ziekte van Baumol Onderzoek in Nederland heeft inzicht gegeven in de productiviteitsgroei in verschillende beleidsdomeinen [6](#page=6). * **Beleidsdomeinen:** In sectoren zoals justitie, onderwijs en politie daalde de productiviteit gemiddeld, deels omdat de output moeilijker te meten is ("wat is goed beleid?") [6](#page=6). * **Uitvoeringsorganen:** In uitvoeringsorganen, zoals het CBS en het Kadaster, steeg de productiviteit meestal wel. Deze organisaties staan onder meer politieke druk en werken met duidelijke Key Performance Indicators (KPI's) en meetbare doelstellingen, wat het meten van efficiëntie vergemakkelijkt [6](#page=6). #### 2.3.2 De wet van Bowen De wet van Bowen stelt dat uitgaven de beschikbare middelen volgen; men spendeert wat men krijgt, zelfs zonder concrete noodzaak. Amerikaanse econoom Bowen observeerde dat in publieke instellingen, zoals universiteiten, de uitgaven continu stijgen, onafhankelijk van reële behoeften. Dit fenomeen, "supply-induced demand" genoemd, houdt in dat het aanbod of de beschikbare middelen zelf de vraag creëren. Een voorbeeld hiervan is het uitvoeren van meer medische scans omdat de apparatuur beschikbaar is, niet omdat er meer patiënten zijn die dit nodig hebben. Dit leidt tot kostenstijgingen zonder dat de efficiëntie toeneemt. In de publieke sector betekent dit dat overheden meer uitgeven wanneer de economie goed draait en er meer subsidies beschikbaar zijn, terwijl efficiëntiemaatregelen pas optreden wanneer middelen schaarser worden [7](#page=7). #### 2.3.3 Schaalsvoordelen en coördinatieverlies De stelling dat grotere organisaties efficiënter zijn, is niet altijd waar. In periodes van besparing wordt schaalvergroting vaak nagestreefd, bijvoorbeeld via gemeentefusies, met de aanname van lagere kosten. Onderzoek toont echter aan dat schaalvergroting niet automatisch tot efficiëntiewinsten leidt. Hoewel kosten aanvankelijk kunnen dalen, stijgen ze na een bepaald punt opnieuw, wat resulteert in een U-vormige curve van kosten in relatie tot schaal. Dit komt deels door coördinatieverlies en doordat diensten binnen te grote organisaties minder goed met elkaar communiceren [8](#page=8). ### 2.4 Meting van efficiëntie in de Nederlandse publieke sector In Nederland wordt de efficiëntie van overheidsdiensten onderzocht door instanties zoals IPSE Studies (Instituut voor Publieke Sector Efficiëntie). IPSE publiceert rapporten en data over diverse overheidsniveaus en publieke dienstverleners. Een studie naar efficiënt personeelsmanagement in de overheid identificeerde factoren die efficiëntie verhogen en verlagen [9](#page=9). #### 2.4.1 Factoren die efficiëntie verhogen * Meer deeltijdse werknemers [9](#page=9). * Hoger aandeel personeelskost in de totale uitgaven [9](#page=9). * Veel anciënniteit binnen het personeel [9](#page=9). * Investeren in opleiding en bijscholing [9](#page=9). #### 2.4.2 Factoren die efficiëntie verlagen * Veel absenteïsme (afwezigheden) [9](#page=9). * Een hoog aandeel vastbenoemd personeel [9](#page=9). IPSE berekent efficiëntiescores per organisatie, waarbij de slechtst scorende diensten rond de 40% efficiëntie hebben en de best scorende 100%. Gemiddeld ligt de efficiëntie op 74,8%, wat suggereert dat er ruimte is voor kostenbesparing of het produceren van meer output met dezelfde middelen [9](#page=9). #### 2.4.3 Voorbeeld: Hoger onderwijs in Nederland De productiviteit in het wetenschappelijk onderwijs in Nederland is tussen 1980 en 2023 met ongeveer 60% gestegen. Deze stijging was niet het gevolg van meer middelen, maar van [10](#page=10): * Een hogere student-docent ratio [10](#page=10). * Efficiënter gebruik van personeel en middelen [10](#page=10). * Beleidsmaatregelen zoals de invoering van bachelor- en masterprogramma's en prestatiebekostiging [10](#page=10). Zelfs tijdens crises zoals COVID-19 bleef de productiviteit stijgen [10](#page=10). ### 2.5 Veelvoorkomende misvattingen over efficiëntie Bepaalde praktijken worden ten onrechte als efficiëntieverhogend beschouwd [12](#page=12). #### 2.5.1 Schaalvergroting Hoewel schaalvergroting aanvankelijk efficiëntie kan opleveren, stijgen de kosten daarna weer, wat leidt tot een daling van de doelmatigheid. Dit impliceert dat er een optimaal schaalniveau bestaat, waarna verdere schaalvergroting contraproductief werkt [12](#page=12) [8](#page=8). #### 2.5.2 Personeelsafbouw Het idee dat minder personeel automatisch tot meer efficiëntie leidt, klopt niet altijd. Efficiëntie hangt meer af van de taakverdeling en -inhoud dan enkel van het personeelsaantal. Een voorbeeld hiervan is wanneer OCMW's belast worden met taken waarvoor ze niet opgeleid of uitgerust zijn, wat leidt tot extra werkdruk en verminderde doelmatigheid [12](#page=12). ### 2.6 Andere factoren die doelmatigheid verlagen Diverse factoren dragen bij aan verminderde overheidsdoelmatigheid [12](#page=12). #### 2.6.1 Complexe regelgeving Met name in sectoren zoals ruimtelijke ordening, leiden vage definities, tegenstrijdige decreten en ingewikkelde procedures tot trager en frustrerender werk. Dit leidt tot overbelasting van ambtenaren, hoog personeelsverloop en knelpunten, waardoor dossiers trager worden afgehandeld en de efficiëntie daalt [12](#page=12). #### 2.6.2 Slechte digitale samenwerking Het gebruik van veel niet-interoperabele digitale platformen door overheden vereist manuele informatieoverdracht of duplicatie, wat tijd en middelen kost [12](#page=12). #### 2.6.3 Duplicatie van beleid en bevoegdheden In België kunnen verschillende overheidsniveaus naast of tegen elkaar werken, wat leidt tot dubbel werk en inefficiënt beleid. Een voorbeeld is de gesplitste bevoegdheid voor enkelbanden tussen het Vlaamse en federale niveau, wat samenwerking bemoeilijkt en tot tegenstrijdige maatregelen kan leiden [12](#page=12). ### 2.7 Factoren die bijdragen aan meer doelmatigheid Onderzoek wijst aan dat bepaalde structurele veranderingen de overheidsdoelmatigheid kunnen verhogen [12](#page=12). #### 2.7.1 Verzelfstandiging van uitvoeringsagentschappen In Nederland blijkt dat uitvoeringsagentschappen, die beleid uitvoeren, efficiënter werken dan centrale administraties. Ze opereren autonomer met duidelijke taken en meetbare doelen, wat aansluit bij het Vlaamse concept van "Beter Bestuurlijk Beleid" (BBB). Hoewel dit effect in België nog niet grondig is onderzocht, biedt het Nederlandse voorbeeld positieve inzichten [12](#page=12). --- # Meetmethoden en academische inzichten in overheidsdoelmatigheid Dit hoofdstuk behandelt de methoden voor het meten van de doelmatigheid van overheidsinstanties, met speciale aandacht voor Nederlandse initiatieven zoals de IPSE Studies. Daarnaast worden de bevindingen uit academisch onderzoek naar de factoren die efficiëntie beïnvloeden, inclusief ruimtelijke onderlinge afhankelijkheid, besproken. ### 3.1 Meten van efficiëntie in de publieke sector Efficiëntie in de publieke sector wordt gedefinieerd als het realiseren van een maximale output met een gegeven input, of het minimaliseren van de inzet van middelen bij een gegeven output. Het doel is na te gaan in hoeverre overheden erin slagen met hun beschikbare input (middelen) een maximale output (prestaties) te realiseren [14](#page=14). #### 3.1.1 Meetmethodologieën Om de efficiëntie van overheden te meten, wordt gebruik gemaakt van specifieke grafische methodologieën waarbij input (zoals overheidsuitgaven) op de x-as en output (zoals onderwijsresultaten, gezondheidszorg, infrastructuur) op de y-as wordt geplaatst. De "efficiëntiegrens" (efficiency frontier) wordt bepaald via methoden als Free Disposable Hull en Data Envelopment Analysis (DEA) [14](#page=14). * **Efficiëntiegrens:** Deze lijn vertegenwoordigt de best mogelijke input-output combinaties die vastgesteld zijn voor de in de analyse opgenomen landen. Het is een verbinding van landen die "best practices" vertegenwoordigen, en de ligging ervan wordt beïnvloed door de aard en het aantal van de beschouwde landen, wat betekent dat de methode enkel relatieve efficiëntie ten opzichte van de steekproef meet. Op de efficiëntiegrens is geen betere output mogelijk bij hetzelfde inputniveau, noch een lagere input bij hetzelfde resultaatniveau. De frontier kan corresponderen met variabele of constante schaalopbrengsten; bij constante schaalopbrengsten is de frontier een rechte lijn [14](#page=14) [15](#page=15). * **DEA-efficiëntiescore:** Elk punt in de grafiek correspondeert met een DEA-score tussen 0 en 1. Overheden met een score van 1 liggen op de frontier en zijn efficiënt; landen met een score onder 1 liggen eronder en kunnen verbeteren [15](#page=15). #### 3.1.2 Input- en outputmeting * **Inputmeting:** Input wordt doorgaans gemeten op basis van overheidsuitgaven, afkomstig uit de COFOG-classificatie (Classification of the Functions of Government) van de nationale rekeningen. Rekening gehouden moet worden met deels door gebruikers betaalde kosten van publieke dienstverlening [15](#page=15). * **Outputmeting:** Het bepalen van outputs is complexer omdat publieke diensten zelden een prijs hebben. Afonzo en Kazemi onderscheiden Musgrave-indicatoren (gekoppeld aan allocatie, stabilisatie en verdeling) en opportuniteitsindicatoren. Vaak wordt er gewerkt met een beperkt aantal domeinen zoals gezondheidszorg, onderwijs, veiligheid en mobiliteit. Diverse criteria kunnen gewogen worden tot een geaggregeerde indicator, zoals de gewogen Public Sector Performance (PSP) score [15](#page=15) [16](#page=16) . #### 3.1.3 IPSE Studies IPSE (Instituut voor Publieke Sector Efficiëntie) onderzoekt de efficiëntie van diverse overheidsdiensten en publiceert hierover studies. Een studie naar efficiënt personeelsmanagement in de publieke sector identificeerde factoren die efficiëntie verhogen (meer deeltijdse werknemers, hoger aandeel personeelskost, veel anciënniteit, investeren in opleiding) en verlagen (veel absenteïsme, hoog aandeel vastbenoemd personeel). IPSE berekent efficiëntiescores per organisatie, waarbij de slechtst scorende diensten rond de 40% efficiëntie hebben en de best scorende 100%. Het gemiddelde van 74,8% suggereert een potentieel om kosten te besparen of de output te verhogen [9](#page=9). #### 3.1.4 Belgische Context België beschikt niet over officiële statistieken over de productiviteit van de overheid; men is voornamelijk aangewezen op academisch onderzoek, zoals dat van Cornille et al.. Deze studie vergeleek de efficiëntie van EU-overheden internationaal. België lag onder de efficiëntiegrens, wat ruimte voor verbetering aangeeft. De DEA-scores voor 23 OESO-landen tussen 2009-2013 lieten een gemiddelde score van 0,637 zien, waarbij enkel Zwitserland een score van 1 behaalde. België stond op de 16e plaats in deze ranking [14](#page=14) [15](#page=15) [17](#page=17) . > **Tip:** Het is belangrijk te onthouden dat efficiëntiemetingen in de publieke sector relatief zijn en afhankelijk van de gekozen methodologie en de landen die in de analyse worden opgenomen. Er is geen absolute score van efficiëntie [15](#page=15). ### 3.2 Academische inzichten in determinanten van efficiëntie Academische studies hebben zich gericht op het identificeren van factoren die de efficiëntie van overheidsinstanties, met name lokale besturen, beïnvloeden [22](#page=22) [28](#page=28). #### 3.2.1 Determinanten van lokale overheidsuitgaven Onderzoek, zoals dat van Cruz en Marques op basis van 250 artikelen, heeft consensus bereikt over verschillende determinanten [22](#page=22) [28](#page=28). * **Factoren die efficiëntie verhogen (+):** * Groter aantal inwoners (schaalgrootte) [22](#page=22) [28](#page=28). * Hoger percentage hoger geschoolde inwoners [22](#page=22) [28](#page=28). * Omvang van de commerciële sector (meer belastingen en kennisstroom) [28](#page=28). * Betrokkenheid van de kiezers (participatie) [22](#page=22) [28](#page=28). * Tarieven van de onroerende voorheffing (in België) [28](#page=28). * **Factoren die efficiëntie verlagen (-):** * Hogere fiscale draagkracht (hoger inkomen per capita) - Dit kan leiden tot minder budgettaire druk en dus minder stimulans voor zuinig beheer [22](#page=22) [28](#page=28). * Meer belastingontvangsten (ruimere middelen leiden tot minder druk om zuinig te werken) [22](#page=22) [28](#page=28). * Meer beschikbare financiële middelen in het algemeen (bv. gemeentefondsdotatie, "block grants") - Dit kan wijzen op een "soft budget constraint" [22](#page=22) [28](#page=28) [34](#page=34). * Bevolkingsdichtheid - Wordt geassocieerd met complexiteit in beheer van infrastructuur en congestie [23](#page=23) [28](#page=28). * Linkse coalities - Studies wijzen uit dat deze doorgaans lagere efficiëntiescores hebben, mogelijk door meer focus op herverdeling dan op efficiëntie [23](#page=23) [28](#page=28). * Fusies (in België) [28](#page=28). * Publieke schuld (in België) [28](#page=28). * **Gemengde resultaten (+/-):** * Politieke fragmentatie (coalities van vele partijen) - De resultaten zijn gemengd, wat kan wijzen op hogere complexiteit en kosten [23](#page=23) [28](#page=28). #### 3.2.2 Ruimtelijke interdependentie en "peereffecten" Recent onderzoek legt een grotere nadruk op ruimtelijke effecten, oftewel de invloed van omliggende gemeenten op de efficiëntie van een gemeente. Studies, zoals die van Balaguer-Coll et al. in de provincie Valencia, onderzoeken deze "spatial dependence" [23](#page=23) [28](#page=28) [30](#page=30) [32](#page=32). * **Mimicking-gedrag:** De bevindingen suggereren dat gemeenten "naar elkaar kijken" en elkaars beleid imiteren of op elkaar reageren (bv. via fiscale competitie, beleidsimitatie, of samenwerking in intercommunales). Gemeenten met de beste efficiëntiescores blijken vaak geclusterd te zijn in de buurt. De efficiëntie van een gemeente wordt positief beïnvloed door de efficiëntie van haar naburige gemeenten, wat wijst op ruimtelijke "spillover"-effecten [23](#page=23) [32](#page=32) [35](#page=35). * **Onderzoeksmethodologie:** Deze studies passen vaak ruimtelijke autoregressieve modellen toe om de ruimtelijke interdependentie te toetsen. De afhankelijke variabele is hierbij de efficiëntie-index van de gemeente, waarbij ook een ruimtelijke lagterm van de efficiëntie van buren wordt meegenomen [32](#page=32) [33](#page=33). #### 3.2.3 Burgerperceptie van efficiëntie Statistiek Vlaanderen onderzoekt sinds 2021 hoe burgers de efficiëntie van de Vlaamse overheid percipiëren. Minder dan 1 op de 5 respondenten (18% in 2024) oordeelt dat de Vlaamse overheid efficiënt functioneert, een beeld dat redelijk stabiel blijft over de tijd. Oordelen over efficiëntie wijken niet significant af op basis van gender, leeftijd of woonsituatie, hoewel lagergeschoolde respondenten en die in grootsteden/centrumsteden ietwat milder zijn [20](#page=20). ### 3.3 Recente initiatieven in Vlaanderen ter bevordering van doelmatigheid Sinds 2021 heeft het Vlaamse gewest initiatieven opgezet om doelmatiger te begroten, met als langetermijndoelstelling een systeem van prestatiebegroten te realiseren [25](#page=25). * **Brede heroverwegingen (°2021):** Omvangrijke onderzoeken van beleid met een budgettaire impact, gericht op beleidsopties voor een doelmatiger of doeltreffender beleid. Deze worden minstens één keer per zittingsperiode opgezet en hebben reeds resultaat opgeleverd, zoals aanpassingen in de verkeersbelasting, registratiebelasting en kilometerheffing [25](#page=25). * **Uitgaventoetsingen (°2023):** Systematische, diepgaande onderzoeken van uitgavencategorieën met substantiële budgettaire impact om de doeltreffendheid of doelmatigheid te verbeteren bij constant beleid. Voorbeelden hiervan zijn studies naar dienstencheques, cultuursubsidies en onderwijsfinanciering. De aanpak omvat het analyseren van beschikbare informatie, het formuleren van een baseline, het inschatten van verbeterpotentieel, het evalueren van kosten en baten, en het formuleren van beleidsaanbevelingen [26](#page=26) [27](#page=27). > **Tip:** De focus op "brede heroverwegingen" en "uitgaventoetsingen" in Vlaanderen toont een structurele aanpak om beleid voortdurend te evalueren op doelmatigheid, wat essentieel is voor efficiënt overheidsbestuur. ### 3.4 Specifieke domeinanalyses in België De studie van Cornille et al. geeft specifieke inzichten voor België in de sectoren gezondheidszorg, onderwijs, mobiliteit en openbare orde en veiligheid [18](#page=18) . * **Gezondheidszorg:** België scoort goed op wachttijden, gezondheidsgevoel, tevredenheid over het stelsel en kwaliteit van de gezondheidsinfrastructuur, maar minder goed op levensverwachting (in het algemeen en in goede gezondheid) en kindersterfte. De input (uitgaven) bedraagt ongeveer 10% van het BBP. In termen van efficiëntie voor gezondheidszorg, scoort België behoorlijk hoog qua output, maar kan nog efficiëntiewinsten boeken qua uitgaven [18](#page=18). * **Andere domeinen:** België presteert ook niet als de meest efficiënte leerling in de klas voor onderwijs of openbare orde en veiligheid. Het zwakste punt is relatief gezien vervoer. Luxemburg wordt als een "outlier" beschouwd omdat het veel output levert zonder veel geld uit te geven [18](#page=18). --- # Huidige initiatieven ter bevordering van doelmatigheid in Vlaanderen Dit onderwerp behandelt de concrete initiatieven die in Vlaanderen worden genomen om de doelmatigheid van de overheid te verbeteren, met als doel het creëren van een systeem van prestatiebegroten [25](#page=25). ### 4.1 Achtergrond: Efficiëntie in de academische literatuur De efficiëntie van de overheid is een onderwerp dat academisch wordt onderzocht, hoewel de focus hierbij voornamelijk ligt op lokale besturen. Onderzoekers zoals Kalb, Geys, and Heinemann en Cruz and Marques hebben hiernaar gekeken. De efficiëntie wordt doorgaans gemeten met behulp van een samengestelde index die de lokale overheid in zijn geheel betreft, in plaats van specifieke beleidsdomeinen [22](#page=22). Uit een analyse van 250 wetenschappelijke artikelen door Cruz and Marques tussen 1937 en 2012 bleek dat de volgende factoren consistent geassocieerd worden met betere efficiëntiescores in gemeenten : * Een groter aantal inwoners [22](#page=22). * Meer hoger geschoolde inwoners [22](#page=22). * Een uitgebreidere commerciële sector [22](#page=22). * Meer betrokkenheid van de kiezers [22](#page=22). Daarentegen werden slechtere efficiëntiescores geobserveerd in gemeenten met: * Hogere fiscale draagkracht (hoger inkomen per inwoner) [22](#page=22). * Meer belastingontvangsten [22](#page=22). * Meer beschikbare financiële middelen in het algemeen, zoals een groter aandeel in de onvoorwaardelijke dotatiestromen van hogere overheden. Dit kan erop wijzen dat er minder budgettaire druk is om middelen zuiniger te beheren [22](#page=22). ### 4.2 Recente initiatieven van het Vlaams Gewest Sinds 2021 heeft het Vlaamse gewest nieuwe initiatieven geïmplementeerd met het oog op een meer doelmatige begroting. Het overkoepelende doel is om op de middellange termijn (MLT) een systeem van prestatiebegroten te realiseren. Diverse stappen zijn in het verleden reeds gezet in deze richting, met de introductie van de ISE als voorbeeld. Vanwege de complexiteit en intensiteit van het koppelen van indicatoren aan doelstellingen, zijn recent twee specifieke instrumenten ingevoerd [25](#page=25). #### 4.2.1 Brede heroverwegingen (°2021) Brede heroverwegingen zijn omvangrijke onderzoeken van beleid met een budgettaire impact. Het doel is het aanbieden van beleidsopties die leiden tot een doelmatiger of doeltreffender beleid, om zo langetermijnbeleidskeuzes voor Vlaanderen te onderbouwen. Deze onderzoeken worden minimaal één keer per zittingsperiode uitgevoerd. In 2021 werden de grote uitgaven en ontvangsten van elk beleidsdomein grondig geëvalueerd. Volgens een OESO-evaluatie hebben deze inspanningen resultaat gehad [25](#page=25). **Voorbeelden van bevindingen uit brede heroverwegingen:** * De verhoging van de verkeersbelasting voor old-timers [25](#page=25). * Het afschaffen van de meeneembaarheid in de registratiebelasting, wat problematisch bleek te zijn door hogere kosten bij echtscheidingen en de complexiteit van wie de meeneembaarheid kon claimen [25](#page=25). * De reductie van de compensatie voor de kilometerheffing in de transportsector, mede ingegeven door inefficiënties in de administratieve afhandeling via een zelfstandig agentschap [25](#page=25). Het Department Financiën en Begroting organiseert de brede Vlaamse heroverweging, en doet dit sinds 2021 [25](#page=25). > **Tip:** Begrijp dat brede heroverwegingen gericht zijn op een grondige doorlichting van beleid met budgettaire impact om beleidsopties voor een doelmatig of doeltreffend beleid te formuleren [25](#page=25). #### 4.2.2 Uitgaventoetsingen (°2023) Uitgaventoetsingen zijn systematische, diepgaande en specifieke onderzoeken van uitgavencategorieën met een substantiële budgettaire impact. Het doel is om bij een constant beleid de doeltreffendheid of doelmatigheid van dat beleid te verbeteren. Na de regeringsvorming wordt een planning opgesteld, die gedurende de legislatuur verder wordt verfijnd [26](#page=26). **Voorbeelden van uitgaventoetsingen uit de vorige legislatuur:** * De bovenbouw boven de subsidies van departement CJM [26](#page=26). * Hoger onderwijs [26](#page=26). * Duurzaam watergebruik en de organisatie van het waterlandschap [26](#page=26). * De modal shift in goederenvervoer [26](#page=26). Andere voorbeelden van domeinen die onderzocht kunnen worden zijn dienstencheques, cultuursubsidies en onderwijsfinanciering [26](#page=26). **Voorbeeld van de aanpak bij de uitgaventoetsing 'modal shift goederenvervoer':** 1. **Opstart van de opdracht:** Samenstelling van de projectgroep, analyse van beschikbare informatie en verkennende interviews, gevolgd door een verfijning en detaillering van het plan van aanpak [26](#page=26). 2. **Formuleren van de baseline:** Kwantitatieve analyse van de huidige trend van de modal split voor goederenvervoer in België/Vlaanderen, rekening houdend met factoren zoals gereden kilometers, broeikasgasemissies, energie-efficiëntie en veiligheid. Hierbij worden recente trends (zoals de energiecrisis) en geldende beleidsambities (zoals het VEKP en mobiliteitsplannen) meegenomen [27](#page=27). 3. **Inschatten van het verbeterpotentieel en optimalisaties:** Evaluatie van de kosten en baten van initiatieven/projecten, rapportering van best practices uit andere landen, voorstellen rond Key Performance Indicators (KPI's) en de formulering van beleidsaanbevelingen [27](#page=27). > **Tip:** Uitgaventoetsingen zijn gericht op een diepgaande analyse van specifieke uitgavencategorieën om beleidsdoeltreffendheid en -doelmatigheid te verbeteren [26](#page=26). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Allocatieve efficiëntie | Dit type efficiëntie betreft de vraag of de overheid de juiste dingen doet voor de juiste mensen. Het gaat erom of de bestede middelen terechtkomen bij degenen die ze nodig hebben en of de subsidies worden toegekend aan de sectoren met de grootste maatschappelijke meerwaarde. | | Dynamische efficiëntie | Dynamische efficiëntie onderzoekt of de overheid door de tijd heen efficiënt blijft opereren. Dit wordt beïnvloed door factoren zoals innovatie, technologische veranderingen en nieuwe best practices. Een overheid die vandaag efficiënt is, hoeft dat morgen niet noodzakelijk te blijven. | | Technische efficiëntie | Dit is de meest gangbare vorm van efficiëntie die wordt gemeten en is gerelateerd aan productiviteit. Het houdt in dat men een maximale output genereert met een gegeven input, of een minimale input gebruikt voor een bepaalde output. Het wordt vaak samengevat als de verhouding tussen geproduceerde diensten of beleid en de ingezette middelen zoals personeel, geld en tijd. | | Public value | Dit concept verwijst naar de waarde die de overheid creëert voor het publiek. Hoewel burgers efficiëntie waarderen, geven ze vaak prioriteit aan waarden zoals eerlijkheid, rechtvaardigheid en gelijkheid. | | Begrotingsdiscipline | Het proces waarbij de overheid controle uitoefent op haar uitgaven en inkomsten om binnen bepaalde financiële kaders te blijven. Dit is cruciaal, zeker in tijden van schaarste, om verantwoording af te leggen over het gebruik van middelen. | | Efficiëntiescores | Kwantitatieve metingen die aangeven hoe doelmatig een organisatie of overheidsdienst functioneert. Deze scores worden vaak berekend op een schaal van 0 tot 100%, waarbij de beste presterende organisaties 100% scoren en er ruimte is voor verbetering bij de lager scorende. | | IPSE Studies | Een onderzoekscentrum in Nederland dat zich richt op de efficiëntie van de publieke sector. Ze publiceren studies en bieden data om de efficiëntie van verschillende overheidsdiensten te analyseren en te vergelijken, en Nederland heeft hierin een voortrekkersrol. | | Baumolziekte | Een economisch fenomeen waarbij de lonen in de publieke sector sneller stijgen dan de productiviteit, omdat het werk arbeidsintensief is en moeilijk te automatiseren. Dit leidt tot stijgende loonkosten zonder een overeenkomstige productiviteitsstijging, wat de efficiëntie negatief kan beïnvloeden. | | Bowenwet | Deze wet stelt dat uitgaven in publieke instellingen voortdurend stijgen, zelfs zonder een directe noodzaak. Het principe 'uitgaven volgen inkomsten' houdt in dat extra beschikbare middelen ook worden uitgegeven, wat leidt tot 'supply-induced demand'. | | Schaalkwaal | Het principe dat grotere organisaties niet altijd efficiënter zijn. Hoewel schaalvergroting aanvankelijk kosten kan verlagen, kunnen er na een bepaald punt juist weer kostenstijgingen optreden door coördinatieverlies en complexiteit, wat resulteert in een U-vormige kosten curve. | | Data Envelopment Analysis (DEA) | Een non-parametrische methode om de relatieve efficiëntie van een groep vergelijkbare eenheden te meten. DEA identificeert een "efficiëntiegrens" van best practices en bepaalt hoe ver inefficiënte eenheden van deze grens verwijderd zijn, wat aangeeft hoeveel ze kunnen verbeteren in termen van input of output. | | Efficiëntiegrens | In het kader van DEA, de curve die de best mogelijke input-output combinaties vertegenwoordigt voor een groep eenheden. Overheden die op deze grens liggen, worden als efficiënt beschouwd, terwijl degenen eronder nog ruimte hebben voor verbetering. | | Public Sector Performance (PSP) | Een geaggregeerde score die de prestaties van de publieke sector meet. Deze score is gebaseerd op diverse criteria en wordt vaak genormaliseerd, waarbij waarden boven 1 duiden op betere prestaties dan het gemiddelde en waarden eronder op slechtere prestaties. | | Ruimtelijke interdependentie | Het concept dat de efficiëntie van een gemeente beïnvloed kan worden door de efficiëntie van naburige gemeenten. Dit suggereert dat gemeenten naar elkaar kijken qua beleid, bestuur en beheer, wat kan leiden tot imitation of competitie. | | Brede heroverwegingen | Een initiatief van de Vlaamse overheid waarbij beleid met een budgettaire impact grondig wordt onderzocht. Het doel is om beleidsopties te presenteren voor een doelmatiger of doeltreffender beleid, en deze onderzoeken worden minimaal één keer per zittingsperiode uitgevoerd. | | Uitgaventoetsingen | Systematische, diepgaande onderzoeken naar specifieke uitgavencategorieën met een significante budgettaire impact. Deze toetsingen worden uitgevoerd om bij constant beleid de doeltreffendheid of doelmatigheid van het beleid te verbeteren, en omvatten analyse van kosten, baten en best practices. |

# Wat en waarom van belastingen Belastingen zijn een fundamenteel instrument van de overheid om overheidsuitgaven te financieren, gedrag te sturen, inkomens te herverdelen en de economie te stabiliseren. ## 1.1 Het doel en de bestemming van belastingen Belastingen dienen primair om de overheidsuitgaven te financieren. In tegenstelling tot specifieke heffingen, zoals klimaatheffingen die geoormerkt zijn voor bepaalde uitgaven, genereren belastingen in principe "algemene middelen". Dit betekent dat de opbrengsten uit belastingen in een gemeenschappelijke pot terechtkomen en kunnen worden aangewend voor alle overheidsuitgaven, en niet slechts voor een vooraf bepaalde bestemming. ### 1.1.1 Instanties die belastingen mogen opleggen Het recht om belastingen op te leggen is strikt gereglementeerd en exclusief voorbehouden aan instanties die daartoe gemachtigd zijn in de grondwet. Entiteiten zoals de VDAB, De Lijn, of de NMBS hebben niet de bevoegdheid om belastingen te heffen. In België is het belangrijk om het onderscheid te maken tussen de verschillende overheidsniveaus: * **Federaal niveau:** Bepaalt de grondslag van belastingen en de basistarieven. * **Gewesten (zoals Vlaanderen):** Mogen tarieven aanpassen of kortingen/extra's toekennen, maar kunnen de belastbare grondslag niet wijzigen. Voorbeelden hiervan zijn de Vlaamse jobbonus, die een korting is op de federale personenbelasting. * **Gemeenschappen:** Hebben geen eigen gemeenschapsbelasting; ze worden gefinancierd via federale middelen. * **Gemeenten:** Mogen de federale belastingregels niet wijzigen, maar mogen wel een aanvullende gemeentebelasting (ABB) opleggen. De fiscale bevoegdheden in België zijn dus complex en verdeeld, met de gewesten die een belangrijke rol spelen bij de aanpassing van bepaalde belastingen, zoals de registratierechten, de onroerende voorheffing, en de verkeersfiscaliteit. ## 1.2 De functies van belastingen Belastingen vervullen meerdere cruciale functies binnen een economisch beleid: ### 1.2.1 Financiering van overheidsuitgaven Dit is de primaire functie van belastingen, waarbij de opbrengsten worden gebruikt om publieke diensten, infrastructuur, onderwijs, gezondheidszorg en andere overheidsactiviteiten te bekostigen. ### 1.2.2 Gedragssturing Belastingen kunnen worden ingezet om het gedrag van burgers en bedrijven te beïnvloeden. * **Ontmoediging van 'demerit goods':** Belastingen op activiteiten of producten die als schadelijk voor de maatschappij worden beschouwd, zoals gokken of de consumptie van tabak en alcohol (accijnzen), kunnen de vraag ernaar verminderen. * **Stimulering van gewenst gedrag:** Fiscale voordelen, zoals subsidies of lagere belastingen op milieuvriendelijke producten of investeringen in energiezuinig wonen, kunnen positief gedrag aanmoedigen. Een voorbeeld hiervan waren vroeger de vrijstellingen op inschrijvings- en jaarlijkse verkeersbelasting voor elektrische wagens, hoewel dit beleid aan evolutie onderhevig is. ### 1.2.3 Herverdeling Belastingen spelen een sleutelrol in het streven naar een meer rechtvaardige verdeling van inkomen en vermogen binnen de samenleving. * **Progressieve belastingen:** Systemen waarbij hogere inkomens of vermogens zwaarder worden belast dan lagere (bijvoorbeeld de progressieve schijven in de personenbelasting of de erfbelasting), dragen bij aan een herverdeling van de rijkdom. De erfbelasting, die op gewestelijk niveau wordt geheven, is hiervan een illustratie. ### 1.2.4 Stabilisatiebeleid Belastingen kunnen worden gebruikt als instrument om de economische conjunctuur te beïnvloeden en te stabiliseren. * **Conjunctuurgevoelige belastingen:** Aanpassingen in de belastingtarieven of -structuren kunnen helpen om oververhitting van de economie tegen te gaan of juist een recessie te bestrijden. De discussie rond de verlaging van registratierechten (overdrachtsbelasting) bij de aankoop van een woning, bijvoorbeeld om de vastgoedmarkt te stimuleren, is een voorbeeld van dit stabilisatiefunctie. De Vlaamse jobbonus, die gericht is op het stimuleren van de arbeidsmarkt en economische groei, is eveneens een instrument dat kan bijdragen aan het stabilisatiebeleid. ## 1.3 Indeling van belastingen Belastingen kunnen op verschillende manieren worden geclassificeerd, wat belangrijk is voor zowel nationaal als Europees beleid. ### 1.3.1 Directe versus indirecte belastingen Dit is een traditionele indeling, hoewel de precieze definitie en de classificatie per land of door internationale organen kunnen verschillen. * **Directe belastingen:** Traditioneel worden belastingen op inkomen (zoals personenbelasting en vennootschapsbelasting) of op vermogen als direct beschouwd. De belasting wordt rechtstreeks door de belastingplichtige aan de overheid betaald. * **België:** Hanteert een klassieke definitie waarbij directe belastingen betrekking hebben op inkomen of vermogen, ongeacht wie de belasting doorstort. De belangrijkste zijn: * Personenbelasting (natuurlijke personen, gebaseerd op woonplaats en inkomen) * Rechtspersonenbelasting (organisaties zonder winstoogmerk) * Vennootschapsbelasting (bedrijven met winstoogmerk) * Belasting niet-inwoners (inkomsten verdiend in België door niet-residenten) * **Indirecte belastingen:** Dit zijn belastingen die niet rechtstreeks op de persoon, maar op een handeling, transactie of consumptie worden geheven. De belasting wordt vaak via een tussenpersoon, zoals een verkoper, aan de overheid afgedragen. De Europese Commissie (EC) beschouwt indirecte belastingen als belastingen op een toevallig of tijdelijk gebeuren, zoals een aankoop. * **Voorbeelden:** BTW, accijnzen, invoerheffingen. * **Rol van de EU:** De EU heeft meer bevoegdheden op het gebied van indirecte belastingen (zoals BTW en accijnzen) dan op het gebied van directe belastingen, met als doel de interne markt en het vrije goederen- en dienstenverkeer te bevorderen. ### 1.3.2 Classificaties van de Europese Commissie (EC) De EC hanteert verschillende classificaties die relevant zijn voor de nationale rekeningen en Europese statistieken. * **Classificatie volgens belastinggrondslag (OESO):** De OESO groepeert belastingen op basis van wat er belast wordt. De zes hoofdgroepen zijn: 1. Belastingen op inkomen (en winst) 2. Sociale zekerheidsbijdragen 3. Loon- en arbeidsbelastingen (niet meer in België) 4. Vastgoedbelastingen (inclusief erf-, schenk- en kapitaalbelastingen) 5. Belastingen op goederen en diensten 6. Overige belastingen Vermogen is geen aparte grondslag, maar wordt ondergebracht bij vastgoedbelastingen. * **Parafiscaliteit:** Dit zijn heffingen die gerelateerd zijn aan de financiering van de sociale zekerheid. Ze zijn geoormerkt voor specifieke uitgaven (pensioenen, ziektekosten, werkloosheid) en worden deels gefinancierd via bijdragen van werknemers en werkgevers. Deze worden ook door de OESO-indeling meegenomen. * **Europese Commissie (EC) classificatie op basis van het Europees Stelsel van Nationale Rekeningen:** Deze indeling telt vier groepen: * D2: Op productie en invoer * D5: Op inkomen en vermogen (deze groep kan misleidend zijn, daar ook belastingen op consumptie en andere zaken in opgenomen zijn) * D6: Sociale zekerheidsbijdragen * D9: Op vermogen (overdrachtsbelastingen op vermogen, zoals erf- en schenkbelastingen) * **EC classificatie op basis van economische functie:** Belastingen worden gegroepeerd naar consumptie-, arbeids- en kapitaalbelastingen. In België zijn belastingen op arbeid het belangrijkst, gevolgd door consumptie- en kapitaalbelastingen. * **EC classificatie naar overheid die heft:** Belastingen worden ingedeeld naargelang het overheidsniveau dat ze int (federaal, gewestelijk, lokaal, sociale zekerheid). * **Specifieke belastingen:** De EC maakt ook een onderscheid op basis van specifieke belastingen zoals milieubelastingen en vastgoedbelastingen. ## 1.4 Maatstaven van de belastingsdruk De belastingsdruk kan zowel op macro- als op microniveau worden gemeten, met verschillende indicatoren die inzicht geven in de impact van belastingen. ### 1.4.1 Macro-indicatoren Deze indicatoren beschouwen landen als geheel. * **Globale belastingdruk:** Dit is de verhouding van de totale fiscale en parafiscale ontvangsten tot het Bruto Binnenlands Product (BBP). De globale belastingdruk stijgt als belastinginkomsten stijgen of het BBP daalt, en daalt als het BBP sneller groeit dan de belastinginkomsten. België kent een hoge globale belastingdruk, die historisch rond de 43% van het BBP schommelt. Deze druk wordt voornamelijk gevormd door belastingen op inkomen en winst, en sociale zekerheidsbijdragen. * **Impliciete belastingdruk:** Hierbij worden specifieke belastingontvangsten gedeeld door het economisch aggregaat dat representatief is voor de grondslag. Zo wordt de impliciete druk op consumptie berekend door de ontvangsten uit consumptiebelastingen te delen door de totale consumptie. De impliciete druk op arbeid in België is, net als de globale druk, van de hoogste in de EU. ### 1.4.2 Micro-indicatoren Deze indicatoren focussen op specifieke groepen belastingplichtigen of individuen. * **Personal average tax rate (gemiddelde persoonlijke belastingdruk):** Dit berekent het percentage van het brutoloon dat naar personenbelasting en werknemersbijdragen aan de sociale zekerheid gaat. België heeft een van de hoogste gemiddelde belastingdrukken op arbeid in de OESO. * **Effectief tarief per type gezin:** Dit meet wat een specifieke groep belastingplichtigen (bijvoorbeeld alleenstaanden, gezinnen met kinderen, verschillende inkomensniveaus) daadwerkelijk betaalt na aftrekken, verminderingen en vrijstellingen. Dit toont aan dat het Belgische systeem progressief is en gunstiger voor lagere inkomens en gezinnen met kinderen. * **Tax wedge (belastingkloof):** Dit is het verschil tussen de totale loonkost voor de werkgever en het nettoloon dat de werknemer ontvangt. Het omvat de sociale zekerheidsbijdragen (werkgever en werknemer) en de personenbelasting. Een hoge tax wedge kan een ontmoedigend effect hebben op het betreden van de arbeidsmarkt, vooral voor tweede verdieners (vaak vrouwen). België kent een van de hoogste tax wedges ter wereld. * **Marginale druk:** Dit geeft aan hoeveel belasting betaald moet worden op elke extra verdiende euro. Een hoge marginale druk kan ontmoedigen om extra uren te werken of een tweede job aan te nemen. België scoort ook hier hoog. * **Statutaire versus effectieve druk:** Het **statutaire tarief** is het percentage zoals vastgelegd in de wet (bijvoorbeeld het toptarief in de personenbelasting). De **effectieve druk** houdt rekening met alle aftrekposten en verminderingen en geeft weer wat er daadwerkelijk betaald wordt in verhouding tot de grondslag. ## 1.5 Belang van de classificaties en maatstaven De verschillende classificaties en maatstaven van belastingsdruk zijn essentieel voor: * **Internationale vergelijkingen:** Ze maken het mogelijk om de competitiviteit van een land te beoordelen ten opzichte van andere landen. * **Beleidsvorming:** Ze bieden inzicht in de effecten van belastingen op individuen, gezinnen en de economie als geheel, wat cruciaal is voor het ontwerpen van een effectief fiscaal beleid, zoals hervormingen van de personenbelasting, de BTW, of vermogensbelastingen. * **Economische analyses:** Ze helpen bij het begrijpen van de impact van belastingen op arbeidsparticipatie, investeringen en consumptie. Het is van belang om kritisch te kijken naar de verschillende classificaties, aangezien de terminologie en de gehanteerde criteria kunnen variëren, en om zowel macro- als micro-indicatoren te gebruiken voor een volledig beeld. --- # Classificaties van belastingen Hieronder volgt een gedetailleerde studiehandleiding over de classificaties van belastingen. ## 2. Classificaties van belastingen Belastingen kunnen op verschillende manieren worden ingedeeld, waarbij het traditionele onderscheid tussen directe en indirecte belastingen centraal staat, maar ook classificatiesystemen van de OESO en de Europese Commissie (EC) van belang zijn. ### 2.1 Traditionele indeling: direct versus indirect Traditioneel werden belastingen ingedeeld op basis van hun directe impact op de belastingplichtige. * **Directe belastingen**: Dit zijn belastingen die direct op het inkomen of vermogen worden geheven. De belastingplichtige betaalt deze heffing rechtstreeks aan de overheid. Voorbeelden zijn de personenbelasting op loon en de vennootschapsbelasting op winst. * **Indirecte belastingen**: Dit zijn belastingen die niet direct op het inkomen of vermogen van een persoon worden geheven, maar op transacties, consumptie of handelingen. De belasting wordt vaak via een tussenpersoon, zoals een winkelier, afgedragen aan de overheid. Voorbeelden zijn de btw en accijnzen. Hoewel dit onderscheid historisch is, blijft het belangrijk, met name voor de bevoegdheden van de Europese Unie. De EU heeft aanzienlijk meer bevoegdheden op het gebied van indirecte belastingen (zoals btw en accijnzen) dan op directe belastingen, waar de lidstaten doorgaans de volledige soevereiniteit behouden. Harmonisation van standaarden en gezamenlijke acties tegen belastingontduiking vallen wel binnen de EU-bevoegdheid voor directe belastingen. #### 2.1.1 Verschillen in definitie en toepassing Er bestaan verschillen in hoe lidstaten directe en indirecte belastingen definiëren, wat tot nuances leidt: * **Nederlandse en Europese Commissie (EC) benadering**: In Nederland en volgens de EC worden erfenissen, schenkingen en vastgoedbelastingen (property taxes) beschouwd als directe belastingen. Dit is niet gebaseerd op het inkomen dat wordt belast, maar op het principe dat de belastingplichtige de heffing zelf rechtstreeks aan de overheid betaalt, zonder tussenpersoon. Dit focust op de betaalwijze in plaats van de belastbare grondslag. * **Belgische benadering**: België hanteert de klassieke definitie waarbij directe belastingen betrekking hebben op inkomen of vermogen, ongeacht wie de heffing doorstort. De nadruk ligt hier op de aard van de belastbare basis. België kent vier hoofdcategorieën van directe belastingen: * **Personenbelasting**: geheven op het inkomen van natuurlijke personen die in België wonen. * **Rechtspersonenbelasting**: een lichtere belasting voor non-profit organisaties zoals vzw's en overheidsinstanties met rechtspersoonlijkheid. * **Vennootschapsbelasting**: voor bedrijven met winstoogmerk. * **Belasting niet-inwoners**: voor personen of bedrijven die niet in België wonen maar hier wel inkomen verdienen. Indirecte belastingen kenmerken zich door de heffing op een handeling, vaak een tijdelijke gebeurtenis, waarbij een derde partij de betaling aan de overheid faciliteert. Voorbeelden zijn btw, accijnzen en invoerheffingen. #### 2.1.2 Critiek op de dichotomie Sommige auteurs, zoals Wijtvliet, wijzen op de onduidelijke dichotomie tussen directe en indirecte belastingen. Een voorgestelde definitie van indirecte belastingen focust op de aanwending van inkomen en vermogen, en belastingen die geheven worden op consumptie, de verwerving van goederen, diensten of vermogensbestanddelen. Hierbij gaat het dus om belastingen op wat men *doet* met geld (kopen, verbruiken, registreren) in plaats van op het geld zelf. #### 2.1.3 Belang van directe en indirecte belastingen in België In België genereren directe belastingen een groter deel van de overheidsinkomsten dan indirecte belastingen, wanneer gemeten als percentage van het Bruto Binnenlands Product (BBP). België heeft een relatief hoge fiscale druk door directe belastingen vergeleken met andere EU-lidstaten, maar een lagere druk door indirecte belastingen. ### 2.2 OESO-classificatie Naast de indeling in directe en indirecte belastingen, biedt de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) een classificatie die gericht is op de **belastingsgrondslag (belastingbasis)**. Deze indeling onderscheidt zes deelgroepen: 1. **Belastingen op inkomen (en winst)**: Dit omvat belastingen die geheven worden op de inkomsten die individuen of bedrijven genereren. 2. **Sociale zekerheidsbijdragen**: Dit zijn heffingen die specifiek bestemd zijn voor de financiering van de sociale zekerheid (pensioenen, ziekteverzekering, werkloosheid, etc.). Deze worden vaak als 'geoormerkt' beschouwd, in tegenstelling tot algemene middelen. Ze kunnen worden betaald door werknemers, werkgevers en soms ook door de overheid zelf via alternatieve financieringsbronnen. 3. **Loon- en arbeidsbelastingen**: Belastingen specifiek geheven op arbeid, die in België niet meer als aparte categorie bestaan maar geïntegreerd zijn in andere belastingen. 4. **Vastgoedbelastingen**: Dit omvat belastingen op onroerend goed. Interessant is dat vermogen in deze OESO-classificatie geen aparte categorie vormt, maar belastingen op vermogen zoals erf-, schenk- en kapitaalbelastingen vaak onder de vastgoedbelastingen worden geschaard. 5. **Belastingen op goederen en diensten**: Dit omvat belastingen zoals btw en accijnzen, die geheven worden op de consumptie van goederen en diensten. 6. **Overige belastingen**: Een restcategorie voor belastingen die niet onder de voorgaande groepen vallen. **Tip:** Bij deze classificatie is het belangrijk op te merken dat 'vermogen' geen aparte grondslag is. ### 2.3 Classificaties van de Europese Commissie (EC) De EC maakt gebruik van een classificatiesysteem dat gebaseerd is op het Europees Stelsel van Nationale Rekeningen (ESNR). Dit systeem deelt belastingen in vier grote groepen in: 1. **D2: Op productie en invoer**: Belastingen die worden geheven op de productie van goederen en diensten, en op invoer. 2. **D5: Op inkomen en vermogen**: Een brede categorie die belastingen op inkomen en vermogen omvat. De titel van deze groep kan misleidend zijn, aangezien deze ook belastingen kan bevatten die niet direct gerelateerd zijn aan inkomen of vermogen, zoals belastingen op huishoudelijk afval of de verkeersbelasting. 3. **D6: Sociale zekerheidsbijdragen**: Vergelijkbaar met de OESO-classificatie, omvat dit de bijdragen voor de sociale zekerheid. 4. **D9: Op vermogen**: Deze groep focust specifiek op belastingen die geheven worden bij de overdracht van vermogen, zoals erf- en schenkbelastingen. De EC maakt ook een verdere onderverdeling op basis van **economische functie**, waarbij belastingen worden gegroepeerd in: * **Consumptiebelastingen**: Belastingen geheven op consumptie. * **Arbeidsbelastingen**: Belastingen geheven op arbeid. * **Kapitaalbelastingen**: Belastingen geheven op kapitaal (zowel inkomen uit kapitaal als de stock van kapitaal). In België zijn belastingen op arbeid de belangrijkste, gevolgd door consumptie- en kapitaalbelastingen, die ongeveer evenredig zijn. Daarnaast classificeert de EC belastingen op basis van het **niveau van de overheid** die ze heft: * Federale overheid * Regio's en gemeenschappen * Lokale overheden * Sociale zekerheidsfondsen In België neemt de sociale zekerheid een aanzienlijk deel van de totale inkomsten voor haar rekening, gevolgd door de federale overheid en de regio's. De EC publiceert ook gegevens over specifieke soorten belastingen, zoals milieubelastingen (environmental taxes) en vastgoedbelastingen (property taxes), om hun belang in de totale belastingdruk te duiden. ### 2.4 Indeling naar economische functie Een belangrijk classificatiekader vanuit de EC is de indeling naar economische functie: * **Belastingen op consumptie**: Dit zijn indirecte belastingen die geheven worden op de uitgaven voor goederen en diensten. In België ligt de druk hier relatief laag in vergelijking met andere Europese landen. * **Belastingen op arbeid**: Dit omvat directe belastingen op loon en sociale zekerheidsbijdragen. België kent een van de hoogste belastingdrukken op arbeid internationaal. Dit geldt zowel voor werkgevers- als werknemersbijdragen, hoewel de druk op werknemersbijdragen minder extreem is dan die op werkgevers. * **Belastingen op kapitaal**: Dit kan zowel belastingen op kapitaalinkomsten (zoals roerende voorheffing, meerwaarde op aandelen) als op de stock van vermogen (vermogensbelastingen) omvatten. België belast kapitaalinkomsten boven gemiddeld, en de belastingen op de stock van vermogen zijn ook aanzienlijk, wat bijdraagt aan de hoge totale belastingdruk. ### 2.5 Belastingsdruk als maatstaf De belastingdruk wordt vaak geanalyseerd met behulp van macro- en micro-indicatoren: * **Macro-indicatoren**: * **Globale belastingdruk**: Dit is de som van alle fiscale en parafiscale ontvangsten als percentage van het BBP. België kent een hoge globale belastingdruk, die historisch rond de 43% van het BBP schommelt en tot de hoogste in de EU behoort. * **Impliciete belastingdruk**: Dit is de verhouding tussen belastingontvangsten en een specifiek economisch aggregaat dat representatief is voor de belastingsgrondslag (bv. arbeidsbelastingen gedeeld door totale arbeidsinkomens). De impliciete druk op arbeid in België is zeer hoog. * **Micro-indicatoren**: * **Personal average tax rate**: Het gemiddelde percentage van het brutoloon dat wordt afgedragen aan belastingen en werknemersbijdragen sociale zekerheid. België heeft hier internationaal een van de hoogste percentages. * **Effectief tarief per type gezin**: Dit meet wat een specifieke groep belastingplichtigen (bv. alleenstaande, gezin met kinderen) daadwerkelijk betaalt na aftrekposten, verminderingen en vrijstellingen. Dit toont de progressiviteit van het systeem: lagere inkomens en gezinnen met kinderen betalen relatief minder. * **Tax wedge (belastingkloof)**: Het verschil tussen de totale loonkost voor een werkgever en het nettoloon dat een werknemer ontvangt. Dit omvat werkgevers- en werknemersbijdragen sociale zekerheid, en personenbelasting. België heeft een van de hoogste tax wedges, wat arbeid duur maakt voor werkgevers en het netto inkomen voor werknemers vermindert. Dit kan een ontmoediging zijn om toe te treden tot de arbeidsmarkt, met name voor tweede verdieners. * **Marginale druk**: Hoeveel van elke extra verdiende euro aan de hoogste belastingschijf moet worden afgedragen. België kent hier ook een hoge druk, wat extra werken kan ontmoedigen. De vergelijking tussen de **statutaire tarieven** (de percentages vastgelegd in de wet) en de **effectieve druk** (wat daadwerkelijk betaald wordt) is cruciaal voor een correcte beoordeling van de belastingdruk. --- # Maatstaven van belastingsdruk Dit onderwerp introduceert de verschillende indicatoren die worden gebruikt om de belastingsdruk te meten, zowel op macro-niveau (globale en impliciete belastingdruk) als op micro-niveau (persoonlijk gemiddeld tarief, effectief tarief, tax wedge, marginale druk). Er wordt veel aandacht besteed aan de hoge belastingsdruk op arbeid in België in vergelijking met andere landen. ## 3.1 Inleiding tot belastingdruk Belastingdruk is een relatief gegeven en de bijbehorende indicatoren zijn enkel zinvol in de context van een vergelijking tussen landen of individuen. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen macro-indicatoren (voor landen als geheel) en micro-indicatoren (voor specifieke groepen belastingplichtigen). ## 3.2 Macro-indicatoren van belastingsdruk ### 3.2.1 Globale belastingdruk De globale belastingdruk verwijst naar de gezamenlijke fiscale en parafiscale ontvangsten als percentage van het Bruto Binnenlands Product (BBP). $$ \text{Globale belastingdruk} = \frac{\text{Totale belastingen} + \text{Sociale zekerheidsbijdragen}}{\text{BBP}} \times 100\% $$ * **Factoren die de globale belastingdruk beïnvloeden:** * Stijging van belastinginkomsten bij gelijkblijvend BBP. * Daling van het BBP bij gelijkblijvende belastinginkomsten (bv. tijdens een economische crisis). * Snellere groei van het BBP dan van de belastinginkomsten leidt tot een daling. * **Nominaal versus reëel:** Nominale waarden omvatten inflatie, reële waarden niet. Inflatie kan leiden tot een automatische stijging van belastinginkomsten. * **Belgische context:** De globale belastingdruk in België schommelt historisch rond de 43% van het BBP en ligt daarmee boven het EU-gemiddelde. Vooral belastingen op inkomen, goederen en diensten, en sociale zekerheidsbijdragen dragen hieraan bij. * **Internationale vergelijking:** België behoort tot de landen met de hoogste globale belastingdruk, vaak na Frankrijk. Verschillen in de samenstellende delen van de belastingdruk bestaan tussen landen (bv. belang van sociale zekerheidsbijdragen). * **Impact van crises:** Economische crises (zoals de bankencrisis van 2008 en de COVID-19 pandemie) hebben een significante impact op de globale belastingdruk. Na een daling door de financiële crisis van 2008, steeg deze weer naarmate de economie herstelde en overheden tekorten aanvulden. ### 3.2.2 Impliciete belastingdruk De impliciete belastingdruk berekent de belastingontvangsten gedeeld door een economisch aggregaat dat representatief is voor de belastinggrondslag. * **Voorbeeld:** De impliciete druk op consumptie wordt berekend door de ontvangsten uit belastingen op consumptie (bv. btw, accijnzen) te delen door het aggregaat "consumptie" in de nationale rekeningen. * **Impliciete druk op arbeid:** De ontvangsten uit arbeidsbelastingen worden gedeeld door het totaal aan arbeidsinkomens. In België is de impliciete druk op arbeid een van de hoogste in de EU (ongeveer 40%), wat overeenkomt met een positie 4 in de EU. De impliciete druk op consumptie ligt met circa 16% laag (positie 24 van 25). ## 3.3 Micro-indicatoren van belastingsdruk Micro-indicatoren meten de belastingsdruk op het niveau van individuele belastingplichtigen of specifieke gezinssamenstellingen. ### 3.3.1 Persoonlijk gemiddeld tarief (Personal Average Tax Rate) Deze indicator vergelijkt de inkomstenbelasting plus de werknemersbijdragen aan de sociale zekerheid met het brutoloon van een individuele belastingbetaler. $$ \text{Personal Average Tax Rate} = \frac{\text{Inkomstenbelasting} + \text{Werknemersbijdragen sociale zekerheid}}{\text{Brutoloon}} \times 100\% $$ * **Kenmerken:** * Berekend per type gezin (alleenstaande, koppel, met/zonder kinderen). * Houdt geen rekening met aftrekken, vrijstellingen of verminderingen, waardoor het een theoretische gemiddelde druk weergeeft. * **Belgische context:** Volgens de OESO heeft België de hoogste gemiddelde belastingdruk op arbeid, rond 40% van het brutoloon. Dit bestaat uit ongeveer 26% personenbelasting en 14% werknemersbijdragen sociale zekerheid. Dit is aanzienlijk hoger dan het OESO-gemiddelde van 24,9%. ### 3.3.2 Effectief tarief per type gezin (Effective Tax Rate) Het effectief tarief kijkt naar wat een specifieke groep belastingplichtigen daadwerkelijk betaalt, rekening houdend met alle fiscale voordelen. * **Berekening:** Start bij het brutoloon, trek fiscale voordelen (vrijstellingen, aftrekken, verminderingen, kredieten) af, en deel het resultaat door het brutoloon. Federale, regionale en lokale belastingen, evenals werknemersbijdragen aan de sociale zekerheid, worden meegenomen. * **Kenmerken:** * Groepeert belastingplichtigen op basis van gezinskenmerken (bv. alleenstaande, met kinderen) en inkomensniveau. * Reflecteert de werkelijke betaalde belastingdruk als percentage van de belastbare grondslag. * **Belgische context (voorbeeld):** * Een alleenstaande met een mediaan inkomen betaalt een effectief tarief van ongeveer 26%. * Een alleenstaande met een lager inkomen (67% van mediaan) betaalt 18,4%. * Een alleenstaande met twee kinderen en een inkomen van 67% van het mediaan inkomen betaalt slechts 12,7%. * **Conclusie:** Het Belgische systeem is progressief: het effectief tarief daalt bij lagere inkomens en sterk wanneer er kinderen ten laste zijn. Dit maakt het systeem gunstiger voor gezinnen met kinderen en lagere inkomens. ### 3.3.3 Tax wedge (Belastingkloof) De tax wedge meet het verschil tussen de totale loonkost voor een werkgever en het nettoloon dat een werknemer ontvangt. Het omvat de belastingen en bijdragen die "verdwijnen" tussen brutoloon inclusief werkgeverskosten en het nettoloon. $$ \text{Tax Wedge} = (\text{Brutoloon} + \text{Werkgeversbijdragen sociale zekerheid}) - \text{Nettoloon} $$ * **Indicatie:** Een grotere tax wedge betekent dat arbeid duurder is voor werkgevers en dat er netto minder overblijft voor werknemers. * **Belgische context:** België heeft een van de hoogste tax wedges in de OESO-landen, vaak meer dan 50%, significant hoger dan het OESO-gemiddelde van 35%. * **Gezinskenmerken:** De tax wedge varieert sterk naargelang gezinskenmerken. Een alleenstaande werknemer zonder kinderen heeft doorgaans een hogere tax wedge dan een echtpaar met twee kinderen waarbij slechts één partner inkomen genereert. * **Ontmoediging van tweede inkomen:** Een hoge tax wedge kan individuen ontmoedigen om de arbeidsmarkt te betreden, met name tweede verdieners (vaak vrouwen), omdat zij netto minder overhouden per extra verdiende euro. Dit creëert een financiële drempel voor de arbeidsmarktparticipatie van deze groep. ### 3.3.4 Marginale druk (Marginal Tax Rate) De marginale druk meet hoeveel belasting betaald moet worden op elke extra verdiende euro. Dit omvat de hoogste belastingschijven van de personenbelasting en de sociale zekerheidsbijdragen. * **Kenmerken:** * Varieert per belastingplichtige door verschillen in sociale zekerheidsbijdragen (arbeiders vs. bedienden) en aanvullende gemeentelijke en gewestelijke belastingen. * Een hoge marginale druk ontmoedigt extra werken (bv. overuren, tweede job). * **Belgische context:** België scoort ook hier koploper en ligt ver boven het OESO-gemiddelde voor alle gezins- en inkomensprofielen. ### 3.3.5 Statutaire versus effectieve druk * **Statutaire druk:** Het percentage belasting dat wettelijk is vastgelegd (bv. het toptarief in de personenbelasting). * **Effectieve druk:** De de facto betaalde belasting in verhouding tot de belastbare grondslag (inkomen, consumptie, etc.), rekening houdend met alle factoren die de uiteindelijke belasting bepalen. Druk houdt rekening met de omvang van de belastingbasis, tarief niet. ## 3.4 Belang van macro- en micro-indicatoren * **Macro-indicatoren (globale en impliciete belastingdruk):** Cruciaal voor internationale vergelijkingen, concurrentiekracht van landen en het aantrekken van investeerders. * **Micro-indicatoren (personal average tax rate, effectief tarief, tax wedge):** Tonen hoe aantrekkelijk werken is voor individuen en welke impact het belastingstelsel heeft op verschillende huishoudens. ## 3.5 Conclusie: Hoge belastingdruk op arbeid in België Uit vrijwel alle indicatoren blijkt dat België arbeid zwaar belast, meer dan de meeste andere landen. Dit geldt voor macro-indicatoren zoals de globale en impliciete belastingdruk op arbeid, en voor micro-indicatoren zoals de persoonlijke gemiddelde belastingdruk, de tax wedge en de marginale druk. Dit heeft potentiële negatieve effecten op de concurrentiekracht en de arbeidsmarktparticipatie. Hoewel de totale belastingdruk in België hoog is, ligt de druk op consumptie relatief laag in vergelijking met andere EU-landen, terwijl de druk op arbeid en kapitaal hoog is. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Algemene middelen | De inkomsten die door belastingen worden gegenereerd en die niet specifiek voor een bepaald uitgavegebied zijn bestemd. Deze middelen komen in een gemeenschappelijke pot terecht en kunnen voor diverse overheidsuitgaven worden aangewend. | | Geoormerkte belastingen | Belastingen waarvan de opbrengsten specifiek bestemd zijn voor een bepaald doel of uitgavegebied, zoals klimaatheffingen die worden gebruikt voor milieu-gerelateerde projecten. | | Woonplaatsprincipe | Een principe waarbij het recht om belastingen op te leggen gerelateerd is aan de woonplaats van de belastingplichtige of de locatie van het belastbare feit, zoals registratierechten voor onroerend goed dat in een bepaald gewest is gelegen. | | Progressieve belasting | Een belasting waarbij het tarief stijgt naarmate de belastbare grondslag (bijvoorbeeld inkomen of vermogen) toeneemt. Hogere inkomens of grotere vermogens worden procentueel zwaarder belast dan lagere. | | Degressieve belasting | Een belasting waarbij het tarief daalt naarmate de belastbare grondslag toeneemt. Dit is minder gebruikelijk dan progressieve of proportionele belastingen. | | Proportionele belasting | Een belasting waarbij een vast percentage wordt geheven op elke euro van de belastbare grondslag, ongeacht de hoogte van die grondslag. Het tarief blijft constant. | | Demeritgood | Een product of dienst die, hoewel gewenst door de consument, vanuit maatschappelijk oogpunt als schadelijk wordt beschouwd (bijvoorbeeld tabak of alcohol). Belastingen worden vaak geheven om het gebruik ervan te ontmoedigen. | | Stimulant | Een maatregel, zoals een fiscale korting of een verlaagd tarief, die bedoeld is om bepaald gedrag aan te moedigen, bijvoorbeeld het kopen van een elektrische wagen of het uitvoeren van energetische renovaties. | | Stabilisatiebeleid | Economisch beleid gericht op het handhaven van economische stabiliteit, bijvoorbeeld door het beheersen van inflatie, werkloosheid en economische groei. Belastingen kunnen hierbij een rol spelen. | | Directe belastingen | Belastingen die direct worden geheven op inkomen, winst of vermogen van natuurlijke personen en rechtspersonen. De belastingplichtige betaalt deze direct aan de overheid. | | Indirecte belastingen | Belastingen die niet direct op inkomen of vermogen worden geheven, maar via een tussenpersoon (zoals een winkel) worden doorberekend, vaak bij de aankoop van goederen of diensten. Voorbeelden zijn BTW en accijnzen. | | Grondslag van de belasting | Het economische of juridische object waarop een belasting wordt geheven, zoals inkomen, winst, consumptie, vermogen, of de waarde van een goed. | | Belastingontduiking | Het op illegale wijze vermijden van het betalen van belastingen, bijvoorbeeld door het verzwijgen van inkomsten of het opgeven van valse informatie. | | Belastingfraude | Een meer specifieke vorm van belastingontduiking die gepaard gaat met bedrieglijke handelingen of manipulatie van informatie om de belastingplicht te ontlopen. | | Dubbelbelastingverdragen | Internationale overeenkomsten tussen landen om te voorkomen dat dezelfde inkomsten of vermogensbestanddelen tweemaal worden belast in verschillende jurisdicties. | | Harmonisaite | Het proces waarbij wetgeving en regels in verschillende landen op elkaar worden afgestemd, bijvoorbeeld om belastingconcurrentie te verminderen of de interne markt te faciliteren. | | BTW (Belasting over de Toegevoegde Waarde) | Een indirecte belasting die wordt geheven op de toegevoegde waarde bij elke productiestap en op de uiteindelijke verkoop van goederen en diensten. | | Accijnzen | Indirecte belastingen die worden geheven op specifieke goederen, vaak met het doel om het verbruik ervan te ontmoedigen (bijvoorbeeld op tabak, alcohol, brandstof) of om de staatskas te spekken. | | Fiskale druk | De totale mate waarin burgers en bedrijven worden belast. Dit kan worden uitgedrukt in absolute termen, of relatief ten opzichte van het Bruto Binnenlands Product (BBP) of het inkomen. | | OESO (Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling) | Een internationale organisatie die economische en sociale beleidskwesties onderzoekt en beleidsaanbevelingen doet aan haar lidstaten, waaronder het vergelijken van belastingstelsels. | | EC (Europese Commissie) | Het uitvoerende orgaan van de Europese Unie dat verantwoordelijk is voor het opstellen van wetgeving, het toezicht op de naleving van verdragen en het uitvoeren van het beleid van de EU. | | Property taxes | Belastingen die worden geheven op bezit, met name onroerend goed. Dit omvat bijvoorbeeld de onroerende voorheffing of registratierechten. | | Rechtspersoon | Een organisatie die door de wet wordt erkend als een entiteit die zelfstandig rechten kan uitoefenen, verplichtingen kan aangaan en aansprakelijk kan worden gesteld, zoals een vennootschap of een vereniging. | | Vennootschapsbelasting | Een directe belasting die wordt geheven op de winst van bedrijven die voor winstdoeleinden zijn opgericht. | | Belasting niet-inwoners | Een belasting die wordt geheven op inkomsten die personen of bedrijven die niet in België wonen, toch in België verdienen. | | Parafiscaliteit | Heffingen die lijken op belastingen maar specifiek gericht zijn op de financiering van de sociale zekerheid. Deze zijn vaak geoormerkt. | | Global belastingdruk | De totale fiscale en parafiscale ontvangsten van een overheid, uitgedrukt als een percentage van het Bruto Binnenlands Product (BBP). Dit geeft een algemeen beeld van de belastinglast in een land. | | Impliciete belastingdruk | Een indicator die de belastingontvangsten deelt door het economische aggregaat dat representatief is voor de grondslag van die belastingen (bijvoorbeeld belastingontvangsten uit consumptie gedeeld door de totale consumptie). | | Macro-indicatoren | Indicatoren die de belastingdruk meten op het niveau van een land als geheel, zoals de globale en impliciete belastingdruk. | | Micro-indicatoren | Indicatoren die de belastingdruk meten op het niveau van individuele belastingplichtigen of specifieke groepen, zoals de tax wedge, het gemiddeld tarief en het effectief tarief. | | Tax wedge (belastingkloof) | Het verschil tussen de totale loonkost voor een werkgever en het nettoloon dat een werknemer ontvangt. Dit omvat werkgevers- en werknemersbijdragen aan sociale zekerheid en de personenbelasting. | | Gemiddeld tarief per belastingplichtige (Personal average tax rate) | De verhouding tussen de inkomstenbelasting plus werknemersbijdragen aan sociale zekerheid en het brutoloon van een individuele belastingbetaler, berekend zonder rekening te houden met aftrekposten of vrijstellingen. | | Effectief tarief | De werkelijke belastingdruk die een specifieke groep belastingplichtigen betaalt, na aftrek van alle toepasselijke belastingen, verminderingen, vrijstellingen en kredieten, uitgedrukt als percentage van de belastbare grondslag. | | Marginale druk | De belasting die verschuldigd is over elke extra verdiende euro, rekening houdend met sociale zekerheidsbijdragen en de hoogste belastingschijven. | | Statutair tarief | Het percentage dat in de wet is vastgelegd voor de hoogste belastingschijf van een bepaalde belasting, zonder rekening te houden met aftrekposten of vrijstellingen. | | Werkgeversbijdragen | Sociale zekerheidsbijdragen die door de werkgever worden betaald bovenop het brutoloon van de werknemer, ter financiering van diverse sociale voorzieningen. | | Werknemersbijdragen | Sociale zekerheidsbijdragen die door de werknemer worden ingehouden op zijn brutoloon, ter financiering van diverse sociale voorzieningen. | | Milieubelastingen (Environmental taxes) | Belastingen die worden geheven op activiteiten of producten die negatieve gevolgen hebben voor het milieu, met als doel gedragsverandering te stimuleren en milieuschade te compenseren. | | Registratierechten | Belastingen die verschuldigd zijn bij de registratie van bepaalde rechtshandelingen, zoals de overdracht van onroerend goed of de oprichting van een vennootschap. | | Vermogensbelasting | Een belasting die wordt geheven op de totale waarde van iemands bezittingen (vermogen), zoals spaargeld, aandelen, onroerend goed, etc. (in België niet als aparte algemene belasting). | | Meerwaardebelasting (op aandelen) | Een belasting die wordt geheven op de winst die wordt gerealiseerd bij de verkoop van financiële activa zoals aandelen, wanneer de verkoopprijs hoger is dan de aankoopprijs. | | Roerende voorheffing | Een directe belasting die wordt geheven op inkomsten uit roerende goederen, zoals rente op spaarrekeningen, dividenden op aandelen en huurinkomsten uit onroerend goed. | | Fiscale druk op arbeid | De totale belastinglast die rust op arbeid, inclusief personenbelasting, sociale zekerheidsbijdragen van werknemers en werkgevers. | | Kapitaalbelastingen | Belastingen die worden geheven op inkomsten of vermogen uit kapitaal, zoals rente, dividenden en winsten uit aandelen. | | Consumptiebelastingen | Belastingen die worden geheven op de uitgaven voor goederen en diensten, zoals BTW en accijnzen. |

# Knelpunten in de bijzondere financieringswet vóór de 6de staatshervorming Dit onderwerp behandelt de belangrijkste problemen en uitdagingen van de bijzondere financieringswet (BFW) zoals deze bestond vóór de zesde staatshervorming, waaronder de onderfinanciering van Brussel, de solidariteitsval en de verarming van de federale staat. ## 1. De situatie net voor de 6de staatshervorming De Bijzondere Financieringswet (BFW) vertoonde voor de zesde staatshervorming diverse knelpunten die aan hervorming toe waren. De wet was complex en daardoor moeilijk democratisch controleerbaar. Daarnaast bevatte zij mechanismen die de prikkels voor regio's om zelf voldoende middelen te verzamelen, verzwakten. De BFW onderschatte tevens de vergrijzingsdruk op de federale overheid en compenseerde onvoldoende voor de chronische financiële druk in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (BHG). Ook de roep om meer fiscale autonomie van de deelstaten, met name Vlaanderen, die hun mogelijkheden om de personenbelasting (PB) te beïnvloeden als beperkt ervoeren, drong aan op hervormingen. Vier specifieke knelpunten stonden centraal: ### 1.1 De onderfinanciering van Brussel Ondanks de schijn van financiële stabiliteit, kampte Brussel structureel met onderfinanciering. Dit werd veroorzaakt door hoge kosten gerelateerd aan armoede, werkloosheid, grootstedelijke problemen en de pendel van en naar de stad, die onvoldoende werden gedekt door de toegewezen middelen. #### 1.1.1 Kernideeën rond de onderfinanciering van Brussel * **Dalende fiscale draagkracht sinds de jaren '90**: De PB bracht per capita steeds minder op in Brussel, wat resulteerde in een grotere afwijking van het rijksgemiddelde en een toenemende nood aan federale solidariteitsbijdragen. * **Oorzaak: specifieke bevolkingsmix**: Brussel kende een grote groep relatief arme inwoners die weinig of geen belastingen betaalden, gecombineerd met veel eurocraten die vrijgesteld waren van de PB. Dit drukte de fiscale draagkracht. * **Woonplaatsprincipe speelt Brussel parten**: Ondanks de aanzienlijke bijdrage van Brussel aan de economische groei en de vorming van inkomens, kwam de opbrengst van de PB niet ten goede aan Brussel, omdat deze werd verdeeld op basis van de woonplaats en niet op de werkplaats. * **Verlaging van belastingen sinds 2001 (Lambermont)**: Pogingen van Brussel om rijkere inwoners aan te trekken door belastingen te verlagen, zoals de schenkings- en registratierechten, hadden een twijfelachtig terugverdieneffect en verergerden mogelijk de budgettaire toestand. * **"De dode hand"**: Vrijstellingen van bepaalde belastingen (zoals de OOV) voor internationale gebouwen en overheidsgebouwen in Brussel leidden tot een verlies van eigen inkomsten. #### 1.1.2 Ultrakorte examenzin (onderfinanciering Brussel) Sinds de jaren '90 daalt de fiscale draagkracht van Brussel: de PB-opbrengst per capita blijft onder het rijksgemiddelde, waardoor het gewest steeds meer aangewezen is op de federale solidariteitsbijdrage, veroorzaakt door een specifieke bevolkingsmix, het woonplaatsprincipe, het twijfelachtige terugverdieneffect van verlaagde belastingen en de "dode hand" van vrijgestelde gebouwen. #### 1.1.3 Uitgavenkant van Brussel Brussel kampte ook aan de uitgavenkant met onderfinanciering: * **Hoofdstadfunctie en internationaal centrum**: Brussel had hoge kosten gerelateerd aan veiligheid, ordehandhaving, reinheid en infrastructuur door zijn status als hoofdstad van regio's, de EU en internationale instellingen. * **Overschijpelingseffecten / horizontale externaliteiten**: Veel pendelaars en bezoekers maakten gebruik van Brusselse voorzieningen zonder er lokale belastingen te betalen, waardoor de kosten in Brussel lagen terwijl de belastingen elders terechtkwamen. * **Dure politieke en bestuurlijke structuur**: De complexiteit van het Brusselse politieke apparaat met meerdere bestuurslagen leidde tot hoge kosten. * **Veel arme gemeenten en voogdijrol van BHG**: Het gewest moest financieel bijspringen aan veel deficitair draaiende Brusselse gemeenten, die bovendien sinds 2001 inkomstenverlies leden door federale hervormingen, liberalisering van de energiemarkten en problemen rond Belfius. #### 1.1.4 Ultrakorte examenzin (uitgavenkant Brussel) Aan de uitgavenkant is Brussel ondergefinancierd door extra kosten als hoofdstad en internationaal centrum, oversijpelingseffecten, een dure politieke structuur en de ondersteuning van arme gemeenten, die bovendien sinds 2001 belangrijke inkomstenbronnen zagen wegvallen. ### 1.2 De solidariteitsval Dit knelpunt beschrijft hoe de solidariteitstussenkomst, bedoeld om economisch zwakkere regio's te ondersteunen, pervers werkte. #### 1.2.1 Extra middelen voor Brussel, maar nog altijd tekort Ondanks extra middelen via de negatieve term en solidariteitstussenkomsten, kon Brussel begin jaren 2010 zijn hoge uitgaven niet dekken, wat leidde tot een eis voor meer financiering bij de staatshervorming. #### 1.2.2 Het solidariteitsmechanisme en de "development trap" * **Rol van de solidariteitstussenkomst**: Voor Wallonië en Brussel was de solidariteitstussenkomst een cruciale inkomstenbron die sterk was toegenomen sinds 1997. * **Definitie van de "solidariteitsval"**: Het mechanisme van de solidariteitsbijdrage kon regio's met slechtere economische groei en lagere fiscale middelen ontmoedigen om hierin verandering te brengen. Wanneer economisch zwakkere regio's hun economie verbeterden en meer PB-inkomsten genereerden, stegen hun basisdotaties, maar daalde hun solidariteitstussenkomst sneller. Hierdoor konden ze netto achteruitgaan, wat de prikkel om te groeien wegnam. * **Oorzaak van de val**: De combinatie van de snelheid waarmee het aandeel in de basisdotatie stijgt bij economische relance en de omvang van de solidariteitstussenkomst per hoofd zorgde voor deze val. #### 1.2.3 Simulatie: 2% groei in Brussel, 0% in de andere gewesten Een simulatie toonde aan dat bij 2% BBP-groei in Brussel en 0% in Vlaanderen en Wallonië, Brussel ondanks de groei 9 jaar lang minder BFW-middelen per capita ontving. Het duurde zelfs 15 jaar voor een Brusselaar per hoofd evenveel uit de BFW haalde als een Vlaming, terwijl Wallonië zonder groei er op vooruitging. #### 1.2.4 Tabelvoorbeeld: +100 miljoen belastbare basis in Brussel Een scenario met een stijging van 100 miljoen euro in de belastbare basis in Brussel toonde aan dat Brussel netto middelen verloor, terwijl Wallonië zonder groei er financieel op vooruitging. Dit illustreert dat de BFW Brussel niet stimuleerde om de participatiegraad te verhogen. #### 1.2.5 Ultrakorte examenzin (solidariteitsval) De solidariteitsval hield in dat economisch zwakkere regio's zoals Brussel en Wallonië bij economische verbetering netto middelen konden verliezen doordat hun solidariteitstussenkomst sneller daalde dan hun basisdotatie steeg, wat hen ontmoedigde om te groeien, zoals gesimuleerd door Decoster en Sas. #### 1.2.6 Discussie, oplossingen en realistische scenario's * **Probleem volgens specialisten**: Er was discussie of de solidariteitstussenkomst verkeerde prikkels gaf, wat leidde tot een "development trap". * **Oplossingen**: * Wijziging van de verdeling van de basisdotatie naar een **revenue sharing** systeem, waarbij een vast percentage van de PB-ontvangsten per regio wordt toegekend, onafhankelijk van de evolutie in andere gewesten. * Afzwakken van de solidariteit, zodat de terugval ervan minder groot is bij economische relance. * **Rol van groeiveronderstellingen**: Het bestaan van de development trap was sterk afhankelijk van de groeiveronderstellingen. In meer realistische scenario's, waarbij alle gewesten groeien, verdween de development trap. #### 1.2.7 Ultrakorte examenzin (oplossingen solidariteitsval) De solidariteitsval kon volgens de cursus worden opgelost door de basisdotatie te hervormen naar revenue sharing of de solidariteit te verzwakken, en Decoster toonde aan dat de perverse prikkel sterk afhing van onrealistische groeiscenario's. ### 1.3 De verarming van de federale staat Dit knelpunt verwijst naar de structurele verzwakking van de federale financiële positie. #### 1.3.1 Vertical imbalance: federale middelen vs. regio's Al veertig jaar stond de federale staat steeds meer middelen af aan de regio's, terwijl hij zelf met grote uitgavenuitdagingen bleef kampen. Federale inkomsten daalden als percentage van het BBP, terwijl federale uitgaven stegen, wat resulteerde in een verslechterend fiscaal saldo en een verticale scheefgroei in de financiering. #### 1.3.2 Vergrijzing: zware druk op de federale begroting De vergrijzing vanaf 2020, met een piek rond 2030, zou leiden tot hogere pensioen- en volksgezondheidskosten, voornamelijk federaal. Zonder reserves, hogere participatiegraad en langere loopbanen dreigde in 2030 een groot financieringstekort in de sociale zekerheid. Ongeveer 90% van de kosten van de vergrijzing kwam op de federale schouders terecht. Ook klimaattransitie en defensie creëerden extra federale druk. #### 1.3.3 Conjuncturele schokken en recessies: federale overheid vangt de klappen Bij economische neergang daalden de federale belastinginkomsten en stegen de werkloosheidskosten, waardoor de federale overheid zich bij toenemende tekorten extra in de schulden moest steken. #### 1.3.4 Staatsschuld en rentelasten: volledig federaal De volledige staatsschuld bleef federaal, wat betekende dat de federale overheid de rentelasten droeg. Deze rentelasten drukten zwaar op de federale middelen en konden bij nieuwe crises sterk oplopen. #### 1.3.5 Ultrakorte examenzin (verarming federale staat) De verarming van de federale staat ontstond doordat de federale overheid steeds meer inkomsten aan de regio's afstond, terwijl zij de hoofdmoot van de vergrijzingskosten, conjuncturele schokken en de volledige staatsschuld en rentelasten bleef dragen, wat haar budgettaire positie structureel verzwakte. #### 1.3.6 Belang van de federale kerntaken en Lambermont-akkoord De primaire oorzaak van de verarming van de federale staat lag bij de dure federale kerntaken. De BFW versterkte dit echter, doordat bij opeenvolgende staatshervormingen steeds meer delen van de PB en BTW naar de regio's werden doorgeschoven, met een significante sprong na het Lambermont-akkoord van 2001. #### 1.3.7 De BFW als buffer De BFW bevatte wel een buffer voor de federale overheid: de dotaties aan de gewesten voor PB en BTW bewogen niet volledig parallel met de werkelijke belastinginkomsten. Bij economische groei stegen de federale ontvangsten sterker dan die van de regio's door de progressiviteit van belastingen (hoge elasticiteit). Bij een depressie leed de federale overheid echter het grootste verlies, wat aantoonde dat haar belastingontvangsten het meest elastisch waren. #### 1.3.8 Belastingselasticiteit en de elasticiteitsbonus De PB vertoonde een hogere belastingselasticiteit dan het BBP (bv. 1,2). Dit betekende dat bij 2% BBP-groei, de PB met 2,4% steeg. De dotaties aan de deelstaten stegen echter slechts mee met het BBP (2%) of minder (bij de aanvullende BTW-toelage). Het verschil tussen de snellere belastinggroei en de tragere dotatiegroei vormde de "elasticiteitsbonus", die bij de federale staat bleef. Deze bonus werd een belangrijk discussiepunt, waarbij de deelstaten een deel opeisten. #### 1.3.9 Ultrakorte examenzin (elasticiteitsbonus) Door de belastingselasticiteit (PB groeit sneller dan het BBP) bleef de door de federale staat ontvangen elasticiteitsbonus bij de federale kas, wat een buffer vormde maar leidde tot spanningen met de deelstaten. ### 1.4 De fiscale kloof (vertical imbalance) Dit knelpunt betreft de omvang van de fiscale autonomie en de onevenwichtigheid tussen gedecentraliseerde uitgaven en ontvangsten. #### 1.4.1 Definitie en internationale vergelijking De fiscale kloof, of verticale imbalance, meet het verschil tussen het percentage gedecentraliseerde uitgaven en ontvangsten. Internationaal scoren België, Nederland, Denemarken en Zweden relatief slecht met een aanzienlijke kloof, wat betekent dat meer uitgaven dan ontvangsten worden gedecentraliseerd. #### 1.4.2 Verticale kloof binnen België Binnen België was de kloof het kleinst in het BHG. De kloof nam toe wanneer de gemeenschappen werden meegerekend, aangezien zij geen eigen belastingbevoegdheden hebben. In Vlaanderen was er een aanzienlijk verschil tussen de gedecentraliseerde uitgaven (ongeveer 35%) en de eigen ontvangsten (minder dan 20%). #### 1.4.3 Oorzaken van fiscale kloven * **Theorie van fiscal federalism**: Herverdelende en stabiliserende belastingen (sociale zekerheid) moeten centraal blijven. * **Vrees voor belastingconcurrentie**: Te snelle fiscale decentralisatie kan leiden tot een "race to the bottom" met lage tarieven en risico op bail-outs. #### 1.4.4 Fiscale autonomie van de gewesten vóór de 6de staatshervorming Vóór de hervorming hadden gewesten eigen belastingen ter waarde van ongeveer 5 miljard euro en konden ze via opcentiemen op de PB tot 6,75% van hun PB-ontvangsten sturen. De federale progressiviteit van de PB moest echter altijd gerespecteerd worden, wat de autonomie beperkte. #### 1.4.5 Gedeelde belastingen en "vertical externalities" Gedeelde belastingen zoals de PB zijn gevoelig voor "vertical externalities", waarbij de inkomsten van verschillende overheidsniveaus interdependent zijn. Hervormingen op federaal niveau die de belastbare grondslag van de PB beïnvloeden, hebben directe gevolgen voor de lagere niveaus. #### 1.4.6 Fiscale autonomie versus responsabilisering Fiscale autonomie is niet gelijk aan responsabilisering. Responsabilisering houdt in dat overheden verantwoordelijk worden gehouden voor de gevolgen van hun beleid. De BFW koos voor "fiscale capaciteit" als maatstaf voor goed beleid, maar de kritiek op een gebrek aan responsabilisering wordt genuanceerd wanneer men de verdeling van dotaties op basis van PB-sleutels beschouwt. #### 1.4.7 Ultrakorte examenzin (fiscale kloof) De fiscale kloof, het verschil tussen gedecentraliseerde uitgaven en ontvangsten, voedde de vraag naar meer fiscale autonomie voor de gewesten, beperkt door de vrees voor belastingconcurrentie en de complexiteit van gedeelde belastingen met "vertical externalities". --- # De 6de staatshervorming en de hertekening van de bijzondere financieringswet Dit onderwerp behandelt de aanpassingen aan de bijzondere financieringswet (BFW) als gevolg van de zesde staatshervorming, met focus op de oorzaken, de knelpunten vóór de hervorming, de oplossingen geïntroduceerd door het Vlinderakkoord, en de concrete financiële wijzigingen voor gewesten en gemeenschappen. ### 2.1 De situatie net voor de 6de staatshervorming: knelpunten in de BFW Vóór de zesde staatshervorming drongen hervormingen van de BFW zich op om diverse redenen: * **Complexiteit en gebrek aan democratische controle:** De BFW was zeer complex, wat democratische controle bemoeilijkte en het systeem moeilijk te begrijpen maakte voor het parlement en de burgers. * **Gedempte prikkels voor eigen inspanningen:** Mechanismen binnen de BFW ontmoedigden gewesten om zelf voldoende middelen te verzamelen, omdat ze konden "leunen" op federale stromen. * **Onderschatting van de vergrijzingsdruk:** De BFW hield onvoldoende rekening met de toenemende financiële druk op de federale overheid door pensioenen en vergrijzing. * **Onderfinanciering van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (BHG):** Brussel kampte met structurele onderfinanciering door hoge kosten (armoede, grootstedelijke problemen) die onvoldoende gedekt werden door de toegewezen middelen. * **Noodzaak voor nieuwe bevoegdheidsoverdrachten:** Sterk verschillende economische evoluties in de gewesten (bv. op de arbeidsmarkt) noodzaakten nieuwe bevoegdheidsoverdrachten, wat gepaard moest gaan met adequate financiering. Vier specifieke knelpunten stonden centraal: #### 2.1.1 De onderfinanciering van Brussel Brussel werd structureel ondergefinancierd door: 1. **Afkalvende fiscale draagkracht sinds de jaren '90:** De personenbelasting (PB) bracht per capita steeds minder op in Brussel vergeleken met het rijksgemiddelde, wat leidde tot een grotere afhankelijkheid van federale solidariteitsbijdragen. 2. **Specifieke bevolkingsmix:** Grote groepen relatief arme inwoners betaalden weinig belastingen, terwijl veel eurocraten vrijgesteld waren van de PB, wat de fiscale draagkracht drukte. 3. **Woonplaatsprincipe dat Brussel parten speelt:** Veel inkomens worden in Brussel verdiend, maar de PB-opbrengsten gaan naar de woonplaats, niet de werkplaats, waardoor Brussel veel economische activiteit genereert maar niet ten volle profiteert van de PB-inkomsten. 4. **Twijfelachtig terugverdieneffect van belastingverlagingen sinds 2001:** Pogingen om rijkere inwoners aan te trekken via lagere gewestelijke belastingen (schenkings-, registratie-, verkeersbelasting) hadden beperkt succes. 5. **"De dode hand":** Vrijstellingen van bepaalde belastingen voor internationale gebouwen (ambassades, EU-instellingen) en overheidsgebouwen ontnamen Brussel eigen inkomsten. #### 2.1.2 De solidariteitsval (development trap) Dit mechanisme hield in dat economisch zwakkere gewesten (Wallonië en BHG) die door solidariteitstussenkomsten werden gesteund, financieel "gestraft" leken te worden bij economische vooruitgang. Wanneer deze gewesten hun economie versterkten en meer PB-inkomsten genereerden, steeg hun aandeel in de basisdotatie PB weliswaar, maar daalde hun solidariteitstussenkomst nog sterker. Het netto-effect kon zelfs een financieel verlies zijn, wat de prikkel om te groeien wegnam. * **Illustratie via simulatie:** Een simulatie toonde aan dat bij 2% economische groei in Brussel en 0% in Vlaanderen en Wallonië, Brussel gedurende 9 jaar minder middelen uit de BFW per hoofd zou ontvangen. Het zou zelfs 15 jaar duren voor een Brusselaar evenveel middelen per hoofd zou ontvangen als een Vlaming, terwijl Wallonië zonder groei er toch op vooruitging. * **Mechanisme:** De val ontstond door de snelle daling van de solidariteitstussenkomst per hoofd zodra de PB-opbrengst per capita het rijksgemiddelde naderde, terwijl het aandeel in de basisdotatie slechts traag steeg. #### 2.1.3 De verarming van de federale staat (vertical imbalance) De federale overheid leed onder een toenemende "vertical imbalance", waarbij ze steeds meer middelen afstond aan de deelstaten terwijl de uitgaven aan kerntaken bleven stijgen. * **Federale middelen versus regio's:** Federale inkomsten daalden als percentage van het BBP, terwijl federale uitgaven stegen, wat resulteerde in een verslechterend fiscaal saldo. * **Vergrijzing als zware drukpost:** De stijgende kosten voor pensioenen en volksgezondheid, voornamelijk federale bevoegdheden, dreigden in 2030 tot een groot financieringstekort in de sociale zekerheid te leiden. * **Conjuncturele schokken:** Bij recessies daalden federale inkomsten en stegen uitgaven (bv. werkloosheid), waardoor de federale overheid extra schuld moest aangaan. * **Staatsschuld en rentelasten:** De volledige staatsschuld bleef federaal, met stijgende rentelasten die de federale begroting zwaar belastten. * **Oorzaak niet enkel de BFW:** Hoewel de BFW bijdroeg, lagen de primaire oorzaken in de federale kerntaken (vergrijzing, sociale zekerheid, staatsschuld, defensie, klimaattransitie). * **Toename van overgedragen middelen:** Elke staatshervorming leidde tot een toename van het overgedragen deel van de PB en BTW naar de deelstaten, met een duidelijke sprong na het Lambermont-akkoord in 2001. * **Bufferfunctie van de BFW:** De BFW fungeerde als een buffer doordat de dotaties PB en BTW aan de gewesten niet één-op-één meebewogen met de werkelijke belastinginkomsten. Bij groei stegen federale ontvangsten sterker dan die van de regio's (hoge elasticiteit PB). Bij een recessie leed de federale overheid echter het grootste verlies. * **Elasticiteitswinsten:** De snellere groei van federale PB-inkomsten dan van de dotaties (door de elasticiteit van de PB) creëerde een "elasticiteitsbonus" voor de federale staat. Dit werd een discussiepunt, waarbij deelstaten een deel opeisten en de federale overheid de bonus nodig had voor toekomstige uitgaven. #### 2.1.4 De fiscale kloof (vertical imbalance) De fiscale kloof, of verticale imbalance, verwijst naar het onevenwicht tussen gedecentraliseerde uitgaven en gedecentraliseerde ontvangsten. * **Internationaal fenomeen:** In veel landen worden meer uitgaven dan inkomsten gedecentraliseerd, waardoor een kloof ontstaat. * **België en de kloof:** In België was deze kloof aanzienlijk, zowel op federaal niveau als binnen de gewesten. Vlaanderen kende bijvoorbeeld een aanzienlijk verschil tussen uitgaven (±35% van overheidsuitgaven) en eigen ontvangsten (minder dan 20%). * **Oorzaken van de kloof:** De vrees voor belastingconcurrentie en de noodzaak om herverdelende en stabiliserende belastingen centraal te houden, speelden een rol. * **Beperkte autonomie vóór de 6de staatshervorming:** Gewesten hadden al eigen belastingen en konden via opcentiemen op de PB tot 6,75% van hun PB-inkomsten sturen, maar de federale progressiviteit van de PB bleef behouden. Gedeelde belastingen (zoals PB) waren gevoelig voor "vertical externalities", waarbij federale beslissingen de inkomsten van de lagere niveaus beïnvloedden. * **Fiscale autonomie versus responsabilisering:** Fiscale autonomie (eigen beleidsruimte) werd onderscheiden van responsabilisering (verantwoordelijkheid voor de gevolgen van beleid). De oude BFW bevatte wel degelijk responsabiliserende elementen, maar de kritiek op verspilzuchtig "consumptiefederalisme" bleef bestaan. ### 2.2 De 6de staatshervorming: het Vlinderakkoord en de hertekening van de BFW De zesde staatshervorming, vastgelegd in het Vlinderakkoord (2011) en de Bijzondere wet van 24 juli 2013, beoogde de geïntroduceerde knelpunten aan te pakken. De hervorming had vier grote krachtlijnen: politieke vernieuwing, de splitsing van Brussel-Halle-Vilvoorde, de overdracht van nieuwe bevoegdheden (arbeidsmarkt, gezondheidszorg, gezinsbijslagen, justitie, mobiliteit) en een grondige wijziging van de BFW. #### 2.2.1 Principes van de hervorming van de BFW De hervorming was gebaseerd op de volgende principes: * **Vermijden van deloyale concurrentie:** Een "level playing field" moest behouden blijven zonder fiscale wapenwedloop. * **Behoud van de progressiviteit van de PB:** Gewesten kregen speelruimte, maar de PB bleef in essentie een federale, progressieve belasting (max. 10% afvlakking). * **Geen structurele verarming:** Geen enkel deelstaat mocht op lange termijn significant armer worden. * **Verhogen van de leefbaarheid van de federale staat:** Ondanks extra middelen voor deelstaten moest er voldoende geld bij de federale staat blijven. * **Versterken van de responsabilisering van de deelstaten:** Financiële beloning voor goed beleid (bv. meer jobs → meer PB). * **Erkennen van de specifieke functie van BHG:** Extra dotaties voor Brussel wegens zijn hoofdstedelijke en internationale rol. * **Gebruik van bevolkings- en leerlingencriteria voor Gemeenschapsbevoegdheden:** Middelenverdeling gebaseerd op behoeften (inwoners, leerlingen), niet enkel op "wie betaalt, krijgt terug". * **Financiële stabiliteit verzekeren:** Overgangsmechanismen om verliezen of winsten gespreid in de tijd in te voeren. * **Simulaties voor beleidsdoorlichting:** Gebruik van modellen om de langetermijneffecten van de hervorming te voorspellen. * **Rekening houden met bijdragen aan financiële sanering:** Deelstaten dragen bij aan het wegwerken van het federale begrotingstekort via tragere dotatiegroei. * **Principe van "juste retour" voor gewesten:** Wie meer PB opbrengt, krijgt meer middelen terug. #### 2.2.2 Concrete wijzigingen voor de Gewesten * **Verruiming van fiscale autonomie:** De fiscale autonomie inzake de personenbelasting werd aanzienlijk uitgebreid. Het plafond van 6,75% werd afgezwakt en de gewesten kregen ongeveer 25% van de PB-opbrengst als "speelruimte" om tarieven, kortingen en opcentiemen aan te passen, met respect voor de federale progressiviteit. Dit verhoogde de eigen fiscale ontvangsten van gewesten van ±20% naar ±34% van hun totale inkomsten. * **Vereenvoudiging van middelenstromen:** Specifieke dotaties werden geïntegreerd in globale dotaties, wat resulteerde in een grotere, overzichtelijkere "enveloppe". * **Hervorming van het solidariteitsmechanisme:** Het mechanisme werd aangepast om "perverse prikkels" (ontmoediging om mensen aan het werk te krijgen) te verminderen, terwijl solidariteit behouden bleef. * **Responsabilisering voor klimaat en vergrijzing:** Gewesten werden financieel medeverantwoordelijk voor klimaatdoelstellingen (via bonussen/malussen voor broeikasgasreductie) en de stijgende pensioen- en vergrijzingskosten (via een tragere groei van hun dotaties). * **Grotere enveloppe voor Brussel:** Brussel kreeg bijkomende dotaties voor zijn specifieke hoofdstedelijke en internationale functie. * **Overgangsmechanismen:** Een transitieperiode en geleidelijke invoering van nieuwe regels garandeerden financiële stabiliteit. #### 2.2.3 Concrete wijzigingen voor de Gemeenschappen * **Basistdotaties uitgebreid:** Meer vaste middelen werden voorzien. * **Afschaffing van de Lambermontdotatie:** Deze te snel groeiende en dure dotatie werd afgeschaft en de middelen werden herverdeeld. * **Nieuwe dotaties voor extra bevoegdheden:** Dotaties voor de nieuwe bevoegdheden (gezinsbijslag/groeipakket, ouderen- en gezondheidszorg) werden ingevoerd. * **Tragere groeikoppeling:** Dotaties groeien trager mee met de economische groei (o.a. 82,5% van de federale BBP-groei) om gemeenschappen te laten bijdragen aan de vergrijzingskosten. * **Herverdeling van middelen:** De historische BTW-dotatie bleef de belangrijkste financieringsbron, verdeeld volgens de leerlingensleutel. De dotatie voor kijk- en luistergeld werd geïntegreerd in de BTW-dotatie. De PB-dotatie evolueert gedeeltelijk mee met de federale BBP-groei en wordt volgens de "juste retour" verdeeld. * **Nieuwe dotaties volgens behoeftecriteria:** Dotaties voor kinderbijslag, ouderen en gezondheidszorg worden verdeeld op basis van relevante bevolkingskenmerken (aantal 0-18-jarigen, aantal 80-plussers, bevolkingsaantal). #### 2.2.4 Gevolgen voor de financiering van Brussel Brussel kreeg structureel hogere en stabielere financiering om zijn specifieke kosten (hoofdstadfunctie, pendelaars, internationale instellingen) te dekken. Dit omvatte tijdelijke extra dotaties, een verhoogde compensatie voor de "dode hand" en middelen voor pendelaars en internationale ambtenaren. #### 2.2.5 Conclusies over de hervorming * **Complexiteit toegenomen:** De BFW is niet vereenvoudigd door de invoering van opcentiemen en de vele diverse dotaties en verdeelsleutels. * **Gereduceerde solidariteit, geen solidariteitsval:** De solidariteit is beperkt afgenomen, maar het nieuwe systeem ontmoedigt niet langer om "arm" te blijven. * **Sterker toegenomen fiscale autonomie voor gewesten:** Vooral via opcentiemen op de PB, hoewel de grondslag federaal blijft en federale hervormingen de gewestelijke inkomsten beïnvloeden (verticale externaliteiten). * **Bijdrage aan federale sanering:** Gewesten en gemeenschappen dragen via tragere dotatiegroei bij aan de sanering van de federale begroting. * **Nog steeds onduidelijkheid en bijsturing:** Veel parameters zijn nog onderwerp van discussie en bijsturing, en de financiële gevolgen voor de deelstaten zijn niet altijd in hun voordeel. * **Verhoogd aandeel eigen fiscale ontvangsten:** Voor Vlaanderen stijgt dit aandeel van ±40% naar bijna 80% na de hervorming. > **Tip:** Begrijp de logica achter de verschillende dotaties (groeimechanismen, verdeelsleutels) en de principes van fiscale autonomie en responsabilisering om de impact van de 6de staatshervorming op de BFW te vatten. > **Example:** De "elasticiteitsbonus" werd een cruciaal discussiepunt. Het verschil tussen de snellere groei van federale PB-inkomsten (bv. 2,4% bij 2% BBP-groei) en de tragere groei van de dotaties aan de gewesten (bv. 2% van het BBP) bleef bij de federale staat. Dit geld, oorspronkelijk bedoeld als buffer voor de federale financiën, leidde tot de eis van de deelstaten om een deel ervan te ontvangen. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Bijzondere Financieringswet (BFW) | Een wet die de verdeling van overheidsinkomsten regelt tussen de federale overheid, de gemeenschappen en de gewesten in België, met het oog op een efficiënte financiering van hun respectieve bevoegdheden. | | Fiscal federalism | Een economisch en politiek concept dat onderzoekt hoe bevoegdheden en financiële middelen worden verdeeld tussen verschillende overheidsniveaus (federaal, regionaal, lokaal) binnen een federale staat. | | Staatshervorming | Een proces waarbij de bevoegdheden en financiële stromen tussen de federale overheid en de deelstaten in België worden herzien en aangepast, vaak resulterend in meer decentralisatie. | | Verticale imbalance (verticale kloof) | Een situatie waarin de omvang van de gedecentraliseerde uitgaven van een overheid aanzienlijk verschilt van de omvang van haar gedecentraliseerde inkomsten, wat leidt tot financieringsproblemen. | | Solidariteitsval (development trap) | Een mechanisme binnen de financieringswet waarbij economisch zwakkere regio's die economische vooruitgang boeken, financieel nadelig getroffen kunnen worden door de snelle afbouw van solidariteitsbijdragen, wat de prikkel om te groeien wegneemt. | | Fiscale autonomie | De mate waarin regionale of lokale overheden zelfstandig beslissingen kunnen nemen over hun belastingtarieven, belastbare basis en de inzet van fiscale instrumenten om beleid te voeren. | | Personenbelasting (PB) | Een directe belasting op de inkomsten van natuurlijke personen, die in België een belangrijke bron van inkomsten vormt voor zowel de federale overheid als de deelstaten. | | Opcentiemen | Een opslag of percentage dat gemeenten en provincies mogen heffen op bepaalde federale of regionale belastingen, zoals de onroerende voorheffing, om hun eigen inkomsten te verhogen. | | Belastingelasticiteit | De mate waarin de belastinginkomsten reageren op veranderingen in de economische groei; een hoge elasticiteit betekent dat belastinginkomsten sneller stijgen dan het bruto binnenlands product (BBP) bij economische groei. | | Elasticiteitsbonus | Het extra belastinginkomen dat de federale overheid verkrijgt doordat de belastingontvangsten sneller stijgen dan de economische groei (elasticiteit > 1), terwijl de dotaties aan de deelstaten slechts meegroeien met het BBP. | | Revenue sharing | Een systeem waarbij belastinginkomsten worden verdeeld tussen verschillende overheidsniveaus op basis van vooraf afgesproken percentages of formules, waardoor de inkomsten van een niveau onafhankelijk worden van de prestaties van andere niveaus. | | Juste retour (juiste terugkeer) | Een principe waarbij een deel van de door een gewest of gemeenschap gegenereerde belastinginkomsten aan datzelfde gewest of diezelfde gemeenschap wordt teruggegeven, vaak gebaseerd op de opbrengst van de personenbelasting. | | Behoeftecriteria | Factoren zoals bevolkingsaantal, leeftijdsstructuur, aantal leerlingen, of specifieke noden (bv. gezondheidszorgkosten) die worden gebruikt om financiële middelen tussen overheden te verdelen, met als doel een eerlijke toewijzing op basis van noodzaak. | | Vergrijzing | Het proces waarbij het aandeel ouderen in de bevolking toeneemt, wat leidt tot hogere uitgaven voor pensioenen, gezondheidszorg en ouderenzorg, met aanzienlijke budgettaire gevolgen, vooral voor de federale overheid. | | Conjuncturele schokken | Onverwachte economische gebeurtenissen, zoals recessies of financiële crises, die leiden tot significante schommelingen in de overheidsfinanciën, met name door dalende inkomsten en stijgende uitgaven (bv. werkloosheid). | | Staatsschuld | De totale financiële verplichtingen van een staat jegens zijn crediteuren, die wordt opgebouwd door opeenvolgende begrotingstekorten te financieren met leningen. | | Vertical externalities | Situaties waarbij de acties van één overheidsniveau (bv. een federale belastinghervorming) directe gevolgen hebben voor de inkomsten van een ander overheidsniveau, zonder dat dit laatste niveau directe controle heeft over de oorzaak. |

# Knelpunten van de Bijzondere Financieringswet (BFW) en de 6de Staatshervorming Dit document bespreekt de knelpunten van de Bijzondere Financieringswet (BFW) vóór de 6de Staatshervorming en de hervormingen die daaruit voortvloeiden. ## 1. De situatie net voor de 6de Staatshervorming De Bijzondere Financieringswet (BFW) was complex, moeilijk democratisch controleerbaar en creëerde prikkels voor gewesten om minder eigen inspanningen te leveren. Daarnaast hield de wet onvoldoende rekening met de vergrijzingsdruk op de federale overheid en de chronische onderfinanciering van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (BHG). Nieuwe bevoegdheidsoverdrachten vereisten ook bijhorende financiering. De belangrijkste knelpunten waren: ### 1.1 De onderfinanciering van Brussel Ondanks een schijnbaar stabiele financiële situatie, was Brussel structureel ondergefinancierd. Hoge kosten gerelateerd aan armoede, werkloosheid, grootstedelijke problemen en pendel werden onvoldoende gedekt door de toegewezen middelen. #### 1.1.1 Dalende fiscale draagkracht Sinds de jaren ’90 daalde de personenbelasting (PB) per capita in Brussel, waardoor het gewest steeds meer aangewezen was op federale solidariteitsbijdragen. #### 1.1.2 Specifieke bevolkingsmix De bevolkingsmix in Brussel, met veel relatief arme inwoners en van PB vrijgestelde eurocraten, drukte de fiscale draagkracht. #### 1.1.3 Woonplaatsprincipe Het woonplaatsprincipe, waarbij de PB wordt verdeeld op basis van waar men woont en niet waar men werkt, benadeelde Brussel ondanks de hoge inkomensvorming in de stad. #### 1.1.4 Verlaging van belastingen sinds 2001 Pogingen om rijkere inwoners aan te trekken door belastingen (schenkings-, registratierechten) te verlagen, hadden twijfelachtige budgettaire effecten. #### 1.1.5 De “dode hand” Vrijstellingen van internationale en overheidsgebouwen van bepaalde belastingen verminderden de eigen inkomsten van Brussel. #### 1.1.6 Hoge uitgaven Brussel had te kampen met extra kosten door zijn rol als hoofdstad en internationaal centrum, de overschrijdingseffecten van pendelaars en bezoekers, een dure politieke structuur en de ondersteuning van financieel zwakke gemeenten. ### 1.2 De solidariteitsval Het solidariteitsmechanisme tussen gewesten creëerde een "development trap", waarbij economische vooruitgang financieel "afgestraft" leek te worden. #### 1.2.1 Werking van de solidariteitstussenkomst De solidariteitstussenkomst van de federale overheid was een cruciale inkomstenbron voor Wallonië en Brussel. #### 1.2.2 De “solidariteitsval” Regio’s die economisch zwakker waren, ontvingen extra solidariteit. Echter, bij economische verbetering en een stijging van de PB-inkomsten, daalde de solidariteitstussenkomst vaak sterker dan de basisdotatie steeg, wat netto kon leiden tot minder middelen. #### 1.2.3 Simulaties (Decoster & Sas) Simulaties toonden aan dat zelfs bij economische groei in Brussel, het gewest gedurende vele jaren minder middelen uit de BFW kon ontvangen dan Vlaanderen, terwijl Wallonië zonder groei toch kon vooruitgaan. #### 1.2.4 Oplossingen en discussie Oplossingen omvatten het wijzigen van de verdeling van de basisdotatie (bv. via revenue sharing) of het afzwakken van de solidariteit. Het bestaan van de development trap was sterk afhankelijk van realistische groeiscenario's. ### 1.3 De verarming van de federale staat De federale overheid kende een toenemende "vertical imbalance", waarbij ze steeds meer middelen afstond aan de regio's, terwijl ze geconfronteerd werd met zware en groeiende uitgaven. #### 1.3.1 Verticale imbalance De federale overheid verloor aandeel in het BBP als gevolg van de doorgifte van belastinginkomsten aan de regio's, terwijl haar uitgaven stegen. #### 1.3.2 Vergrijzing De vergrijzing leidde tot hogere federale uitgaven voor pensioenen en volksgezondheid, wat een significante druk op de begroting legde. #### 1.3.3 Conjuncturele schokken De federale overheid ving de klappen van economische neergangen op, met dalende inkomsten en stijgende uitgaven (werkloosheid), wat leidde tot hogere staatsschuld. #### 1.3.4 Staatsschuld en rentelasten De volledige staatsschuld en de bijhorende rentelasten drukten op de federale middelen. #### 1.3.5 Oorzaak van de verarming De verarming was primair te wijten aan dure federale bevoegdheden (vergrijzing, sociale zekerheid, staatsschuld), versterkt door de BFW die middelen doorschoof naar de regio's. #### 1.3.6 Impact van de BFW op de buffer De BFW creëerde een buffer voor de federale overheid doordat de dotaties aan de gewesten niet volledig parallel liepen met de werkelijke belastinginkomsten. Bij groei profiteerde de federale staat disproportioneel, maar bij krimp leed ze ook het grootste verlies. #### 1.3.7 Belastingselasticiteit en elasticiteitsbonus De elasticiteit van de PB (groei sneller dan BBP) genereerde een "elasticiteitsbonus" voor de federale overheid, wat leidde tot politieke discussies met de deelstaten. ### 1.4 De fiscale kloof (vertical imbalance) Er bestond een aanzienlijke fiscale kloof tussen gedecentraliseerde uitgaven en ontvangsten, wat de roep om meer fiscale autonomie voedde. #### 1.4.1 Fiscale autonomie De mogelijkheid voor regio's om hun belastingbevoegdheden optimaal te benutten, in lijn met hun beleidsprioriteiten. #### 1.4.2 Fiscale kloof (internationaal en nationaal) Internationaal waren er aanzienlijke fiscale kloven, met België als een van de landen met een grote kloof, wat betekent dat meer uitgaven dan ontvangsten gedecentraliseerd waren. Binnen België was de kloof het kleinst in Brussel en groter in Vlaanderen. #### 1.4.3 Oorzaken van de kloven Theoretische overwegingen (behoefte aan centrale herverdelings- en stabiliserende belastingen) en de vrees voor belastingconcurrentie droegen bij aan het ontstaan van deze kloven. #### 1.4.4 Fiscale autonomie vóór de 6de Staatshervorming Gewesten hadden al eigen belastingen en konden via opcentiemen op de PB sturen, maar de federale progressiviteit moest behouden blijven. #### 1.4.5 Gedeelde belastingen en “vertical externalities” Gedeelde belastingen maakten inkomsten afhankelijk van andere niveaus, wat leidde tot "vertical externalities". Fiscale autonomie werd losgekoppeld van responsabilisering. ## 2. De 6de Staatshervorming en de hervorming van de BFW De 6de Staatshervorming (Vlinderakkoord) beoogde de problemen van onderfinanciering, verkeerde prikkels en de roep om autonomie aan te pakken. ### 2.1 Grote krachtlijnen van het Vlinderakkoord Het akkoord omvatte politieke vernieuwing, de splitsing van de kieskring Brussel-Halle-Vilvoorde, de overdracht van nieuwe bevoegdheden (arbeidsmarkt, gezondheidszorg, gezinsbijslagen, justitie, mobiliteit) en een grondige wijziging van de BFW. ### 2.2 Principes van de hervorming Belangrijke principes waren het vermijden van deloyale concurrentie, het behoud van de progressiviteit van de PB, het voorkomen van structurele verarming van deelstaten, het verhogen van de leefbaarheid van de federale staat, het versterken van de responsabiliseerbaarheid van de deelstaten, het erkennen van de sociologische realiteit van BHG en het hanteren van behoeftecriteria voor gemeenschapsbevoegdheden. ### 2.3 Financiële middelenoverdrachten Er was een additionele overdracht van circa 17 miljard euro aan de deelstaten, met grote stromen voor arbeidsmarktbeleid, kinderbijslag, ouderenzorg en woningfiscaliteit. ### 2.4 Belangrijkste wijzigingen voor de Gewesten * **Verruiming van fiscale responsabilisering:** De discretionaire macht over de PB werd vergroot (ongeveer 25% van de PB werd "speelruimte"). Het plafond van 6,75% werd afgeschaft. * **Vereenvoudiging van stromen:** Specifieke dotaties werden opgenomen in globale dotaties voor meer overzicht. * **Hervorming solidariteitsmechanisme:** Het mechanisme werd aangepast om minder "perverse prikkels" te geven. * **Responsabilisering voor klimaat en vergrijzing:** Gewesten werden financieel mee verantwoordelijk gemaakt voor klimaatdoelstellingen en stijgende vergrijzingskosten. * **Grotere enveloppe voor Brussel:** Extra dotaties werden voorzien voor de specifieke situatie van Brussel. * **Overgangsmechanismen:** Verliezen of winsten werden gespreid in de tijd om budgettaire schokken te voorkomen. #### 2.4.1 Fiscale autonomie na de 6de Staatshervorming De fiscale autonomie van de gewesten steeg aanzienlijk, met ongeveer 25% van de PB-opbrengsten die zij zelf konden vormgeven via opcentiemen en kortingen. De federale overheid bleef echter bevoegd voor de belastbare basis en inning. De totale eigen fiscale ontvangsten van de gewesten namen sterk toe. ### 2.5 Wijzigingen voor de Gemeenschappen De financiering van de gemeenschappen werd hervormd, met uitgebreide basistdotaties, de afschaffing van de Lambermontdotatie, nieuwe dotaties voor extra bevoegdheden en een tragere groeikoppeling om bij te dragen aan de vergrijzingskosten. #### 2.5.1 Financiering van huidige bevoegdheden De financiering bleef hoofdzakelijk gebaseerd op de BTW-dotatie (verdeeld volgens leerlingensleutel) en een PB-dotatie (verdeeld volgens "juste retour"). #### 2.5.2 Wijzigingen door de 6de Staatshervorming De extra BTW-dotatie en de dotatie voor kijk- en luistergeld verdwenen als aparte potten en werden herverdeeld. De PB-dotatie evolueerde minder snel mee met de federale BBP-groei. #### 2.5.3 Nieuwe bevoegdheden Nieuwe bevoegdheden werden gefinancierd met specifieke dotaties, met name voor gezinsbijslag, ouderen en gezondheidszorg/hulp aan personen, die evolueerden op basis van behoeftecriteria. ### 2.6 Conclusies De BFW werd niet vereenvoudigd; de transparantie nam af door de invoering van complexe opcentiemen en talrijke dotaties met diverse verdeelsleutels. De solidariteit werd beperkt afgebouwd maar gaf geen aanleiding meer tot solidariteitsvallen. De fiscale autonomie van de gewesten nam toe, maar federale hervormingen bleven de gewestelijke inkomsten beïnvloeden door "vertical externalities". Gemeenschappen, met name de Nederlandstalige Gemeenschap, leveren een bijdrage aan de federale begroting door een tragere groei van hun dotaties. Parameterwaarden werden regelmatig bijgestuurd, en de gewesten moesten bijdragen aan de sanering van federale begrotingstekorten. --- # De hervormingen van de Bijzondere Financieringswet na de 6de Staatshervorming Dit hoofdstuk analyseert de aanpassingen aan de Bijzondere Financieringswet (BFW) als gevolg van de 6de Staatshervorming, met een focus op de nieuwe bevoegdheden van de deelstaten, de aanpassingen aan de dotaties, de verhoogde fiscale autonomie en de hervorming van het solidariteitsmechanisme. ## 1. Context: problemen met de Bijzondere Financieringswet vóór de 6de staatshervorming Vóór de 6de Staatshervorming kampte de BFW met diverse knelpunten die hervormingen noodzakelijk maakten: * **Complexiteit:** De wet was uiterst complex, wat democratische controle bemoeilijkte en het systeem voor burgers en parlement moeilijk te begrijpen maakte. * **Onderprikkeling voor inspanningen:** Bepaalde mechanismen ontmoedigden regio's om zelf voldoende middelen te vergaren, doordat ze konden "leunen" op federale stromen. * **Onderschatting vergrijzingsdruk:** De BFW hield onvoldoende rekening met de toenemende vergrijzingsdruk op de federale overheid, met name voor pensioenen. * **Onderfinanciering van Brussel:** Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (BHG) werd structureel ondergefinancierd, ondanks aanzienlijke grootstedelijke en sociale kosten. * **Noodzaak voor nieuwe bevoegdheidsoverdrachten:** Verschillen in economische evolutie tussen de gewesten leidden tot de noodzaak voor nieuwe bevoegdheidsoverdrachten, die gepaard moesten gaan met bijhorende financiering. Specifieke knelpunten die aan bod kwamen in de aanloop naar de hervormingen waren: * **De onderfinanciering van Brussel:** Ondanks een schijnbaar "oké" financiële situatie, kampten de Brusselse uitgaven met structurele tekorten door de hoge kosten verbonden aan grootstedelijke problemen, armoede en pendel. * **De solidariteitsval:** Het solidariteitsmechanisme kon regio's financieel "afstraffen" voor economische vooruitgang, wat de prikkel om te groeien ondermijnde. * **De verarming van de federale staat:** Door de toenemende dotaties aan de deelstaten raakte de federale overheid financieel uitgehold, waardoor ze haar eigen taken minder goed kon financieren. * **De roep om meer fiscale autonomie van de deelstaten:** De deelstaten, met name Vlaanderen, wensten meer controle over de personenbelasting om hun eigen beleid effectiever te kunnen sturen. ## 2. De onderfinanciering van Brussel Brussel kampte sinds de jaren '90 met structurele financiële problemen, veroorzaakt door een dalende fiscale draagkracht en een oneerlijke verdeling van de personenbelasting (PB). ### 2.1 Dalende fiscale draagkracht De PB bracht per inwoner (per capita) steeds minder op in Brussel vergeleken met het rijksgemiddelde. Dit betekende dat Brussel meer federale solidariteitsbijdragen nodig had om tekorten te compenseren. ### 2.2 Specifieke bevolkingsmix De dalende fiscale draagkracht was toe te schrijven aan de Brusselse bevolkingsmix: * Grote groepen relatief arme inwoners die weinig of geen belastingen betaalden. * Veel eurocraten en internationale ambtenaren met hoge inkomens, die vrijgesteld waren van de PB. ### 2.3 Woonplaatsprincipe Het woonplaatsprincipe speelde Brussel parten. Hoewel er veel inkomens werden gegenereerd en de toegevoegde waarde hoog was in Brussel, kwam de PB-opbrengst niet ten goede aan het gewest omdat de belasting werd verdeeld op basis van de woonplaats en niet de werkplaats. Dit resulteerde in een situatie waarin Brussel wel rijkdom produceerde, maar slechts een klein deel van de PB-opbrengst ontving. ### 2.4 Verlaging van belastingen sinds 2001 Sinds 2001 had Brussel, na het Lambermont-akkoord, de mogelijkheid om diverse belastingen (schenkingsrechten, registratierechten) te verlagen in een poging rijkere inwoners aan te trekken. Het beoogde terugverdieneffect, waarbij een bredere belastingbasis de lagere tarieven zou compenseren, bleek echter twijfelachtig en verergerde de budgettaire toestand mogelijk. ### 2.5 De "dode hand" Vrijstellingen voor internationale gebouwen (ambassades) en overheidsgebouwen in Brussel ontnamen het gewest eigen belastingsinkomsten, een fenomeen dat bekend staat als de "dode hand". Hoewel er compensatie was, vond Brussel deze onvoldoende. ### 2.6 Uitgavenkant van Brussel Naast de inkomstenproblematiek, kende Brussel ook aan de uitgavenkant specifieke en hoge kosten: * **Hoofdstadfunctie en internationaal centrum:** Extra uitgaven voor veiligheid, ordehandhaving, infrastructuur en openbaar domein vanwege de rol als hoofdstad van drie regio's en zetel van internationale instellingen. * **Overschijpelingseffecten (horizontale externaliteiten):** Veel pendelaars en bezoekers gebruikten Brusselse voorzieningen (ziekenhuizen, openbaar vervoer, infrastructuur) zonder er lokale belastingen te betalen, wat kosten genereerde die niet in Brussel werden vergoed. * **Dure politieke en bestuurlijke structuur:** Brussel beschikte over een complex en kostbaar politiek apparaat met een eigen parlement, gemeenschapscommissie en 30 gemeenten. * **Veel arme gemeenten en voogdijrol:** Het BHG moest arme, deficitaire gemeenten financieel bijspringen, terwijl deze gemeenten sinds 2001 ook belangrijke inkomstenbronnen verloren hadden. Onderzoekers schatten het fundamentele tekort in de financiering van BHG op honderden miljoenen euro's per jaar, waarbij ook ruimte voor efficiëntieverbeteringen werd geïdentificeerd. ## 3. De solidariteitsval De solidariteitsval, ook wel 'development trap' genoemd, beschrijft een situatie waarin economisch zwakkere regio's, die extra solidariteit ontvangen, financieel worden bestraft wanneer ze economisch verbeteren. ### 3.1 Rol van de solidariteitstussenkomst De solidariteitstussenkomst van de federale overheid was een cruciale aanvulling op de basisdotatie voor Wallonië en Brussel. Deze tussenkomst groeide significant in de jaren voorafgaand aan de 6de Staatshervorming. ### 3.2 Het mechanisme van de solidariteitsval Wanneer economisch zwakkere regio's (W, BHG) economische groei realiseren en meer PB-inkomsten genereren, gebeuren er twee dingen: 1. Hun aandeel in de basisdotatie PB stijgt. 2. Hun solidariteitstussenkomst daalt sterker. Netto kon dit leiden tot een financiële achteruitgang bij economische verbetering, wat de prikkel om te groeien wegnam. Dit werd versterkt door de snelheid waarmee het aandeel in de basisdotatie steeg en de omvang van de solidariteitstussenkomst per hoofd. ### 3.3 Grafiek-simulatie (Decoster & Sas) Een simulatie met 2% BBP-groei in Brussel en 0% groei in Vlaanderen en Wallonië toonde aan dat Brussel gedurende ongeveer negen jaar minder middelen uit de BFW per hoofd ontving, ondanks de groei. Het duurde zelfs vijftien jaar voordat een Brusselaar per hoofd evenveel uit de BFW haalde als een Vlaming. Ondertussen ging Wallonië, met nul groei, er nog op vooruit. Dit illustreert dat een groeiend gewest jarenlang met minder middelen per hoofd genoegen moest nemen dan een gewest dat niets veranderde. ### 3.4 Tabelvoorbeeld: +100 miljoen belastbare basis in Brussel Een gesimuleerde stijging van 100 miljoen euro aan belastbare basis in Brussel resulteerde in netto middelenverlies voor Brussel, terwijl Wallonië, dat niet groeide, een netto winst boekte. Dit bevestigde dat het systeem Brussel niet stimuleerde om de participatiegraad te verhogen. ### 3.5 Oplossingen voor de solidariteitsval De solidariteitsval kon worden opgelost door: * **Wijzigen van de verdeling van de basisdotatie:** Overstappen naar een 'revenue sharing'-systeem, waarbij elk gewest een vast percentage van de geïnde PB-ontvangsten krijgt, onafhankelijk van de evolutie in andere gewesten. Dit bouwt meer responsabilisering in. * **Afzwakken van de solidariteit:** De solidariteitstussenkomst per hoofd verkleinen, waardoor de terugval minder groot is bij economische relance van achtergestelde gewesten. Decoster benadrukte echter dat de development trap sterk afhankelijk is van groeiveronderstellingen. In meer realistische scenario's met gematigde groei in alle gewesten verdween de development trap. ## 4. De verarming van de federale staat De federale overheid kampte met een structurele verzwakking van haar budgettaire positie, voornamelijk door twee factoren: ### 4.1 Verticale imbalance: federale middelen vs. regio's Al tientallen jaren werden steeds meer inkomsten (met name uit PB en BTW) afgestaan aan de regio's, terwijl de federale overheid geconfronteerd werd met steeds zwaardere en groeiende uitgaven. Dit leidde tot een verticale scheefgroei in de financiering. ### 4.2 Vergrijzing: zware druk op de federale begroting De vergrijzing vanaf 2020, met een piek rond 2030, zou leiden tot verhoogde pensioenlasten en hogere uitgaven voor volksgezondheid. Deze kosten zijn voornamelijk federaal. Prognoses toonden aan dat de verwachte federale inkomsten onvoldoende zouden zijn om de verplichtingen van de sociale zekerheid na te komen zonder hervormingen. ### 4.3 Conjuncturele schokken en recessies De federale overheid droeg bij conjuncturele neergang de grootste klappen. Dalende federale belastinginkomsten en stijgende uitgaven (werkloosheidskosten) leidden tot hogere overheidstekorten en een toenemende staatsschuld. ### 4.4 Staatsschuld en rentelasten De volledige staatsschuld bleef federaal. Onverwachte schokken konden de schuld snel doen oplopen, met stijgende rentelasten die de federale middelen steeds zwaarder belastten. ### 4.5 Rol van de BFW als buffer De BFW bevatte wel een buffer voor de federale overheid. De dotaties PB en BTW aan de gewesten bewogen niet één-op-één mee met de werkelijke inkomsten. Bij economische groei stegen de federale ontvangsten veel sterker dan die van de regio's door de elasticiteit van federale belastingen (met name de progressieve PB). Omgekeerd droeg de federale overheid bij een recessie ook het grootste verlies. #### 4.5.1 Belastingselasticiteit De belastingselasticiteit van de PB (bv. 1,2) betekende dat een stijging van het BBP met 1% leidde tot een grotere stijging van de belastingontvangsten (1,2%). Echter, de dotaties aan de deelstaten groeiden slechts mee met het BBP (bv. 1% bij 1% BBP-groei) of zelfs minder (BTW-toelage 0,91%). #### 4.5.2 De 'elasticiteitsbonus' Het verschil tussen de snellere belastinggroei en de tragere dotatiegroei vormde de 'elasticiteitsbonus', die bij de federale staat bleef. Dit werd een belangrijk discussiepunt tussen de federale overheid en de deelstaten. In een 'revenue sharing'-systeem zouden de deelstaten wel meedelen in deze groei. ## 5. De fiscale kloof (verticale imbalance) De fiscale autonomie, de mogelijkheid voor regio's om hun 'taxing powers' optimaal te benutten, werd eveneens onder de loep genomen. Internationale vergelijkingen toonden een algemene verticale kloof (verschil tussen gedecentraliseerde uitgaven en ontvangsten), waarbij de meeste landen meer uitgaven dan inkomsten decentraliseren. ### 5.1 Fiscale kloof in België Binnen België was de kloof aanzienlijk en verschilden deze per gewest. Vlaanderen kende een kloof van ongeveer 20 procentpunten (35% uitgaven, <20% ontvangsten), wat de vraag naar meer autonomie voedde. ### 5.2 Redenen voor fiscale kloven Theoretische verklaringen omvatten de noodzaak om herverdelende en stabiliserende belastingen centraal te houden en de vrees voor belastingconcurrentie tussen regio's ('race to the bottom'). ### 5.3 Fiscale autonomie vóór de 6de staatshervorming Vóór de 6de Staatshervorming hadden gewesten al enige eigen belastingen en konden ze via opcentiemen op de PB tot 6,75% van hun PB-ontvangsten sturen, hoewel de federale progressiviteit altijd gerespecteerd moest worden. ### 5.4 Gedeelde belastingen en 'vertical externalities' Een verdere fiscale autonomie werd best gerealiseerd via belastingen waarover regio's volledige 'taxing powers' hebben. Gedeelde belastingen zoals de PB zijn gevoelig voor 'vertical externalities', waarbij federale hervormingen direct gevolgen hebben voor de inkomsten van lagere overheden. ### 5.5 Fiscale autonomie vs. responsabilisering Fiscale autonomie werd onderscheiden van responsabilisering. Responsabilisering houdt in dat overheden verantwoordelijk worden gehouden voor de gevolgen van hun beleid. In de oude BFW werd een significant deel van de middelen als responsabiliserend beschouwd, en dit bleef ook na de hervorming het geval, ondanks kritiek op 'consumptiefederalisme'. ## 6. De hervorming van de Bijzondere Financieringswet na de 6de Staatshervorming De 6de Staatshervorming (Vlinderakkoord, 2011, wet 2013) bracht ingrijpende wijzigingen aan de BFW om de knelpunten van onderfinanciering van Brussel, de solidariteitsval en de vraag naar meer autonomie aan te pakken. ### 6.1 Grote krachtlijnen van het Vlinderakkoord * **Politieke vernieuwing:** Versterking van het parlement, hervorming tweekamerstelsel (o.a. afschaffing Senaat). * **Splitsing van de kieskring Brussel-Halle-Vilvoorde:** Oplossing voor een langdurig communautair conflict. * **Nieuwe bevoegdheidsoverdrachten:** Naar de deelstaten op domeinen als arbeidsmarkt, gezondheidszorg, gezinsbijslagen, justitie en mobiliteit. * **Ingrijpende wijziging van de BFW:** Om de nieuwe bevoegdheden te financieren en de knelpunten aan te pakken. ### 6.2 Principes van de hervorming De hervorming van de BFW moest voldoen aan volgende principes: * Vermijden van deloyale concurrentie tussen regio's ('level playing field'). * Behoud van de progressiviteit van de PB, met beperkte versoepeling. * Geen structurele verarming van een van de deelstaten. * Verhogen van de leefbaarheid van de federale staat op lange termijn. * Versterken van de responsabilisering van de deelstaten. * Erkennen van de specifieke sociologische en externe functie van BHG. * Gebruik van bevolkings- en leerlingencriteria voor gemeenschapsbevoegdheden. * Financiële stabiliteit van de deelstaten via een overgangsmechanisme. * Pertinentie van modellen via simulaties. * Rekening houden met de bijdragen van deelstaten aan de financiële sanering. * Principe van 'juste retour' blijft primair voor gewestfinanciering. ### 6.3 Belangrijkste wijzigingen voor de Gewesten * **Verruiming van fiscale responsabilisering:** Fiscale autonomie op de PB uitgebreid tot ongeveer 25% van de opbrengsten, met afschaffing van het oude plafond van 6,75%. Gewesten kunnen tarieven, kortingen en opcentiemen differentiëren per belastingschijf, mits behoud van de globale progressiviteit. * **Vereenvoudiging van geldstromen:** Specifieke dotaties opgenomen in globale dotaties voor meer overzichtelijkheid. * **Hervorming solidariteitsmechanisme:** Aangepast om perverse prikkels te verminderen en de stimulans tot activering te vergroten. * **Responsabilisering voor klimaat en vergrijzing:** Gewesten worden financieel mede verantwoordelijk gemaakt voor klimaatdoelstellingen en stijgende pensioen-/vergrijzingskosten. * **Grotere enveloppe voor Brussel:** Bijkomende dotaties voor de specifieke situatie van Brussel (pendelaars, internationale functie, etc.). * **Overgangsmechanisme:** Gefaseerde invoering van de nieuwe regels om budgettaire schokken te vermijden, waarbij regio's die veel middelen kregen, vanaf 2026 een trager groeiende dotatie zien om federaal tekort te helpen saneren. * **Nieuwe dotaties:** Voor arbeidsmarktbeleid (ca. 4,3 miljard euro) en fiscale uitgaven (ca. 1,9 miljard euro), die jaarlijks worden geïndexeerd en deels meegroeien met de federale BBP-groei. #### 6.3.1 De 'negatieve term' en solidariteit De negatieve term verdween als aparte lijn en werd geïntegreerd in de PB-dotatie. Het solidariteitsmechanisme voor gewesten met een lager aandeel in de PB dan in hun bevolkingsaandeel werd hervormd met de formule $V \times (d_b - d_{pb}) \times X$. Hierbij is $V$ de omvang van de middelen verbonden aan fiscale autonomie en dotaties, $d_b$ het bevolkingsaandeel, $d_{pb}$ het PB-aandeel, en $X$ een compensatiefactor van 80%. Dit mechanisme voorziet nog steeds solidariteit voor Wallonië en Brussel, maar is beperkter dan voorheen. #### 6.3.2 Fiscale autonomie in de praktijk Na de 6de Staatshervorming steeg het aandeel van de eigen fiscale ontvangsten van de gewesten in hun totale ontvangsten aanzienlijk, van ongeveer 20% naar circa 34%. De autonome schijf van de PB (waarover gewesten tarieven kunnen bepalen) vertegenwoordigt ongeveer 25% van de PB-opbrengst. De federale overheid blijft echter bevoegd voor de belastbare basis en de inning. ### 6.4 Wijzigingen voor de Gemeenschappen De gemeenschappen, financieel belangrijk door hun bevoegdheden in onderwijs, welzijn en cultuur, kregen ook een aangepaste financiering: * **Uitbreiding basistdotaties:** Met meer vaste middelen. * **Afschaffing Lambermontdotatie:** Deze snel groeiende dotatie werd vervangen door een herverdeling over andere dotaties en gedeeltelijk federaal gehouden. * **Nieuwe dotaties:** Voor extra bevoegdheden, met tragere groeikoppeling om mee te helpen de vergrijzingskosten te dragen. * **Integratie van dotaties:** De Lambermontdotatie en de dotatie voor kijk- en luistergeld werden geïntegreerd in de historische BTW-dotatie. * **PB-dotatie:** Groeit slechts voor 82,5% mee met de federale BBP-groei en wordt volledig verdeeld volgens 'juste retour'. * **Dotaties voor nieuwe bevoegdheden:** Zoals gezinsbijslag, ouderen- en gezondheidszorg, die evolueren met inflatie, bevolkingsaantallen (0-18, 80+) en deels met economische groei. Deze worden verdeeld volgens behoeftecriteria. ### 6.5 Conclusies over de hervormingen * De BFW is complexer geworden door de opcentiemen, gedeelde PB en diverse verdeelsleutels. * De solidariteit is afgezwakt, maar de solidariteitsval is grotendeels weggewerkt. * De fiscale autonomie van de gewesten is aanzienlijk toegenomen, maar federale hervormingen raken nog steeds gewestelijke inkomsten. * De gemeenschappen dragen, net als de gewesten, bij aan de federale begrotingssanering via tragere dotatiegroei. * De financiering van Brussel werd structureel gewijzigd met tijdelijke extra dotaties voor specifieke Brusselse noden. * De elasticiteitswinsten van de PB vloeien nu gedeeltelijk naar de gewesten, maar de dotaties voor nieuwe bevoegdheden groeien trager dan de federale BBP-groei om de federale financiën te ondersteunen. De hervormingen beoogden een betere financiering van Brussel, minder perverse prikkels, grotere fiscale autonomie en een versterkte responsabilisering van de deelstaten, hoewel de complexiteit van de wet toenam. --- # Fiscale autonomie van de gewesten en gemeenschappen Hier is een gedetailleerde samenvatting over de fiscale autonomie van de gewesten en gemeenschappen, gebaseerd op de verstrekte documentatie: ## 3. Fiscale autonomie van de gewesten en gemeenschappen Dit onderwerp onderzoekt de mate van fiscale autonomie die de gewesten en gemeenschappen hebben verworven, met name door de hervorming van de personenbelasting en de overdracht van nieuwe bevoegdheden, en de implicaties daarvan voor hun begrotingen en het Belgische federalisme. ### 3.1 Situatie voorafgaand aan de zesde staatshervorming Vóór de zesde staatshervorming was de Bijzondere Financieringswet (BFW) complex, democratisch moeilijk controleerbaar, en bevatte mechanismen die de prikkel voor gewesten om zelf voldoende middelen te vergaren verminderden. Hervormingen drongen zich op vanwege de onderschatting van de vergrijzingsdruk op de federale overheid, de onvoldoende compenserende aard van de BFW voor het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (BHG), en de noodzaak om nieuwe bevoegdheden te financieren. Specifieke knelpunten waren: * **Onderfinanciering van Brussel:** Het BHG kampte met structurele onderfinanciering door hoge kosten (armoede, grootstedelijke problemen) die onvoldoende gedekt werden door de toegewezen middelen. * **De solidariteitsval:** Het solidariteitsmechanisme kon economisch zwakkere gewesten in een val duwen, waarbij economische vooruitgang financieel "afgestraft" leek te worden. * **Verarming van de federale staat:** Door de transfer van middelen naar de deelstaten en de aanhoudende financiering van dure federale bevoegdheden (sociale zekerheid, pensioenen), raakte de federale overheid financieel uitgehold. * **Roep om meer fiscale autonomie:** De deelstaten, met name Vlaanderen, wensten meer controle over de personenbelasting, aangezien hun autonomie hierin praktisch beperkt was. ### 3.2 Onderfinanciering van Brussel Sinds de jaren '90 heeft Brussel te kampen met een structureel financieel probleem, veroorzaakt door een dalende fiscale draagkracht en een ongelijke verdeling van de personenbelasting (PB). * **Dalende fiscale draagkracht:** De PB bracht per capita steeds minder op in Brussel, waardoor het gewest steeds meer federale solidariteitsbijdragen nodig had om het tekort te compenseren. * **Oorzaken van de dalende fiscale draagkracht:** * **Specifieke bevolkingsmix:** Grote groepen relatief arme inwoners die weinig belastingen betalen, gecombineerd met veel eurocraten die vrijgesteld zijn van de PB. * **Woonplaatsprincipe:** Veel inkomens worden in Brussel verdiend, maar de PB gaat naar de woonplaats, niet de werkplaats, waardoor veel pendelaars hun belastingen elders betalen. * **Verlaging van belastingen sinds 2001 (Lambermont):** Pogingen om rijkere inwoners aan te trekken door verlagingen van o.a. schenkings- en registratierechten hebben een twijfelachtig terugverdieneffect gehad. * **"De dode hand":** Vrijstellingen voor internationale en overheidsgebouwen in Brussel leiden tot derving van eigen belastingsinkomsten. Op de uitgavenkant kent Brussel ook specifieke kosten: * **Hoofdstadfunctie en internationaal centrum:** Hoge kosten voor veiligheid, ordehandhaving, reinheid, en infrastructuur. * **Overschijpelingseffecten/horizontale externaliteiten:** Gebruik van Brusselse voorzieningen door pendelaars en bezoekers die er geen lokale belastingen betalen. * **Dure politieke en bestuurlijke structuur:** Complex en kostbaar politiek apparaat met meerdere bestuurslagen. * **Arme gemeenten en voogdijrol:** Het gewest moet financieel bijspringen bij tekorten van veel Brusselse gemeenten, die bovendien sinds 2001 inkomsten verloren hebben. * **Onderzoek:** Studies schatten het fundamentele tekort in de financiering van BHG op honderden miljoenen euro's per jaar, met ruimte voor efficiëntieverbeteringen. ### 3.3 De solidariteitsval (development trap) Dit knelpunt betreft de negatieve prikkels die het solidariteitsmechanisme kan creëren voor economisch zwakkere gewesten. * **Rol van de solidariteitstussenkomst:** Voor Wallonië en BHG is de solidariteitstussenkomst een cruciale inkomstenbron. * **Mechanisme van de solidariteitsval:** Economisch zwakkere gewesten (W, BHG) ontvangen solidariteitsgeld. Als zij economisch verbeteren en meer PB-inkomsten genereren, stijgt hun aandeel in de basisdotatie, maar daalt hun solidariteitstussenkomst nog sterker. Netto kunnen ze hierdoor achteruitgaan, wat de prikkel om te groeien wegneemt. * **Oorzaken:** De combinatie van de snelheid waarmee het aandeel in de basisdotatie stijgt bij economische relance, en de omvang van de solidariteitstussenkomst per hoofd. * **Simulatie (Decoster & Sas):** Een scenario met 2% BBP-groei in BHG en 0% in Vlaanderen en Wallonië toonde aan dat Brussel ondanks groei jarenlang minder BFW-middelen per capita kreeg, en het 15 jaar duurde voor een Brusselaar per hoofd evenveel ontving als een Vlaming, terwijl Wallonië zonder groei erop vooruitging. * **Gevolgen uit tabel (Leibfritz):** De tabel toonde aan dat Wallonië en Brussel vooral profiteren van groei elders, terwijl Vlaanderen enkel baat heeft bij eigen groei. De federale overheid wint het meest bij groei in BHG en W. Dit bevestigt de solidariteitsval, omdat zwakkere regio's meer beloond worden voor andermans groei dan voor het versterken van hun eigen fiscale basis. * **Oplossingen:** * **Revenue sharing:** Vervanging van dotaties door een vast percentage van de PB-ontvangsten per regio, waardoor het aandeel onafhankelijk wordt van de evolutie van andere gewesten. * **Afzwakken van de solidariteit:** De solidariteit per hoofd kleiner maken, zodat de terugval minder groot is bij economische relance. * **Realistische scenario's:** De ontwikkeling van een development trap is sterk afhankelijk van groeiveronderstellingen. In meer realistische scenario's (bv. 2% groei in VL, 1% in W, 0,5% in BHG) verdwijnt de development trap en stijgen de middelen voor alle gewesten. ### 3.4 Verarming van de federale staat Dit knelpunt verwijst naar de structurele verzwakking van de federale begroting. * **Verticale imbalans:** Sinds decennia draagt de federale staat steeds meer middelen af aan de regio's, terwijl zij met toenemende uitgaven voor kerntaken blijft zitten. * Federale inkomsten dalen als percentage van het BBP, terwijl federale uitgaven stijgen. * **Vergrijzing:** Sterke druk op de federale begroting door verhoogde pensioenlasten en uitgaven voor volksgezondheid vanaf 2020-2030. Deze kosten zijn voornamelijk federaal. * **Conjuncturele schokken en recessies:** De federale overheid draagt de gevolgen van conjuncturele neergang, met dalende inkomsten en stijgende uitgaven (werkloosheid), wat leidt tot extra staatsschuld. * **Staatsschuld en rentelasten:** De volledige staatsschuld is federaal en de rentelasten drukken zwaar op de federale middelen. * **Oorzaak van de verarming:** De federale overheid heeft inkomsten (o.a. PB) doorgeschoven naar de regio's, maar behoudt de zwaarste en groeiende uitgavenposten (pensioenen, sociale zekerheid, schuld), terwijl haar eigen belastinginkomsten als percentage van het BBP dalen. ### 3.5 De bufferrol van de BFW en de elasticiteitsbonus De BFW bevat een buffer voor de federale financiën doordat de dotaties PB en BTW aan de gewesten niet één-op-één meestijgen met de werkelijke belastinginkomsten. * **Belastingselasticiteit:** De PB groeit sneller dan het BBP. Een belastingelasticiteit van bijvoorbeeld 1,2 betekent dat een stijging van het BBP met 1% leidt tot een stijging van de PB-ontvangsten met 1,2%. * **Dotaties:** De dotaties aan de deelstaten groeien echter slechts mee met het BBP (2%) of minder (BTW-toelage 0,91%). * **Elasticiteitsbonus:** Het verschil tussen de snellere belastinggroei en de tragere dotatiegroei blijft bij de federale overheid. Dit "restant" wordt de elasticiteitsbonus genoemd. * **Politiek conflict:** Deelstaten eisen een deel van deze bonus op, terwijl de federale overheid deze claimt om toekomstige uitgaven te financieren. In een systeem van *revenue sharing* zou de elasticiteitsbonus naar de regio's verschuiven. ### 3.6 Fiscale kloof (verticale imbalans) Dit betreft de omvang van de fiscale autonomie en het onevenwicht tussen gedecentraliseerde uitgaven en ontvangsten. * **Fiscale autonomie:** De mogelijkheid voor regio's om hun "taxing powers" optimaal te benutten in functie van beleidsnoden. Dit vereist ook fiscale instrumenten (belastingaftrekken, verminderingen) naast bevoegdheidsoverdrachten. * **Verticale kloof:** Het verschil tussen het percentage gedecentraliseerde uitgaven en gedecentraliseerde ontvangsten. De meeste landen (waaronder België) hebben een kloof, wat betekent dat meer uitgaven dan ontvangsten gedecentraliseerd worden. * **Kloof binnen België:** De kloof is het kleinst in BHG. Als gemeenschappen worden meegerekend, neemt de kloof toe omdat zij geen eigen belastingbevoegdheden hebben. Vlaanderen kent een aanzienlijke kloof (bv. 35% uitgaven vs. <20% ontvangsten). * **Oorzaken van kloven:** * **Theorie van fiscal federalism:** Herverdelende en stabiliserende belastingen blijven best centraal. * **Vrees voor belastingconcurrentie:** Te snelle fiscale decentralisatie kan leiden tot een "race to the bottom". * **Autonomie vóór de 6de staatshervorming:** Gewesten hadden eigen belastingen en konden tot 6,75% van de PB sturen, maar moesten de federale progressiviteit respecteren. * **Gedeelde belastingen en "vertical externalities":** Gedeelde belastingen (zoals PB) maken inkomsten van verschillende niveaus onderling afhankelijk. Federale hervormingen van de PB-grondslag beïnvloeden ook gemeentelijke inkomsten. * **Fiscale autonomie versus responsabilisering:** Fiscale autonomie betekent controle over belastingheffing, responsabilisering betekent verantwoordelijk gehouden worden voor beleidsgevolgen. Het huidige systeem koppelt middelen aan "fiscale capaciteit" (opbrengst PB) wat als responsabiliserend wordt gezien, maar er zijn vragen over de geschiktheid van PB-opbrengst als indicator van "goed beleid". ### 3.7 De zesde staatshervorming en de financieringswet De zesde staatshervorming, vastgelegd in het Vlinderakkoord, beoogde de knelpunten van de BFW aan te pakken. * **Krachtlijnen van het Vlinderakkoord:** * Politieke vernieuwing. * Splitsing van de kieskring Brussel-Halle-Vilvoorde. * Overdracht van nieuwe bevoegdheden (arbeidsmarkt, gezondheidszorg, gezinsbijslagen, justitie, mobiliteit) naar de deelstaten. * Grondige wijziging van de Bijzondere Financieringswet. * **Principes van de hervorming:** * Vermijden van deloyale concurrentie. * Behoud van de progressiviteit van de PB (max. 10% versoepeling). * Geen structurele verarming van deelstaten. * Verhoging van de leefbaarheid van de federale staat op lange termijn. * Versterking van de responsabilisering van de deelstaten. * Erkenning van de sociologische realiteit en externe functie van BHG. * Gebruik van bevolkings- en leerlingcriteria voor gemeenschapsbevoegdheden. * Financiële stabiliteit van deelstaten via een overgangsmechanisme. * Gebruik van simulaties om toekomstige financieringsstromen te beoordelen. * Rekening houden met bijdragen van deelstaten aan financiële sanering. * **Middelenoverdracht:** Ongeveer 17 miljard euro extra overdracht van de federale overheid naar de deelstaten, met grote stromen naar arbeidsmarkt, kinderbijslag, ouderenzorg en woningfiscaliteit. #### 3.7.1 Wijzigingen voor de Gewesten * **Fiscale autonomie verruimd:** De fiscale autonomie inzake de personenbelasting is aanzienlijk uitgebreid. Ongeveer 25% van de PB-opbrengst wordt "speelruimte" voor de gewesten, die tarieven, kortingen en opcentiemen kunnen aanpassen (vroeger max. 6,75%). Het oude plafond is weggevallen. * **Vereenvoudiging van stromen:** Specifieke dotaties zijn opgenomen in globale dotaties voor een overzichtelijker systeem. * **Hervorming solidariteitsmechanisme:** Het mechanisme is aangepast om minder "perverse prikkels" te geven en economische groei te stimuleren. * **Responsabilisering:** Gewesten worden financieel mee verantwoordelijk gemaakt voor klimaatdoelstellingen en vergrijzingskosten. * **Grotere enveloppe voor BHG:** Extra dotaties voor de specifieke situatie van Brussel (pendelaars, internationale functies, grootstedelijke problemen). * **Overgangsmechanisme:** Verliezen of winsten door de hervorming worden gespreid in de tijd om budgettaire schokken te vermijden. Gewesten die veel extra middelen kregen (bv. Brussel, Wallonië) zien hun dotaties trager groeien om middelen terug te laten vloeien naar federaal niveau. * **Responsabilisering inzake pensioenen en klimaat:** Gewesten en gemeenschappen dragen mee bij aan de kosten van vergrijzing en er wordt een mechanisme voor klimaatdoelstellingen ingevoerd met financiële consequenties. * **Financiering van nieuwe bevoegdheden:** Specifieke dotaties worden ingevoerd voor nieuwe bevoegdheden zoals werk en fiscale uitgaven, met een tragere groeikoppeling dan de federale BBP-groei om bij te dragen aan federale begrotingssanering. * **Verdeling van middelen:** De middelen worden grotendeels verdeeld volgens het principe van "juste retour" (fiscale capaciteit), met uitzondering van sommige bevoegdheden waar behoeftecriteria (bv. inwoners, aantal leerlingen) een rol spelen. * **Toegenomen eigen fiscale ontvangsten:** Voor Vlaanderen stijgt het aandeel van eigen fiscale ontvangsten van ongeveer 40% naar bijna 80%. Brussel genereerde reeds meer middelen uit gewestbelastingen en ziet de toename minder uitgesproken. * **Praktische invulling fiscale autonomie:** Ongeveer 25% van de PB-opbrengst wordt "speelruimte". Opcentiemen kunnen nu op afzonderlijke belastbare inkomens geheven worden, gecombineerd met algemene kortingen, en gedifferentieerd worden per belastingschijf, met behoud van globale progressiviteit. De belastbare basis en bedrijfsvoorheffing blijven federaal. * **Verdeling van PB-opbrengst:** Een uniforme gewestelijke opcentiem van 33,3% resulteert in een verdeling van ongeveer 75% federaal en 25% gewestelijk. De uiteindelijke belastingfactuur kan verschillen afhankelijk van hoe gewesten hun autonomie invullen. * **Impact op totale middelen:** De gewesten en gemeenschappen hadden in 2018 ongeveer 1 miljard euro minder inkomsten dan in 2017 door aanpassingen in de groeikoppeling van dotaties en overgangsmechanismen. * **Fiscale autonomie als percentage van BBP:** De fiscale autonomie van de regio's, gemeten op basis van uitgavenbevoegdheden, neemt toe van 12,5% naar 16% van het BBP, ten koste van het aandeel van de federale staat en de sociale zekerheid. #### 3.7.2 Wijzigingen voor de Gemeenschappen * **Financiering van huidige bevoegdheden:** Voornamelijk gefinancierd via de historische BTW-dotatie (die meegroeit met economische groei en inflatie, verdeeld volgens leerlingensleutel) en een kleinere PB-dotatie. * **Veranderingen door de 6de staatshervorming:** * **Herschikking Lambermontdotatie:** De extra BTW-dotatie sinds Lambermont wordt afgeschaft als aparte pot en herverdeeld (deels naar PB-dotatie van gemeenschappen, deels federaal). * **Integratie dotatie kijk- en luistergeld:** Deze verdwijnt als aparte lijn en wordt opgenomen in de historische BTW-dotatie, die onveranderd blijft qua groei en verdeling. * **Tragere groeikoppeling PB-dotatie:** De PB-dotatie zal voortaan maar voor 82,5% evolueren met de federale BBP-groei, en blijft geïndexeerd aan inflatie. De verdeling blijft via "juste retour". * **Nieuwe dotaties voor nieuwe bevoegdheden:** Specifieke dotaties voor gezinsbijslag (groeipakket), ouderen (rusthuizen, ouderenzorg) en gezondheidszorg/hulp aan personen. Deze dotaties zijn aangepast aan inflatie, gedeeltelijke BBP-groei, en behoeftecriteria (bv. aantal 0-18-jarigen, 80-plussers, bevolking). * **Bijdrage aan vergrijzingskosten:** De tragere groeikoppeling van dotaties zorgt ervoor dat gemeenschappen meehelpen de vergrijzingskosten te dragen. #### 3.7.3 Conclusies De hervorming heeft de Bijzondere Financieringswet complexer gemaakt, met verslechterde transparantie door de invoering van opcentiemen op de PB. Er zijn tal van extra dotaties met diverse verdeelsleutels. De solidariteit is beperkt afgenomen, maar de nieuwe systemen geven minder aanleiding tot "solidariteitsvallen". De fiscale autonomie van de gewesten is sterk toegenomen, maar federale hervormingen van de PB raken nog steeds gewestelijke inkomsten (verticale externaliteiten). De gemeenschappen, met name de Nederlandstalige, leveren een bijdrage aan de federale sanering via overgangsbijdragen en tragere groeikoppeling van dotaties. De middelen worden steeds meer verdeeld op basis van behoeftecriteria voor specifieke bevoegdheden, wat een verschuiving impliceert van "juste retour" naar meer herverdeling op basis van noden, vooral voor de gemeenschappen. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Bijzondere Financieringswet (BFW) | Een wet die de verdeling van inkomsten tussen de federale overheid en de deelstaten regelt, met name via de doorstorting van federale belastingen (zoals personenbelasting en BTW) naar de gewesten en gemeenschappen. | | Fiscal federalism | Een concept binnen de publieke financiën dat de verdeling van begrotings- en belastingbevoegdheden tussen verschillende overheidsniveaus (federaal, regionaal, lokaal) onderzoekt en analyseert. | | 6de Staatshervorming | Een reeks grondwetswijzigingen en institutionele hervormingen in België die in 2011 en 2013 werden doorgevoerd, waarbij aanzienlijke bevoegdheden van de federale overheid naar de deelstaten werden overgeheveld, waaronder op het gebied van arbeidsmarkt, gezondheidszorg en gezinsbijslagen. | | Personenbelasting (PB) | Een directe belasting op het inkomen van natuurlijke personen, die een belangrijke inkomstenbron vormt voor zowel de federale overheid als de deelstaten in België. | | Fiscale draagkracht | Het vermogen van een overheid om via belastingen voldoende inkomsten te genereren om haar uitgaven te dekken. Een lage fiscale draagkracht kan leiden tot afhankelijkheid van transfers van andere overheden. | | Solidariteitsbijdrage | Een vorm van financiële transfer van de federale overheid of rijkere deelstaten naar economisch zwakkere regio's, bedoeld om economische en sociale verschillen te verminderen. | | Solidariteitsval (development trap) | Een situatie waarin economisch zwakkere regio's die meer solidariteitsbijdragen ontvangen, financieel worden ontmoedigd om hun economie te ontwikkelen. Verbetering kan leiden tot een snellere daling van de solidariteit dan de stijging van de eigen inkomsten, waardoor de regio netto achteruitgaat. | | Verticale imbalance | Een onevenwicht in de financiële verdeling tussen verschillende overheidsniveaus, waarbij het ene niveau (bijvoorbeeld de federale staat) onevenredig veel uitgaven heeft ten opzichte van zijn inkomsten, of andersom, in vergelijking met een ander niveau (bijvoorbeeld de deelstaten). | | Vergrijzing | De demografische trend waarbij het aandeel ouderen in de bevolking toeneemt, wat leidt tot hogere kosten voor pensioenen, gezondheidszorg en ouderenzorg, voornamelijk op het federale niveau. | | Staatsschuld | De totale schuld die een staat heeft opgebouwd door opeenvolgende begrotingstekorten. Deze schuld brengt rentelasten met zich mee die een aanzienlijk deel van de federale begroting kunnen opslokken. | | Belastingelasticiteit | De mate waarin de belastinginkomsten reageren op veranderingen in de economische groei (BBP). Een hoge elasticiteit betekent dat de belastinginkomsten sneller stijgen of dalen dan de economische groei zelf. | | Elasticiteitsbonus | Het extra inkomen dat de federale overheid ontvangt doordat de groei van de federale belastinginkomsten (zoals de personenbelasting) sneller is dan de groei van de dotaties die aan de deelstaten worden doorgegeven. | | Fiscale autonomie | De mate waarin een overheid zelf beslissingsbevoegdheid heeft over haar belastingtarieven, -grondslagen en -instrumenten, om zo eigen beleidsaccenten te kunnen leggen en inkomsten te genereren. | | Opcentiemen | Een toeslag die de gewesten, gemeenschappen, provincies of gemeenten kunnen heffen op een federale belasting (bijvoorbeeld de personenbelasting), waardoor zij een deel van de opbrengst zelf kunnen innen en de belastingdruk kunnen beïnvloeden. | | Revenue sharing | Een systeem waarbij belastinginkomsten worden gedeeld tussen verschillende overheidsniveaus. De opbrengsten van een bepaalde belasting worden verdeeld op basis van vooraf afgesproken percentages of sleutels. | | Juste retour | Het principe waarbij de middelen die door een deelstaat worden gegenereerd, grotendeels aan diezelfde deelstaat worden teruggestort. Dit staat tegenover een herverdelend mechanisme dat middelen herverdeelt op basis van behoeften. | | Dotatie | Een financiële overdracht van de ene overheid naar de andere, vaak om de financiering van specifieke bevoegdheden of diensten te verzekeren. | | Gewesten | De drie geografische en politieke entiteiten in België (Vlaams Gewest, Waals Gewest, Brussels Hoofdstedelijk Gewest) die met de gemeenschappen bevoegd zijn voor een breed scala aan beleidsdomeinen. | | Gemeenschappen | De drie culturele en persoonsgebonden entiteiten in België (Vlaamse Gemeenschap, Franse Gemeenschap, Duitstalige Gemeenschap) die bevoegd zijn voor onderwijs, cultuur, welzijn en persoonsgebonden aangelegenheden. | | Belastbare basis | Het totaalbedrag waarop een belasting wordt geheven, voordat tarieven en verminderingen worden toegepast. | | Progressiviteit (van belastingen) | Een belastingstelsel waarbij hogere inkomens relatief een hoger percentage belasting betalen dan lagere inkomens. | | Gedeelde belastingen (tax sharing) | Een systeem waarbij de opbrengsten van een bepaalde belasting worden gedeeld tussen verschillende overheidsniveaus, die elk een deel van de belastinggrondslag of het tarief kunnen beïnvloeden. | | Vertical externalities | Situaties waarbij beleidsbeslissingen op het ene overheidsniveau onbedoelde financiële gevolgen hebben voor de inkomsten van een ander overheidsniveau, bijvoorbeeld door veranderingen in de federale belastinggrondslag die de regionale belastinginkomsten beïnvloeden. | | Responsabilisering | Het proces waarbij overheden verantwoordelijk worden gehouden voor de financiële gevolgen van hun beleid, vaak door hen meer controle te geven over hun inkomsten en uitgaven, en door hen te laten delen in de resultaten van hun economisch beleid. | | Behoeftecriteria | Criteria die worden gebruikt om financiële middelen te verdelen op basis van de concrete noden of uitgaven van een regio of gemeenschap, in plaats van enkel op basis van eigen inkomsten of economische prestaties. |

# Inleiding tot fiscaal federalisme Hieronder volgt een gedetailleerd studiemateriaal over de inleiding tot fiscaal federalisme, gebaseerd op de verstrekte documentatie. ## 1. Inleiding tot fiscaal federalisme Dit onderwerp introduceert de fundamentele concepten van fiscaal federalisme, waarbij het onderscheid wordt gemaakt met unitaire staten en de doelstellingen van de cursus worden uiteengezet, met een focus op definitie en meetmethoden. ### 1.1 Wat is federalisme en fiscaal federalisme? Federalisme kenmerkt zich door een meerlagige overheidsstructuur waarin beslissingsmacht gedeeld wordt tussen een centraal overheidsniveau en lagere overheidsniveaus, ook wel deelstaten genoemd. Deze deelstaten, zoals regio's, kantons, provincies of Länder, beschikken over eigen constitutioneel verankerde bevoegdheden die niet door het centrale niveau ingeperkt kunnen worden. Ze hebben eigen wetgevende en uitvoerende structuren en vaak ook een eigen grondwettelijk hof dat de bevoegdheidsverdeling controleert. Fiscaal federalisme (FF) richt zich specifiek op de fiscale autonomie van deze subcentrale overheden (SCG – subcentral governments). Dit betekent dat lagere overheden eigen fiscale inkomsten genereren en zelf mogen beslissen over hun uitgaven. In tegenstelling tot unitaire landen, waar subcentrale besturen hoogstens bestuurlijke en uitvoerende autonomie genieten, hebben fiscaal federale staten lagere overheden met eigen belasting- en uitgavengroei. ### 1.2 Kenmerken van een federale staat versus een unitaire staat Het onderscheid tussen federale en unitaire staten is niet enkel gebaseerd op de formele staatsstructuur (federale, regionale, lokale niveaus), maar cruciaal is de aanwezigheid van een **constitutioneel ingeschreven bevoegdheidsverdeling**. * **Federale staat:** Gekenmerkt door constitutioneel vastgelegde bevoegdheidsverdelingen, eigen fiscale inkomsten voor deelstaten, en vaak een eigen grondwettelijk hof dat toezicht houdt op deze verdeling. * **Unitaire staat:** Kenmerkt zich door een sterke centrale overheid met minder autonomie voor lagere bestuursniveaus, die eerder een uitvoerende rol vervullen. De indeling van staten in federale of quasi-federale staten door organisaties zoals de OESO is complex. Het aantal en de vormgeving van deelstaatregeringen variëren sterk, zelfs binnen federale landen. Belangrijk is dat ook in unitaire staten deelstaten kunnen voorkomen (bv. de regio's/departementen in Frankrijk). ### 1.3 Fiscale autonomie: inkomsten en uitgaven Fiscale autonomie omvat twee cruciale componenten: 1. **Inkomstenautonomie:** Lagere overheden mogen zelf beslissen over: * Welke belastingen ze heffen. * De belastinggrondslag (wat wordt belast). * De tarieven (hoe hoog de belasting is). * Vrijstellingen, verminderingen of belastingkredieten. 2. **Uitgavenautonomie:** Lagere overheden mogen zelf bepalen hoe ze hun geïnde middelen besteden. ### 1.4 Indicatoren voor het meten van fiscaal federalisme De OESO gebruikt de OECD Revenue Statistics databank om de mate van fiscaal federalisme te meten. Hierbij worden alle lagere bestuursniveaus (subcentrale besturen - SCG) meegeteld. Klassiek worden de volgende indicatoren gehanteerd: * **Aandeel van belastingontvangsten van SCG in totale belastingontvangsten:** Hoeveel belastingen worden door lagere overheden geïnd? * **Aandeel van uitgaven door SCG in totale overheidsuitgaven:** Hoeveel geven lagere overheden uit? Dit is een indicator voor bestuurlijke decentralisatie. * **Aandeel van totale ontvangsten van SCG in totale overheidsontvangsten:** Hoeveel totale inkomsten hebben lagere overheden? * **Aandeel van tewerkstelling door SCG in totale overheidstewerkstelling:** Hoeveel ambtenaren werken bij lagere overheden? * **Verticale fiscale kloof (Vertical Fiscal Imbalance - VFI):** Het verschil tussen het aandeel van SCG in belastingontvangsten en het aandeel in uitgaven. Een grote kloof duidt op afhankelijkheid van het centrale niveau. #### 1.4.1 Analyse van de indicatoren * **Aandeel SCG in belastingontvangsten:** Deze indicator toont hoeveel van de totale belastinginkomsten door lagere overheden worden geïnd. Een lager percentage voor de centrale overheid wijst op meer fiscaal federalisme. Canada scoort hier relatief hoog, terwijl België laag scoort, met een dominantie van de federale overheid. Het is echter cruciaal te beseffen dat deze indicator enkel de mate van decentralisatie meet en niet direct of een land federaal is. Unitaire landen zoals Zweden kunnen bijvoorbeeld meer lokale fiscale autonomie vertonen dan formele federale staten. * **Aandeel SCG in uitgaven:** Deze indicator toont het deel van de totale overheidsuitgaven dat door lagere overheden wordt gedaan. Dit geeft inzicht in de bestuurlijke decentralisatie. De rangschikking kan verschillen van de belastingontvangsten, wat wijst op inkomens-uitgavenverschillen. * **Verticale fiscale kloof:** Dit is het verschil tussen de uitgaven en de inkomsten van SCG. Een kleine kloof duidt op een fiscale balans, waarbij SCG hun uitgaven grotendeels zelf kunnen financieren. Een grote kloof wijst op fiscale 'imbalance', waarbij SCG sterk afhankelijk zijn van dotaties van het centrale niveau. De meeste landen vertonen een grote kloof, waarbij uitgaven meer gedecentraliseerd zijn dan inkomsten. Canada en Duitsland komen hier relatief dichter bij een balans. #### 1.4.2 Beperkingen van klassieke indicatoren De klassieke indicatoren bieden geen volledig beeld. De OESO erkent dat deze "highly imperfect measures" zijn. Statistieken tonen wie inkomsten ontvangt, maar niet wie de macht heeft om deze inkomsten vorm te geven. Dit kan misleidend zijn bij de vergelijking tussen landen. ### 1.5 Verdere verfijning van het begrip fiscaal federalisme Om fiscaal federalisme echt te begrijpen, zijn aanvullende aspecten noodzakelijk: * **Echte fiscale autonomie (taxing powers):** Dit omvat de vrijheid van lagere overheden om te beslissen over de grondslag, tarieven, en fiscale uitgaven (aftrekken, vrijstellingen, verminderingen, kredieten) van belastingen. Dit is de hoogste graad van fiscale autonomie. De OESO classificeert landen op basis van deze 'taxing powers' (categorieën A-F), waarbij categorie A (maximale autonomie) de hoogste graad vertegenwoordigt. Federale staten vertonen significant meer categorie A en B (enkel tariefautonomie) dan unitaire staten. * **Vrije bestedingsmarge bij dotaties:** Hoeveel vrijheid heeft de ontvangende overheid om dotaties te besteden? * **Andere beperkingen op fiscale autonomie:** Dit omvat Tax and Expenditure Limits (TELs) die bepalen hoeveel belasting geheven of uitgegeven mag worden. #### 1.5.1 Taxing powers: grondslag, tarieven en fiscale uitgaven 'Taxing powers' verwijzen naar de mate waarin een deelstaat, regio of gemeente zelf mag beslissen over: * **Grondslag (wat belasten we wel of niet?):** De definitie van wat belastbaar is. * **Tarieven (hoe hoog belasten we?):** De hoogte van de belasting. * **Fiscale uitgaven:** Beslissingen over belastingaftrekken, vrijstellingen, verminderingen en kredieten. Deze pijlers bepalen de werkelijke autonomie van lagere overheden. #### 1.5.2 Tax-sharing arrangements (gedeelde belastingen) Vanwege de beperkingen in het vinden van perfect geschikte belastingen voor volledige decentralisatie, kiezen veel landen voor tax-sharing arrangements. Hierbij delen meerdere overheidsniveaus dezelfde belasting, zowel qua beslissingsbevoegdheid als qua inkomsten. Dit biedt schaalvoordelen en een stabielere grondslag, terwijl lagere besturen toch autonomie krijgen. * **Verticaal tax sharing:** Een belasting heeft componenten voor verschillende niveaus (federaal, regionaal, lokaal), vaak via opcentiemen (een opslag op een hogere overheid belasting). Dit is het meest gebruikte model. * **Horizontaal tax sharing:** De opbrengst van een belasting wordt verdeeld tussen gelijkwaardige regio's. #### 1.5.3 Dotaties (grants) Dotaties zijn financiële stromen van een hoger naar een lager overheidsniveau en zijn essentieel in fiscaal federale systemen. Ze compenseren financiële verschillen en onvoldoende belastingbevoegdheden van lagere overheden. * **Typologie van dotaties:** * **Earmarked vs. Non-earmarked:** Specifiek bestemd versus vrij te besteden. * **Mandatory vs. Discretionary:** Wettelijk vastgelegd versus tijdelijk gecreëerd. * **Matching vs. Non-matching:** Vereist eigen bijdrage van ontvangende overheid of niet. * **Capital vs. Current:** Voor investeringen of lopende uitgaven. * **Vereveningsdotaties (Equalisation grants):** Deze dotaties zijn cruciaal om horizontale onevenwichten in fiscale capaciteit tussen besturen te verminderen. Ze zijn essentieel voor solidariteit en zorgen ervoor dat alle besturen een vergelijkbaar niveau van dienstverlening kunnen bieden. #### 1.5.4 Beperkingen op fiscale decentralisatie (Tax and Expenditure Limits - TELs) Hogere overheden leggen vaak TELs op om te voorkomen dat lagere besturen hun tekorten of schulden laten ontsporen, of om overmatige lokale fiscale druk te beperken. Deze beperkingen zijn cruciaal voor de begrotingsdiscipline, met name binnen de eurozone waar lidstaten verantwoordelijk worden gehouden voor de totale overheidsschuld. ### 1.6 Voor- en nadelen van fiscaal federalisme **Voordelen:** * **Lagere informatiekosten en minder fiscale illusie:** Duidelijkere link tussen belasting en dienstverlening, wat rationeler beoordelen mogelijk maakt. * **Peer pressure en yardstick competition:** Vergelijking tussen besturen stimuleert efficiëntie en beleidsverbetering. * **Meer checks & balances:** Meerdere controlelagen voorkomen misbruik. * **Meer legitimiteit:** Lagere overheden verantwoorden zich directer aan burgers. * **Beleid op maat van regionale noden:** Mogelijkheid om fiscale instrumenten aan te passen aan lokale context. * **Eigen fiscaal instrumentarium:** Lagere overheden kunnen fiscale maatregelen nemen die aansluiten bij hun beleidsdomeinen. **Nadelen:** * **Verlies van schaalvoordelen bij belastinginning:** Hogere administratieve kosten door duplicatie. * **Risico op afbrokkelende interregionale solidariteit:** Rijkere regio's worden minder geneigd om bij te dragen aan armere regio's. * **Beperkte herverdeling binnen gewesten:** Te kleine 'verzekeringsbasissen' voor herverdelende belastingen. * **Verticale en horizontale externaliteiten:** Beslissingen op het ene niveau beïnvloeden de inkomsten van het andere niveau, wat kan leiden tot belastingconcurrentie ("race to the bottom") en belastingexport. * **Inefficiëntie bij homogene preferenties:** Decentralisatie voegt complexiteit toe zonder winst als regionale voorkeuren sterk verschillen. Fiscaal federalisme is een complexe materie waarbij de effectieve bevoegdheden en de fiscale verhoudingen tussen overheidsniveaus cruciaal zijn voor een efficiënt, stabiel en rechtvaardig functioneren van de staat. --- # Kenmerken en typologieën van federalisme Federalisme is een staatsvorm waarbij de beslissingsmacht gedeeld wordt tussen een centraal overheidsniveau en lagere, constitutioneel vastgelegde deelstaatregeringen met eigen bevoegdheden en fiscale autonomie. ## 2. Kernkenmerken van federalisme Federale staten onderscheiden zich van unitaire staten door een constitutioneel vastgelegde bevoegdheidsverdeling waarbij lagere overheden, zoals regio's (België), kantons (Zwitserland), provincies (Canada) of Länder (Duitsland), eigen bevoegdheden en een zekere mate van autonomie hebben die niet zomaar door het centrale niveau kunnen worden ingeperkt. Deze deelstaten beschikken over eigen wetgevende structuren, kunnen een eigen grondwet hebben (hoewel niet altijd het geval, zoals in België) en worden gecontroleerd door een constitutioneel hof dat de bevoegdheidsverdeling bewaakt. Een cruciaal aspect is de aanwezigheid van eigen fiscale inkomsten, vaak aangevuld met 'tax sharing arrangements'. > **Tip:** Het loutere bestaan van meerdere overheidslagen (zoals departementen of regio's in Frankrijk) garandeert nog geen federalisme. De kern ligt bij de constitutioneel verankerde bevoegdheidsverdeling en de fiscale autonomie van deze lagere niveaus. ## 3. Typologieën van federalisme Er bestaan verschillende typologieën om federalisme te categoriseren, gebaseerd op historische totstandkoming, de aard van bevoegdheidsverdeling, de gelijkheid van deelstaten of de mate van samenwerking: ### 3.1 Centripetaal vs. Centrifugaal federalisme Dit onderscheid heeft betrekking op de historische evolutie van het federaal karakter: * **Centripetaal federalisme:** Ontstaat door een versterking van het federale karakter, waarbij macht en bevoegdheden zich meer naar het centrum verplaatsen binnen een federaal systeem. * **Centrifugaal federalisme:** Ontstaat door een versterking van de autonomie van de deelstaten, waarbij macht en bevoegdheden zich meer naar de periferie verplaatsen vanuit een reeds bestaand federaal systeem. ### 3.2 Duaal federalisme vs. Coöperatief federalisme Dit onderscheid focust op de aard van de bevoegdheidsverdeling: * **Duaal federalisme:** Gekenmerkt door een strikte scheiding van bevoegdheden tussen het federale niveau en de deelstaten. Elk niveau opereert grotendeels autonoom binnen zijn eigen domein. Klassiek voorbeeld is de Verenigde Staten, hoewel de praktijk hierin nuance kent. * **Coöperatief federalisme:** Bevoegdheden zijn meer overlappend en worden gedeeld tussen de verschillende overheidsniveaus. Dit vereist meer samenwerking en coördinatie. België vertoont in veel domeinen kenmerken van coöperatief federalisme, zoals geïllustreerd door de evolutie van Justitie, waar oorspronkelijk exclusief federale bevoegdheid (duaal) gaandeweg werd uitgebreid met deelstaatsbevoegdheden (zoals de enkelbanden), wat wijst op een verschuiving naar coöperatie. ### 3.3 Symmetrisch federalisme vs. Asymmetrisch federalisme Dit onderscheid kijkt naar de gelijkheid van de deelstaten: * **Symmetrisch federalisme:** Alle deelstaten hebben hetzelfde statuut en dezelfde bevoegdheden. België, Zwitserland en Duitsland worden als voorbeelden van symmetrisch federalisme beschouwd, waar alle deelstaten in principe gelijk worden behandeld. * **Asymmetrisch federalisme:** Sommige deelstaten genieten meer bevoegdheden of een ander statuut dan andere binnen dezelfde federale structuur. Spanje (met regio's zoals Catalonië en Baskenland die meer autonomie hebben) en Rusland zijn voorbeelden van asymmetrisch federalisme. ### 3.4 Confederalisme Confederalisme verwijst naar meer lossere samenwerkingsvormen tussen deelstaten, waarbij het zwaartepunt van de macht bij de deelstaten ligt en er minder centrale sturing is. ## 4. Indicatoren voor fiscaal federalisme Het identificeren van fiscaal federale staten is complex en vereist meer dan enkel het kijken naar de formele staatsstructuur. Klassieke indicatoren, die door instanties als de OESO worden gebruikt, omvatten: ### 4.1 Aandeel van subcentrale overheden (SCG) in belastingontvangsten en uitgaven Dit meet in hoeverre lagere overheden zelf belastingen innen en uitgaven plegen. * **Aandeel van belastingontvangsten van SCG in totale belastingontvangsten:** Een hoger percentage wijst op meer fiscale decentralisatie. Canada scoort hier traditioneel hoog, hoewel zelfs daar een aanzienlijk deel van de ontvangsten centraal blijft. * **Aandeel van uitgaven door SCG in totale overheidsuitgaven:** Dit is een belangrijke indicator van bestuurlijke decentralisatie, aangezien uitgaven direct gekoppeld zijn aan beleidsbevoegdheden. > **Tip:** Deze kwantitatieve indicatoren meten de mate van decentralisatie, maar niet noodzakelijk de werkelijke fiscale autonomie. Unitaire staten met sterke lokale besturen kunnen soms meer gedecentraliseerde uitgaven of inkomsten hebben dan formele federale staten. ### 4.2 Verticale fiscale kloof (Vertical Fiscal Imbalance) Dit is het verschil tussen het aandeel van SCG in belastingontvangsten en hun aandeel in de uitgaven. * **Grote kloof:** WIst op een significante afhankelijkheid van lagere overheden van dotaties van het centrale niveau, omdat hun uitgaven hun eigen belastinginkomsten overschrijden. * **Kleine kloof (fiscale balans):** WIst op een grotere mate van fiscale autonomie, waarbij lagere overheden hun uitgaven grotendeels met eigen middelen kunnen financieren, wat leidt tot meer politieke verantwoordelijkheid en legitimiteit. > **Voorbeeld:** In België is er een aanzienlijke verticale fiscale kloof, waarbij de gewesten en gemeenten veel uitgeven maar relatief weinig eigen belastinginkomsten genereren, wat hen afhankelijk maakt van federale dotaties. Duitsland en Canada daarentegen tonen een hogere mate van fiscale balans op het niveau van de deelstaten. ### 4.3 Taxing Powers Dit is de meest gedetailleerde maatstaf voor echte fiscale autonomie en kijkt naar de beslissingsmacht van lagere overheden over de **grondslag**, de **tarieven** en de **fiscale uitgaven** (aftrekposten, vrijstellingen, verminderingen, kredieten) van belastingen. * **Categorie A (maximale autonomie):** Lagere overheid bepaalt zowel grondslag als tarieven. Dit is de hoogste vorm van fiscale autonomie. Vlaamse erfbelasting en verkeersbelasting zijn voorbeelden. * **Categorie B (enkel tariefautonomie):** Lagere overheid mag enkel tarieven aanpassen, de grondslag blijft federaal bepaald. De personenbelasting in België valt hier gedeeltelijk onder voor de gewesten. * **Categorie C (autonomie over fiscale uitgaven):** Lagere overheid kan enkel vrijstellingen, verminderingen of aftrekposten toepassen. * **Categorie D (tax-sharing):** Lagere overheid deelt mee in de opbrengsten van een belasting, maar heeft geen enkele invloed op grondslag, tarieven of uitgaven. * **Categorie E (inning zonder zeggenschap):** Lagere overheid int belastingen, maar mag er niet over beslissen en de opbrengst niet behouden. * **Categorie F (geen fiscale autonomie):** Lagere overheid is volledig afhankelijk van dotaties. > **Kerninzicht:** Federale staten kennen over het algemeen meer 'taxing powers' in de hogere categorieën (A en B) dan unitaire staten, wat een sterker onderscheidend vermogen biedt tussen beide. > **Tip:** De mobiliteit van de belastinggrondslag is cruciaal voor de geschiktheid van een belasting om te decentraliseren. Mobiele grondslagen (zoals vennootschapsbelasting of btw) worden best centraal gehouden om belastingconcurrentie en een 'race to the bottom' te vermijden, terwijl onroerende goederen (die niet mobiel zijn) zich beter lenen voor decentralisatie. ## 5. Tax Sharing Arrangements en Dotaties ### 5.1 Tax Sharing Arrangements Dit zijn regelingen waarbij meerdere overheidsniveaus een belasting delen, zowel qua beslissingsbevoegdheid als qua inkomsten. Dit is een veelgebruikte methode in multilevel governance-landen om de voordelen van decentralisatie (autonomie) te combineren met de efficiëntie en stabiliteit van centrale inning en een brede belastingbasis. * **Verticale tax sharing:** Meest voorkomend, waarbij verschillende overheidsniveaus (federaal, regionaal, lokaal) delen in dezelfde belastinggrondslag, vaak via opcentiemen (een opslag op de belasting van een hoger niveau). De onroerende voorheffing in België is een klassiek voorbeeld. * **Horizontale tax sharing:** De opbrengst van één belasting wordt verdeeld over gelijkwaardige regio's. ### 5.2 Dotaties (Grants) Dotaties, ofwel subsidies, zijn financiële transfers van hogere naar lagere overheden en zijn onvermijdelijk in elk fiscaal federaal systeem. Ze compenseren verschillen in fiscale capaciteit en financieren beleidsopdrachten waarvoor lagere overheden onvoldoende eigen inkomsten hebben. * **Earmarked vs. Non-earmarked:** Al dan niet bestemd voor specifieke uitgaven. * **Mandatory vs. Discretionary:** Vastgelegd in de wet of tijdelijk toegekend. * **Matching vs. Non-matching:** Vereisen wel of geen eigen bijdrage van de ontvangende overheid. * **Capital vs. Current:** Voor investerings- of lopende uitgaven. **Vereveningsdotaties (Equalisation Grants):** Deze zijn cruciaal voor het verminderen van horizontale onevenwichten tussen besturen van hetzelfde niveau. Ze corrigeren verschillen in fiscale draagkracht en zorgen ervoor dat alle besturen een vergelijkbare beleidskwaliteit kunnen aanbieden. Ze vormen een significant deel van alle dotaties en werken effectief om ongelijkheid in belastingcapaciteit te verminderen. > **Kernboodschap:** Dotaties zijn essentieel voor fiscaal federalisme, maar hun omvang, aard en bestedingsvrijheid beïnvloeden sterk de mate van autonomie en efficiëntie. Hoge afhankelijkheid van dotaties kan leiden tot dereponsabilisering, inefficiëntie en een 'flypaper effect' (hogere uitgaven per inwoner). ## 6. Beperkingen op Fiscale Autonomie: Tax and Expenditure Limits (TEL) Hogere overheden kunnen lagere overheden beperken in hun fiscale autonomie en bestedingsruimte via Tax and Expenditure Limits (TEL). Dit wordt gedaan om ontsporende tekorten, schulden of te hoge lokale belastingdruk te voorkomen, vooral in de eurozone waar lidstaten verantwoordelijk worden gehouden voor de totale overheidsschuld. > **Belangrijk:** Zelfs met constitutionele bevoegdheden is fiscale autonomie zelden onbeperkt. Hogere overheden kunnen ingrijpen om de begrotingsdiscipline te handhaven. ## 7. Voordelen en Nadelen van Fiscaal Federalisme ### 7.1 Voordelen * **Lagere informatiekosten en minder fiscale illusie:** Burgers zien duidelijker de link tussen betaalde belastingen en geleverde diensten. * **Peer pressure & yardstick competition:** Concurrentie tussen besturen stimuleert efficiëntie en beleidsverbetering. * **Meer checks & balances:** Meerdere controlelagen binnen een federaal systeem. * **Meer legitimiteit:** Lagere overheden verantwoorden zich directer aan de burger. * **Beleid op maat:** Mogelijkheid om fiscaal beleid aan te passen aan regionale noden. * **Eigen fiscaal instrumentarium:** Lagere overheden kunnen beleidsinstrumenten inzetten binnen hun bevoegdheden. ### 7.2 Nadelen * **Verlies van schaalvoordelen:** Gedecentraliseerde inning kan leiden tot hogere administratieve kosten. * **Afbrokkelende interregionale solidariteit:** Rijkere regio's kunnen minder geneigd zijn bij te dragen aan armere regio's. * **Beperkte herverdeling:** Het risico dat vermogende belastingbetalers verhuizen, ondermijnt de herverdelende functie van belastingen. * **Verticale externaliteiten:** Federale belastingbeslissingen kunnen onbedoeld de inkomsten van lagere overheden aantasten. * **Horizontale externaliteiten:** Belastingconcurrentie, 'race to the bottom' en belastingexport kunnen leiden tot inefficiëntie en oneerlijke lastenverdeling. * **Niet zinvol bij homogene preferenties:** Verdere decentralisatie voegt complexiteit toe zonder veel winst als regio's vergelijkbare beleidsvoorkeuren hebben. ## 8. Conclusie Effectief fiscaal federalisme vereist een delicate balans: fiscale bevoegdheden moeten worden doorgeschoven naar lagere overheden, maar dit moet gebeuren op een manier die efficiënt, schaalbaar, financieel verantwoord en economisch stabiel blijft. Essentiële elementen zijn de aanwezigheid van 'taxing powers', de vormgeving van dotaties, de correctie van externe effecten en de beheersing van de fiscale kloof. De complexiteit van fiscale verhoudingen maakt het vergelijken van landen moeilijk, waarbij de werkelijke mate van fiscale decentralisatie niet altijd overeenkomt met het formele 'federalisme'-label. --- # Meten van fiscaal federalisme: klassieke indicatoren Dit deel van de studiehandleiding focust op de klassieke indicatoren die gebruikt worden om fiscaal federalisme te meten, en de beperkingen daarvan. ## 3 Meten van fiscaal federalisme: klassieke indicatoren Fiscaal federalisme verwijst naar de mate waarin subcentrale overheden (SCG), zoals regio's, provincies en gemeenten, beschikken over eigen fiscale autonomie, zowel aan de inkomsten- als aan de uitgavenzijde. De klassieke indicatoren die gebruikt worden om dit te meten, geven echter een onvolledig beeld en zijn ontoereikend om fiscaal federale staten eenduidig te onderscheiden van unitaire staten. ### 3.1 De klassieke indicatoren De Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) maakt gebruik van de OECD Revenue Statistics databank om de mate van fiscaal federalisme te analyseren. Hierbij wordt gekeken naar het aandeel van subcentrale overheden in de totale overheidsinkomsten en -uitgaven. De kern van fiscaal federalisme ligt in de autonomie van lagere overheden om zelf te beslissen hoe ze geld innen en besteden. #### 3.1.1 Aandeel van subcentrale overheden in belastinginkomsten Deze indicator, uitgedrukt als het percentage van de belastingontvangsten dat door SCG wordt geïnd ten opzichte van de totale belastinginkomsten van een land, geeft een indicatie van de fiscale decentralisatie. * **Wat het meet:** Hoeveel belastingen door lagere overheden worden geïnd. * **Interpretatie:** Een hoger percentage duidt op meer fiscale decentralisatie. * **Belangrijke conclusie:** Landen met een hoge score op deze indicator, zoals Canada, Zwitserland, de Verenigde Staten en Duitsland, laten meer fiscale autonomie aan hun deelstaten en lokale besturen. België scoort hier relatief laag, met een dominant federaal niveau. * **Waarschuwing:** Deze indicator alleen is onvoldoende om federale en unitaire staten te onderscheiden. Unitaire staten zoals Zweden en Denemarken kunnen een hogere mate van lokale fiscale autonomie vertonen dan sommige federale landen. Het meet eerder de mate van decentralisatie dan de formele staatsstructuur. Wanneer belastingontvangsten als percentage van het Bruto Binnenlands Product (BBP) worden uitgedrukt, wordt de vergelijking tussen landen met verschillende economische groottes beter mogelijk. Zowel in federale als in unitaire staten hebben SCG een significant aandeel in de belastinginkomsten. De verdeling van deze bevoegdheden is in federale landen doorgaans stabiel door de grondwettelijke verankering. #### 3.1.2 Aandeel van subcentrale overheden in overheidsuitgaven Deze indicator meet het percentage van de totale overheidsuitgaven dat door SCG wordt gerealiseerd. Aangezien uitgaven direct gekoppeld zijn aan beleidsbevoegdheden, is dit een belangrijke maatstaf voor bestuurlijke decentralisatie. * **Wat het meet:** Hoeveel van alle overheidsuitgaven door lagere overheden worden gedaan. * **Interpretatie:** Een hoger percentage suggereert meer bestuurlijke decentralisatie. * **Belangrijke observaties:** * De rangschikking kan verschillen van die bij belastinginkomsten, omdat inkomsten en uitgaven niet altijd gelijk verdeeld zijn. * Mexico en Oostenrijk scoren hier laag, wat duidt op centrale uitgaven. * De Verenigde Staten scoren minder goed dan verwacht, met een aanzienlijk deel van de uitgaven nog centraal. * België stijgt in de rangschikking vergeleken met de inkomstenindicator, wat aangeeft dat de gewesten een essentieel beleidsniveau vormen, ondanks hun lager aandeel in belastingontvangsten. * **Waarschuwing:** Ook deze indicator alleen kan federale en unitaire landen niet onderscheiden. Unitaire landen kunnen meer lokale uitgavenautonomie hebben dan federale landen. #### 3.1.3 Verticale fiscale kloof (vertical fiscal imbalance) De verticale fiscale kloof is het verschil tussen het aandeel van SCG in de overheidsuitgaven en hun aandeel in de belastingontvangsten. $$ \text{Verticale kloof} = \text{% uitgaven SCG} - \text{% inkomsten SCG} $$ * **Kleine kloof (fiscale balans):** SCG kunnen hun uitgaven grotendeels financieren met eigen belastingen. Dit bevordert politieke verantwoordelijkheid en legitimiteit. * **Grote kloof (fiscale disbalans):** SCG hebben relatief meer uitgavenbevoegdheden dan inkomstenbevoegdheden, waardoor ze sterk afhankelijk zijn van dotaties van het centrale niveau. Dit kan leiden tot minder verantwoordelijkheid en politieke controle. * **Algemene tendens:** In de meeste landen is er een grote kloof, waarbij uitgaven meer gedecentraliseerd zijn dan inkomsten. * **Uitzonderingen (fiscale balans):** Landen zoals Canada en Duitsland vertonen een relatief evenwicht tussen inkomsten en uitgaven op deelstaatniveau. * **België:** Kent een aanzienlijke verticale fiscale kloof, wat wijst op de afhankelijkheid van gewesten en gemeenten van federale dotaties. **Tip:** De grafiek met de verhouding tussen uitgaven- en inkomstendecentralisatie laat visueel zien dat de meeste landen onder de diagonale lijn liggen, wat duidt op een verticale fiscale kloof. Dit betekent dat gedecentraliseerde uitgaven groter zijn dan gedecentraliseerde ontvangsten in vrijwel alle landen. ### 3.2 Beperkingen van klassieke indicatoren en aanvullende aspecten De klassieke indicatoren (aandeel in inkomsten, uitgaven en de verticale kloof) zijn waardevol maar onvolledig. De OESO zelf beschouwt ze als "highly imperfect measures". Om een dieper inzicht te krijgen in fiscaal federalisme, zijn aanvullende aspecten cruciaal: #### 3.2.1 Echte fiscale autonomie (taxing powers) Dit gaat niet alleen over *hoeveel* inkomsten een lager niveau ontvangt, maar vooral over de *vrijheid* om die inkomsten zelf vorm te geven. Dit omvat: * **Beslissingsmacht over de grondslag:** Welke elementen belastbaar zijn en hoe de belastbare basis wordt gedefinieerd. * **Beslissingsmacht over de tarieven:** Hoe hoog de belasting is (vlaktarief, progressieve schijven, etc.). * **Beslissingsmacht over fiscale uitgaven:** Mogelijkheden voor aftrekken, vrijstellingen, verminderingen en kredieten. **OESO-classificatie van taxing powers (codes A-F):** * **Categorie A (maximale fiscale autonomie):** Bepaling van zowel grondslag als tarief. Dit is de hoogste vorm van autonomie. * **Categorie B (enkel tariefautonomie):** Enkel de tarieven mogen gewijzigd worden; de grondslag blijft federaal bepaald. * **Categorie C (enkel autonomie over fiscale uitgaven):** Enkel vrijstellingen, verminderingen of aftrekken mogen toegepast worden. * **Categorie D (tax-sharing):** Lagere overheden delen mee in de opbrengsten, maar hebben geen invloed op grondslag, tarief of vrijstellingen. * **Categorie E (inning zonder zeggenschap):** Belastingen moeten geïnd worden, maar de opbrengst hoeft niet behouden te blijven. * **Categorie F (volledig geen fiscale autonomie):** Geen enkele belastinginstrumentarium, volledige afhankelijkheid van dotaties. **Vergelijking federale vs. unitaire staten (OESO-grafiek):** Federale staten kennen significant meer categorie A en B taxing powers dan unitaire staten, waar categorie B domineert en A schaars is. Dit onderscheid is zeer discriminerend en toont de grotere fiscale autonomie in federale systemen. **België en taxing powers:** * **Gewesten:** Meer dan de helft van hun belastinginkomsten valt onder categorie A (volledige discretie, bv. erfbelasting, verkeersbelasting). Een aanzienlijk deel valt onder categorie B (enkel tariefautonomie, bv. personenbelasting). * **Lokale besturen:** Vallen grotendeels in categorie B (enkel tariefautonomie voor aanvullende personenbelasting en opcentiemen). Een klein deel valt onder categorie A (eigen lokale belastingen). **Beperkingen op taxing powers door mobiliteit van de grondslag:** Niet alle belastingen zijn geschikt voor decentralisatie. Mobiele belastingen (zoals vennootschapsbelasting, BTW, accijnzen, financiële activa, deels arbeid) leiden tot belastingconcurrentie en een "race to the bottom". Minder mobiele belastingen (zoals onroerende voorheffing) zijn geschikter voor decentralisatie. De regel is: hoe mobieler de grondslag, hoe centraler de belasting moet blijven. Technologische vooruitgang en internationale afspraken verminderen de mobiliteit echter. #### 3.2.2 Vrije bestedingsmarge bij dotaties Dotaties (grants) zijn financiële stromen van een hoger naar een lager overheidsniveau. Cruciaal is de mate van bestedingsvrijheid die deze dotaties bieden. Als dotaties gebonden zijn aan specifieke bestedingen (earmarked), beperkt dit de autonomie van de lagere overheden. #### 3.2.3 Tax and Expenditure Limits (TEL) Hogere overheden kunnen beperkingen opleggen aan de fiscale autonomie (belastingen) en bestedingsautonomie (uitgaven) van lagere overheden. Dit gebeurt vaak om ontsporende tekorten en schulden te voorkomen, zeker in de eurozone waar lidstaten verantwoordelijk gehouden worden voor de totale overheidsschuld. ### 3.3 Tax Sharing Arrangements Gezien de theoretische beperkingen van belastingen voor volledige decentralisatie, kiezen veel landen voor tax sharing arrangements, waarbij meerdere overheidsniveaus dezelfde belasting delen qua beslissingsbevoegdheid en inkomsten. * **Verticaal tax sharing:** Verschillende niveaus delen een belasting, vaak via opcentiemen (een opslag op de belasting van een hoger niveau). Dit is dominant in België. * **Horizontaal tax sharing:** De opbrengst van een belasting wordt verdeeld over gelijkwaardige regio's (bv. in Oostenrijk, Zwitserland). **Onroerende voorheffing (OV) als voorbeeld van tax sharing:** De OV is een gewestelijke belasting op basis van het kadastraal inkomen. Gemeenten en provincies heffen echter opcentiemen op deze gewestelijke belasting, wat het een typisch surcharge tax of tax sharing arrangement maakt. Dit toont hoe lagere overheden, ondanks de formele gewestelijke bevoegdheid, aanzienlijke inkomsten uit deze belasting genereren. ### 3.4 Dotaties (Grants) Dotaties spelen een cruciale rol in fiscaal federalisme, zowel om financiële verschillen te compenseren als om beleidsdoelen te stimuleren. * **Horizontale verevening (equalisation grants):** Corrigeren verschillen in fiscale capaciteit tussen overheden van hetzelfde niveau (bv. Gemeentefonds in Vlaanderen). Deze dotaties zijn essentieel voor solidariteit en het waarborgen van een vergelijkbaar beleidsniveau. Ze vormen een aanzienlijk deel van alle dotaties en zijn effectief in het verminderen van fiscale ongelijkheid. * **Verticale verevening:** Ondersteunen lagere niveaus voor beleidsopdrachten waarvoor ze onvoldoende eigen belastingbevoegdheden hebben. * **Stimuleren van 'merit goods':** Hogere overheden gebruiken dotaties om lokale besturen te stimuleren in maatschappelijk wenselijke diensten (onderwijs, cultuur, etc.). * **Corrigeren van spill-over effecten:** Compenseren voor uitgavenbeleid dat ook ten goede komt aan andere gemeenten, of belastingen die niet-ingezetenen treffen. **Typologieën van dotaties (OESO-classificatie):** * **Earmarked vs. Non-earmarked:** Gebonden aan specifieke bestedingen of vrij te besteden. * **Mandatory vs. Discretionary:** Wettelijk verankerd of tijdelijk, beleidsgestuurd. * **Matching vs. Non-matching:** Vereisen eigen bijdrage van lagere overheid of niet. * **Capital vs. Current:** Voor investeringen of lopende uitgaven. **Gevaren van dotaties:** * **Deresponsabilisering:** Lagere overheden doen minder eigen inspanningen om inkomsten te genereren. * **Inefficiëntie:** Aanzetten tot het volledig besteden van earmarked grants, zelfs als dit niet strikt nodig is. * **Hogere schuldgraad en tekorten:** Verlagen van budgettaire discipline. * **Flypaper effect:** Dotaties leiden vaak tot hogere uitgaven per inwoner dan eigen belastingen. * **Destabiliserend effect:** Dotaties werken niet als automatische stabilisatoren en kunnen schokken versterken. ### 3.5 Conclusie: De complexiteit van fiscaal federalisme Het meten van fiscaal federalisme is complex en vereist een analyse van meer dan enkel de klassieke indicatoren. Effectief fiscaal federalisme houdt in dat fiscale bevoegdheden worden overgedragen naar lagere overheden, maar wel op een manier die: * **Schaalbaar is:** Lagere overheden moeten groot genoeg zijn voor efficiënte administratie en risicospreiding. * **Een beheersbare fiscale kloof heeft:** Om afhankelijkheid van dotaties te beperken. * **Negatieve externe effecten minimaliseert:** Zoals belastingconcurrentie, belastingexport en verticale externaliteiten. Uiteindelijk is een systeem fiscaal federaal wanneer lagere overheden aanzienlijke fiscale autonomie hebben én het systeem efficiënt, stabiel en financieel verantwoord blijft, met oog voor solidariteit en rechtvaardigheid tussen de verschillende overheidsniveaus. --- # Verfijning van de analyse: taxing powers en dotaties Hieronder volgt een gedetailleerde studiehandleiding over de verfijning van de analyse in fiscaal federalisme, met focus op taxing powers en dotaties. ## 4. Verfijning van de analyse: taxing powers en dotaties Dit onderdeel duikt dieper in de nuance van fiscale autonomie en de rol van dotaties in fiscaal federalisme, inclusief hun typologieën en de impact ervan op de overheidsfinanciën. ### 4.1 De essentie van fiscaal federalisme: meer dan louter staatsstructuur Traditioneel wordt fiscaal federalisme gedefinieerd als de mate waarin lagere overheden (deelstaten, regio's, gemeenten) zelf beslissingen kunnen nemen over de inning en besteding van hun inkomsten. De OESO definieert fiscaal federale staten als landen waar subcentrale overheden (SCG) eigen fiscale autonomie hebben, bestaande uit: * **Inkomstenautonomie:** Lagere overheden mogen zelf beslissen over de belastinggrondslag, tarieven en eventuele vrijstellingen of verminderingen. * **Uitgavenautonomie:** Lagere overheden mogen zelf bepalen hoe hun geld wordt besteed. De klassieke indicatoren die de OESO hiervoor hanteert, zijn onder meer het percentage belastingontvangsten en uitgaven van SCG ten opzichte van het totaal, de werkgelegenheid bij SCG, en de verticale fiscale kloof. #### 4.1.1 Indicatoren voor fiscaal federalisme: een kritische blik De klassieke indicatoren, hoewel nuttig, bieden geen volledig beeld van fiscaal federalisme: * **Aandeel belastingontvangsten van SCG:** Deze indicator meet hoeveel belastingen door lagere overheden worden geïnd. Canada scoort hier hoog, terwijl België relatief laag scoort. Het is echter cruciaal te beseffen dat een hoge score van SCG-belastinginkomsten niet per se wijst op een federaal land; unitaire landen zoals Zweden kunnen ook een hoge mate van lokale fiscale decentralisatie vertonen. * **Aandeel uitgaven van SCG:** Dit meet hoeveel van de totale overheidsuitgaven door lagere overheden worden gedaan. België scoort hier verrassend hoog, wat aangeeft dat de gewesten wel degelijk een essentieel beleidsniveau zijn, ondanks hun lagere aandeel in de belastingontvangsten. Ook hier geldt dat unitaire landen een hoge lokale uitgavendecentralisatie kunnen hebben. * **Verticale fiscale kloof:** Dit is het verschil tussen het aandeel van SCG in de uitgaven en hun aandeel in de inkomsten. Een grote kloof duidt op afhankelijkheid van dotaties van het centrale niveau. België vertoont een aanzienlijke verticale kloof. > **Tip:** De klassieke indicatoren meten voornamelijk de *mate van decentralisatie*, niet noodzakelijk of een land formeel een federale staat is. Unitaire landen kunnen soms meer fiscale autonomie aan lagere niveaus toekennen dan formele federale staten. #### 4.1.2 De beperkingen van statistieken en de noodzaak van verdere verfijning Statistieken geven vaak niet de volledige macht weer. Het *aandeel* van lokale inkomsten zegt bijvoorbeeld niets over de *mate van autonomie* in het bepalen van die inkomsten. Echte fiscale autonomie omvat meer dan enkel cijfers. ### 4.2 Verdieping van de analyse: taxing powers Taxing powers verwijzen naar de werkelijke beslissingsmacht van lagere overheden over de vormgeving van belastingen, inclusief grondslag, tarieven en fiscale uitgaven. Dit is de hoogste graad van fiscale autonomie. #### 4.2.1 De drie pijlers van taxing powers 1. **Beslissingsmacht over de grondslag:** Hierbij gaat het om de keuze van wat belast wordt en hoe de belastbare basis wordt gedefinieerd. Voorbeelden zijn de vrijstelling van elektrische wagens voor de verkeersbelasting (Vlaams Gewest) of de eigen definitie van belastbare elementen in de erfbelasting. 2. **Beslissingsmacht over de tarieven:** Dit omvat de vrijheid om de hoogte van de belasting te bepalen. Hoewel de federale overheid de BTW-tarieven bepaalt, hebben gewesten en gemeenten wel degelijk autonomie over tarieven (opcentiemen) op gedeelde belastingen zoals de personenbelasting. 3. **Beslissingsmacht over fiscale uitgaven:** Dit betreft aftrekposten, vrijstellingen, verminderingen en belastingkredieten. De woonbonus (historisch) is een voorbeeld van een fiscaal instrument dat evolueerde van federale aftrek naar gewestelijke vermindering. #### 4.2.2 De verdeling van taxing powers in gefederaliseerde landen In fiscaal federalistische systemen bestaan diverse mengvormen: * **Volledig federale belastingen:** Deze blijven uitsluitend federaal bepaald (bv. BTW, accijnzen, vennootschapsbelasting). * **Gedeelde belastingen:** Hierbij bepaalt de federale overheid de grondslag, terwijl lagere overheden invloed hebben op de tarieven (bv. personenbelasting, onroerende voorheffing). * **Volledig lokale belastingen:** Sommige heffingen zijn volledig de beslissingsbevoegdheid van lokale besturen (bv. belasting op tweede verblijven). De OESO gebruikt een classificatiesysteem (codes A-F) om de mate van fiscale autonomie te beoordelen, waarbij categorie A (volledige autonomie over grondslag én tarief) de hoogste mate van autonomie vertegenwoordigt. Federale staten scoren hierdoor significant hoger dan unitaire staten. > **Tip:** Maximaal fiscaal federalisme wordt bereikt wanneer lagere overheden zowel de grondslag als de tarieven van belastingen zelf kunnen bepalen (Categorie A). De verdeling tussen Categorie A en B (enkel tariefautonomie) is cruciaal om het niveau van fiscaal federalisme te beoordelen. #### 4.2.3 Beperkingen op fiscale decentralisatie: mobiliteit van de grondslag Niet alle belastingen zijn geschikt voor decentralisatie. Belastingen met een mobiele grondslag (bv. vennootschapsbelasting, BTW, financiële activa) lopen risico op belastingconcurrentie en een "race to the bottom", waarbij lagere overheden tarieven verlagen om grondslagen aan te trekken. * **Economische regel:** Hoe mobieler de belastinggrondslag, hoe centraler de belasting moet blijven. Immobiele grondslagen (bv. onroerend goed) zijn geschikter voor decentralisatie. * **Beperkingsmechanismen:** Internationale afspraken, regulering en technologie kunnen mobiliteit beperken. #### 4.2.4 Belastingconcurrentie tussen subcentrale besturen (SCG) * **Gemeenten:** Vertonen duidelijke belastingconcurrentie, met een "race to the bottom" die kan leiden tot dalende tarieven en onderfinanciering. * **Deelstaten/Regio's:** Het bewijs van belastingconcurrentie is hier minder eenduidig. * **Oorzaken:** Gemeenten hebben vaak mobielere grondslagen en opereren op kleinere schaal, wat concurrentie vergemakkelijkt. > **Tip:** Een "race to the bottom" bij subcentrale besturen wordt niet universeel bevestigd. Vaak convergeren tarieven of stijgen ze door verticale belastingcompetitie, minimumtarieven en fiscale vereveningsmechanismen. #### 4.2.5 Geschiktheid van belastingen voor decentralisatie De geschiktheid van een belasting voor decentralisatie hangt af van: * **Mobiliteit van de grondslag:** Immobiele grondslagen (bv. onroerend goed) zijn het meest geschikt. * **Herverdelingsfunctie:** Belastingen met een sterke herverdelende functie (bv. personenbelasting) kunnen beter centraal blijven om de schaal van de grondslag en het verzekeringsprincipe te waarborgen. * **Administratieve complexiteit:** Complexe belastingen vereisen expertise die niet altijd op lager niveau aanwezig is. * **Ongelijke spreiding van de grondslag:** Belastingen die sterk afhankelijk zijn van lokale natuurlijke hulpbronnen kunnen tot interregionale ongelijkheid leiden. Onroerende voorheffing is de enige belasting die op de meeste criteria goed scoort voor decentralisatie, maar wordt politiek minder benut. De praktijk wijkt vaak af van de theorie: sterk gedecentraliseerde landen gebruiken vaker inkomstenbelastingen dan enkel property taxes. ### 4.3 Tax sharing arrangements: de gedeelde belastingbasis Door de beperkingen van volledig gedecentraliseerde belastingen en de wens van hogere overheden om controle te behouden, kiezen veel landen voor tax sharing arrangements. Hierbij delen meerdere overheidsniveaus zowel de beslissingsbevoegdheid als de inkomsten van een belasting. * **Verticale tax sharing:** De meest gebruikte vorm, waarbij een belastingcomponenten heeft voor verschillende niveaus (bv. via opcentiemen). * **Horizontale tax sharing:** De opbrengst van één belasting wordt verdeeld over gelijkwaardige regio's. Dit komt in België niet voor. **België:** Kent voornamelijk verticale tax sharing via opcentiemen of tariefaanpassingen op de personenbelasting, onroerende voorheffing en verkeersbelasting. #### 4.3.1 De Onroerende Voorheffing (OV) als voorbeeld van tax sharing De OV is een vastgoedbelasting die formeel door het Gewest wordt bepaald, maar waarvan de inkomsten grotendeels naar gemeenten en provincies vloeien via opcentiemen. Dit illustreert een surcharge tax en de afhankelijkheid van lagere besturen van de beslissingen van hogere niveaus (verticale externaliteiten). ### 4.4 Dotaties (Grants) in fiscaal federalisme Dotaties zijn financiële stromen van een hoger naar een lager overheidsniveau en zijn essentieel in fiscaal federalisme. Ze compenseren voor financiële verschillen en beleidsopdrachten zonder eigen financieringsbevoegdheid. #### 4.4.1 Typologie van dotaties (OESO-classificatie) * **Earmarked vs. Non-earmarked:** Specifieke bestemming vs. vrije besteding. * **Mandatory vs. Discretionary:** Juridisch verankerd vs. tijdelijk/discretionair. * **Block grants vs. General Purpose grants:** Moeilijk onderscheidbaar in de praktijk. * **Matching vs. Non-matching:** Vereist eigen bijdrage vs. volledige financiering. * **Capital vs. Current:** Investeringen vs. lopende uitgaven. #### 4.4.2 Vereveningsdotaties (Equalisation Grants) Deze dotaties dienen om horizontale onevenwichten in fiscale capaciteit tussen besturen op hetzelfde niveau te verminderen. Ze zijn cruciaal voor solidariteit en het garanderen van een vergelijkbaar beleidsniveau. * **Belang:** Ongeveer de helft van alle dotaties en essentieel voor het verminderen van fiscale ongelijkheid. * **Effectiviteit:** Empirisch bewezen dat ze de verschillen in belastingcapaciteit significant verkleinen. > **Tip:** Equalising grants zijn fundamenteel voor fiscaal federalisme. Naarmate lagere overheden meer fiscale autonomie krijgen, neemt de noodzaak aan deze dotaties toe om grote fiscale verschillen te voorkomen. #### 4.4.3 Ongewenste bij-effecten van dotaties Ondanks hun noodzaak, leiden dotaties tot diverse negatieve effecten: * **Deresponsabilisering:** Lagere overheden voelen minder druk om eigen inkomsten te genereren. * **Inefficiëntie bij earmarked grants:** Stimuleren besteding van het volledige bedrag, zelfs als niet nodig. * **Hogere schuldgraad en tekorten:** Verlaagde budgettaire discipline. * **Flypaper effect:** Dotaties leiden tot hogere uitgaven per inwoner dan eigen belastingen. * **Destabiliserend effect:** Versterken soms economische schokken in plaats van ze af te vlakken. ### 4.5 Tax and Expenditure Limits (TELs) TELs zijn beperkingen opgelegd door hogere overheden aan lagere besturen om hun fiscale autonomie en bestedingsruimte te begrenzen. Ze zijn cruciaal om ontsporende tekorten en schulden bij lagere overheden te voorkomen, zeker binnen de eurozone waar lidstaten verantwoordelijk zijn voor de totale overheidsschuld. #### 4.5.1 Waarom worden TELs opgelegd? * **Begrotingsdiscipline:** Voorkomen van ontspoorde tekorten en schulden bij lagere overheden. * **Bescherming federale saldi:** Vooral relevant in landen met Europese begrotingsregels. * **Beperking lokale fiscale druk:** Voorkomen van excessieve belastingheffing door lagere overheden. In België worden TELs soms via akkoorden (bv. Vlaams fiscaal pact) opgelegd om lokale schuld af te bouwen en fiscale druk te beperken. ### 4.6 De voor- en nadelen van fiscaal federalisme Fiscaal federalisme brengt zowel voordelen als nadelen met zich mee: #### 4.6.1 Voordelen (Pro's) * **Lagere informatiekosten en minder fiscale illusie:** Duidelijkere link tussen belastingbetaling en dienstverlening. * **Peer pressure & yardstick competition:** Stimuleert efficiëntie en betere dienstverlening door vergelijking tussen besturen. * **Meer checks & balances:** Meerdere controleniveaus voorkomen misbruik. * **Meer legitimiteit:** Verhoogt de democratische verantwoordelijkheid van decentrale besturen. * **Beleid op maat:** Mogelijkheid om fiscaal beleid aan te passen aan regionale noden. * **Eigen fiscaal instrumentarium:** Lagere overheden kunnen belastingen gebruiken in lijn met hun bevoegdheden. #### 4.6.2 Nadelen (Contra's) * **Verlies van schaalvoordelen bij belastinginning:** Duplicatie van administratieve kosten. * **Afbrokkelende interregionale solidariteit:** Rijkere regio's kunnen minder bereid zijn bij te dragen aan armere. * **Beperkte herverdelingsmogelijkheden:** Te kleine schaal voor verzekeringslogica, risico op "exit" van vermogende belastingbetalers. * **Verticale externaliteiten:** Federale belastingbeslissingen beïnvloeden automatisch de inkomsten van lagere niveaus. * **Horizontale externaliteiten:** Belastingconcurrentie en "race to the bottom" tussen besturen. * **Inefficiëntie bij homogene preferenties:** Decentralisatie biedt weinig voordeel als regionale voorkeuren sterk overeenkomen. ### 4.7 Conclusie: Effectief fiscaal federalisme Effectief fiscaal federalisme vereist dat fiscale bevoegdheden naar lagere overheden worden doorgeschoven, maar onder strikte voorwaarden: * **Aangepast aan de schaal van het bestuur:** Lagere overheden moeten groot genoeg zijn voor efficiënte administratie en herverdeling. * **Beperkte en beheersbare fiscale kloof:** Voorkomen van overmatige afhankelijkheid van dotaties. * **Minimaliseren van negatieve externe effecten:** Beperken van belastingconcurrentie, belastingexport en vertical/horizontale externaliteiten. Een systeem is pas echt fiscaal federaal wanneer lagere overheden voldoende fiscale bevoegdheden hebben en het systeem tegelijkertijd efficiënt, schaalbaar, financieel verantwoordelijk en economisch stabiel blijft. De sleutel ligt in de balans tussen autonomie, dotaties, verevening en de beheersing van externe effecten. --- # Voor- en nadelen van fiscaal federalisme en conclusies Dit deel behandelt de voordelen en nadelen van fiscaal federalisme, de complexiteit van de meting ervan, en de essentiële mechanismen die de efficiëntie, stabiliteit en rechtvaardigheid van dergelijke systemen bepalen. ## 5. Voor- en nadelen van fiscaal federalisme en conclusies ### 5.1 Inleiding tot fiscaal federalisme Fiscaal federalisme (FF) verwijst naar de mate waarin subcentrale overheden (SCG) zoals regio's, provincies en gemeenten eigen fiscale autonomie hebben, zowel wat betreft inkomsten (belastingen heffen) als uitgaven (geld besteden). De mate van fiscaal federalisme is cruciaal voor het functioneren van een federale staat, maar de klassieke indicatoren zoals de structurele staatslagen en de percentages van inkomsten en uitgaven van SCG zijn ontoereikend om een duidelijk onderscheid te maken tussen federale en unitaire staten. Daarom is een diepere analyse van aanvullende aspecten noodzakelijk. ### 5.2 Meten van fiscaal federalisme: klassieke indicatoren De OECD gebruikt de "OECD Revenue Statistics" databank om de mate van fiscale decentralisatie te meten. De belangrijkste indicatoren zijn: * **Aandeel van SCG in belastingontvangsten:** Meet hoeveel belastingen door lagere overheden worden geïnd ten opzichte van het totaal. Hoge scores wijzen op meer FF, maar unitaire landen kunnen soms ook hoge scores behalen. * **Aandeel van SCG in overheidsuitgaven:** Meet hoeveel lagere overheden uitgeven ten opzichte van het totaal. Dit is een sterke indicator van bestuurlijke decentralisatie. * **Verticale fiscale kloof (vertical fiscal imbalance):** Het verschil tussen het aandeel van SCG in uitgaven en hun aandeel in belastinginkomsten. Een grote kloof duidt op afhankelijkheid van dotaties van het centrale niveau. Deze indicatoren geven een beeld van de fiscale decentralisatie, maar zijn geen perfecte maatstaf voor het onderscheiden van formele federale staten van unitaire staten, aangezien de effectieve autonomie kan verschillen. ### 5.3 Verfijnde analyse van fiscaal federalisme: aanvullende aspecten Om een beter beeld te krijgen van fiscaal federalisme, is het noodzakelijk om verder te kijken dan de klassieke statistieken: * **Echte fiscale autonomie (taxing powers):** Dit omvat de beslissingsmacht over de **grondslag** (wat wordt belast), de **tarieven** (hoe hoog wordt belast) en de **fiscale uitgaven** (aftrekposten, vrijstellingen, verminderingen, kredieten). Maximale autonomie (categorie A in het OESO-classificatiesysteem) impliceert controle over zowel grondslag als tarieven. * **Vrije bestedingsmarge bij dotaties:** Dotaties zijn financiële transfers van hogere naar lagere overheden. De mate waarin deze vrij besteed mogen worden, is cruciaal voor de autonomie van lagere overheden. * **Beperkingen op fiscale autonomie (Tax and Expenditure Limits - TELs):** Hogere overheden kunnen beperkingen opleggen aan de belastingheffing en uitgaven van lagere overheden, bijvoorbeeld om begrotingstekorten of schulden te beheersen. Dit is vooral relevant in economisch-monetaire unies zoals de eurozone. * **Schuldfinanciering:** De mogelijkheid voor lagere overheden om zelf schulden aan te gaan, is een belangrijke component van hun autonomie, maar brengt ook economische risico's met zich mee. ### 5.4 Taxing powers: de kern van fiscale autonomie Taxing powers weerspiegelen de werkelijke beslissingsmacht van subcentrale overheden over fiscaliteit. De OESO heeft een classificatiesysteem ontwikkeld (categorieën A-F) om de mate van taxing powers te beoordelen: * **Categorie A (maximale autonomie):** Overheid bepaalt zowel grondslag als tarief. Dit is de hoogste vorm van fiscale autonomie. * **Categorie B (enkel tariefautonomie):** Overheid mag enkel tarieven wijzigen, de grondslag blijft federaal bepaald. * **Categorie C (autonomie over fiscale uitgaven):** Enkel vrijstellingen, verminderingen, aftrekposten of kredieten kunnen worden bepaald. * **Categorie D (tax-sharing):** Lagere overheden delen mee in de opbrengst, maar hebben geen invloed op grondslag, tarief of vrijstellingen. * **Categorie E (inning zonder zeggenschap):** Lagere overheden innen belastingen, maar mogen er niet over beslissen en de opbrengst niet houden. * **Categorie F (geen fiscale autonomie):** Lagere overheden hebben geen eigen belastingen en leven volledig van dotaties. Federale staten kennen significant meer taxing powers in categorie A en B dan unitaire staten, waar categorie B domineert en A bijna afwezig is. ### 5.5 Mobiliteit van de belastinggrondslag en belastingconcurrentie Niet alle belastingen zijn geschikt voor decentralisatie. De mobiliteit van de belastinggrondslag is een cruciale factor: * **Mobiele grondslagen** (bv. vennootschapsbelasting, consumptiebelastingen, financiële activa, arbeid) leiden tot risico's op belastingconcurrentie, een "race to the bottom" (tariefdalingen), en belastingexport. Deze belastingen blijven daarom best op centraal niveau. * **Niet-mobiele grondslagen** (bv. onroerend goed) zijn geschikter voor decentralisatie. **Belastingconcurrentie** tussen subcentrale besturen is een complex fenomeen: * Bij gemeenten is er duidelijke evidentie van concurrentie en een race to the bottom, wat kan leiden tot onderfinanciering. * Bij deelstaten/regio's is de evidentie van concurrentie veel minder eenduidig. * Een algemene race-to-the-bottom tussen subcentrale overheden wordt niet bevestigd; tarieven convergeren vaak, mede door verticale concurrentie, wettelijke minimumtarieven en fiscale vereveningsmechanismen. * Naast negatieve effecten kan belastingconcurrentie ook leiden tot **positieve effecten** zoals efficiëntieverbetering door vergelijking en een beperking van de overheidsgrootte. ### 5.6 Tax sharing arrangements Gezien de beperkingen van perfect geschikte belastingen voor volledige decentralisatie en de wens van hogere overheden om controle te behouden, is **tax sharing** een dominante oplossing. Hierbij delen meerdere overheidsniveaus zowel de beslissingsbevoegdheid als de inkomsten van een belasting. Dit kan **verticaal** (verschillende niveaus delen één belasting) of **horizontaal** (verschillende regio's delen een nationale belasting) zijn. In België is enkel verticale tax sharing, voornamelijk via opcentiemen, gangbaar. Belastingen als de personenbelasting, onroerende voorheffing en verkeersbelasting zijn hier voorbeelden van. ### 5.7 Dotaties in fiscaal federalisme Dotaties (grants) zijn onvermijdelijk in fiscaal federale systemen en dienen om financiële verschillen tussen besturen te compenseren en beleidsopdrachten te ondersteunen. Belangrijke typen dotaties zijn: * **Earmarked vs. Non-earmarked:** Specifiek bestemd vs. vrij besteedbaar. * **Mandatory vs. Discretionary:** Wettelijk verankerd vs. tijdelijk toegekend. * **Matching vs. Non-matching:** Met of zonder eigen bijdrage van de ontvangende overheid. * **Capital vs. Current:** Voor investeringen of lopende uitgaven. * **Equalising grants (vereveningsdotaties):** Deze zijn cruciaal om horizontale onevenwichten tussen besturen van hetzelfde niveau te verminderen. Ze zijn zeer effectief in het verkleinen van verschillen in fiscale capaciteit en vormen een aanzienlijk deel van alle dotaties. ### 5.8 Ongewenste bij-effecten van dotaties Ondanks hun noodzaak kunnen dotaties leiden tot: * **Deresponsabilisering:** Lagere overheden doen minder eigen inspanningen om belastingen te genereren. * **Inefficiëntie bij earmarked grants:** Aangezet tot het spenderen van het volledige bedrag, ongeacht de behoefte. * **Hogere schuldgraad en tekorten:** Budgettaire discipline kan verzwakken. * **Flypaper effect:** Dotaties leiden vaak tot hogere uitgaven per inwoner dan eigen belastingen. * **Destabiliserend effect:** Ze werken niet als automatische stabilisatoren en kunnen economische schokken versterken. ### 5.9 Voordelen van fiscaal federalisme * **Lagere informatiekosten en minder fiscale illusie:** Duidelijkere link tussen belasting en dienstverlening dichter bij de burger. * **Peer pressure en yardstick competition:** Stimuleert efficiëntie en beleidsverbetering door vergelijking. * **Meer checks & balances:** Meerdere controlelagen ter voorkoming van misbruik. * **Meer legitimiteit voor lagere overheden:** Verantwoording voor eigen keuzes vergroot democratische draagvlak. * **Beleid op maat van regionale noden:** Mogelijkheid om fiscaal instrumentarium aan te passen aan lokale realiteit. * **Eigen fiscaal instrumentarium gebruiken binnen bevoegdheden:** Mogelijkheid tot regionale fiscale maatregelen. ### 5.10 Nadelen van fiscaal federalisme * **Verlies van schaalvoordelen bij belastinginning:** Hogere administratieve kosten door duplicatie. * **Afbrokkelende interregionale solidariteit:** Rijkere regio's worden minder bereid tot bijdragen. * **Beperkte herverdeling binnen gewesten:** Gevaar van "exit" van vermogende belastingbetalers door te kleine basis. * **Verticale externaliteiten:** Federale beslissingen beïnvloeden ongewild de inkomsten van lagere niveaus. * **Horizontale externaliteiten:** Belastingconcurrentie, "race to the bottom" en belastingexport. * **FF werkt niet bij homogene preferenties:** Indien regionale voorkeuren vergelijkbaar zijn, is decentralisatie minder zinvol. ### 5.11 Conclusie: Wat maakt een systeem effectief fiscaal federaal? Een systeem is pas echt fiscaal federaal wanneer lagere overheden voldoende fiscale bevoegdheden hebben, en het systeem tegelijkertijd efficiënt, schaalbaar, financieel verantwoordelijk en economisch stabiel blijft. Dit vereist: * **Aangepast aan de schaal van het lager bestuur:** Lagere overheden moeten groot genoeg zijn voor efficiënte administratie en risicospreiding. * **Een beperkte, beheersbare fiscale kloof:** Om te veel afhankelijkheid van dotaties te vermijden. * **Minimaliseren van negatieve externe effecten:** Voorkomen van belastingconcurrentie, belastingexport, verticale externaliteiten en ontsporende uitgaven. De kernmechanismen die de efficiëntie, stabiliteit en rechtvaardigheid van fiscaal federalisme bepalen, zijn autonomie (taxing powers, spending autonomy), dotaties (inclusief equalising grants), verevening en het beheersen van externe effecten. Het effectief functioneren van fiscaal federalisme vereist een zorgvuldige balans tussen decentralisatie en centrale controle om negatieve neveneffecten te beperken. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Fiscaal federalisme | Een staatsvorm waarbij fiscale bevoegdheden en de macht om belastingen te heffen en uitgaven te doen verdeeld zijn tussen een centraal overheidsniveau en lagere overheden (zoals deelstaten, regio's of gemeenten). | | Unitaire staat | Een staatsvorm waarbij de soevereine macht volledig bij de centrale overheid ligt en er weinig tot geen constitutioneel verankerde bevoegdheden zijn voor lagere overheidsniveaus. | | Multi-level governance | Een bestuursvorm waarbij meerdere overheidsniveaus (lokaal, regionaal, nationaal, supranationaal) betrokken zijn bij het nemen van beslissingen en het uitvoeren van beleid, vaak met overlappende bevoegdheden. | | Fiscal federalism | De studie van de verdeling van fiscale bevoegdheden en financiële verantwoordelijkheden tussen verschillende overheidspartners in een federale of gedecentraliseerde staatsstructuur. | | Fiscale autonomie | De mate waarin een lagere overheid zelfstandig kan beslissen over het heffen van belastingen (grondslag, tarieven) en het besteden van inkomsten. | | Inkomstenautonomie | Het vermogen van een lagere overheid om zelf inkomsten te genereren door middel van belastingen, heffingen of retributies. | | Uitgavenautonomie | Het vermogen van een lagere overheid om zelfstandig te beslissen hoe zij haar inkomsten besteedt aan beleid en publieke diensten. | | Verticale fiscale kloof | Het verschil tussen het aandeel van subcentrale overheden in de belastingontvangsten en hun aandeel in de totale overheidsuitgaven, wat hun afhankelijkheid van hogere overheden aangeeft. | | Subcentrale overheden (SCG) | Alle overheidsniveaus onder het centrale niveau, zoals deelstaten, regio's, provincies en gemeenten. | | Taxing powers | De bevoegdheden van een overheid om belastingen te heffen, inclusief de beslissingsmacht over de grondslag (wat belast wordt), de tarieven (hoe hoog), en fiscale uitgaven (aftrekken, vrijstellingen). | | Dotaties (grants) | Financiële overdrachten van een hoger overheidsniveau naar een lager overheidsniveau, bedoeld om financiële verschillen te compenseren, beleidsdoelen te stimuleren of specifieke uitgaven te dekken. | | Earmarked grants | Dotaties die specifiek bestemd zijn voor een bepaald doel of een bepaalde besteding en door de ontvangende overheid niet voor andere doeleinden gebruikt mogen worden. | | Non-earmarked grants | Dotaties die de ontvangende overheid vrij kan besteden naar eigen inzicht en prioriteiten. | | Mandatory grants | Dotaties die wettelijk of decretaal vastgelegd zijn en door de hogere overheid verplicht moeten worden uitgekeerd aan de lagere overheid. | | Discretionary grants | Dotaties die de hogere overheid tijdelijk kan toekennen naar eigen goeddunken, vaak als reactie op specifieke beleidsproblemen of crises. | | Matching grants | Dotaties waarbij de ontvangende overheid een eigen financiële bijdrage moet leveren om aanspraak te maken op de subsidie, vaak om efficiëntie te stimuleren. | | Non-matching grants | Dotaties waarbij de ontvangende overheid geen eigen financiële bijdrage hoeft te leveren; de volledige financiering komt van de hogere overheid. | | Verticale fiscaliteit | De financiële relatie tussen verschillende overheidsniveaus, waarbij de centrale overheid middelen overdraagt aan lagere overheden of lagere overheden een deel van de centrale belastinginkomsten ontvangen. | | Horizontale fiscaliteit | De financiële relatie tussen overheden van hetzelfde niveau (bijvoorbeeld tussen verschillende gemeenten of deelstaten), waarbij er sprake kan zijn van dotaties of transfers om verschillen in fiscale capaciteit te vereffenen. | | Vereveningsdotaties (equalisation grants) | Dotaties die specifiek bedoeld zijn om horizontale onevenwichtigheden in fiscale capaciteit tussen overheden van hetzelfde niveau te verminderen, zodat deze een vergelijkbaar niveau van dienstverlening kunnen bieden. | | Flypaper effect | Het economische fenomeen waarbij subsidies of dotaties die aan lagere overheden worden toegekend, leiden tot een hogere uitgavenintensiteit dan wanneer de middelen direct via eigen belastingen zouden worden gegenereerd. | | Race to the bottom | Een situatie waarin subcentrale overheden hun belastingtarieven verlagen om bedrijven en inwoners aan te trekken, wat kan leiden tot een race naar lagere tarieven met negatieve gevolgen voor de overheidsinkomsten en publieke diensten. | | Tax sharing arrangement | Een systeem waarbij meerdere overheidsniveaus een deel van de opbrengst van dezelfde belasting delen, wat kan leiden tot gedeelde beslissingsbevoegdheid over tarieven en grondslagen. | | Onroerende voorheffing (OV) | Een lokale of regionale belasting die geheven wordt op onroerende goederen, gebaseerd op het kadastraal inkomen. | | Opcentiemen | Een opslag op een bestaande belasting die door een ander overheidsniveau wordt geheven, zoals gemeenten die opcentiemen heffen op de gewestelijke onroerende voorheffing. | | Verticale externaliteiten | Ongewenste effecten die optreden wanneer beslissingen op een hoger overheidsniveau (bijvoorbeeld wijzigingen in federale belastingen) onbedoeld de inkomsten van lagere overheden beïnvloeden. | | Horizontale externaliteiten | Ongewenste effecten die optreden tussen overheden van hetzelfde niveau, zoals belastingconcurrentie, waarbij het ene bestuur zijn lasten probeert af te wentelen op het andere. | | Tax & Expenditure Limits (TEL) | Beperkingen die een hogere overheid oplegt aan lagere overheden om hun fiscale autonomie (belastingheffing) en/of bestedingsautonomie te beperken, vaak om begrotingstekorten of schulden te beheersen. | | Scheve belastingverhouding (fiscal imbalance) | Een situatie waarbij er een grote kloof bestaat tussen de fiscale bevoegdheden (inkomsten) van een overheid en haar uitgavenverantwoordelijkheden, wat leidt tot afhankelijkheid van hogere overheden. | | Gedeelde belastingen (shared taxes) | Belastingen waarbij de opbrengsten worden verdeeld tussen verschillende overheidsniveaus. | | Belastingconcurrentie | Concurrentie tussen verschillende overheidsniveaus om de gunst van belastingbetalers (personen of bedrijven) door middel van lagere belastingtarieven of gunstigere fiscale regelingen. |

# Functies en beginselen van de begroting Hier is de samenvatting voor het onderwerp "Functies en beginselen van de begroting": ## 1. Functies en beginselen van de begroting De begroting is een cruciaal beleidsinstrument voor overheden en dient niet enkel als een boekhoudkundige raming, maar ook als een machtigingsakte en een politiek sturingsmiddel dat de beleidsinitiatieven voor een begrotingsjaar vastlegt en becijfert. ### 1.1 De functies van de begroting De beleidsinitiatieven binnen een begroting kaderen in drie fundamentele overheidsfuncties: * **Allocatie-functie:** De overheid voorziet of financiert publieke goederen, merit goods en goederen met externe effecten wanneer markten tekortschieten. Voorbeelden hiervan zijn onderwijs, politie, justitie, wegen, openbaar vervoer, milieumaatregelen en defensie. * **Herverdelings-functie:** De overheid corrigeert de inkomensverdeling door middel van belastingen en uitgaven. Voorbeelden zijn progressieve personenbelasting, sociale uitkeringen (werkloosheid, pensioenen, kinderbijslag), sociale tarieven en verhoogde tegemoetkomingen in de gezondheidszorg. * **Stabilisatie-functie:** De overheid gebruikt de begroting om de economie te stabiliseren bij schokken of crises. Dit gebeurt via automatische stabilisatoren en aanvullend crisis- of relancebeleid (investeringen, steunmaatregelen, besparingen) om groei, werkgelegenheid, inflatie en de overheidsschuld te beheersen. De budgettaire uitkomst van de economische toestand beïnvloedt op zijn beurt de economie. Bij een gunstige conjunctuur stijgen de belastingontvangsten en dalen bepaalde uitgaven, wat leidt tot een spontane verbetering van het begrotingssaldo. Omgekeerd verslechtert het saldo in een recessie. België kent een relatief sterke gevoeligheid voor conjunctuurschommelingen, wat blijkt uit de semi-elasticiteit van het begrotingssaldo ten opzichte van de economische groei. Stabilisatiebeleid streeft ernaar conjunctuurschommelingen af te remmen en de economie rond een "normale" groei te houden, met als doel maximale tewerkstelling en aanvaardbare inflatie. Dit gebeurt op twee manieren: 1. **Automatische stabilisatoren:** Deze zijn ingebouwd in het systeem en werken zonder nieuw politiek besluit. * **Bij recessie:** Hogere (werkloosheids)uitkeringen verhogen de koopkracht; inkomensafhankelijke subsidies en uitkeringen nemen toe; progressieve personenbelasting zorgt ervoor dat nettolonen minder sterk dalen. * **Bij hoogconjunctuur:** Lagere uitkeringen en hogere belastingopbrengsten remmen de economie automatisch af. Voorbeelden zijn werkloosheidsuitkeringen, inkomensafhankelijke uitkeringen/subsidies en progressieve personenbelasting. Automatische stabilisatoren kunnen op korte termijn een aanzienlijk deel van de economische terugval compenseren. 2. **Discretionair begrotingsbeleid:** Dit omvat bewuste, eenmalige politieke beslissingen om inkomsten of uitgaven aan te passen. * Voorbeelden zijn tijdelijke belastingverlagingen of -verhogingen, extra investeringen (infrastructuur, groene relance) en besparingsplannen. De ruimte voor discretionair beleid wordt beperkt door het bestaande begrotingstekort en de overheidsschuld. Landen met hoge schulden hebben minder begrotingsruimte. De European Recovery and Resilience Facility (RRF) is een voorbeeld van een Europees herstelfonds dat discretionair begrotingsbeleid ondersteunt via subsidies en leningen voor economisch herstel en versterking van groeikracht. ### 1.2 De algemene begrotingsprincipes Elke begroting wordt opgesteld rekening houdende met een reeks fundamentele beginselen: * **Legaliteitsbeginsel:** De begroting moet goedgekeurd worden door het parlement (wet/decreet/ordonnantie). De regering mag geen belastingen innen of uitgaven doen die niet in de begroting zijn opgenomen. * **Jaarlijksheidsbeginsel:** De begroting is geldig voor één kalenderjaar en moet jaarlijks opnieuw worden opgesteld en goedgekeurd. * **Eenheidsbeginsel:** Voor elke overheid wordt één globale begroting opgesteld waarin alle diensten en instellingen van die entiteit worden samengebracht. * **Universaliteits-/volledigheidsbeginsel:** Alle ontvangsten en uitgaven moeten in de begroting worden opgenomen, zonder verborgen fondsen of saldering. * **Specialiteitsbeginsel:** Kredieten worden toegekend per beleidsdomein, programma of artikel. Geld dat voor een specifiek doel is bestemd, mag niet zonder meer voor een ander doel worden gebruikt. * **Evenwichtsbeginsel:** In principe moeten uitgaven en ontvangsten in evenwicht zijn; tekorten mogen geen permanent karakter krijgen. * **Beginsel van houdbaarheid:** De begroting moet ook de meerjarengevolgen van schulden en tekorten in acht nemen om de overheidsfinanciën op lange termijn draaglijk te houden. * **Waarachtigheids-/realiteitsbeginsel:** Ramingen moeten eerlijk en realistisch zijn, gebaseerd op objectieve gegevens. * **Transparantiebeginsel:** De begroting moet leesbaar en begrijpelijk zijn voor het parlement en de burgers. * **Goed financieel beheer:** Dit omvat doelmatigheid en zuinigheid: maximale resultaten behalen met minimale middelen, en een koppeling tussen kredieten en beleidsdoelstellingen (prestatiebegroting). ### 1.3 Toepassingsgebied en consolidatieperimeter Het begrip "overheid" is door de tijd heen geëvolueerd en omvat niet enkel de klassieke administraties, maar ook agentschappen en publiek-private samenwerkingen. EUROSTAT definieert welke instellingen tot de overheidssector (S.13) behoren, die wordt onderverdeeld in: 1. **Centrale overheid (S.1311):** Federale staat en federale instellingen van openbaar nut. 2. **Deelstaatoverheden (S.1312):** Gemeenschappen, gewesten, gemeenschappelijke gemeenschapscommissies en hun instellingen. 3. **Lagere overheden (S.1313):** Provincies, gemeenten, OCMW's, politiezones en andere lokale instellingen. 4. **Sociale zekerheidsinstellingen (S.1314).** Alle entiteiten binnen deze sector moeten geconsolideerd worden wanneer overheidsbegrotingscijfers aan Europa worden gerapporteerd. De **consolidatieperimeter** bepaalt welke instellingen in de overheidsbegroting worden opgenomen, wat kan wijzigen door nieuwe verordeningen, staatshervormingen of governance-modellen. Het Instituut voor de Nationale Rekeningen (INR) volgt de EUROSTAT-regels en adviseert over de boeking van transacties. Voor Europa telt de geconsolideerde begroting van de lidstaat België, wat een aggregaat is van de begrotingen van entiteit 1 (federale overheid en sociale zekerheid) en entiteit 2 (gewesten, gemeenschappen en lokale besturen). Onderlinge financiële stromen tussen deze entiteiten worden geneutraliseerd. De sociale zekerheid kent geen globale, éénheidsbegroting, maar diverse instellingen beheren middelen en uitgaven via specifieke stelsels. In het federale België zijn de begrotingen van entiteit I en II sterk gekoppeld via de bijzondere financieringswet (BFW), die de financiering van deelstaten door de federale overheid regelt. De 6e staatshervorming heeft geleid tot aanpassingen in de BFW, zoals een verhoogde fiscale autonomie en de responsabilizering van deelstaten. De federale overheid fungeert vaak als doorgeefluik voor transfers naar andere overheden. De samenwerkingsakkoorden tussen de entiteiten, met name het Overlegcomité, spelen een cruciale rol bij het afstemmen en verdelen van begrotingsinspanningen. ### 1.4 De begrotingskalender en kerndocumenten Het begrotingsproces kent een jaarlijkse cyclus met de volgende fasen en documenten: 1. **Initiële begroting (BO):** Opmaak in het najaar van het voorgaande jaar ($t-1$) voor het begrotingsjaar ($t$). Het parlement keurt de begroting goed tegen 31 december. 2. **Begrotingsaanpassing (BA):** In het voorjaar van het begrotingsjaar ($t$), om ramingen aan te passen aan veranderende economische omstandigheden of schokken. 3. **Rekening (AR):** De afrekening van werkelijke ontvangsten en uitgaven, opgesteld in de zomer na het begrotingsjaar ($t+1$) en gecontroleerd door het Rekenhof. De opmaak van de initiële begroting start reeds in het voorjaar van het voorafgaande jaar. Belangrijke actoren zoals het Federaal Planbureau (macro-economische vooruitzichten) en de Inspectie van Financiën spelen een rol. Het Monitoringcomité berekent het vorderingensaldo bij ongewijzigd beleid en vergelijkt dit met Europese doelstellingen. Het Overlegcomité keurt de begrotingsafspraken tussen de entiteiten goed. Het Rekenhof onderzoekt de ontwerpbegroting en adviseert het parlement. De belangrijkste begrotingsdocumenten zijn: * **Middelenbegroting (MB):** Bevat de machtiging voor de inning van belastingen en het aangaan van leningen, met een raming van alle ontvangsten en de inventaris van fiscale uitgaven. * **Algemene Uitgavenbegroting (AUB):** Bevat de eigenlijke begroting (toelichting, wetsontwerp, krediettabellen), de verantwoording van de uitgaven en de algemene beleidslijnen. * **Algemene Toelichting (AT):** Verbindt de middelen- en uitgavenbegroting, geeft een algemeen beeld van het begrotingsbeleid, en bevat de saldi van de begrotings- en schatkistverrichtingen, evenals de evolutie van de overheidsschuld. Dit is het meest informatieve document voor buitenstaanders. ### 1.5 Belangrijke saldi en hun betekenis Begrotingssaldi zijn cruciale indicatoren voor de financiële gezondheid van de overheid, de noodzaak aan schuldfinanciering, de houdbaarheid van publieke financiën en de ruimte voor stabilisatiebeleid. * **Primair saldo:** Ontvangsten minus uitgaven, *zonder* rekening te houden met rentelasten op de schuld. Dit toont de budgettaire inspanning van de regering voor het lopende beleid, los van oude schulden. * **Financieringssaldo (vorderingensaldo, algemeen saldo):** Ontvangsten minus uitgaven, *met* rekening houding van rentelasten. Dit is het saldo dat bepaalt hoeveel er dat jaar extra geleend moet worden en de werkelijke verslechtering van de schuldpositie aangeeft. Verband: Financieringssaldo = Primair saldo – Rentelasten. * **Conjunctuurgezuiverd saldo:** Het begrotingssaldo gecorrigeerd voor de effecten van de conjunctuur. Dit toont hoe de begroting eruit zou zien als de economie op haar "normale" trend draaide, en helpt bij de beleidsevaluatie zonder de invloed van economische cycli. * **Structureel saldo:** Het conjunctuurgezuiverde saldo, verder gecorrigeerd voor eenmalige en niet-recurrente uitgaven en ontvangsten. Dit geeft de meest realistische indicatie van de houdbaarheid van de overheidsfinanciën op middellange en lange termijn, omdat tijdelijke meevallers worden geweerd. Dit saldo is cruciaal voor de Europese begrotingscontroles. * **ESR-geconsolideerd vorderingensaldo:** Dit is de parameter die de Europese Commissie evalueert. Het houdt rekening met de geconsolideerde overheid (inclusief alle entiteiten binnen de consolidatieperimeter), neutraliseert stromen tussen overheidsniveaus, en corrigeert voor aanrekeningstijdstip, onderbenutting en specifieke ESR-regels. Dit geharmoniseerde saldo maakt internationale vergelijkingen mogelijk. De inschatting van de **conjunctuurcomponent** van de begroting is essentieel voor de berekening van het conjunctuurgezuiverde en structurele saldo. Dit gebeurt aan de hand van de **output gap**, het verschil tussen de feitelijke economische groei (reëel BBP) en de potentiële groei. Een negatieve output gap wijst op een laagconjunctuur en een negatief conjunctureel effect op het saldo, terwijl een positieve output gap wijst op hoogconjunctuur en een positief effect. De **semi-elasticiteit** van het begrotingssaldo ten opzichte van de conjunctuur (hoeveel het saldo als percentage van het BBP verandert bij een procentuele verandering van de output gap) is hierbij een belangrijke factor. De structuur van de Belgische begroting, met name de bijdrage van de federale overheid en de sociale zekerheid, evenals de rentelasten, bepalen de uiteindelijke saldi. De vergrijzing en de stijgende uitgaven voor gezondheidszorg vormen structurele uitdagingen voor de houdbaarheid van de overheidsfinanciën. De verschillende overheidsniveaus (federaal, deelstaten, lagere overheden) dragen elk bij aan het globale begrotingstekort, waarbij de federale overheid en de sociale zekerheid vaak de grootste impact hebben op de structurele verslechtering. Het ESR-vorderingensaldo, zoals berekend volgens de Europese regels, is de maatstaf die Europa hanteert voor de beoordeling van de begrotingsdiscipline van de lidstaten. --- # De verschillende begrotingssaldi en hun berekening Hieronder vind je een gedetailleerde samenvatting over de verschillende begrotingssaldi en hun berekening, speciaal samengesteld voor een examenvoorbereiding. ## 2. De verschillende begrotingssaldi en hun berekening De analyse van overheidsfinanciën vereist het begrijpen van verschillende begrotingssaldi die inzicht geven in de financiële gezondheid, de houdbaarheid van de schuld, de nood aan nieuwe financiering en de ruimte voor economische stabilisatie. Deze saldi helpen om de impact van beleid en economische conjunctuur te scheiden. ### 2.1 Algemene Principes en Betekenis van Saldi Begrotingssaldi geven inzicht in vier cruciale aspecten: 1. **Financiële gezondheid van de overheid:** Een tekort duidt op financiële zwakte, een overschot op een gezondere positie. 2. **Nood aan nieuwe schuldfinanciering:** Elk tekort moet gefinancierd worden met nieuwe leningen, wat de overheidsschuld verhoogt. 3. **Houdbaarheid op middellange en lange termijn:** Langdurige en grote tekorten bemoeilijken het leefbaar houden van de overheidsfinanciën. 4. **Ruimte voor stabilisatiebeleid:** Een gezonde begrotingsmarge (klein tekort of overschot) is nodig om in crisistijden extra uitgaven te kunnen doen of belastingen te verlagen. De belangrijkste te onderscheiden saldi zijn: primaire saldi, financieringssaldi (of algemene saldi), conjunctuurgezuiverde saldi en structurele saldi. Verder is er het ESR-geconsolideerd vorderingssaldo, dat cruciaal is voor Europese vergelijkingen. ### 2.2 Primaire saldi versus vorderingssaldi (algemene saldi) Het verschil tussen deze twee saldi ligt in de al dan niet inbegrepen rente op de overheidsschuld. * **Primair saldo:** Dit is het resultaat van de ontvangsten min de uitgaven, **exclusief** de rentelasten op de bestaande schuld. Het meet de huidige budgettaire inspanning van de regering, los van de effecten van oude schulden. Het wordt berekend als: $$ \text{Primair saldo} = \text{Alle ontvangsten} - \text{Alle uitgaven (excl. rentelasten)} $$ Als de overheid geen schuld zou hebben, zou het primaire saldo gelijk zijn aan het financieringssaldo. * **Vorderingssaldo (ook wel financieringssaldo of algemeen saldo genoemd):** Dit saldo houdt **wél** rekening met de rente-uitgaven op de staatsschuld. Het geeft aan hoeveel de overheid dat jaar extra moet lenen en wordt berekend als: $$ \text{Financieel saldo} = \text{Primair saldo} - \text{Rentelasten} $$ of $$ \text{Financieel saldo} = \text{Alle ontvangsten} - \text{Alle uitgaven (incl. rentelasten)} $$ In landen met een hoge overheidsschuld kan het verschil tussen het primaire en het financieringssaldo aanzienlijk zijn. Een primair saldo in evenwicht betekent niet noodzakelijk een begroting in evenwicht als er grote rentelasten zijn. ### 2.3 Nominale versus structurele saldi (conjunctuurgezuiverde saldi) Dit concept helpt om de impact van de economische conjunctuur op het begrotingssaldo te isoleren en zo het werkelijke beleidsresultaat te beoordelen. 1. **Probleemstelling:** Het *gewone* of *nominale* begrotingssaldo is sterk afhankelijk van de economische conjunctuur. In tijden van hoogconjunctuur stijgen de belastingontvangsten (bv. personenbelasting, btw) en dalen de uitgaven (bv. werkloosheidsuitkeringen) spontaan, wat leidt tot een beter saldo. Omgekeerd verslechtert het saldo in tijden van laagconjunctuur. Dit gebeurt *automatisch*, zonder dat de overheid nieuw beleid voert. 2. **Conjunctuurgezuiverd saldo:** Dit saldo probeert de invloed van de economische cyclus ("conjunctuur-ruis") uit het gewone saldo te filteren. Het toont hoe de begroting eruit zou zien als de economie op haar **normale trendmatige niveau** zou draaien. $$ \text{Conjunctuurgezuiverd saldo} = \text{Nominaal saldo} - \text{Cyclische component} $$ Dit is een belangrijk instrument voor beleidsevaluatie, omdat het de impact van automatische stabilisatoren (zoals progressieve belastingen en werkloosheidsuitkeringen) wegneemt. 3. **Structureel saldo:** Dit saldo gaat een stap verder dan het conjunctuurgezuiverde saldo. Het **sluit ook alle eenmalige en tijdelijke ontvangsten en uitgaven uit**. Eenmalige ontvangsten (bv. verkoop van overheidsvermogen) kunnen een begroting tijdelijk 'opsmukken', maar de houdbaarheid van de overheidsfinanciën op middellange en lange termijn wordt beter ingeschat door deze uitgaven en ontvangsten te weren. $$ \text{Structureel saldo} = \text{Conjunctuurgezuiverd saldo} - \text{Eenmalige/tijdelijke maatregelen} $$ Het structurele saldo wordt door de Europese Commissie gebruikt om te beoordelen of lidstaten voldoen aan de begrotingsnormen, aangezien het een zuiverder beeld geeft van de onderliggende, permanente begrotingspositie en de houdbaarheid van de overheidsfinanciën. > **Tip:** Het nominale saldo toont de realiteit van vandaag, terwijl het structurele saldo de "onderliggende gezondheid" van de begroting laat zien, los van conjunctuur en eenmalige effecten. #### 2.3.1 Indicatie van de conjunctuurcomponent: Potentiële groei en de output gap Om de conjunctuurcomponent te meten, wordt gekeken naar de **output gap**. * **Potentiële groei:** Dit is de theoretisch maximale economische groei (BBP-groei) die een economie kan realiseren wanneer alle productiefactoren (arbeid, kapitaal) normaal bezet zijn en er geen knelpunten zijn. Dit is de "normale" of "trendmatige" groei. * **Output gap:** Dit is het verschil tussen de **feitelijke economische groei** (reëel BBP) en de **potentiële groei**. * Een **positieve output gap** betekent dat de feitelijke groei de potentiële groei overschrijdt (hoogconjunctuur, "oververhitting"). * Een **negatieve output gap** betekent dat de feitelijke groei lager is dan de potentiële groei (laagconjunctuur, recessie, "onderbenutting"). * Een output gap van **nul** betekent dat de economie precies op haar potentiële niveau draait. De output gap is een cruciale input voor het berekenen van het conjunctuurgezuiverde saldo. Diverse methoden worden gebruikt om de potentiële groei te schatten, waaronder statistische trendlijnen (bv. Hodrick-Prescott filters), de productiefunctiebenadering (waarbij de bijdrage van arbeid, kapitaal en totale factorproductiviteit wordt geanalyseerd) en dynamische structurele groeimodellen. De berekening van de conjunctuurcomponent van de begroting gebeurt door het nominale saldo te verminderen met de cyclische component. Deze cyclische component is het product van de output gap ($OG_t$) en de semi-elasticiteit van de begroting voor de conjunctuur ($\varepsilon$). De semi-elasticiteit geeft aan hoe het begrotingssaldo als percentage van het BBP verandert bij een verandering van het BBP. $$ \text{Conjunctuurcomponent} = \varepsilon \cdot OG_t $$ Voor België werd de semi-elasticiteit geschat op ongeveer $0.61$, wat betekent dat een toename van de output gap met 1 procentpunt leidt tot een automatische verbetering van het begrotingssaldo met ongeveer $0.61$ procentpunt van het BBP. #### 2.3.2 Berekening van het structureel saldo (voorbeeld) Stel voor 2019: * Nominaal overheidssaldo ($B/Y$): -1.3% van het BBP * Output gap ($OG_t$): +0.2% van het BBP (dus een kleine hoogconjunctuur) * Semi-elasticiteit ($\varepsilon$): 0.61 De conjunctuurcomponent is dan: $$ \text{Conjunctuurcomponent} = 0.61 \cdot 0.2\% = 0.122\% \text{ van het BBP} $$ Het conjunctuurgezuiverde saldo is: $$ \text{Conjunctuurgezuiverd saldo} = (-1.3\%) - (0.122\%) = -1.422\% \text{ van het BBP} $$ Als er voor 2019 geen eenmalige maatregelen waren, is het structureel saldo gelijk aan het conjunctuurgezuiverde saldo: -1.422% van het BBP. Dit geeft aan dat, zelfs bij een licht gunstige conjunctuur, de onderliggende begrotingspositie nog steeds een tekort vertoont. ### 2.4 Het ESR-geconsolideerd vorderingssaldo Dit is het belangrijkste saldo dat door de Europese Commissie wordt geëvalueerd om de begrotingspositie van de lidstaten te beoordelen en te vergelijken. De berekening ervan omvat een reeks stappen: 1. **Berekening van het begrotingssaldo:** Ontvangsten min uitgaven van de gehele overheid. 2. **Neutralisatie van stromen binnen de overheid:** Alle financiële transacties tussen verschillende overheidsniveaus (bv. transfers van de federale overheid naar gewesten) en tussen een overheidsniveau en zijn instellingen (bv. subsidies van de Vlaamse regering aan De Lijn) worden weggelaten om dubbeltellingen te vermijden. Dit zorgt voor een **geconsolideerd** beeld. 3. **Neutralisatie van rente op indirecte schuld:** Rente-uitgaven die verband houden met indirecte schuld worden uit de berekening gehaald om tot een ESR-gecorrigeerd primair saldo te komen. 4. **Correcties voor overgedragen saldi en reserves:** Saldi van vorig begrotingsjaren en opnames uit reservefondsen worden aangepast. 5. **Aftrekken van onderbenutting:** Omdat overheden vaak niet alle begrote uitgaven daadwerkelijk realiseren, wordt een schatting van deze onderbenutting afgetrokken om een realistischer beeld te krijgen. 6. **Overige ESR-correcties:** Dit omvat aanpassingen voor het correcte aanrekeningstijdstip, herclassificaties van instellingen in de consolidatieperimeter, en de behandeling van investeringen. Het resultaat is een geharmoniseerd en geconsolideerd saldo dat internationaal vergelijkbaar is en de financiële positie van de overheid volgens Europese regels weerspiegelt. > **Tip:** Het ESR-saldo is het cijfer dat echt telt voor Europa. Het is gestandaardiseerd en gecorrigeerd om lidstaten objectief te kunnen vergelijken en te controleren. ### 2.5 De saldi van de lidstaat België en de verschillende overheidsniveaus In het federale België is het belangrijk om de saldi op verschillende niveaus te analyseren: * **Totale overheid (S.13):** Dit omvat de geconsolideerde saldi van alle overheidsniveaus. * **Centrale overheid (S.1311):** Federale overheid en federale instellingen van openbaar nut. * **Deelstaatoverheden (S.1312):** Gemeenschappen, gewesten, gemeenschappelijke gemeenschapscommissies. * **Lagere overheden (S.1313):** Provincies, gemeenten, OCMW's, politiezones. * **Sociale zekerheidsinstellingen (S.1314):** Diverse sociale zekerheidsfondsen. Vaak worden deze niveaus ook gegroepeerd in **Entiteit I** (federale overheid + sociale zekerheid) en **Entiteit II** (deelstaten + lagere overheden). Belangrijke vaststellingen voor België: * De **federale overheid en de sociale zekerheid** dragen vaak het leeuwendeel van de tekorten, met name door stijgende uitgaven voor sociale zekerheid (o.a. pensioenen door vergrijzing) en gezondheidszorg. * **Rentelasten** vormen een aanzienlijk deel van het begrotingstekort, wat de noodzaak van schuldafbouw benadrukt. * De **vergrijzing** zal de kosten van sociale uitkeringen en pensioenen in de toekomst verder doen stijgen. * De verschillende **deelstaten** kampen ook met tekorten, hoewel de omvang en evolutie kunnen variëren per deelstaat. * Het **Vlaamse ESR-vorderingssaldo** vertoont sinds de coronacrisis significante tekorten, deels door grote investeringsprojecten die de zichtbaarheid van de begroting beïnvloeden. ### 2.6 Indicatoren voor begrotingsbeleid: Procyclisch en contracyclisch beleid De relatie tussen het primaire saldo en de output gap (conjunctuur) kan vier situaties van begrotingsbeleid onderscheiden: * **Procyclisch restrictief:** Bij een verslechterende conjunctuur (negatieve output gap) wordt een primair tekort opgetekend, wat de economische neergang versterkt. * **Contracyclisch expansief:** Bij een verslechterende conjunctuur (negatieve output gap) wordt een primair tekort opgetekend, wat de economie ondersteunt. Dit was het geval in België tijdens de COVID-19-crisis in 2020-2021. * **Procyclisch expansief:** Bij een verbeterende conjunctuur (positieve output gap) worden primaire tekorten opgetekend, wat de economie verder kan opwarmen. * **Contracyclisch restrictief:** Bij een verbeterende conjunctuur (positieve output gap) worden primaire overschotten opgetekend, wat de economie afremt. Na de COVID-crisis in België bleef de economie zich herstellen, maar de primaire tekorten bleven hoog, wat duidt op een structureel probleem aan de uitgavenkant dat niet volledig door de conjunctuur verklaard kan worden. --- # Betrokken actoren en het begrotingsproces Hier is een samenvatting voor het onderwerp "Betrokken actoren en het begrotingsproces", opgesteld als een examenklare studiegids. ## 3. Betrokken actoren en het begrotingsproces Dit onderdeel identificeert de sleutelspelers en processen die betrokken zijn bij de totstandkoming en controle van de begroting, evenals de tijdlijn van het begrotingsproces. ### 3.1 De functies van de begroting De begroting is het centrale beleidsinstrument van alle overheden en vervult drie hoofdfuncties: * **Allocatiefunctie:** De overheid voorziet of financiert goederen en diensten wanneer markten tekortschieten, zoals onderwijs, politie, infrastructuur en milieumaatregelen. * **Herverdelingsfunctie:** De overheid corrigeert de inkomensverdeling door middel van belastingen en uitgaven, bijvoorbeeld via progressieve belastingen en sociale uitkeringen. * **Stabilisatiefunctie:** De overheid gebruikt de begroting om de economie te stabiliseren, met name door middel van automatische stabilisatoren (zoals progressieve belastingen en werkloosheidsuitkeringen) en discretionair beleid (gerichte maatregelen om schokken op te vangen). ### 3.2 Algemene begrotingsprincipes Elke begroting wordt opgesteld met inachtneming van de volgende principes: * **Centralisatie:** Alle financiële stromen worden geconcentreerd bij één centrale rekenplichtige (meestal de minister van Financiën/schatkist) voor beter overzicht en controle. * **Non-affectatie (algemeen principe):** Middelen zijn in principe niet specifiek toegewezen; ontvangsten kunnen elke uitgave dekken. Uitzonderingen hierop zijn de specifieke begrotingsfondsen. * **Homogeniteitsprincipe:** Alleen beleidsmaatregelen met budgettaire gevolgen worden in de begroting opgenomen. Louter inhoudelijke maatregelen komen in aparte wetten. * **Legaliteitsbeginsel:** De begroting is een wet die door het parlement moet worden goedgekeurd. De regering mag geen belastingen innen of uitgaven doen die niet in de begroting zijn opgenomen. * **Jaarlijksheidsbeginsel:** De begroting geldt slechts voor één kalenderjaar en moet jaarlijks opnieuw worden opgesteld en goedgekeurd. * **Eenheidsbeginsel:** Per overheid wordt één globale begroting opgesteld, die alle diensten en instellingen van die entiteit omvat. * **Universaliteits-/Volledigheidsbeginsel:** Alle ontvangsten en uitgaven moeten in de begroting worden opgenomen; er mogen geen verborgen fondsen of saldering plaatsvinden. * **Specialiteitsbeginsel:** Kredieten zijn toegekend per beleidsdomein, programma of artikel. Geld bestemd voor doel X mag niet zomaar voor doel Y worden aangewend. * **Evenwichtsbeginsel:** In principe moeten uitgaven en ontvangsten in evenwicht zijn. Tekorten mogen geen normaal en blijvend karakter krijgen. * **Beginsel van houdbaarheid:** De meerjarengevolgen van schulden en tekorten moeten in acht worden genomen om de overheidsfinanciën op lange termijn draaglijk te houden. * **Waarachtigheids-/Realiteitsbeginsel:** Ramingen moeten eerlijk en realistisch zijn, gebaseerd op objectieve gegevens. * **Transparantiebeginsel:** De begroting moet leesbaar en begrijpelijk zijn voor parlement en burgers. * **Goed financieel beheer:** Dit omvat doelmatigheid en zuinigheid, waarbij met minimale middelen maximale (en nuttige) resultaten worden behaald, en een koppeling tussen kredieten en beleidsdoelstellingen (prestatiebegroting). ### 3.3 Het toepassingsgebied van de overheid Het begrip "overheid" is geëvolueerd en omvat niet alleen traditionele administraties, maar ook agentschappen en entiteiten die door EUROSTAT worden gedefinieerd binnen de sector S.13. Deze sector omvat: * **Centrale overheid (S.1311):** Federale staat en federale instellingen van openbaar nut. * **Deelstaatoverheden (S.1312):** Gemeenschappen, gewesten, gemeenschappelijke gemeenschapscommissies en hun instellingen. * **Lagere overheden (S.1313):** Provincies, gemeenten, OCMW's, politiezones en andere lokale instellingen. * **Sociale zekerheidsinstellingen (S.1314):** Instellingen die sociale zekerheid beheren. Al deze entiteiten moeten worden geconsolideerd voor Europese rapportage. De **consolidatieperimeter** bepaalt welke instellingen worden meegenomen, en deze kan wijzigen door Europese verordeningen, staatshervormingen of nieuwe governance-modellen. ### 3.4 De begroting van de lidstaat België Voor Europa wordt de geconsolideerde begroting van België als één geheel beschouwd. Dit aggregaat van entiteit 1 (federale overheid en sociale zekerheid) en entiteit 2 (deelstaten en lokale besturen) wordt opgemaakt volgens de ESR-richtlijnen voor Europese vergelijkbaarheid. De **bijzondere financieringswet (BFW)** regelt de financiële stromen tussen entiteit 1 en entiteit 2, wat politiek cruciaal is ondanks de neutralisatie bij consolidatie. De federale overheid fungeert vaak als doorgeefluik van middelen naar andere overheden. Het **Overlegcomité (OC)** speelt een centrale rol bij de afstemming van begrotingsafspraken tussen de verschillende entiteiten en de verdeling van saneringsinspanningen, hoewel het samenwerkingsakkoord hieromtrent in de praktijk beperkt wordt toegepast. Vanaf 2024 legt de Europese Commissie (EC) een traject vast voor duurzame overheidsfinanciën. ### 3.5 Betrokken actoren in het begrotingsproces Verschillende actoren zijn betrokken bij de opmaak en controle van de begroting: * **Federale en regionale administraties voor begroting en financiën:** * **FOD BOSA (Directoraat-Generaal Begroting en Beleidsevaluatie):** Administratieve voorbereiding en opmaak van de federale begroting, beleidsevaluatie en rapportage. * **FOD Financiën:** Opvolging van de begrotingsopmaak op federaal niveau. * **Departement Financiën en Begroting (Vlaanderen):** Vergelijkbare taken op Vlaams niveau. * **Ministers en staatssecretarissen:** Bepalen politieke prioriteiten, onderhandelen over het begrotingsakkoord en verdedigen hun uitgavenvoorstellen. * **Hoge Raad van Financiën (HRF):** Onafhankelijk adviesorgaan dat o.a. adviseert over het noodzakelijke saneringstraject en de verdeling van inspanningen tussen de verschillende overheidsniveaus. De afdeling "financieringsbehoeften van de overheid" is hierbij cruciaal. * **Federaal Planbureau (FPB):** Levert de macro-economische vooruitzichten (groei, inflatie, werkgelegenheid), die de basis vormen voor de raming van ontvangsten en uitgaven. * **Monitoringcomité:** Volgt de uitvoering van de begroting gedurende het jaar op, rapporteert over afwijkingen en berekent het vorderingssaldo bij ongewijzigd beleid ("as is") om dit te vergelijken met de begrotingsdoelstellingen ("to be"). Er is een federaal en een Vlaams Monitoringcomité. * **Inspectie van Financiën:** Controleert vooraf of nieuwe beleidsmaatregelen budgettair haalbaar zijn en geeft begrotingsadvies. * **Rekenhof:** Controleert achteraf, namens het parlement, de correcte uitvoering van de begroting, de rechtmatigheid en doelmatigheid van de uitgaven. Het onderzoekt ook de ontwerpbegroting en de algemene rekening en certificeert deze. * **Overlegcomité (OC):** De "regering der regeringen" die overlegt, conflicten voorkomt of beslecht, beleidsafstemming tot stand brengt en begrotingsafspraken tussen entiteiten goedkeurt. #### 3.5.1 Het Federaal Planbureau (FPB) Het FPB stelt, in samenwerking met het Instituut voor de Nationale Rekeningen (INR), de macro-economische vooruitzichten op. Deze **parameters** (economische groei, inflatie, rentevoeten, export, werkloosheid, olieprijzen) zijn essentieel voor de raming van zowel ontvangsten (bv. conjunctuurgevoelige belastingen) als uitgaven (bv. werkloosheidsuitkeringen, indexaties). #### 3.5.2 Het Overlegcomité (OC) Het OC is het overlegorgaan tussen de federale overheid en de deelstaten. Het is belast met het beslechten van conflicten, het afstemmen van beleid en het finaliseren van samenwerkingsakkoorden. Voor de begroting is het cruciaal voor het goedkeuren van de begrotingsafspraken tussen de verschillende entiteiten. #### 3.5.3 Het Monitoringcomité Het Monitoringcomité bereidt de begroting voor door, op basis van de macro-economische vooruitzichten, een raming te maken van het vorderingssaldo bij **ongewijzigd beleid** ("as is"). Dit wordt vergeleken met de Europese doelstellingen ("to be") om de benodigde saneringsinspanning te bepalen. Het publiceert meerdere rapporten per jaar om regeringen te informeren over de begrotingssituatie en benodigde maatregelen. In België bereidt het Monitoringcomité sinds 2010 de begroting voor. #### 3.5.4 De Hoge Raad van Financiën (HRF) De HRF is het onafhankelijke begrotingsadviesorgaan dat controleert of begrotingsdoelstellingen worden gehaald en adviseert over het noodzakelijke saneringstraject en de verdeling van inspanningen over de verschillende overheden. Zij kan enkel adviseren en heeft geen sanctiemacht, hoewel haar adviezen politiek van groot belang zijn. #### 3.5.5 Het Rekenhof Het Rekenhof fungeert als de onafhankelijke controleur van het parlement. Het onderzoekt de **ontwerpbegroting** op realisme en correctheid, helpt parlementsleden bij hun analyse en geeft advies. Na afloop van het jaar controleert het de **rekening** (de werkelijke ontvangsten en uitgaven) en certificeert deze. Het Rekenhof waakt over de eerlijkheid, realisme en correctheid van de begroting en de rekening, en ondersteunt zo het parlement bij de controle op de regering. ### 3.6 De begrotingskalender Het begrotingsproces kent drie cruciale fasen met bijhorende documenten: 1. **Initiële begroting (BO):** Opmaak in het najaar van jaar t-1 (bv. oktober 2020 voor begroting 2021). Dit is een raming van de verwachte ontvangsten en uitgaven voor het volgende jaar. De regering stelt deze voor, en het parlement keurt deze goed tegen 31 december. * **Verdere details van de opmaak:** * **Februari-april:** Economische raming door het Federaal Planbureau. * **April:** Omzendbrief van de Minister van Begroting met richtlijnen. * **Mei:** Ontwerpbegrotingen per departement, met advies van de Inspectie van Financiën. * **Juni:** Technische bilaterales tussen departementen en Begroting. * **Juli:** Monitoringcomité berekent "as is"-saldo; eerste begrotingsconclaaf. * **Eind augustus-september:** Afwerking na nieuwe cijfers; regering neemt definitieve beslissingen; resultaat is de definitieve ontwerpbegroting. * **Oktober:** Opmaak en indiening van officiële begrotingsdocumenten bij het parlement (uiterlijk 15 oktober). * **November-december:** Parlementaire controle, amendementen en stemming van de begrotingswet. * **Indien geen goedkeuring voor 31 december:** Voorlopige twaalfden (maandelijks 1/12 van de vorige jaarbegroting). 2. **Begrotingsaanpassing (BA):** In het voorjaar van het begrotingsjaar t (bv. april 2021). Er wordt geëvalueerd of de oorspronkelijke ramingen nog kloppen, rekening houdend met schokken (crisis, inflatie). De begroting wordt dan bijgestuurd en definitief goedgekeurd door het parlement voor het zomerreces. 3. **Rekening (AR):** In de zomer na het begrotingsjaar t+1 (bv. zomer 2021 voor jaar 2020). Dit is de afrekening van de werkelijk gerealiseerde ontvangsten en uitgaven. Deze wordt na controle door o.a. het Rekenhof aan het parlement voorgelegd en goedgekeurd uiterlijk in augustus van t+1. ### 3.7 De kerndocumenten van de begroting De begroting bestaat uit drie hoofd-documenten: * **Middelenbegroting (MB):** Machtige de invordering van belastingen en het aangaan van leningen. Het bevat een raming van alle ontvangsten, inclusief fiscale uitgaven (aftrekken, verminderingen). * **Algemene Uitgavenbegroting (AUB):** Bevat de eigenlijke begroting (toelichting, wetsontwerp, krediettabellen), de verantwoording ervan en de algemene beleidslijnen. * **Algemene Toelichting (AT):** Geeft de relatie weer tussen de middelen- en uitgavenbegroting, en biedt zo een algemeen beeld van het begrotingsbeleid. Dit is het meest informatieve document voor buitenstaanders en bevat o.a. het economisch en begrotingsverslag, de saldi, en de evolutie van de overheidsschuld. ### 3.8 De verschillende begrotingssaldi Begrotingssaldi geven inzicht in de financiële gezondheid van de overheid, de nood aan financiering, de houdbaarheid op middellange termijn en de ruimte voor stabilisatiebeleid. De belangrijkste saldi zijn: * **Vorderingssaldo / Financieringssaldo / Algemeen saldo:** Het verschil tussen alle ontvangsten en uitgaven, *inclusief* de rentelasten op de overheidsschuld. Dit is het saldo dat bepaalt hoeveel er dat jaar extra geleend moet worden. * **Primair saldo:** Het verschil tussen ontvangsten en uitgaven, *exclusief* de rentelasten op de schuld. Het meet de budgettaire inspanning van de regering voor het lopende beleid, los van oude schulden. * `Financieel saldo = Primair saldo – Rentelasten` * **Nominaal saldo:** Het "gewone" begrotingssaldo dat geen rekening houdt met conjuncturele effecten of eenmalige uitgaven/ontvangsten. Het geeft aan of er ruimte is voor nieuw beleid (positief saldo) of dat er geleend of bespaard moet worden (negatief saldo). * **Conjunctuurgezuiverd saldo:** Het nominale saldo gecorrigeerd voor de impact van de conjunctuur. Het toont hoe de begroting eruit zou zien als de economie op haar "normale" trend zou draaien. Dit is nuttig voor beleidsevaluatie zonder de invloed van conjunctuurschommelingen. * Het wordt berekend door het nominale saldo te verminderen met de cyclische component, die het product is van de **output gap** en de **semi-elasticiteit** van de begroting voor de conjunctuur. $$ \text{Conjunctuurgezuiverd saldo} = \frac{\text{Nominaal saldo}}{\text{BBP}} - \epsilon \cdot \text{Output Gap} $$ De **semi-elasticiteit ($\epsilon$)** geeft aan hoe het begrotingssaldo (als percentage van het BBP) wijzigt wanneer het BBP wijzigt. Voor België werd deze in 2014 geschat op 0.61. * **Structureel saldo:** Het conjunctuurgezuiverde saldo, verder gecorrigeerd voor **eenmalige of tijdelijke maatregelen** (zowel uitgaven als ontvangsten). Dit saldo is de meest robuuste indicator voor de houdbaarheid van de overheidsfinanciën op middellange en lange termijn. * De berekening van het structureel saldo is cruciaal voor de inschatting van de houdbaarheid van de overheidsfinanciën en wordt door Europa gebruikt om te controleren of lidstaten voldoen aan de begrotingsnormen. * **Output gap:** Het verschil tussen het feitelijke BBP en het potentiële BBP (het BBP dat de economie theoretisch kan produceren bij normale benutting van arbeid en kapitaal). Een positieve output gap duidt op hoogconjunctuur, een negatieve op laagconjunctuur of crisis. * **Potentiële groei:** De normale, verwachte jaarlijkse groei van de economie. * **ESR-geconsolideerd vorderingssaldo:** Dit is de **parameter die door de Europese Commissie wordt geëvalueerd**. Het is het begrotingssaldo dat geherrekend is volgens de Europese ESR-regels en geconsolideerd is (interne stromen tussen overheidsinstellingen worden geneutraliseerd). Dit saldo wordt ook gecorrigeerd voor onderbenutting van kredieten en andere ESR-correcties. #### 3.8.1 De conjunctuurcomponent van de begroting De conjunctuurcomponent wordt gemeten aan de hand van de **output gap**. De output gap wordt berekend door de feitelijke economische groei te vergelijken met de potentiële groei. Er zijn verschillende methoden om de potentiële groei te schatten, waaronder statistische trendlijnen (bv. met Hodrick-Prescott filters) en de productiefunctiebenadering, die rekening houdt met de bijdragen van arbeid, kapitaal en totale factorproductiviteit. De **semi-elasticiteit** van de begroting voor de conjunctuur, die aangeeft hoe gevoelig het saldo is voor veranderingen in de output gap, is ook essentieel voor de berekening van het conjunctuurgezuiverde saldo. $$ \text{Cyclische component} = \epsilon \cdot \text{Output Gap} $$ Voor België werd deze semi-elasticiteit in 2014 geschat op 0.61, wat impliceert dat een toename van de output gap met 1 procentpunt het begrotingssaldo met ongeveer 0.61 procentpunt van het BBP verbetert. #### 3.8.2 ESR-correcties Het ESR-geconsolideerd vorderingssaldo vereist diverse correcties: * **Neutraliseren van stromen tussen overheidsinstellingen:** Om dubbeltelling te vermijden worden onderlinge overdrachten (bv. dotaties, leningen) en rente-uitgaven op indirecte schuld geneutraliseerd. * **Onderbenutting:** Er wordt rekening gehouden met het feit dat overheden niet altijd alle voorziene uitgaven realiseren. * **Andere ESR-correcties:** Dit omvat correcties gerelateerd aan het aanrekeningstijdstip, herclassificaties van instellingen en de behandeling van investeringen in uitvoering. ### 3.9 De saldi van de lidstaat België en de verschillende overheidsniveaus In 2024 wordt voor België een vorderingsentekort van circa 4.6% van het BBP verwacht. De federale overheid draagt hiervan 3%, de deelstaten 1.5% en de lagere overheden 0.2%. De sociale zekerheidsstelsels worden globaal in evenwicht verwacht. Het primair saldo bedroeg -2.5% van het BBP, met rentelasten van 2.1%. Het structureel saldo wordt geschat op -4.1% van het BBP. De analyse van de NBB toont aan dat de structurele verslechtering van de Belgische staatsfinanciën voornamelijk bij de federale overheid en de sociale zekerheid ligt, met name door gestegen sociale uitgaven (vergrijzing, gezondheidszorg) en de impact van automatische loonindexering. België kende in 2020-2021 een contracyclisch expansief beleid, waarbij slechte conjuncturele omstandigheden samengingen met primaire tekorten. Vanaf 2022 bleven primaire tekorten bestaan, voornamelijk door stijgende uitgaven. Voor de deelstaten blijven tot 2029 tekorten worden verwacht, hoewel deze in Vlaanderen en het Waals gewest naar verwachting afnemen. Het Vlaamse ESR-vorderingensaldo vertoonde na een licht overschot in 2017 en 2019, aanzienlijke tekorten sinds 2020, mede door de coronacrisis. Bij de berekening van het Vlaamse saldo worden uitgaven voor grote infrastructuurwerken zoals de Oosterweelverbinding en investeringen uit het Vlaams Veerkrachtplan, gefinancierd met Europees geld, soms buiten beschouwing gelaten voor de begrotingsdoelstellingen. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Allocatie-functie | De functie van de overheid die zich richt op het voorzien of financieren van goederen en diensten wanneer markten tekortschieten, zoals bij publieke goederen, merit goods en goederen met externe effecten. | | Herverdelings-functie | De functie van de overheid die gericht is op het corrigeren van de inkomensverdeling door middel van belastingen en uitgaven, zoals progressieve belastingen en sociale uitkeringen. | | Stabilisatiefunctie | De functie van de overheid die de begroting gebruikt om de economie te stabiliseren bij schokken of crisissen, met behulp van automatische stabilisatoren en discretionair beleid. | | Ramingsakte | Een document waarin wordt vastgesteld welke uitgaven gedaan kunnen worden tijdens het begrotingsjaar en welke ontvangsten deze uitgaven mogelijk maken; het is een schatting die kan afwijken door onverwachte gebeurtenissen. | | Machtigingsakte | Een goedgekeurde begroting die het Parlement de Regering machtigt om belastingen te innen en uitgaven te verrichten binnen bepaalde limieten. | | Bijzondere wettelijke akte | Een wet die specifiek betrekking heeft op de begroting, met als kenmerk dat deze enkel geldig is voor één kalenderjaar en geen rechtsbron is. | | Beleidsakte | Een begroting die alle beleidsinitiatieven van een regering voor een begrotingsjaar omvat en becijfert, en die dient als een belangrijk politiek instrument om prioriteiten kenbaar te maken. | | Automatische stabilisatoren | Mechanismen die automatisch in het economische systeem zijn ingebouwd en zonder nieuw politiek besluit werken om conjunctuurschommelingen af te remmen, zoals progressieve belastingen en werkloosheidsuitkeringen. | | Discretionair begrotingsbeleid | Bewuste, eenmalige politieke beslissingen van de overheid om inkomsten of uitgaven aan te passen, zoals tijdelijke belastingverlagingen of extra investeringen. | | Structureel saldo | Het begrotingssaldo gecorrigeerd voor conjuncturele effecten en eenmalige maatregelen, dat een indicatie geeft van de houdbaarheid van de overheidsfinanciën op middellange en lange termijn. | | Primair saldo | Het verschil tussen ontvangsten en uitgaven, exclusief de rentelasten op de bestaande overheidsschuld. Dit saldo meet de budgettaire inspanning van de overheid op de lopende beleidsvoering. | | Financieringssaldo (Vorderingssaldo) | Het begrotingssaldo dat wel rekening houdt met de rentelasten op de overheidsschuld. Dit saldo geeft aan hoeveel de overheid dat jaar extra moet lenen. | | Conjunctuurgezuiverd saldo | Het begrotingssaldo dat gecorrigeerd is voor de invloed van de economische conjunctuur, om de onderliggende begrotingspositie en beleidsevaluatie mogelijk te maken. | | ESR-vorderingssaldo | Het begrotingssaldo zoals geclassificeerd en berekend volgens de regels van het Europees Stelsel van Rekeningen (ESR), dat wordt gebruikt voor internationale vergelijkingen en Europese begrotingstoezicht. | | Output gap | Het verschil tussen de feitelijke economische groei (BBP) en de potentiële groei van de economie, wat aangeeft of er sprake is van hoog- of laagconjunctuur. | | Semi-elasticiteit | Een maatstaf die aangeeft hoe het begrotingssaldo als percentage van het BBP verandert bij een verandering van de output gap. | | Consolidatieperimeter | De verzameling van instellingen en entiteiten die volgens de definities van EUROSTAT tot de overheidssector worden gerekend en waarvan de begrotingscijfers moeten worden opgenomen in de overheidsfinanciën. | | Federaal Planbureau (FPB) | Een instelling die macro-economische vooruitzichten (groei, inflatie, werkgelegenheid) opstelt, welke dienen als basis voor de ramingen van ontvangsten en uitgaven in de begroting. | | Rekenhof | Een onafhankelijke instelling die de begroting en de jaarrekeningen controleert op juistheid, volledigheid en doelmatigheid, ter ondersteuning van het parlement in zijn controle op de regering. | | Monitoringcomité | Een orgaan dat de uitvoering van de begroting volgt en rapporteert over overschrijdingen of meevallers, en dat helpt bij het bepalen van de benodigde saneringsinspanningen. | | Hoge Raad van Financiën (HRF) | Een onafhankelijk begrotingsadviesorgaan dat advies geeft over het noodzakelijke saneringstraject en de verdeling van de begrotingsinspanningen over de verschillende overheidsniveaus. | | Begrotingskalender | De tijdslijn van het begrotingsproces, met specifieke documenten zoals de initiële begroting, begrotingsaanpassing en de jaarekening, die elk op vaste momenten in het jaar worden opgesteld en goedgekeurd. | | Middelenbegroting (MB) | Een onderdeel van de begroting dat de machtiging voor de invordering van belastingen en het aangaan van leningen bevat; het is een raming van de ontvangsten van het algemeen bestuur. | | Algemene Uitgavenbegroting (AUB) | Een onderdeel van de begroting dat de raming van de uitgaven van de overheid bevat, inclusief toelichting, wetsontwerp en krediettabellen. | | Algemene Toelichting (AT) | Een document dat de relatie weergeeft tussen de middelenbegroting en de algemene uitgavenbegroting, en dat een algemeen beeld geeft van het begrotingsbeleid, de saldi en de overheidsschuld. | | Legaliteitsbeginsel | Het principe dat de begroting een wet is die door het parlement moet worden goedgekeurd, en dat de regering geen belastingen mag innen of uitgaven mag doen die niet in de begroting staan. | | Jaarlijksheidsbeginsel | Het principe dat de begroting slechts voor één kalenderjaar geldig is en dat er elk jaar een nieuwe begroting moet worden opgesteld en gestemd. | | Eenheidsbeginsel | Het principe dat per overheid één globale begroting wordt opgesteld, waarin alle diensten en instellingen van die entiteit worden samengebracht. | | Universaliteits-/Volledigheidsbeginsel | Het principe dat alle ontvangsten en uitgaven in de begroting moeten worden opgenomen, zonder verborgen fondsen of saldering. | | Specialiteitsbeginsel | Het principe dat kredieten zijn toegekend per beleidsdomein, programma of artikel, en dat geld dat voor een specifiek doel is ingeschreven, niet zomaar voor een ander doel mag worden gebruikt. | | Evenwichtsbeginsel | Het principe dat de uitgaven en ontvangsten in principe in evenwicht moeten zijn, en dat tekorten geen normaal en blijvend gegeven mogen zijn. | | Houdbaarheid | Het principe dat er rekening moet worden gehouden met de meerjarengevolgen van het begrotingsbeleid, en dat schulden en tekorten op lange termijn draaglijk moeten blijven. | | Waarachtigheids-/Realiteitsbeginsel | Het principe dat ramingen zo eerlijk en realistisch mogelijk moeten zijn, gebaseerd op objectieve gegevens, en niet op opgepoetste cijfers. | | Transparantiebeginsel | Het principe dat de begroting zo leesbaar en begrijpelijk mogelijk moet zijn voor zowel het parlement als de burgers. | | Goed financieel beheer | Het principe van doelmatigheid en zuinigheid, waarbij met zo weinig mogelijk middelen zo veel mogelijk nuttige resultaten moeten worden behaald, met een koppeling tussen kredieten en beleidsdoelstellingen. |

# Publieke schuld: feiten, cijfers en evolutie Dit onderwerp verkent de omvang, evolutie, oorzaken en implicaties van de publieke schuld in België, met een analyse van historische trends en de impact van crises. ### 1.1 De omvang en evolutie van de publieke schuld in België * **Huidige stand:** In december 2025 bedroeg de Belgische publieke schuld 670,6 miljard euro. Uitgedrukt als percentage van het BBP kwam dit in 2024 neer op 104,4%. * **Historische trends:** * Tussen 1995 en 2007 daalde de schuldgraad aanzienlijk. Dit was toe te schrijven aan de voorbereidingen voor de eurozone, Europese begrotingstoezicht en een dalende lange termijnrente die herfinanciering goedkoper maakte. * Door de financiële crisis van 2008 steeg de schuldgraad vanaf dat jaar opnieuw tot boven de 100% van het BBP. * Tussen 2014 en 2020 daalde de schuldgraad weer onder de 100%, mede dankzij een gunstig renteklimaat. * De COVID-19-crisis (2020-2021) leidde opnieuw tot een opvering van de publieke schuld. * **Relatie tussen tekorten en schuld:** Hoewel grote tekorten (zoals in 2009 en 2020) de schuld het volgende jaar sterk doen toenemen, geldt het omgekeerde niet altijd. Zo bleef de publieke schuld toenemen tussen 2010 en 2014, ondanks een systematische afname van het tekort. * **Internationale context:** Hoge schuldgraden zijn geen unicum voor België. Op wereldschaal is te zien dat oorlogen en crises de publieke schuldgraad sterk beïnvloeden. Sinds de jaren '80 keert de schuld na zo'n crisis niet meer terug naar het pre-crisis niveau. * **Verdeling binnen België:** Meer dan 80% van de Belgische staatsschuld is aangegaan door het federale niveau. Regio's, sociale zekerheid en lagere overheden zijn goed voor de resterende 20%. Netto is het aandeel van sub-centrale besturen beperkter door consolidatie. * **Evolutie regionale schuld:** Sinds 2019 is het aandeel van de regionale overheden sterk toegenomen, met de Franse gemeenschap en het Waals gewest als grootste bijdragers. Tussen 2019 en 2022 kende de Vlaamse schuld de grootste stijging, mede door regionale bevoegdheden tijdens de coronacrisis en latere begrotingstekorten en investeringsprojecten. #### 1.1.1 De federale overheidsschuld De federale overheidsschuld kan worden ingedeeld naar looptijd, valuta en rentevoeten. * **Kenmerken:** * Meer dan 80% is langetermijnschuld. * Deze schuld is integraal in euro's uitgegeven. * Ongeveer 90% is uitgegeven tegen een vaste rentevoet. * De gewogen gemiddelde rentevergoeding bedroeg in 2025 circa 2%. * **Belangrijkste schuldinstrumenten:** * **Obligations linéaires (OLO's):** Middellange tot lange looptijd, uitgegeven in euro, gedematerialiseerd. Ze worden vastrentend uitgegeven en verkocht via primary dealers. Minimale inleg is 1.000.000 euro. Ongeveer 45% wordt aangehouden door binnenlandse investeerders. De gewogen gemiddelde looptijd in 2021 was 18 jaar (mede door een OLO met 50 jaar looptijd). * **Euro Medium Term Notes (EMTN):** Korte tot lange looptijd (1 maand tot 100 jaar), uitgegeven in deviezen of euro, met vaste of vlottende rente. Geplaatst via primary dealers en gedematerialiseerd. * **Schuldscheine:** Leningsovereenkomst met af te spreken looptijd en vaste of vlottende rente, doorgaans in euro maar ook in andere deviezen. Bepaald door Duits recht en geplaatst via banken, gericht op professionele beleggers. * **Schatkistcertificaten (SKC):** Belangrijkste instrument voor korte termijn schuld (3, 6, of 12 maanden). Tweemaal per maand aanbestedingen. Vooral gekocht door professionele investeerders (particulieren via secundaire markt). Zonder uitzondering in euro uitgegeven. Slechts 11,6% aangehouden door binnenlandse beleggers; bijna 75% van de investeerders komt van buiten de eurozone. * **Euro Commercial Paper (ECP):** Flexibel instrument voor korte termijn schuld (3 dagen - 1 jaar). Naast euro-emissies dominant in dollars. Minimumbedrag 250.000 euro. Beperkt aantal dealers. Nationale Bank van België (NBB) treedt op als uitgever. * **SURE-programma:** Sinds de coronacrisis heeft de Belgische staat ook gebruik gemaakt van het SURE-programma van de Europese Commissie voor tijdelijke financiering (100 miljard euro) om economie en tewerkstelling te ondersteunen. In 2021 werd zo ca. 6,2 miljard euro doorgesluisd naar België. #### 1.1.2 De Vlaamse overheidsschuld Vlaanderen trekt ook schuld aan, onderverdeeld in vier types: * **Directe schuld:** Aangegaan om de netto financieringsbehoefte te dekken, overgenomen van derden en verankerd bij decreet, of geleend ten voordele van geconsolideerde overheidsentiteiten. Eind 2020 bedroeg deze bijna 14 miljard euro, een stijging van 104,86% ten opzichte van eind 2019, voornamelijk door het begrotingstekort ten gevolge van de coronacrisis. Deze schuld is voornamelijk aangegaan via EMTN (lange termijn) en Belgian Commercial Paper (korte termijn). * **Indirecte schuld:** Leningen aangegaan door een andere rechtspersoon dan de Vlaamse Gemeenschap, maar waarvoor de Vlaamse overheid de aflossing en rentebetaling dekt. Dit type schuld is momenteel beperkt en zal op termijn verdwijnen. * **Geconsolideerde bruto-schuld:** Omvat de directe en indirecte schuld van ministeries, het negatieve saldo van zichtrekeningen binnen ministeries (cash pooling), het globale saldo van geconsolideerde agentschappen (cash pooling), correcties voor niet-S.1312 entiteiten, financiële schulden van te consolideren instellingen en schuld uit geconsolideerde PPS en alternatief gefinancierde subsidies. Leningen tussen entiteiten binnen de consolidatieperimeter worden niet meegerekend. De geconsolideerde schuld bedroeg in 2022 36 miljard euro en wordt meegedeeld aan het INR voor het Europees begrotingstoezicht. "Bruto" verwijst naar de schuld zelf, "netto" is schuld minus beleggingen. * **Gewaarborgde schuld:** De Vlaamse Gemeenschap staat garant voor de terugbetaling. Eind 2020 bedroeg deze zo'n 12,3 miljard euro, met borgstellingen aan onder andere de Watergroep, VMSW en PMV. * **Kerncijfers Vlaamse schuld:** * Bijna 80% is directe schuld, voornamelijk lange termijn via EMTN (ca. 85%). * 90,5% van de uitgiftes is aan vaste rentevoet. * Gemiddelde rentevoet is 2%. * Gemiddelde resterende looptijd is 12 jaar. ### 2. De determinanten van de publieke schuld De variatie in de staatsschuld wordt primair bepaald door het primair saldo, de rente-uitgaven en stock-flow adjustments. #### 2.1 Het primair saldo en financieringsbehoefte De financieringsbehoefte van de overheid wordt vooral bepaald door het primair saldo (het saldo exclusief rentebetalingen). * **Historische relatie:** Oliëcrises (jaren '70) en economische crises (jaren '80) leidden tot hoge financieringstekorten en een snelle stijging van de schuld tot rond de 90% van het BBP. Ondanks saneringsinspanningen in de late jaren '80, steeg de staatsschuld verder tot meer dan 130% van het BBP. * **Toetreding tot de eurozone:** Dit proces leidde tot een afbouw van de staatsschuld tot onder de 110% van het BBP in 2000, samengaand met verbeteringen in het financieringssaldo. In 2007 werden niveaus onder de 90% van het BBP bereikt, maar de financiële en economische crisis zorgden opnieuw voor oplopende deficits en schuld. * **Langlopende schuld:** De staatsschuld houdt niet altijd perfect gelijke tred met de financieringssaldi door de langlopende aard van de schuld. Schuld met hoge rentes draagt bij aan grotere deficits en dus hogere financieringsbehoeften die met nieuwe schuld gedelgd moeten worden. Hogere intrestvoeten leiden ook tot meer schuld bij herfinanciering. #### 2.2 Rentetarieven Vooral lange termijn rentetarieven zijn doorslaggevend, aangezien de staatsschuld voornamelijk langlopend is. * **Naoorlogse periode:** Rentetarieven stegen sterk tot in de jaren '80. De relatie tussen rente en staatsschuld was complex: * Tot de jaren '20 van de vorige eeuw was er een positieve correlatie. * Sinds de Tweede Wereldoorlog is dit niet meer het geval. In de periode 1960-1975 ging een stijgende rente gepaard met een reductie van de staatsschuld. * Na de rentepiek in de jaren '80 daalde de rente en volgde een aanhoudende stijging van de staatsschuld. * **Recente trends:** Sinds 2019 daalde de rente op 10-jarige OLO's onder de 0%, wat betekent dat beleggers rente moeten betalen in plaats van ontvangen. * **Impact op rentelasten en herfinanciering:** Rentetarieven bepalen de rentelasten over de looptijd van leningen en zijn cruciaal voor herfinanciering. Een sterke rentestijging kan leiden tot een "rentesneeuwbal" of explosieve schulddynamiek. #### 2.3 De interactie tussen economische groei, impliciete rente en primair saldo De schulddynamiek is deels endogeen en deels exogeen. * **Endogene schulddynamiek:** De schuld stijgt autonoom indien het primair deficit groter is dan het primair saldo nodig om de schuldgraad constant te houden. * **Stabilisatie van de schuldgraad (StP):** Het vereiste primair saldo voor schuldstabilisatie hangt af van het verschil tussen de nominale BBP-groei ($g$) en de impliciete nominale rentevoet ($r$), evenals de initiële schuldpositie ($D/GDP$). * **Risico op explosieve schulddynamiek:** Dit treedt op wanneer de nominale BBP-groei ($g$) lager is dan de impliciete rente ($r$), en het primaire begrotingsoverschot niet volstaat om het verschil te compenseren. * **Formele weergave:** De schuldquote ($D/GDP_{t+1}$) is gelijk aan ($D/GDP_t$) + StP. * StP = $(r-g) \times (D/GDP_t)$. * Indien $g > r$ of $(r-g) < 0$, blijft de schuld stabiel ondanks een primair deficit. * Indien $g < r$ of $(r-g) > 0$, is een primair overschot vereist. > **Tip:** De relatie tussen nominale BBP-groei en de impliciete rentevoet is cruciaal voor de stabiliteit van de schuld. Een groei die de rente overstijgt, biedt stabiliteit, zelfs met primaire tekorten. * **Impact van initiële schuld/BBP-ratio:** Een hogere initiële schuldratio vereist meer correcties op het primair saldo om de schuld te stabiliseren bij stijgende rentetarieven. * **Lange looptijd schuld:** Een langere gemiddelde looptijd laat toe begrotingsaanpassingen over tijd te spreiden. * **Voorbeeld 2021:** De schuldratio daalde in 2021 met 4,4 procentpunt tot 108,4%, terwijl de geconsolideerde schuld met 33,5 miljard euro toenam. De daling van de schuldgraad was uitsluitend endogeen, gedreven door een gunstige rente-groei dynamiek ($g > r$). De impliciete rente op de uitstaande schuld is sinds 1990 gedaald, mede door spaardrift en het ECB's quantitative easing beleid. * **Implicaties van gunstig renteklimaat:** Dit biedt overheden de mogelijkheid om expansief beleid te voeren en de vraag te stimuleren, zeker bij geringe private vraag. * **Risico's van stijgende rente:** Een toekomstige rentestijging verhoogt de kans op de rentesneeuwbal. Financiële markten kunnen vrezen voor terugbetalingscapaciteit, wat risicopremies en dus de rente verder doet stijgen. * **Onderzoek naar determinanten van $(r-g)$:** Onderzoek met data van 17 landen (waaronder België) toont aan dat factoren zoals totale factorproductiviteit, groei van de werkgelegenheid en een langere levensverwachting een gunstige invloed hebben op $(r-g)$. Primaire overschotten, inflatie en ongelijkheid spelen ook een significante rol. #### 2.4 Stock-flow adjustments Dit zijn exogene factoren die de schuld beïnvloeden en niet direct gerelateerd zijn aan rente of BBP-groei. Voorbeelden zijn netto-deelnemingen (nieuwe beleggingen), effecten van derivaten, verschillen tussen kas- en transactiebasis, chartaal geld en deposito's, en statistische correcties. * **Schuldenherstructurering:** In tijden van lage rente kan het interessant zijn om oudere staatsobligaties met hogere rente terug te kopen en te herfinancieren met nieuwe obligaties tegen een lagere rente. * **Verlengen looptijden:** België heeft schuld met langere looptijden aangetrokken, wat herfinancieringsrisico's verlaagt en de impliciete rente verlaagt. Langlopende schuld is echter duurder bij aantrekken. ### 3. De effecten van de schuld op de economische groei Een grote publieke schuld is niet uitsluitend negatief; productieve overheidsuitgaven kunnen de economische groei stimuleren. Echter, ongebreidelde schuldopbouw heeft significante nadelen. * **Positieve effecten:** Indien middelen worden aangewend voor productieve overheidsuitgaven (met een hoge multiplier), kan dit de economische groei sterk beïnvloeden. Zolang het rendement van bestedingen de rentelasten overstijgt, is schuldopbouw tot op zekere hoogte verantwoord. * **Negatieve effecten:** * **Hypotheek op toekomstige generaties:** Schuldopbouw vandaag hypothekeert de koopkracht van toekomstige generaties die de schuld zullen moeten afbetalen. * **Twijfel over houdbaarheid:** Een te hoge overheidsschuld kan twijfel oproepen over de aflossing en rentebetalingen, zeker bij buitenlandse houders of schuld uitgezet in buitenlandse valuta. Dit kan leiden tot hogere rentes en een schuldspiraal. * **Ratings:** Ratings van kredietwaardigheid zijn cruciaal. Verslechteringen kunnen leiden tot weigering tot herfinanciering. * **Besmettingseffect binnen eurozone:** De schuldgraad van één land kan oversijpelen naar andere landen, zoals bleek tijdens de soevereine schuldencrisis van 2010-2011. * **Koekoekseffect:** Stijgende rentelasten verdringen andere uitgaven, wat in het verleden leidde tot besparingen. * **Crowding out:** Een sterke financieringsbehoefte van de overheid kan lenen voor bedrijven en particulieren bemoeilijken door rentestijgingen, wat investeringen remt. * **Ricardiaans equivalentietheorema:** Burgers kunnen meer gaan sparen uit anticipatie op toekomstige belastingverhogingen om de schuld af te lossen, wat consumptie en economische groei remt. * **Intergenerationele belastingdruk:** Toekomstige belastingverhogingen kunnen de economische groei afremmen. * **Academische discussie over kritiek niveau schuldgraad:** * **Kumar & Woo, Reinhart & Rogoff, Cecchetti, Mohanty & Zampolli:** Plaatsen het kritieke niveau tussen 90% en 100% van het BBP. * **Krugman, Panizza & Presbitero:** Bekritiseren eerdere studies omdat ze geen rekening houden met de wederzijdse beïnvloeding: lage groei leidt tot slechtere primaire saldi en hogere schuld. * **Van Gompel:** De kritieke drempel verschilt per land en hangt af van economische en institutionele kenmerken (zwakke instellingen, gering concurrentievermogen, kwetsbare bankensector, perceptie solvabiliteitsrisico). * **Kourtellos et al.:** Negatief effect van schuld op groei is beperkt tot landen met fragiele democratische systemen. * **Dreger & Reimers:** Geldt enkel voor de eurozone en niet-duurzame publieke schuld. * **Egert:** Niet-lineair verband, negatief effect start al bij 20% tot 60% BBP. * **Chudik et al.:** Geen universeel toepasbare grens. * **Jacobs et al.:** Vinden geen causaal verband van publieke schuld naar economische groei, wel de omgekeerde relatie: slechte economische omgeving leidt tot hogere rente en dus hogere publieke schuld. ### 4. De houdbaarheid van de Belgische overheidsfinanciën De houdbaarheid van de Belgische overheidsfinanciën wordt geanalyseerd voor de komende jaren, met details voor federale entiteiten en regio's. * **Debt-to-revenue ratio:** Voor België schommelt deze rond de 200% (ongeveer twee keer de debt-to-GDP ratio, aangezien publieke ontvangsten ongeveer de helft van het BBP vertegenwoordigen). * **Impact COVID-19:** De crisis had een zware impact op saldi en schuld, met sterke verschillen tussen entiteiten. * **Budgettair evenwicht:** Geen enkele entiteit voorziet eerder dan 2027 een budgettair evenwicht. * **Schuldratio's per entiteit:** * **Federale overheid:** Veel hogere schuldratio, maar meer manoeuvreerruimte door volledige taxing powers. * **Wallonië:** Hoge schuldratio met opwaartse tendens. * **Brussels Hoofdstedelijk Gewest:** Sterke opwaartse tendens in de schuldratio. * **Franse gemeenschap:** Lagere schuldratio, maar sterk afhankelijk van transfers via het BIF. * **Primaire saldi bij ongewijzigd beleid:** Tot 2027 zullen weinig overheden een evenwicht behalen. * **Federale overheid:** Stijgend tekort door vergrijzingskosten en defensie-uitgaven. * **Regio's:** Slechte vooruitzichten door transfers uit BIF, afnemende koppeling aan economische groei, en hogere bijdragen voor federale pensioenen. Het overgangsmechanisme voor Wallonië en BHG dooft uit. * **Schulddoelstelling 2041:** Om de Belgische schuld terug te brengen tot 100% van het BBP (of 204% van de inkomsten) tegen 2041, zal enkel Vlaanderen de norm halen in 2031. Wallonië wordt verwacht een schuldratio te vertonen die meer dan dubbel zo hoog is als de norm. * **Monitoring regionale schuld:** De regionale schuld vereist meer monitoring, deels via private ratingfirma's. Goede ratings zijn bepalend voor de te betalen intrestvoeten en risicopremies. #### 4.1 Vlaamse schuldnorm Sinds 2016 hanteert Vlaanderen een schuldnorm met twee doelstellingen: 1. **Behoud gunstige rating:** Geconsolideerde schuld beperken tot maximaal 65% van lopende ontvangsten. 2. **Behoud positieve netto-actief positie:** Totale waarde aan vermarktbare activa groter dan de geconsolideerde schuld. * **Situatie 2020-2026:** De doelstellingen verslechterden door de coronacrisis, ondanks financiering van steunmaatregelen die resulteerden in vermarktbare activa. * **Verwachting 2026:** Een negatieve netto-actief positie (-13,2 miljard euro) wordt verwacht, met een schuld oplopend tot 56,5 miljard euro (of 14,56% van het BRP), wat de totale Vlaamse ontvangsten (61,5 miljard euro) nadert. ### 5. Consolidatie-oefeningen uit het verleden Gezien de slechte vooruitzichten voor overheidsfinanciën zullen consolidatie-oefeningen waarschijnlijk worden ingezet om tekorten terug te dringen. * **Doel:** Herstellen van de houdbaarheid van de overheidsfinanciën. * **Historische periodes van consolidatie:** * 1982-1987 * 1993-1998 * 2011-2017 * **Kenmerken consolidatieperiodes:** * Vonden plaats in periodes van laagconjunctuur. * Gingen gepaard met structurele hervormingen gericht op werkgelegenheid en concurrentievermogen. * **Methoden en focus per periode:** * **Jaren '80:** Inzet op verlaging lonen, investeringen, kinderbijslag en sociale uitkeringen; stimuleren brugpensioenen. * **Jaren '90:** Beperktere saneringen; ondersteuning koopkracht via loon- en pensioenverhogingen. * **Schuldencrisis (2011-2017):** Beperkter en selectiever aantal maatregelen; sterke investeringen in pensioenen en sociale uitkeringen. * **Impact op schuldgraad, primaire saldi en rente:** * **Eerste consolidatieperiode:** Sterk endogene schuldgraad; impliciete rente hoger dan BBP-groei; schuld bleef toenemen ondanks verminderende primaire tekorten. * **Tweede consolidatieperiode:** Afname schuldgraad vanaf 1993; positieve primaire saldi groter dan nodig voor stabilisatie. * **Laatste consolidatiegolf:** Impliciete rente lager dan nominale groei; vereiste primaire saldi waren soms negatief, wat beperkte primaire tekorten toeliet zonder sterke schuldtoename. > **Tip:** Consolidatie-oefeningen zijn vaak economisch en sociaal uitdagend, met verschillende benaderingen in het verleden die variërende resultaten opleverden. De context van laagconjunctuur en de specifieke instrumenten zijn bepalend. --- # Determinanten van de publieke schuld en schuldendynamiek Hier volgt een gedetailleerde samenvatting over de determinanten van de publieke schuld en de schuldendynamiek, opgesteld voor studiedoelen. ## 2. Determinanten van de publieke schuld en schuldendynamiek De dynamiek van de publieke schuld wordt primair beïnvloed door het primair saldo, de rente-uitgaven, de economische groei en stock-flow adjustments. ### 2.1 Het primair saldo en de financieringsbehoefte De financieringsbehoefte van de overheid is sterk afhankelijk van het primair saldo. Een primair tekort, wat betekent dat de inkomsten (exclusief rentebetalingen) lager zijn dan de uitgaven (exclusief rentebetalingen), leidt tot een toename van de schuld. Omgekeerd leidt een primair overschot tot een daling van de schuld. De relatie tussen het primair saldo en de staatsschuld wordt duidelijk zichtbaar in historische data: economische crises, zoals de oliecrisis in de jaren '70 en de economische crisis in de jaren '80, leidden tot hoge financieringstekorten en een snelle stijging van de staatsschuld. Ondanks saneringsinspanningen liep de schuld verder op. De voorbereiding en toetreding tot de eurozone, met bijbehorende verbeteringen in het financieringssaldo, zorgden voor een afbouw van de schuld onder de 110% van het bruto binnenlands product (BBP). De financiële crisis en de daaropvolgende economische crisis leidden echter opnieuw tot oplopende tekorten en schuld. Het is belangrijk op te merken dat de staatsschuld niet altijd perfect gelijke tred houdt met de financieringssaldi. Dit komt doordat schuld vaak langlopend is en dus niet direct verdwijnt bij een verbetering van het saldo. Schuld met hoge rentes draagt bij aan grotere tekorten, wat leidt tot hogere financieringsbehoeften die gedekt moeten worden met nieuwe schuld. Bovendien leidt een hogere rente bij herfinanciering van aflopende schuld tot een hogere totale schuld. ### 2.2 De rol van rentetarieven Aangezien staatsschuld veelal langlopend is, spelen lange termijn rentetarieven een doorslaggevende rol. Historisch gezien namen de rentes in de naoorlogse periode sterk toe tot in de jaren '80. Na de rentepiek in de jaren '80 daalde de rente en steeg de staatsschuld quasi aanhoudend. Sinds 2019 is de rente op OLO's (Obligations Linéaires / Lineaire Obligaties) op 10 jaar onder de nul procent gedaald, wat betekent dat beleggers rente moesten betalen in plaats van ontvangen. Rentetarieven bepalen de rentelasten over de looptijd van uitstaande leningen, maar zijn ook cruciaal voor de herfinanciering wanneer schuld op einde looptijd komt. Een sterke stijging van de rentes kan leiden tot een "rentesneeuwbal" of een explosieve schulddynamiek. ### 2.3 Interactie tussen economische groei, impliciete rente en primair saldo De schulddynamiek is deels endogeen (schuld stijgt vanzelf) en deels exogeen. #### 2.3.1 Endogene schulddynamiek en stabilisatie De schuld stijgt endogeen indien het primair tekort groter is dan het primair saldo dat nodig is om de schuldgraad constant te houden. Het vereiste primaire saldo voor schuldstabilisatie ($StP$) is afhankelijk van het verschil tussen de nominale BBP-groei ($g$) en de impliciete nominale rentevoet op de uitstaande schuld ($r$), evenals de initiële schuldpositie ($D/GDP$). * Er is pas sprake van explosieve schulddynamiek als de nominale BBP-groei ($g$) lager is dan de impliciete rente ($r$), en het primaire begrotingsoverschot niet volstaat om het verschil tussen $g$ en $r$ te compenseren. * Zolang de nominale BBP-groei hoger blijft dan de impliciete nominale rentevoet ($g > r$), is er geen risico op een sneeuwbaleffect. Zelfs met primaire tekorten die boven het stabilisatieniveau liggen, kan de schuld weliswaar toenemen, maar zal deze niet explosief stijgen en uiteindelijk stabiliseren. De formele relatie is: $$ \frac{D_{t+1}}{GDP_{t+1}} = \frac{D_t}{GDP_t} + r_t \frac{D_t}{GDP_t} - g_t \frac{D_t}{GDP_t} + \text{SFA}_t $$ Hierin is $D$ de schuld, $GDP$ het bruto binnenlands product, $r$ de impliciete rentevoet, $g$ de nominale BBP-groei, en $SFA$ de stock-flow adjustment. Het vereiste primaire saldo ($StP$) voor stabilisatie van de schuldquote kan worden uitgedrukt als: $$ StP = (r - g) \times \frac{D}{GDP} $$ * Indien $g > r$ (of $r-g < 0$), dan blijft de schuld stabiel ondanks een primair overheidsdeficit. * Indien $g < r$ (of $r-g > 0$), dan is een primair overschot vereist om de schuld te stabiliseren. De initiële schuld/BBP-ratio ($D/GDP_t$) heeft een belangrijke impact: hoe hoger deze ratio, hoe meer correcties op het primair saldo nodig zijn om de schuld te stabiliseren bij stijgende rentetarieven. Een langere gemiddelde looptijd van de schuld maakt het mogelijk om begrotingsaanpassingen over een langere periode te spreiden. **Tip:** De relatie tussen de nominale BBP-groei en de impliciete rentevoet is cruciaal voor het begrip van de schulddynamiek. Een situatie waarin de rentevoet hoger is dan de groei (r > g) is inherent risicovoller voor de schuldhoudbaarheid. #### 2.3.2 De impact van de impliciete rente op de schuldgraadstabilisatie De impliciete rente op de uitstaande schuld is gedaald, onder meer door de spaardrift van een verouderende bevolking en het kwantitatieve versoepelingsbeleid van de Europese Centrale Bank (ECB). Dit creëert een gunstige context voor overheden om expansief beleid te voeren en vraagstimulering te realiseren, aangezien het verschil tussen het vastgestelde primaire saldo en het vereiste stabilisatiesaldo voor de schuld kan worden aangewend. Het is echter onzeker hoe lang dit gunstige renteklimaat zal duren. Historisch zijn er meer periodes geweest waarin de impliciete rente groter was dan de nominale BBP-groei. Een heropleving van sterk stijgende rentetendensen vergroot de kans op een rentesneeuwbal. Een rentespiraal kan ontstaan wanneer financiële markten vrezen dat staten hun schuld niet meer zullen kunnen terugbetalen, wat leidt tot hogere risicopremies en verdere rentestijgingen. Onderzoek naar de determinanten van $(r-g)$ toont aan dat factoren zoals totale factorproductiviteit, groei van de werkgelegenheid en een langere levensverwachting een gunstige invloed kunnen hebben (leidend tot een negatievere $r-g$). Primaire overschotten, inflatie en ongelijkheid hebben ook een significante impact. ### 2.4 Stock-flow adjustments (SFA) Stock-flow adjustments betreffen exogene factoren die de schuld beïnvloeden en niet direct gerelateerd zijn aan de rente of de groei van het nominale BBP. Voorbeelden hiervan zijn: * Netto-deelnemingen (nieuwe beleggingen). * Effecten van afgeleide financiële producten. * Verschillen tussen de rente op kasbasis en transactiebasis. * Chartaal geld en deposito's. * Statistische correcties. #### 2.4.1 Schuldherstructurering en looptijd Schuldherstructurering kan in tijden van lage rente voordelig zijn. Het terugkopen van oudere staatsobligaties met een hogere rentevoet en herfinancieren met nieuwe obligaties tegen een lagere rente kan de impliciete rente op termijn verlagen. Het aangaan van schuld met langere looptijden vermindert herfinancieringsrisico's in de toekomst, hoewel dit op korte termijn duurder kan zijn voor de schuldeiser. ### 2.5 De effecten van schuld op economische groei De impact van publieke schuld op economische groei is complex en niet eenduidig negatief. #### 2.5.1 Positieve effecten van schuld Indien de middelen uit schuldcreatie worden aangewend voor productieve overheidsuitgaven (bijvoorbeeld investeringen met een hoge multiplier), kan dit de economische groei stimuleren, met name in periodes van conjuncturele zwakte. Zolang het rendement van deze bestedingen hoger is dan de door de schuld veroorzaakte last (rentelasten), kan schuldopbouw tot op zekere hoogte verantwoord zijn. #### 2.5.2 Negatieve effecten en risico's van ongebreidelde schuldopbouw * **Last voor toekomstige generaties:** Schulden die vandaag worden aangegaan, hypothekeren de koopkracht van toekomstige generaties die de schuld zullen moeten afbetalen. * **Twijfel over houdbaarheid en rentespiraal:** Een te hoog oplopende overheidsschuld kan twijfel oproepen over de aflossings- en rentebetalingscapaciteit, zeker indien de schuld wordt aangehouden door niet-ingezetenen of in buitenlandse valuta. Dit kan leiden tot hogere rentes en een schuldspiraal met negatieve macro-economische gevolgen. * **Ratings en kredietwaardigheid:** Ratings van kredietbeoordelaars zijn indicatoren van solvabiliteit. Verslechteringen kunnen institutionele beleggers afschrikken en herfinanciering bemoeilijken. * **Contagion binnen de eurozone:** Hoge schuldgraden van één land kunnen oversijpelen naar andere landen binnen de eurozone, aangezien de lange termijn rente collectief zal stijgen. De soevereine schuldencrisis van 2010-2011 is hiervan een illustratie. * **Koekoekseffect (crowding out van andere uitgaven):** Stijgende rentelasten kunnen andere overheidsuitgaven verdringen. Dit was zichtbaar in de jaren '70 en '80, toen een combinatie van stagflatie en hoge rente een rentesneeuwbal veroorzaakte. * **Crowding out van investeringen (verdringingseffect):** Een sterke financieringsbehoefte van de overheid kan het lenen voor bedrijven en particulieren bemoeilijken door hogere rentetarieven, wat investeringen remt. * **Ricardiaans equivalentietheorema:** Burgers kunnen meer gaan sparen anticiperend op toekomstige belastingverhogingen om de schuld af te lossen, wat consumptie en economische groei afremt. * **Intergenerationele belastingdruk:** Toekomstige belastingverhogingen kunnen de economische groei remmen, omdat landen met een hogere (toekomstige) belastingdruk een sterkere afname van de nationale productiviteit kunnen zien. #### 2.5.3 Discussie over het kritieke schuldniveau Er is academische discussie over het niveau van de schuldgraad waarbij negatieve effecten op economische groei optreden. Sommige studies situeren dit kritieke niveau tussen 90% en 100% van het BBP. Anderen wijzen erop dat eerdere studies mogelijk te simpele modellen gebruikten en geen rekening hielden met het feit dat economische groei ook de schuld beïnvloedt. Lage groei leidt immers tot slechtere primaire saldi. **Tip:** Kritische analyse van de schuld/BBP-ratio is belangrijk, maar ook het kijken naar de context: de specifieke economische en institutionele kenmerken van een land, de perceptie van financiële markten, en de aard van de schuld zelf (bv. duurzame vs. niet-duurzame schuld). ### 2.6 De houdbaarheid van de Belgische overheidsfinanciën De houdbaarheid van de Belgische overheidsfinanciën wordt geanalyseerd met behulp van de debt-to-revenue ratio, die twee keer zo hoog is als de debt-to-GDP ratio (rond de 200%). De coronacrisis had een zware impact op de saldi en de schuld, met aanzienlijke verschillen tussen de entiteiten (federaal, Vlaanderen, Wallonië, Brussel, gemeenschappen). * **Federale overheid:** Kent de hoogste schuldratio, maar heeft meer manoeuvreerruimte door volledige fiscale bevoegdheden. * **Regio's:** * Vlaanderen toonde zich het meest evenwichtig vóór de coronacrisis. * Wallonië en Brussel kampen met grotere tekorten, waarbij het Brussels Hoofdstedelijk Gewest een zeer sterke stijgende tendens in de schuldratio laat zien. * De Franstalige Gemeenschap heeft een lagere schuldratio, maar is sterk afhankelijk van transfers. * **Verwachtingen:** De meeste overheden voorzien pas na 2027 budgettair evenwicht. Voor de federale overheid spelen vergrijzingskosten en defensie-uitgaven een rol. Regionale tekorten worden mede veroorzaakt door wijzigende federale transfers en pensioenlasten. #### 2.6.1 Schommelende schuldnormen en targets Sommige overheden, zoals Vlaanderen, hanteren schuldnormen gericht op het behoud van een gunstige rating en een positieve netto-actiefpositie. De coronacrisis heeft deze targets echter verslechterd, door enerzijds extra schuldopbouw voor steunmaatregelen en anderzijds een beperkte toename van vermarktbare activa. Tegen 2026 wordt voor Vlaanderen een negatieve netto-actiefpositie verwacht, waarbij de schuld de totale ontvangsten nadert. ### 2.7 Consolidatie-oefeningen uit het verleden In het verleden hebben periodes van consolidatie plaatsgevonden (bv. 1982-1987, 1993-1998, 2011-2017), vaak in periodes van laagconjunctuur en gepaard gaand met structurele hervormingen gericht op werkgelegenheid en concurrentievermogen. * **Jaren '80:** Sterke focus op het terugschroeven van lonen, investeringen en sociale uitkeringen. * **Jaren '90:** Beperktere saneringen, met nadruk op het ondersteunen van koopkracht. * **Schuldencrisis (2011-2017):** Selectievere maatregelen, met investeringen in pensioenen en sociale uitkeringen. De effectiviteit van deze consolidatie-inspanningen varieert: * **Eerste periode ('80):** De schuldgraad bleef toenemen doordat de impliciete rente hoger lag dan de BBP-groei. * **Tweede periode ('90):** De schuldgraad nam af doordat primaire saldi positief waren en volstonden om de schuld te stabiliseren. * **Laatste periode (schuldencrisis):** De lagere impliciete rente maakte het mogelijk om met minder inspanningen de schuld te stabiliseren, zelfs met beperkte primaire tekorten. **Conclusie:** De determinanten van de publieke schuld en de schuldendynamiek zijn veelzijdig. Een combinatie van budgettair beleid (primair saldo), financiële marktomstandigheden (rentes) en economische prestaties (BBP-groei) bepaalt de houdbaarheid van de overheidsfinanciën. Stock-flow adjustments en specifieke beleidskeuzes rond schuldbeheer spelen eveneens een rol. De analyse van deze factoren is cruciaal voor het inschatten van de risico's en het formuleren van gepast overheidsbeleid. --- # Effecten van schuld op economische groei en houdbaarheid van overheidsfinanciën Dit onderwerp onderzoekt hoe de publieke schuld de economische groei kan beïnvloeden en beoordeelt de houdbaarheid van de Belgische overheidsfinanciën, inclusief de regionale verschillen. ### 3.1 Feiten en cijfers rond de overheidsschuld #### 3.1.1 Algemene evolutie van de publieke schuld De publieke schuld van België bedroeg eind december 2025 670,6 miljard euro, wat neerkomt op 104,4 procent van het Bruto Binnenlands Product (BBP) in 2024. Tussen 1995 en 2007 daalde de schuldgraad aanzienlijk, mede door de voorbereidingen op en toetreding tot de eurozone en maatregelen in het kader van Europees begrotingstoezicht. De dalende lange termijnrente maakte herfinancieringen goedkoper. Vanaf 2008, als gevolg van de financiële crisis, steeg de schuldgraad weer tot boven de 100 procent van het BBP. Tussen 2014 en 2020 daalde de schuldgraad weer, mede door het gunstige renteklimaat, maar de Covid-19-crisis veroorzaakte in 2020 en 2021 een nieuwe stijging. Hoewel grote tekorten de schuld snel doen toenemen, is het omgekeerde niet altijd waar. Zo bleef de publieke schuld in de periode 2010-2014 toenemen, ondanks een systematische afname van het begrotingstekort. #### 3.1.2 Publieke versus private schuld Hoge schuldgraden zijn niet exclusief voor de publieke sector. Op wereldschaal vertonen zowel publieke als private schuldgraden sinds 1880 significante schommelingen. Oorlogen en grote crisissen hebben een sterke invloed op de publieke schuldgraad. Opvallend is dat sinds de jaren '80 de schuldgraad na een crisis niet meer terugkeert naar het pre-crisis niveau. #### 3.1.3 Verdeling van de schuld binnen België Meer dan 80 procent van de Belgische staatsschuld is aangegaan door het federale niveau. De regio's, sociale zekerheid en lagere overheden zijn verantwoordelijk voor de overige 20 procent. Gegeven de geconsolideerde aard van de schuld (beleggingen van een overheidsniveau in schuldinstrumenten van een ander overheidsniveau worden geneutraliseerd), is het netto aandeel van subcentrale overheden beperkter. Sinds 2019 is het aandeel van de regionale overheden sterk toegenomen. De Franse Gemeenschap en het Waals Gewest dragen gezamenlijk het meest bij, gevolgd door de Vlaamse schuld. Tussen 2019 en 2022 kende de Vlaamse schuld de grootste stijging, voornamelijk als gevolg van regionale bevoegdheden tijdens de coronacrisis (zoals steun aan bedrijven en de organisatie van de vaccinatiecampagne). Latere stijgingen werden veroorzaakt door oplopende begrotingstekorten en de financiering van grote investeringsprojecten. #### 3.1.4 De federale overheidsschuld De federale overheidsschuld kan worden ingedeeld naar looptijd (korte versus middellange en lange termijn), valuta en rentetarieven. Meer dan 8 op de 10 euro federale staatsschuld betreft langetermijnschuld, uitgegeven in euro's en voor circa 90 procent tegen een vaste rentevoet. De gewogen gemiddelde rentevergoeding bedroeg in 2025 circa 2 procent. De belangrijkste schuldinstrumenten zijn: * **Obligations linéaires (OLO's):** Middellange tot lange looptijd, uitgegeven in euro, gedematerialiseerd. Meestal vastrentend. Verkocht via primary dealers aan professionele en particuliere beleggers. Minimale inleg is 1.000.000 euro. Ongeveer 45 procent wordt aangehouden door binnenlandse investeerders. De gewogen gemiddelde looptijd was in 2021 18 jaar. * **Euro Medium Term Notes (EMTN's):** Schuldinstrumenten met looptijden van één maand tot 100 jaar, uitgegeven in deviezen of euro's, met vaste of variabele rentevoet. Geplaatst via primary dealers en gedematerialiseerd. * **Schuldscheine:** Leningsovereenkomsten met een in onderlinge afspraak bepaalde looptijd en vaste of variabele rente. Meestal in euro, maar ook in andere deviezen mogelijk. Bepaald door Duits recht en geplaatst via een bank, gericht op professionele beleggers. * **Schatkistcertificaten (SKC's):** Het belangrijkste instrument voor kortetermijnschuld, met looptijden van 3, 6, of 12 maanden. Voornamelijk gekocht door professionele investeerders; particuliere beleggers kunnen terecht op de secundaire markt. Initiële plaatsingen via primary dealers. Zonder uitzondering uitgegeven in euro. Slechts 11,6 procent wordt aangehouden door binnenlandse beleggers; bijna driekwart is afkomstig van buiten de eurozone. * **Euro Commercial Paper (ECP):** Meest flexibele kortetermijninstrument (looptijd 3 dagen tot 1 jaar). Naast euro-emissies, dominant uitgegeven in dollars. Minimumbedrag 250.000 euro. Plaatsing via een beperkt aantal dealers, gedematerialiseerd. Daarnaast heeft de Belgische staat via het SURE-programma van de Europese Commissie gebruik kunnen maken van tijdelijke financiering (100 miljard euro) om economie en tewerkstelling te ondersteunen tijdens de coronacrisis. In 2021 ontving België ca. 6,2 miljard euro via dit programma. #### 3.1.5 De Vlaamse overheidsschuld De Vlaamse overheidsschuld kent vier categorieën: * **Directe schuld:** Aangegaan om de netto financieringsbehoefte te dekken, overgenomen schuld van derden, of leningen ten gunste van geconsolideerde overheidsentiteiten (zoals VMSW, VWF, Schoolinvest). Eind 2020 bedroeg deze schuld bijna 14 miljard euro, een aanzienlijke stijging ten opzichte van 2019, voornamelijk door het begrotingstekort als gevolg van de coronacrisis. De directe schuld wordt voornamelijk opgenomen als EMTN op lange termijn en Belgian Commercial Paper (BCP) op korte termijn. * **Indirecte schuld:** Leningen aangegaan door een andere rechtspersoon dan de Vlaamse Gemeenschap, waarbij de Vlaamse overheid de aflossing en rentebetaling dekt. Dit type schuld is momenteel beperkt en zal op termijn verdwijnen. * **Geconsolideerde bruto-schuld:** Omvat de directe en indirecte schuld van Vlaamse ministeries, het negatieve saldo van zichtrekeningen binnen ministeries (cash pooling), het globale saldo van geconsolideerde Vlaamse agentschappen (cash pooling), correcties voor niet-S.1312 entiteiten, financiële schulden van te consolideren instellingen (S.1312 Vlaamse overheid), en schuld uit geconsolideerde PPS en alternatief gefinancierde subsidies. Leningen tussen entiteiten binnen de consolidatieperimeter worden niet meegerekend. De geconsolideerde schuld bedroeg in 2022 36 miljard euro. * **Gewaarborgde schuld:** Schuld waarvoor de Vlaamse Gemeenschap garant staat voor de terugbetaling. Eind 2020 bedroeg deze circa 12,3 miljard euro, verleend aan onder andere de Watergroep, VMSW, VWF, VIPA, Scholen van Morgen en via PMV aan ondernemingen. De Vlaamse schuld is voor bijna 80 procent directe schuld, voornamelijk langlopend via EMTN (ca. 85 procent). 90,5 procent van de uitgiftes is aan een vaste rentevoet, met een gemiddelde rentevoet van 2 procent en een gemiddelde resterende looptijd van 12 jaar. ### 3.2 Determinanten van de publieke schuld De variatie in de staatsschuld wordt primair bepaald door: 1. **Het primair saldo:** Dit is het begrotingssaldo exclusief rente-uitgaven. Een primair tekort leidt tot een toename van de schuld, terwijl een primair overschot de schuld kan verminderen. De financieringsbehoefte van de overheid wordt hierdoor bepaald. 2. **De rente-uitgaven:** De hoogte van de rentebetalingen op de uitstaande schuld. Lange termijn rentetarieven zijn hierbij cruciaal, gezien de overwegend langlopende aard van de staatsschuld. 3. **Stock-flow adjustments:** Dit zijn exogene factoren die de schuld beïnvloeden, zoals netto deelnemingen, effecten van afgeleide financiële producten, verschillen tussen kas- en transactiebasis, chartaal geld, deposito's en statistische correcties. #### 3.2.1 De interactie tussen economische groei, rente en primair saldo De schulddynamiek is deels endogeen en deels exogeen. Een **endogene schulddynamiek** treedt op wanneer het primaire tekort groter is dan het primaire saldo dat nodig is om de schuldgraad constant te houden. Het **primair saldo dat vereist is voor het stabiliseren van de schuldgraad (StP)** is afhankelijk van het verschil tussen de nominale BBP-groei ($g$) en de impliciete nominale rentevoet op de uitstaande schuld ($r$), evenals van de initiële schuldpositie (schuld als percentage van het BBP, $D/GDP$). * Een **explosieve schulddynamiek** ontstaat indien de nominale BBP-groei ($g$) lager is dan de impliciete rente ($r$), en het primaire begrotingsoverschot onvoldoende is om het verschil tussen $g$ en $r$ te compenseren. * Zolang de nominale BBP-groei hoger blijft dan de impliciete nominale rentevoet ($g > r$), is er geen risico op een sneeuwbaleffect. Zelfs met primaire tekorten boven het stabilisatieniveau, zal de schuld wel toenemen, maar niet explosief. De schuld zal uiteindelijk stabiliseren. Formeel: $$ \frac{D}{GDP_t} = \frac{D}{GDP_{t+1}} \quad \text{bij} \quad StP = (r-g) \times \frac{D}{GDP_t} $$ Indien $g > r$ of $(r-g) < 0$, blijft de schuld stabiel ondanks een primair overheidsdeficit. Indien $g < r$ of $(r-g) > 0$, is een primair overschot vereist. De initiële schuld/BBP-ratio ($D/GDP_t$) heeft een grote invloed: hoe hoger, hoe meer correcties op het primair saldo nodig zijn om de schuld niet te laten toenemen bij stijgende rentetarieven. #### 3.2.2 Rente-tarieven en hun impact De rentetarieven bepalen de rentelasten over de looptijd van uitstaande leningen en zijn cruciaal voor de herfinanciering. Stijgende rentetarieven kunnen leiden tot een "rentesneeuwbal" of explosieve schulddynamiek. De impliciete rente op uitstaande schuld is gedaald sinds 1990, mede door spaargedrag van een verouderende bevolking en het quantitative easing beleid van de ECB. Een gunstig renteklimaat ($g > r$) creëert ruimte voor expansief beleid en vraagstimulering, aangezien het verschil tussen het primaire saldo en het vereiste saldo voor schuldstabilisering kan worden ingezet. De vraag is echter hoe lang dit gunstige klimaat zal aanhouden. Periodes met $r > g$ komen historisch vaker voor, wat de kans op een rentesneeuwbal vergroot. Wanneer financiële markten vrezen voor terugbetalingscapaciteit, stijgen risicopremies en rentes verder, wat kan leiden tot een rentespiraal. Onderzoek heeft uitgewezen dat factoren zoals totale factorproductiviteit, groei van de werkgelegenheid en een langere levensverwachting een gunstige invloed kunnen hebben op $(r-g)$. Primaire overschotten, inflatie en ongelijkheid hebben ook een significante impact. #### 3.2.3 Stock-flow adjustments Deze exogene factoren beïnvloeden de schuld los van rente en BBP-groei. Voorbeelden zijn netto deelnemingen, effecten van financiële producten, en statistische correcties. Schuldenherstructurering, zoals het terugkopen en herfinancieren van obligaties met hogere rentevoeten tegen lagere tarieven in periodes van lage rente, kan de impliciete rente verlagen en herfinancieringsrisico's verminderen. Langlopende schuld is echter duurder bij het aantrekken. ### 3.3 De effecten van de schuld op de economische groei Een grote publieke schuld is niet uitsluitend negatief. Indien middelen worden aangewend voor productieve overheidsuitgaven met een hoge multiplier, kan dit de economische groei stimuleren, zeker in tijden van recessie. Zolang het rendement op deze bestedingen groter is dan de rentelasten, kan schuldopbouw gerechtvaardigd zijn. Er zijn echter ook kanttekeningen bij ongebreidelde schuldopbouw: * **Hypotheek op toekomstige generaties:** Huidige schuldopbouw drukt op de koopkracht van toekomstige generaties die de schuld moeten afbetalen. * **Twijfel over houdbaarheid en rentespiraal:** Een te hoge overheidsschuld kan twijfel doen ontstaan over de aflossings- en rentebetalingscapaciteit, met name bij schuld aangehouden door niet-ingezetenen of in buitenlandse valuta. Dit kan leiden tot hogere rentes en een schuldspiraal met verregaande negatieve macro-economische gevolgen. Ratings van kredietwaardigheid zijn hierbij essentieel. * **Besmettingseffect binnen de eurozone:** Een hoge schuldgraad van één land kan oversijpelen naar andere landen door stijgende lange termijn rentes binnen de muntzone. De soevereine schuldencrisis in de eurozone illustreert dit. * **Koekoekseffect:** Stijgende rentelasten verdringen andere overheidsuitgaven. Dit gebeurde in de jaren '70 en '80 tijdens stagflatie, wat leidde tot besparingen. * **Crowding out (verdringingseffect):** Een sterke financieringsbehoefte van de overheid kan het lenen voor bedrijven en particulieren bemoeilijken door hogere rentetarieven, wat investeringen remt. * **Ricardiaans equivalentietheorema:** Burgers kunnen meer gaan sparen in anticipatie op hogere toekomstige belastingen om de schuld af te lossen, wat de consumptie en economische groei afremt. * **Intergenerationele belastingdruk:** Toekomstige belastingverhogingen kunnen de economische groei remmen doordat de nationale productiviteit afneemt. Er is academische discussie over het kritieke niveau van de schuldgraad waarbij negatieve effecten op economische groei optreden. Sommige studies situeren dit tussen 90% en 100% van het BBP, terwijl anderen wijzen op de beïnvloeding van economische groei op de schuld en de landspecifieke economische en institutionele kenmerken. Factoren zoals zwakke instellingen, gering concurrentievermogen, een kwetsbare bankensector, en de perceptie van financiële markten spelen een cruciale rol. Sommige onderzoeken vinden geen universeel toepasbare grens. Methodologieën die rekening houden met de wederzijdse beïnvloeding tussen economische groei en publieke schuld tonen aan dat een slechte economische omgeving de lange termijn rente en daardoor de publieke schuld kan doen stijgen. ### 3.4 De houdbaarheid van de Belgische overheidsfinanciën De houdbaarheid van de Belgische overheidsfinanciën wordt geanalyseerd op federaal niveau en voor de regio's. Een relevante vergelijking wordt gemaakt met de totale ontvangsten van elk overheidsniveau, aangezien de publieke ontvangsten circa de helft van het BBP vertegenwoordigen. De debt-to-revenue ratio voor België schommelt daarom rond de 200 procent. De coronacrisis heeft een zware impact gehad op de saldi en de schuld. Er zijn echter al vóór de crisis sterke verschillen tussen de entiteiten merkbaar. Vlaanderen was als enige entiteit in 2017 en 2019 in evenwicht of vertoonde een klein surplus, terwijl andere entiteiten tekorten bleven vertonen. Met name het Brussels Hoofdstedelijk Gewest zag de tekorten sterk oplopen, tot meer dan 25 procent van de inkomsten in 2020 en 2021. Geen enkele entiteit voorziet een budgettair evenwicht voor 2027. De schuldratio's verschillen beduidend. De federale overheid heeft de hoogste schuldratio, maar ook meer manoeuvreerruimte door zijn volledige taxing powers. Wallonië en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest vertonen een hoge schuldratio, met een sterke opwaartse tendens voor laatstgenoemde. De Franstalige Gemeenschap heeft weliswaar een lagere schuldratio, maar is sterk afhankelijk van federale transfers. Bij ongewijzigd beleid zal tot 2027 weinig overheden een begroting in evenwicht kunnen voorleggen. Voor de federale overheid spelen vergrijzingskosten en defensie-uitgaven een rol. Regionale budgettaire problemen worden deels verklaard door transfers vanuit het Gemeenschapsfonds (BFW), afnemende koppeling aan economische groei van toegewezen ontvangsten, en hogere bijdragen voor federale pensioenlasten. Het overgangsmechanisme ten gunste van Wallonië en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest dooft langzaam uit. Wallonië kampt bovendien nog met de budgettaire gevolgen van infrastructuurwerken na de overstromingen. Om de Belgische schuld tegen 2041 terug te brengen tot 100 procent van het BBP (of 204 procent van de inkomsten), is een aanzienlijke inspanning vereist. Enkel Vlaanderen zal naar verwachting de schuldnorm halen in 2031. Wallonië dreigt een schuldratio te vertonen die meer dan het dubbele van de norm is. Regionale schuld zal meer monitoring vereisen, deels via private ratingbureaus. In Vlaanderen hanteert men sinds 2016 een Vlaamse schuldnorm met twee doelstellingen: 1. **Behoud van een gunstige rating:** Geconsolideerde schuld maximaal 65 procent van de lopende ontvangsten. 2. **Behoud van een positieve netto-actiefpositie:** Totale waarde van vermarktbare activa groter dan de geconsolideerde schuld. Sinds de coronacrisis zijn deze targets verslechterd. Er wordt ook in 2026 een negatieve netto-actiefpositie verwacht, met een stijging van de directe schuld tot 56,5 miljard euro of 14,56 procent van het BRP. De schuld nadert de totale Vlaamse ESR-ontvangsten. #### 3.4.1 Consolidatie-oefeningen uit het verleden Gezien de slechte vooruitzichten van sommige entiteiten, zijn consolidatie-oefeningen (d.w.z. terugdringen van tekorten via hogere belastingen, besparingen of beide) waarschijnlijk. Historische consolidatieperiodes (1982-1987, 1993-1998, 2011-2017) vonden plaats in periodes van laagconjunctuur, gingen gepaard met structurele hervormingen en waren gericht op werkloosheid en concurrentievermogen. * **Jaren '80:** Sterke inzet op loonmatiging, beperking van investeringen en sociale uitkeringen. Stimulering van brugpensioenen. * **Jaren '90:** Beperktere saneringen, koopkracht ondersteund door loon- en pensioenverhogingen. * **Schuldencrisis (2011-2017):** Beperkter en selectiever aantal maatregelen, met nadruk op investeringen in pensioenen en sociale uitkeringen. Tijdens de eerste consolidatieperiode was de wijziging van de schuldgraad sterk endogeen. De impliciete rente lag fors hoger dan de BBP-groei, waardoor het schuldpeil bleef toenemen ondanks verminderde primaire tekorten. De sanering kon de schuldaangroei niet remmen. In de tweede consolidatieperiode nam de schuldgraad af, mede dankzij positieve primaire saldi die de stabilisatie van de schuldgraad overstegen. Tijdens de laatste consolidatiegolf lag de impliciete rente veel lager, waardoor zelfs beperkte primaire tekorten de schuldpositie niet sterk deden toenemen. **Verwachte evolutie primair saldo en oorzaken (2026-2027):** | Overheidsniveau | Verwachte evolutie primair saldo | Oorzaken | | :--------------------- | :------------------------------------------------ | :------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- | | Federale overheid | Deficit stijgt tot 2027 | Stijgende vergrijzingskosten; daling van transfers naar andere entiteiten; geen evenredige stijging van fiscale ontvangsten verwacht. | | Vlaanderen | Overschot vanaf 2026 | Lagere uitgaven door uitfasering corona-ondersteuningsmaatregelen en RRP, en niet-indexering van uitgavencategorieën. | | BHG en Cocof | Halvering deficit tegen 2027 | Daling van investeringen en uitfasering van ondersteuningsmaatregelen. | | Wallonië | Blijvend hoog deficit tot 2027 | Daling van transfers vanuit de federale overheid; structurele kapitaaluitgaven ten gevolge van de overstromingen tot 2025. | | Waalse Gemeenschap | Blijvend deficit tot 2027 | Verslechterende inkomsten uit de BFW, slechtere demografie en sterke stijging responsabiliseringsbijdrage voor pensioenen. | --- # Historische consolidatie-oefeningen Dit onderdeel analyseert eerdere inspanningen om de overheidsfinanciën te consolideren, de gebruikte methoden en hun effectiviteit. ## 4. Historische consolidatie-oefeningen Consolidatie-oefeningen zijn gericht op het terugdringen van begrotingstekorten door middel van extra inkomsten, besparingen, of een combinatie van beide, met als doel de houdbaarheid van de overheidsfinanciën op lange termijn te herstellen. Deze beleidsmaatregelen zijn in het verleden reeds onderzocht. ### 4.1 Periodes van consolidatie Historische consolidatie-inspanningen vonden plaats in de volgende tijdsperiodes: * 1982-1987 * 1993-1998 * 2011-2017 Deze periodes kenmerkten zich door: * **Laagconjunctuur:** Consolidatie-inspanningen werden vaak ingezet tijdens economisch zwakkere periodes. * **Structurele hervormingen:** Maatregelen waren gericht op het verbeteren van de werkgelegenheid en het herstel van het concurrentievermogen. ### 4.2 Kenmerken van consolidatieperiodes De specifieke aanpak verschilde per periode: #### 4.2.1 Jaren '80 (1982-1987) * **Sterke focus op besparingen:** In deze periode werd sterk ingezet op het fors terugschroeven van lonen, investeringen en sociale uitkeringen zoals kinderbijslag. * **Stimulering van brugpensioenen:** Om de werkloosheid tegen te gaan, werden brugpensioenen gestimuleerd. * **Schuldgraadontwikkeling:** De wijziging in de schuldgraad was sterk endogeen, wat betekende dat de primaire saldi ontoereikend waren om de schuld te stabiliseren, mede doordat de impliciete rente hoger lag dan de nominale bbp-groei. De schuld bleef ondanks afnemende primaire tekorten toenemen. #### 4.2.2 Jaren '90 (1993-1998) * **Beperktere saneringen:** De saneringen waren over het algemeen minder ingrijpend dan in de jaren '80. * **Ondersteuning koopkracht:** In tegenstelling tot de vorige periode werd de koopkracht ondersteund, onder meer door loon- en pensioenverhogingen. * **Schuldgraadontwikkeling:** De schuldgraad nam vanaf 1993 af. Dit was deels te verklaren doordat de primaire saldi positief waren en vanaf 1994 zelfs voldoende of groter waren dan het niveau dat nodig was om de schuldgraad te stabiliseren. #### 4.2.3 Schuldencrisis (2011-2017) * **Selectieve maatregelen:** Het aantal maatregelen was beperkter en selectiever. * **Focus op pensioenen en sociale uitkeringen:** Er waren opvallende investeringen in pensioenen en andere sociale uitkeringen. * **Schuldgraadontwikkeling:** De impliciete rente lag aanzienlijk lager dan in eerdere periodes. Hierdoor waren de vereiste primaire saldi om een schuldensneeuwbal te vermijden in sommige jaren zelfs negatief. Dit betekende dat een beperkt primair tekort mogelijk was zonder significante toename van de schuldpositie. ### 4.3 Evaluatie van consolidatie-inspanningen Het globale effect van het saneringsprogramma in de jaren '80 kon de schuldaangroei niet remmen. In de jaren '90 en de schuldencrisisperiode was de consolidatie effectiever in het stabiliseren of verminderen van de schuldgraad, mede door gunstigere rentetarieven en positieve primaire saldi. ### 4.4 Verwachte evolutie van primaire saldi en oorzaken per overheidsniveau | Overheidsniveau | Verwachte evolutie primair saldo | Oorzaken | | :----------------------- | :------------------------------- | :------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- | | Federale overheid | Deficit stijgt tot 2027 | Stijgende vergrijzingskosten; daling van de transfers naar andere entiteiten; geen evenredige stijging van de fiscale ontvangsten verwacht. | | Vlaanderen | Overschot vanaf 2026 | Lagere uitgaven door uitfaseren corona-ondersteuningsmaatregelen en RRP; niet indexeren van een aantal uitgavencategorieën. | | BHG en CoCoF | Halvering deficit tegen 2027 | Daling van de investeringen en uitfaseren ondersteuningsmaatregelen. | | Wallonië | Blijvend hoog deficit tot 2027 | Daling van de transfers vanuit de federale overheid; structurele kapitaaluitgaven ten gevolge de overstromingen tot 2025. | | Waalse gemeenschap | Blijvend deficit tot 2027 | Verslechterende inkomsten uit de BFW, slechtere demografie en sterke stijging responsabiliseringsbijdrage voor pensioenen. | > **Tip:** Het is cruciaal om het verschil tussen het primair saldo en het vereiste saldo voor schuldstabilisatie te begrijpen, aangezien dit de dynamiek van de schuldgraad bepaalt. De relatie tussen nominale bbp-groei ($g$) en de impliciete nominale rentevoet ($r$) is hierin een sleutelfactor. Als $g > r$, kan de schuld stabiliseren zelfs met primaire tekorten. Als $g < r$, is een primair overschot vereist. De formule hiervoor is: $Stab\_Saldo = (r-g) \times (D/GDP)$. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Publieke schuld | De totale financiële verplichtingen van de overheid, zowel op federaal als op subnationaal niveau. Deze schuld is ontstaan door opeenvolgende begrotingstekorten en de rente die hierop betaald moet worden. | | Schuldgraad | De publieke schuld uitgedrukt als een percentage van het Bruto Binnenlands Product (BBP). Dit geeft een indicatie van de economische draagkracht van een land om zijn schuld te dragen. | | Bruto Binnenlands Product (BBP) | De totale waarde van alle goederen en diensten die in een land gedurende een bepaalde periode (meestal een jaar) zijn geproduceerd. Het is een maatstaf voor de economische omvang van een land. | | Primair saldo | Het begrotingsevenwicht exclusief de rentelasten op de overheidsschuld. Een primair overschot betekent dat de overheid meer inkomsten genereert dan ze uitgeeft, exclusief rentebetalingen. | | Stock-flow adjustment | Factoren die de schuld beïnvloeden maar niet direct gerelateerd zijn aan de rente of de groei van het nominale BBP, zoals netto-deelnemingen, effecten van financiële derivaten, en statistische correcties. | | OLO (Obligation Linéaire / Lineaire Obligatie) | Een financieel instrument dat de federale overheid uitgeeft om zich op middellange tot lange termijn te financieren. OLO’s hebben een vaste looptijd en een vaste rentevoet, en worden verhandeld op financiële markten. | | EMTN (Euro Medium Term Notes) | Schuldinstrumenten die zowel op korte als lange termijn kunnen worden uitgegeven, in euro’s of andere valuta, met een vaste of variabele rentevoet. Deze worden door primary dealers op de markt geplaatst. | | Schuldscheine | Een leningsovereenkomst waarvan de looptijd en rentevoet in onderling overleg worden bepaald. Deze instrumenten zijn doorgaans uitgedrukt in euro, maar kunnen ook in andere valuta worden uitgegeven en worden beheerst door Duits recht. | | Schatkistcertificaten (SKC) | Kortlopende schuldinstrumenten uitgegeven door de schatkist, met looptijden van 3, 6 of 12 maanden. Ze worden voornamelijk gekocht door professionele investeerders. | | Euro Commercial Paper (ECP) | Een flexibel kortlopend schuldinstrument met looptijden van 3 dagen tot 1 jaar. Ze worden voornamelijk uitgegeven in dollars en euro’s en zijn bedoeld voor professionele beleggers. | | SURE programma (Support to mitigate Unemployment Risks in an Emergency) | Een tijdelijk financieringsinstrument van de Europese Commissie dat is ingesteld om lidstaten te helpen de economie en tewerkstelling te ondersteunen tijdens noodsituaties, zoals de coronacrisis. | | Directe schuld (Vlaamse Gemeenschap) | De schuld die de Vlaamse Gemeenschap zelf aangaat om haar financieringsbehoefte te dekken, of schuld die zij overneemt van derden en die via een decreet is verankerd. | | Indirecte schuld (Vlaamse Gemeenschap) | Leningen die door een andere rechtspersoon dan de Vlaamse Gemeenschap zijn aangegaan, maar waarvoor de Vlaamse overheid de aflossing en rentebetaling geheel of gedeeltelijk op zich neemt. | | Geconsolideerde brutoschuld (Vlaamse Gemeenschap) | De totale schuld van de Vlaamse overheid, inclusief de directe en indirecte schuld, het negatieve saldo van zichtrekeningen, en de financiële schulden van de te consolideren instellingen. | | Gewaarborgde schuld (Vlaamse Gemeenschap) | Schuld waarvoor de Vlaamse Gemeenschap garant staat voor de terugbetaling. | | Rentenomen | De totale rente die een overheid moet betalen over haar uitstaande schuld, uitgedrukt als percentage van die schuld. Dit is een belangrijke factor in de schuldendynamiek. | | Rentesneeuwbal | Een situatie waarbij stijgende rentetarieven leiden tot hogere rentelasten, wat op zijn beurt de begrotingstekorten vergroot en meer schuldcreatie vereist, wat de rente verder doet stijgen. | | Nominale BBP-groei | De procentuele toename van het Bruto Binnenlands Product (BBP) in lopende prijzen, dus inclusief inflatie. | | Impliciete nominale rentevoet | De gemiddelde rente die wordt betaald op de uitstaande schuld, berekend als de totale rentebetalingen gedeeld door de schuld in het voorgaande jaar. | | Debt-to-revenue ratio | De schuld uitgedrukt als een percentage van de totale ontvangsten van een overheidsniveau. Dit geeft een ander perspectief op de schuldpositie dan de schuld-BBP ratio. | | Consolidatie-oefeningen | Periodes waarin de overheid maatregelen neemt om de overheidsfinanciën te herstellen, doorgaans door de tekorten terug te dringen via extra belastingen, besparingen of beide. | | Primair begrotingsoverschot | Het positieve verschil tussen de inkomsten en uitgaven van de overheid, exclusief de rentelasten op de schuld. Dit geeft aan of de overheid uit eigen middelen kan aflossen. | | Coöperatieve leningen | Leningen die worden aangegaan door entiteiten met het oog op gezamenlijke projecten of investeringen, waarbij de terugbetaling en rentebetalingen doorgaans worden gedeeld of gegarandeerd door meerdere partijen. | | Liquiditeitsrisico | Het risico dat een overheid niet tijdig aan haar financiële verplichtingen kan voldoen bij het aflopen van leningen, met name door een gebrek aan beschikbare middelen of de moeilijkheid om nieuwe financiering aan te trekken. | | Ratingbureaus | Onafhankelijke instellingen die de kredietwaardigheid van overheden en bedrijven beoordelen en hieraan een rating toekennen. Deze ratings hebben invloed op de rente die schuldenaars moeten betalen. | | Crowding out (Verdringingseffect) | Het fenomeen waarbij een grote financieringsbehoefte van de overheid de rentetarieven opdrijft, waardoor lenen voor bedrijven en particulieren duurder wordt en investeringen worden ontmoedigd. | | Ricardiaans equivalentietheorema | Een economische theorie die stelt dat burgers anticiperen op toekomstige belastingverhogingen om de schuld af te lossen, en daarom hun huidige besparingen verhogen, wat leidt tot verminderde consumptie en economische groei. | | Soevereine schuldencrisis | Een crisis die ontstaat wanneer een land in gebreke blijft bij het nakomen van zijn schuldaflossingen, wat kan leiden tot een domino-effect op andere landen en de financiële markten. | | ESR-regelgeving | European System of Accounts. Een reeks regels en definities die worden gebruikt voor de statistische verslaglegging van overheidsfinanciën binnen de Europese Unie. | | Cash pooling | Een systeem van kasbeheer waarbij de saldi van verschillende rekeningen van een organisatie (of overheidsentiteiten) worden samengevoegd om de totale liquide middelen te optimaliseren en rentekosten te minimaliseren. | | PPS (Publiek-private samenwerking) | Samenwerkingsvorm tussen de publieke sector en private ondernemingen voor de realisatie van publieke projecten. | | Herfinancieringsrisico | Het risico dat een overheid bij het aflopen van bestaande leningen geen nieuwe financiering kan aantrekken tegen aanvaardbare voorwaarden. | | Productieve overheidsuitgaven | Investeringen door de overheid die de economische groei op lange termijn bevorderen, zoals infrastructuur, onderwijs en onderzoek. | | Rentelasten | De kosten die een overheid maakt voor het betalen van rente op haar uitstaande schuld. | | Kredietwaardigheid | De mate waarin een schuldenaar (zoals een overheid) wordt geacht in staat te zijn om zijn financiële verplichtingen na te komen. | | Solvabiliteit | Het vermogen van een onderneming of overheid om op lange termijn aan haar financiële verplichtingen te voldoen. | | Vergrijzingskosten | De stijgende uitgaven van de overheid die gepaard gaan met een vergrijzende bevolking, zoals hogere pensioen- en zorgkosten. | | Overgangsmechanisme | Een tijdelijke regeling die bedoeld is om verschillen in financiële positie tussen subnationale overheden te overbruggen of te compenseren. |

# Onderzoeksvragen en herverdelingsconcepten Dit onderwerp introduceert de centrale onderzoeksvragen van de paper, definieert herverdelingsindicatoren zoals RE en NBR, en onderzoekt hun relatie met verschillende inkomensgroepen en leeftijdsgeneraties. ### 1.1 Centrale onderzoeksvragen van de paper De paper beantwoordt voornamelijk de volgende onderzoeksvragen: * Welk aandeel van de totale inkomens wordt herverdeeld naar de gepensioneerde en de bevolking die op arbeidsleeftijd is? * Wat is het aandeel van het inkomen dat herverdeeld wordt naar deze twee groepen voor wat het armste en het rijkste kwartiel betreft? * Welke impact hebben belastingen en uitkeringen op de beschikbare inkomens van huishoudens op arbeidsleeftijd met het laagste inkomen? ### 1.2 Herverdelingsindicatoren #### 1.2.1 Het concept 'redistributive effort' (RE) Het concept 'redistributive effort' (RE) wordt gebruikt om de inspanning van een overheidsbeleid te meten om inkomens te herverdelen. > **Tip:** Er worden belangrijke bemerkingen gemaakt bij het gebruik van RE als maatstaf. RE kan aanleiding geven tot misinterpretatie omdat er van wordt uitgegaan dat het marktinkomen niet wordt beïnvloed door het herverdelingsmechanisme, terwijl dit in werkelijkheid wel het geval is. Belastingen, financiële voordelen en uitkeringen beïnvloeden de mate waarin een individu bereid zal zijn werk te zoeken en te sparen. #### 1.2.2 Het concept 'net benefit ratio' (NBR) De 'net benefit ratio' (NBR) is een andere indicator om herverdeling te meten. Het beschrijft het netto herverdeelde inkomen dat een persoon of huishouden ontvangt in verhouding tot hun oorspronkelijke inkomen. * **Berekening:** De specifieke berekeningsmethode voor NBR wordt niet gedetailleerd in de verstrekte tekst, maar het concept verwijst naar de verhouding van netto herverdeelde voordelen ten opzichte van het inkomen. ### 1.3 Herverdeling naar inkomensgroepen en leeftijdsgeneraties #### 1.3.1 Aandeel herverdeeld inkomen naar gepensioneerden en werkenden De paper onderzoekt welk aandeel van de totale inkomens wordt herverdeeld naar de gepensioneerde bevolking en de bevolking op arbeidsleeftijd. #### 1.3.2 Herverdeling naar het armste en rijkste kwartiel Ook wordt gekeken naar het aandeel van het inkomen dat wordt herverdeeld naar de armste en rijkste kwartielen binnen de groepen van gepensioneerden en werkenden. #### 1.3.3 Impact van belastingen en uitkeringen op lage inkomens De impact van belastingen en uitkeringen op de beschikbare inkomens van huishoudens op arbeidsleeftijd met het laagste inkomen wordt geanalyseerd. ### 1.4 Internationale vergelijkingen: 'Old age oriented countries' versus België Landen worden gecategoriseerd op basis van hun herverdelingsbeleid. De 'old age oriented countries' omvatten Griekenland (EL), Spanje (ES), Italië (IT), Portugal (PT), Kroatië (HR), Hongarije (HU) en Roemenië (RO). * **Kenmerken 'old age oriented countries':** Deze landen worden gekenmerkt door: * Een hoge graad van herverdeling in het algemeen. * Grote generositeit ten opzichte van de hoogste inkomens. * Een lage mate van steun voor de laagste (niet-gepensioneerde) inkomensgroepen. * **België in vergelijking:** België vertoont op twee van de drie kenmerken overeenkomsten met de 'old age oriented countries', maar is minder genereus ten aanzien van de hoogste inkomens. ### 1.5 Inzichten uit grafieken 2 en 3 #### 1.5.1 Grafiek 2: Herverdeling naar het hoogste inkomenskwartiel * **Algemeen:** Grafiek 2 suggereert een 'noord-zuid divide' inzake herverdeling naar het kwartiel van de hoogste inkomens. Noordelijke landen herverdelen duidelijk minder naar deze groep dan de zuidelijke landen. * **België en Finland:** België en Finland laten beide een behoorlijk goede totale NBR zien op de horizontale as, maar scoren veel lager qua QA-NBR (herverdeling naar het hoogste kwartiel) dan de zogenaamde 'old age oriented' landen. * **Verband:** Globaal wordt een positief verband waargenomen tussen de totale NBR en de herverdeling naar het hoogste kwartiel. #### 1.5.2 Grafiek 3: Herverdeling naar het laagste inkomenskwartiel * **Algemeen:** Figuur 3 toont de herverdeling naar het laagste inkomenskwartiel voor alle landen in de steekproef. * **België en Noordelijke landen:** België behoort, samen met de Noordelijke landen en Ierland, tot de landen die het meest herverdelen naar het laagste kwartiel. * **Verband:** De rechtse figuur in Grafiek 3 indiceert een negatief verband tussen de totale NBR en de herverdeling naar de laagste inkomens. ### 1.6 Relatie tussen Total NBR, Q1-NBR en RE voor België #### 1.6.1 Relatie tussen Total NBR en RE * De relatie tussen de totale NBR en RE is niet eendimensionaal. In Finland, Luxemburg, Griekenland en België is er een duidelijk positief verband tussen beide. * Landen als Denemarken, Ierland en het Verenigd Koninkrijk tonen daarentegen gemiddelde waarden van RE, terwijl de totale NBRs en de pensioengerelateerde NBRs zeer laag zijn. * Er is ook variatie in NBRs tussen landen met vergelijkbare RE's, zoals Ierland, Portugal, Denemarken en Spanje. #### 1.6.2 Relatie tussen Q1-NBR en RE * In het algemeen is de correlatie tussen Q1-NBR (herverdeling naar het laagste kwartiel) en RE zwak. * **Uitzondering België en Finland:** In België en Finland is er echter wel een opvallende correlatie tussen Q1-NBR en RE. --- # Intergeneratieve en inkomensgerelateerde herverdeling in Europa Dit deel van de studie onderzoekt herverdelingspatronen in Europa, met een focus op de verschillen tussen 'ouderdomsgerichte landen' en België, en analyseert de herverdeling over verschillende inkomenskwartielen, waarbij rekening wordt gehouden met de noord-zuidverdeling. ## 2 Intergeneratieve en inkomensgerelateerde herverdeling in Europa ### 2.1 Onderzoeksvragen en algemeen kader Dit deel van de studie beantwoordt de volgende onderzoeksvragen: * Welk aandeel van de totale inkomens wordt herverdeeld naar de gepensioneerde bevolking en de bevolking op arbeidsleeftijd? * Wat is het aandeel van het inkomen dat herverdeeld wordt naar deze twee groepen voor het armste en het rijkste kwartiel? * Welke impact hebben belastingen en uitkeringen op de beschikbare inkomens van huishoudens op arbeidsleeftijd met het laagste inkomen? * Welke bemerkingen worden gemaakt bij het gebruik van RE (relatieve equivalent inkomen) als maatstaf van herverdeling? #### 2.1.1 Kritiek op RE als maatstaf van herverdeling Het gebruik van RE als maatstaf voor herverdeling kan tot misinterpretatie leiden. De aanname is dat het marktinkomen niet beïnvloed wordt door het herverdelingsmechanisme. Dit is echter niet correct, aangezien belastingen en financiële voordelen (uitkeringen) de bereidheid van individuen om te werken en te sparen kunnen beïnvloeden. #### 2.1.2 NBR: Netto Budget Redistributie NBR staat voor Netto Budget Redistributie. Dit concept beschrijft het netto effect van overheidsingrijpen (belastingen en uitkeringen) op het inkomen van huishoudens. Het meet de mate waarin inkomens worden herverdeeld. ### 2.2 Vergelijking van herverdelingspatronen: "Old age oriented countries" versus België De 'ouderdomsgerichte landen' (old age oriented countries) in de studie zijn Griekenland (EL), Spanje (ES), Italië (IT), Portugal (PT), Kroatië (HR), Hongarije (HU) en Roemenië (RO). Deze landen kenmerken zich door: * Een hoge graad van herverdeling in het algemeen. * Een grote generositeit ten opzichte van de hoogste inkomens. * Een lage mate van steun voor de laagste (niet-gepensioneerde) inkomensgroepen. België vertoont op twee van deze drie kenmerken overeenkomsten met de 'ouderdomsgerichte landen', met name een hoge algemene herverdeling en een significante herverdeling naar de laagste inkomensgroepen. Echter, België is minder genereus naar de allerhoogste inkomens dan de 'ouderdomsgerichte landen'. ### 2.3 Analyse van herverdeling per inkomenskwartiel en regionale verschillen Grafiek 2 en 3 bieden inzichten in de herverdeling, met specifieke aandacht voor België en de noord-zuidverdeling. #### 2.3.1 Herverdeling naar het hoogste inkomenskwartiel (Grafiek 2) * **Noord-Zuid Divide:** Grafiek 2 wijst op een noord-zuid divide inzake de herverdeling naar het kwartiel van de hoogste inwoners. Noordelijke landen herverdelen duidelijk minder inkomen naar deze groep dan de zuidelijke landen. * **België en Finland:** België en Finland tonen beide een behoorlijk goede totale NBR, maar scoren lager op QA-NBR (herverdeling naar de hoogste inkomenskwartielen) dan de 'ouderdomsgerichte landen'. * **Verband met totale NBR:** Globaal is er een positief verband tussen de totale NBR en de herverdeling naar het hoogste kwartiel. Landen met een hogere totale herverdeling neigen er ook naar meer te herverdelen naar de hogere inkomens. #### 2.3.2 Herverdeling naar het laagste inkomenskwartiel (Grafiek 3) * **België en Noordelijke Landen:** Figuur 3 toont voor alle landen de herverdeling naar het laagste kwartiel. België, samen met de Noordelijke landen en Ierland, herverdeelt het meest naar deze groep. * **Verband met totale NBR:** De rechtse figuur in Grafiek 3 toont aan dat er een negatief verband bestaat tussen de totale NBR en de herverdeling naar de laagste inkomens. Landen met een zeer hoge totale herverdeling herverdelen dus niet noodzakelijk meer naar de laagste inkomensgroepen; in tegendeel, er lijkt een negatief verband te zijn. ### 2.4 Relatie tussen totale NBR, Q1-NBR en RE voor België De relatie tussen de totale NBR en RE is niet eendimensionaal. Voor landen als Finland, Luxemburg, Griekenland en België is er een duidelijk positief verband tussen de totale NBR en RE, wat impliceert dat een hogere algemene herverdeling ook leidt tot hogere relatieve inkomens na herverdeling. Daarentegen, in landen als Denemarken, Ierland en het Verenigd Koninkrijk worden gemiddelde RE-waarden opgetekend, terwijl de totale NBRs en de pensioen-gerelateerde NBRs zeer laag zijn. Bovendien vertonen Ierland, Portugal, Denemarken en Spanje vergelijkbare RE's, ondanks zeer uiteenlopende NBR's. Wat betreft de relatie tussen Q1-NBR (herverdeling naar het laagste inkomenskwartiel) en RE, is de correlatie in het algemeen zwak. Enige uitzondering hierop zijn België en Finland, waar een sterkere positieve correlatie tussen Q1-NBR en RE wordt waargenomen. Dit suggereert dat in België en Finland de herverdeling naar de laagste inkomensgroepen directer de inkomens van deze groepen beïnvloedt. --- # Impact van belastingen en uitkeringen op beschikbare inkomens Dit onderwerp onderzoekt de specifieke effecten van belastingen en uitkeringen op de beschikbare inkomens van huishoudens met het laagste inkomen, en de potentiële invloed hiervan op werk- en spaarbeslissingen. ### 3.1 Algemene overwegingen bij belastingen en uitkeringen Belastingen en uitkeringen spelen een cruciale rol in de herverdeling van inkomen binnen een samenleving. Ze beïnvloeden niet alleen de directe beschikbare inkomens van huishoudens, maar kunnen ook de prikkels voor werk en sparen beïnvloeden. #### 3.1.1 Kernconcepten en definities * **Beschikbaar inkomen:** Het inkomen dat huishoudens kunnen besteden na aftrek van belastingen en toevoeging van uitkeringen. * **Herverdeling:** Het proces waarbij inkomen van de ene groep naar de andere wordt verschoven door middel van overheidsbeleid, voornamelijk via belastingen en uitkeringen. * **Marktinkomen:** Het inkomen dat wordt verdiend vóór aftrek van belastingen en toevoeging van uitkeringen. #### 3.1.2 Invloed op werk- en spaarbeslissingen Het huidige systeem van belastingen en financiële voordelen en uitkeringen kan de bereidheid van een individu om werk te zoeken en te sparen beïnvloeden. Dit komt doordat de netto-opbrengst van werken of sparen kan worden verminderd door hogere belastingen of een afbouw van uitkeringen bij een stijging van het inkomen. > **Tip:** Het is belangrijk om te beseffen dat beleidsmakers deze prikkels moeten overwegen bij het ontwerpen van belasting- en uitkeringsstelsels om onbedoelde negatieve effecten op de arbeidsmarkt en spaargedrag te minimaliseren. #### 3.1.3 Kritiek op het gebruik van RE als maatstaf De efficiëntie van herverdeling wordt soms gemeten met behulp van een maatstaf genaamd 'RE' (de precieze betekenis van de afkorting is niet volledig gespecificeerd in de bron, maar de kritiek is duidelijk). Een belangrijke bemerking bij het gebruik van RE is de aanname dat het marktinkomen onaangetast blijft door het herverdelingsmechanisme. Dit is echter niet altijd het geval, aangezien belastingen en uitkeringen daadwerkelijk de mate waarin een individu zal werken en sparen kunnen beïnvloeden, wat op zijn beurt het marktinkomen kan veranderen. > **Tip:** Wanneer RE wordt gebruikt, is het cruciaal om de potentiële endogene effecten van het herverdelingsbeleid op marktinkomens in overweging te nemen voor een nauwkeuriger beeld. ### 3.2 Impact op de laagste inkomensgroepen op arbeidsleeftijd De impact van belastingen en uitkeringen op de beschikbare inkomens van huishoudens met het laagste inkomen die op arbeidsleeftijd zijn, is significant. Deze groepen ontvangen vaak aanzienlijke uitkeringen die hun beschikbare inkomen verhogen, maar hun netto-inkomen kan ook worden beïnvloed door progressieve belastingschijven. #### 3.2.1 Netto-belasting-en-uitkering-herverdelingspercentage (NBR) Het netto-belasting-en-uitkering-herverdelingspercentage (NBR) is een maatstaf die de mate van herverdeling weergeeft. Een hogere NBR duidt op een grotere herverdeling. #### 3.2.2 NBR en herverdeling naar specifieke inkomenskwartielen * **Totale NBR:** Meet de algehele herverdeling van inkomen. * **Kwartiel-specifieke NBR (bijvoorbeeld QA-NBR):** Meet de herverdeling naar specifieke inkomensgroepen. #### 3.2.3 Vergelijking van herverdelingspatronen * **"Old-age oriented countries" versus België:** Landen zoals Griekenland, Spanje, Italië, Portugal, Kroatië, Hongarije en Roemenië worden gekenmerkt door een hoge algemene herverdeling, genereus beleid naar de hoogste inkomensgroepen, maar beperkte steun voor de laagste (niet-gepensioneerde) inkomensgroepen. België vertoont overeenkomsten met deze groep op twee van de drie kenmerken, maar is minder genereus ten opzichte van de hoogste inkomens. * **Noord-Zuid-divide:** Grafiek 2 suggereert een noord-zuid divide met betrekking tot de herverdeling naar de hoogste inkomensgroepen. Noordelijke landen herverdelen minder naar deze groep dan zuidelijke landen. * **België en Finland:** Deze landen laten een redelijk goede totale NBR zien, maar scoren lager qua QA-NBR vergeleken met "old-age oriented" landen. * **Herverdeling naar het laagste kwartiel (Q1-NBR):** België behoort, samen met de Noordelijke landen en Ierland, tot de landen die het meest herverdelen naar het laagste inkomenskwartiel. Dit duidt op een relatief sterke focus op het ondersteunen van de laagste inkomens. #### 3.2.4 Verband tussen NBR en herverdeling naar het laagste kwartiel Er wordt een negatief verband waargenomen tussen de totale NBR en de herverdeling naar de laagste inkomensgroepen. Dit kan betekenen dat landen met een hoge algemene herverdeling niet noodzakelijkerwijs de laagste inkomensgroepen evenredig sterk ondersteunen, of dat de herverdeling naar andere groepen relatief groter is. ### 3.3 Relatie tussen NBR, RE en Q1-NBR voor België De relatie tussen de totale NBR en RE is niet eendimensionaal en varieert per land. * **Positief verband:** In landen als Finland, Luxemburg, Griekenland en België is er een duidelijk positief verband tussen de totale NBR en RE. Dit suggereert dat in deze landen een hogere algemene herverdeling gepaard gaat met een hogere efficiëntie in het herverdelingsproces, of dat de maatstaf RE deze effecten goed vangt. * **Afwijkende patronen:** Landen als Denemarken, Ierland en het Verenigd Koninkrijk vertonen gemiddelde RE-waarden terwijl de totale NBR en pensioen-gerelateerde NBR's zeer laag zijn. Daarnaast hebben landen als Ierland, Portugal, Denemarken en Spanje vergelijkbare RE-waarden, maar grote verschillen in NBR's. #### 3.3.1 Specifieke bevindingen voor België * **Totale NBR en RE:** Voor België is er een duidelijk positief verband tussen de totale NBR en RE. * **Q1-NBR en RE:** De correlatie tussen Q1-NBR en RE is over het algemeen zwak, behalve in België en Finland, waar deze correlatie sterker is. Dit impliceert dat in België, naast de algemene herverdeling, de herverdeling specifiek naar de laagste inkomensgroepen redelijk goed correleert met de algemene efficiëntie van het herverdelingsstelsel (zoals gemeten door RE). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Herverdeling | Het proces waarbij inkomen of welvaart van bepaalde groepen in de samenleving wordt overgedragen naar andere groepen, meestal via overheidsbeleid zoals belastingen en sociale uitkeringen. | | Marktinkomen | Het inkomen dat een huishouden verdient voordat belastingen worden afgetrokken en uitkeringen worden ontvangen. Dit omvat salarissen, winsten, rente en huurinkomsten. | | Beschikbaar inkomen | Het inkomen dat een huishouden daadwerkelijk kan besteden na aftrek van belastingen en toevoeging van ontvangen sociale uitkeringen en overdrachten. | | RE (Redistributive Effect) | Een maatstaf die de mate van herverdeling van inkomen kwantificeert, gebaseerd op de verandering van inkomen door overheidsinterventies. Het wordt vaak berekend als het verschil tussen het inkomen na herverdeling en het marktinkomen, gedeeld door het marktinkomen of een andere referentiewaarde. | | NBR (Net Benefit Ratio) | Een indicator die de netto voordelen van herverdeling meet, vaak uitgedrukt als een verhouding of percentage. Deze ratio kan verschillende aspecten van herverdeling omvatten, afhankelijk van de specifieke berekening. | | Kwartiel | Een van de vier gelijke groepen waarin een gegevensverzameling, gerangschikt op grootte, kan worden verdeeld. Het eerste kwartiel (Q1) vertegenwoordigt de laagste 25% van de gegevens, het tweede kwartiel (Q2) de volgende 25%, enzovoort. | | Old age oriented countries | Een classificatie van landen die worden gekenmerkt door een hoge mate van algemene herverdeling, ruime voorzieningen voor de oudere bevolking, en potentieel minder gerichte steun voor jongere, niet-gepensioneerde inkomensgroepen. | | Beschikbare inkomens van huishoudens | Het inkomen dat huishoudens na belastingen en sociale betalingen overhouden voor consumptie en besparingen. Dit is het inkomen dat bepaalt hoe huishoudens hun uitgaven kunnen financieren. | | Generositeit ten opzichte van de hoogste inkomens | De mate waarin een herverdelingssysteem gunstig uitpakt voor huishoudens met de hoogste inkomens, bijvoorbeeld door relatief lage belastingen of specifieke voordelen die hen ten goede komen. | | Herverdeling naar het laagste kwartiel | Het proces waarbij inkomen en voordelen worden verschoven van hogere inkomensgroepen naar de groep met de laagste inkomens, om inkomenongelijkheid te verminderen en sociale zekerheid te verhogen. |

# Het concept welvaart en de rol van de overheid Dit studieonderwerp verkent het concept welvaart, de beperkingen van het BBP als welvaartsindicator, en de rol van de overheid in het creëren en verdelen van welvaart, inclusief de principes van Pareto-efficiëntie en sociale welvaartsfuncties. ## 1\. Het concept welvaart en de rol van de overheid ### 1.1 Welvaart als economisch concept Welvaart wordt in de economie vaak benaderd vanuit het principe van schaarste, behoeften en nut. Economische agenten streven ernaar hun nut te maximaliseren met beperkte middelen, terwijl producenten winstmaximalisatie nastreven door efficiënt te produceren. De overheid speelt een centrale rol in dit economische kader, waarbij ze probeert de welvaart te maximaliseren door middel van sturing via belastingen, subsidies en regulering. ### 1.2 Indicatoren voor welvaart: het BBP en alternatieven De meestgebruikte indicator voor welvaart is het Bruto Binnenlands Product (BBP), dat de totale waarde van alle in een land geproduceerde goederen en diensten in een jaar weergeeft. Het BBP richt zich echter primair op materiële welstand en negeert belangrijke factoren zoals: * Ongelijke inkomensverdeling * Milieuvervuiling en uitputting van natuurlijke hulpbronnen * Activiteiten buiten de markt (zoals huishoudelijk werk) * Vrije tijd * Het onderscheid tussen gewenste economische activiteit en ongewenste gevolgen. Om deze beperkingen te omzeilen, zijn alternatieve welvaartsindicatoren ontwikkeld, zoals: * **Index voor Duurzame Economische Welvaart (ISEW)**: Deze index houdt meer rekening met duurzaamheid door de kosten en baten van economische activiteit in kaart te brengen. * **Better Life Index van de OESO**: Deze index neemt factoren zoals huisvesting, onderwijs, luchtvervuiling, klimaat en levensverwachting mee. Er wordt ook gewezen op het bestaan van "oneconomische groei", waaronder werkloze groei (economische groei zonder banencreatie), stemloze groei (economische groei zonder burgerrechten en participatie), meedogenloze groei (groei met hoge ongelijkheid), uniforme groei (met destructie van culturele diversiteit) en toekomstloze groei (uitputting van natuurlijke hulpbronnen). ### 1.3 Pareto-efficiëntie en de Pareto-frontier De analyse van welvaartscreatie en -verdeling maakt gebruik van het concept van Pareto-efficiëntie. Een situatie is Pareto-efficiënt wanneer de welvaart van één individu niet kan toenemen zonder die van een ander individu te verminderen. * **Pareto-frontier (nutsmogelijkhedencurve)**: Dit is een grafische weergave van alle mogelijke combinaties van welvaart (nut) voor twee individuen die dezelfde totale welvaart opleveren. * **Punten op de frontier**: Vertegenwoordigen Pareto-efficiënte situaties. * **Punten onder de frontier**: Vertegenwoordigen inefficiënte situaties waarin verbetering mogelijk is voor minstens één individu zonder dat de ander achteruitgaat. * **Punten boven de frontier**: Zijn onbereikbaar. De positie van de Pareto-frontier wordt bepaald door productiemogelijkheden, technologische vooruitgang, demografische ontwikkelingen en de beschikbaarheid van productiefactoren. De frontier zelf heeft doorgaans een dalende lijn, wat een afruil tussen de welvaart van beide individuen aangeeft: een toename van de welvaart van de één gaat ten koste van de ander. De vorm van de curve (lineair of concaaf) geeft de ruilverhouding van welvaart weer. ### 1.4 Sociale welvaartsfuncties De analyse van welvaartsverdeling vereist normatieve keuzes over wat als een "gewenste" verdeling wordt beschouwd. Sociale welvaartsfuncties, vergelijkbaar met indifferentiecurven uit de micro-economie, representeren deze voorkeuren. * **Sociale welvaartsfunctie**: Alle punten op zo'n curve vertegenwoordigen combinaties van welvaart voor individuen die hetzelfde sociale nut of dezelfde maatschappelijke welvaart vertegenwoordigen. * **Verplaatsing naar buiten**: Hoe verder de sociale welvaartsfunctie van de oorsprong ligt, hoe hoger het sociale nut of de maatschappelijke welvaart. * **Optimum**: Het punt waar de hoogst mogelijke sociale welvaartsfunctie de Pareto-frontier raakt, vertegenwoordigt het optimum waarbij de wensen van de maatschappij (sociale welvaartsfunctie) en de mogelijkheden (Pareto-frontier) in evenwicht zijn. ### 1.5 Welvaartscreatie: het eerste welvaartstheorema Het eerste welvaartstheorema stelt dat universele perfecte concurrentie, onder bepaalde voorwaarden (veel vragers/aanbieders, volledige informatie, prijsflexibiliteit, vrije toetreding, lange-termijn winst van nul), leidt tot Pareto-efficiëntie. * **Kenmerken van perfecte concurrentie**: * Individuele spelers hebben geen impact op de marktprijs. * Volledige vrije toetreding tot de markt. * Lange-termijn winst is nul. * Alle spelers hebben perfecte informatie. Dit leidt tot: * **Ruilefficiëntie**: Goederen worden zo verdeeld dat er geen ruil meer mogelijk is die tot een Pareto-verbetering leidt. * **Productieve efficiëntie**: Goederen en diensten worden tegen de laagst mogelijke kosten geproduceerd, zonder verspilling. * **Allocatieve efficiëntie**: Marktprijzen sturen producenten aan om de mix van goederen te produceren die consumenten wensen. **Conclusie op basis van het eerste welvaartstheorema**: De vrije marktwerking wordt als optimaal beschouwd voor welvaartscreatie, wat de rol van de overheid theoretisch overbodig maakt. Dit is gebaseerd op een sterk vertrouwen in de marktwerking en de "onzichtbare hand". ### 1.6 Marktfalen en overheidsinterventie Situaties waarin de markt niet naar behoren functioneert, worden "marktfalen" genoemd. In deze gevallen is overheidsinterventie gerechtvaardigd. Belangrijke vormen van marktfalen zijn: * **Informatie-asymmetrie**: Verstoort prijsvorming en kan leiden tot afnemend aanbod. * **Ontbrekende markt**: Activiteiten die niet rendabel of te risicovol zijn voor de private sector (overheid treedt op als tegenpartij). * **Monopolies**: Niet-perfecte concurrentie leidt tot prijsbeïnvloeding en allocatieve inefficiëntie. * **Externaliteiten**: Kosten of baten die niet in de marktprijs worden meegenomen (bv. milieuvervuiling). * **Publieke goederen**: Goederen die niet-rivaliserend en niet-uitsluitbaar zijn (bv. landsverdediging). * **Merit/Demerit goods**: Goederen waarvan de consumptie niet optimaal is voor het individu (bv. onderwijs, drugs). De overheid kan ingrijpen door: * Zelf als aanbieder op te treden. * Regulering toe te passen (wetgeving, controleorganen). * Prijsvorming te beïnvloeden (maximumprijzen). ### 1.7 Welvaartsverdeling: het tweede welvaartstheorema Het tweede welvaartstheorema erkent de rol van de overheid in het **nivelleren van startposities** en het faciliteren van **gelijke kansen**. Dit wordt bereikt door een rechtvaardige startpositie te creëren via onderwijs, volksgezondheid en mobiliteitskansen. **Conclusie**: De markt zorgt voor welvaartscreatie, terwijl de overheid een cruciale rol speelt in welvaartsverdeling door gelijke kansen te creëren. ### 1.8 Fiscaliteit en welvaart Fiscaliteit (belastingen) is niet alleen een bron van overheidsinkomsten, maar ook een krachtig instrument voor: * **Herverdeling**: Door belastingen en sociale zekerheid worden inkomens herverdeeld (Tweede Welvaartstheorema). * **Gedragssturing**: Belastingen kunnen gedrag sturen, zoals "vergroening" van de verkeersfiscaliteit om milieu-impact te verminderen. * **Ontrading of stimulering**: Belastingen kunnen specifieke economische activiteiten ontmoedigen (bv. registratierechten die de woningmarkt beïnvloeden) of stimuleren. **Negatieve effecten van belastingen**: * **Distortionary effects (deadweight losses)**: Belastingen kunnen consumptie en sparen belemmeren, wat leidt tot welvaartsverlies. * **Lock-in effect**: Registratierechten kunnen mensen ontmoedigen te verhuizen naar gebieden met meer werkgelegenheid. **Positieve effecten van belastingen**: * **Productieve overheidsuitgaven**: Belastingen die productieve overheidsuitgaven financieren (onderwijs, infrastructuur) kunnen welvaart verhogende "tweede ronde" effecten hebben. ## 2\. Maatstaven van inkomensverdeling ### 2.1 Primaire en secundaire inkomensverdeling * **Primaire inkomensverdeling**: De verdeling van inkomens die voortvloeien uit de inzet van productiefactoren (loon, winst, kapitaal). Deze is de facto vaak ongelijk door factoren als talent, sociaal milieu en gezondheid. * **Secundaire inkomensverdeling**: De verdeling van inkomens na overheidsinterventie via sociale uitkeringen, gratis diensten en belastingen. ### 2.2 Maten van inkomensverdeling * **Centrummaten en spreidingsmaten**: * **Gemiddelde**: Gevoelig voor extreme waarden. * **Mediaan**: De middelste waarde; minder gevoelig voor uitschieters en een betere indicator voor de typische inkomenssituatie. * **Standaarddeviatie**: Geeft de spreiding van inkomens weer. * **Scheefheid**: Beschrijft of de verdeling meer geconcentreerd is aan de lage (rechtsscheef) of hoge (linksscheef) kant. * **Deciel- en percentielverdeling**: De bevolking wordt opgedeeld in tien (decielen) of honderd (percentielen) gelijke groepen op basis van inkomen. Dit geeft inzicht in de inkomensverdeling tussen verschillende groepen. * **Lorenzcurve**: Een grafische weergave waarbij de cumulatieve aandelen van de bevolking op de x-as worden uitgezet tegenover de cumulatieve aandelen van de inkomens op de y-as. * De **45°-lijn** vertegenwoordigt perfecte inkomensgelijkheid. * Curven onder de diagonaal duiden op ongelijke verdeling; hoe groter de zone tussen de curve en de diagonaal, hoe ongelijker de verdeling. * **Gini-coëfficiënt**: Een numerieke maatstaf die de ongelijksheid weergeeft, gebaseerd op de Lorenzcurve. Een waarde van 0 staat voor volledige gelijkheid, en 1 voor volledige ongelijkheid. * **Percentielratio (P90/P10)**: De verhouding tussen de inkomensgrenzen van het 90ste en 10de percentiel, wat een indicatie geeft van de ongelijkheid tussen hogere en lagere inkomensgroepen. ## 3\. Herverdeling via belastingen en sociale zekerheid Herverdeling is nodig omdat de primaire inkomensverdeling vaak als maatschappelijk ongewenst wordt beschouwd. De overheid gebruikt fiscale en parafiscale instrumenten om de inkomensverdeling te beïnvloeden. * **Mate van herverdeling (R)**: Gedefinieerd als het verschil tussen de Gini-coëfficiënt vóór (Gb) en na (Ga) herverdeling: $R = G\_b - G\_a$. * **Herverdelende kracht van belastingen**: Hangt af van: * **Gemiddeld tarief (t)**: Het totale belastingbedrag gedeeld door het totale inkomen. * **Progressiviteit van de heffing (P)**: De mate waarin het belastingtarief stijgt met het inkomen. Progressieve belastingen, zoals de personenbelasting, dragen sterk bij aan herverdeling. * De **progressiviteitsindex (Kakwani-index)** meet het verschil tussen de Gini-coëfficiënt van de belastingverdeling en de Gini-coëfficiënt van de inkomensverdeling vóór belastingen. * **Factoren die progressiviteit verminderen**: Belastingvrije sommen, aftrekken, verminderingen en belastingkredieten kunnen de progressiviteit van het systeem beïnvloeden. Hoewel voordelen van fiscale uitgaven soms geconcentreerd zijn in hogere inkomensdecielen, is hun impact op de totale progressiviteit van de personenbelasting vaak beperkt. * **Taks-benefit systeem**: Het geheel van belastingen, sociale bijdragen en uitkeringen. België heeft een omvangrijk taks-benefit systeem met aanzienlijke herverdelende effecten, vooral voor de laagste inkomens. * **Afweging efficiëntie versus equity**: Progressievere belastingen leiden tot meer herverdeling, maar kunnen ten koste gaan van economische efficiëntie (bv. ontmoediging om meer te werken). * **Indirecte belastingen (BTW, accijnzen)**: * **BTW**: Kan progressief zijn in verhouding tot bestedingen (door gedifferentieerde tarieven), maar regressief in verhouding tot inkomen. * **Accijnzen**: Vaak regressief in verhouding tot zowel bestedingen als inkomen. * **Publieke uitgaven en herverdeling**: Hogere overheidsuitgaven hebben vaak een positieve impact op lagere inkomensdecielen en een negatieve impact op hogere inkomensdecielen, met name via vervangingsinkomens en overheidsdiensten. ## 4\. Fiscal federalism en overheidsfinanciën Fiscal federalism (fiscale decentralisatie) onderzoekt de verdeling van fiscale bevoegdheden tussen verschillende overheidsniveaus. ### 4.1 Fiscale decentralisatie: definities en indicatoren * **Fiscaal federalisme (FF)**: Decentralisatie van fiscale bevoegdheden en autonomie over belastingen en uitgaven voor subnationale overheden (SCG - subcentral governments). * **Klassieke indicatoren**: * **Aandeel van SCG in belastingontvangsten**: Geeft de fiscale autonomie aan. * **Aandeel van SCG in totale uitgaven**: Geeft de omvang van de uitgavenbevoegdheden weer. * **Vertical fiscal balance/imbalance**: Het verschil tussen het aandeel van SCG in belastingontvangsten en uitgaven. Een grote verticale kloof duidt op een gebrek aan financiële autonomie. * **Additionele aspecten**: * **Subcentral tax revenue autonomy**: Bevoegdheid over belastbare grondslag, tarief, aftrekken en verminderingen. * **Dotaties (grants)**: Overdrachten van hogere naar lagere overheden, essentieel voor horizontale en verticale verevening. ### 4.2 Fiscale autonomie in België * **Gewesten en gemeenschappen**: Hebben beperkte fiscale autonomie, voornamelijk via opcentiemen op de personenbelasting en eigen gewestelijke belastingen (bv. registratierechten). * **Lokale besturen**: Hebben vooral autonomie over de tarieven van lokale belastingen (bv. aanvullende personenbelasting). * **Belastingconcurrentie**: De EU is terughoudend ten aanzien van te verregaande decentralisatie om marktverstoringen te vermijden. Zeer mobiele belastbare grondslagen (bv. financiële activa) blijven best federaal. ### 4.3 Dotaties en verevening * **Dotaties (grants)**: Nodig voor: * **Horizontale verevening**: Nivelleren van fiscale capaciteitsverschillen tussen overheden van hetzelfde niveau (bv. gemeentefonds). * **Verticale verevening**: Compenseren van lagere overheden die opdrachten uitvoeren maar niet voldoende eigen inkomsten hebben. * **Stimuleren van merit goods**: Hogere overheden kunnen lagere besturen stimuleren via "matching grants". * **Bevorderen van allocatieve efficiëntie**: Beperken van externe effecten van uitgaven- en belastingbeleid. * **Soorten dotaties**: Earmarked (specifiek bestemd) versus non-earmarked (vrije besteding), mandatory (wettelijk vastgelegd) versus discretionary (vrijwillig toegekend), matching (voorwaardelijk) versus non-matching. * **Gevaren van dotaties**: Kunnen de inspanningen van lagere overheden om zelf inkomsten te genereren verminderen, leiden tot hogere uitgaven ("flypaper effect") en destabiliseren de conjunctuur. ### 4.4 De Belgische staatshervormingen en fiscaliteit België's federale structuur heeft geleid tot een geleidelijke overdracht van bevoegdheden en financiering naar gewesten en gemeenschappen, voornamelijk via de Bijzondere Financieringswet (BFW). * **Evolutie van de financiering**: Vanaf 1989 werd de verdeling van middelen meer gebaseerd op het "juste retour" principe (inkomsten uit een gewest blijven grotendeels in dat gewest). * **Fiscale autonomie**: De fiscale autonomie van de gewesten is sindsdien toegenomen, met name via de personenbelasting. * **Solidariteitsmechanisme**: Ontworpen om gewesten met een lagere fiscale capaciteit te ondersteunen, maar heeft in het verleden geleid tot een "solidariteitsval" waarbij economische groei in een gewest de solidariteitsbijdrage kon verminderen. ### 4.5 De 6e Staatshervorming Deze hervorming heeft geleid tot aanzienlijke verschuivingen in bevoegdheden en financiering: * **Nieuwe bevoegdheden**: Overdracht van o.a. arbeidsmarktbeleid, gezondheidszorg, gezinsbijslagen en justitie naar de deelstaten. * **Verhoogde fiscale autonomie**: Ruimere mogelijkheden voor gewesten om opcentiemen en kortingen op de personenbelasting toe te passen. * **Hervorming van de BFW**: Aanpassingen om de financiering van de nieuwe bevoegdheden te regelen en de responsabiliteit van de deelstaten te vergroten. * **Financiering van Brussel**: Structurele wijzigingen om de onderfinanciering van Brussel aan te pakken. * **Responsabilisering inzake klimaat en pensioenen**: Deelstaten worden meer betrokken bij de kosten van klimaatbeleid en de vergrijzing. ## 5\. Begroting en overheidsfinanciën ### 5.1 Functies van de begroting De begroting is een **ramingsakte** (voorspelt inkomsten en uitgaven), een **machtigingsakte** (parlementaire goedkeuring voor uitgaven), een **wettelijke akte** (geldig voor 1 jaar) en een **beleidsakte** (weerspiegelt het regeringsbeleid). ### 5.2 Begrotingsprincipes Belangrijke principes zijn: wettelijkheid, jaarperiodiciteit, eenheid, universaliteit, specialiteit, evenwicht, stabiliteit, waarachtigheid, transparantie, goed financieel beheer, en non-affectatie (ontvangsten dekken alle uitgaven, tenzij voor begrotingsfondsen). ### 5.3 Begrotingssaldi * **Primaire saldi**: Ontvangsten minus uitgaven, exclusief rente op de staatsschuld. * **Vorderingensaldi (algemeen/financieringssaldo)**: Ontvangsten minus uitgaven, inclusief rentelasten. * **Nominale saldi**: Saldi gemeten in werkelijke bedragen, zonder correctie voor conjunctuur of eenmalige posten. * **Structurele saldi**: Saldi gecorrigeerd voor conjuncturele effecten en eenmalige posten, om de onderliggende houdbaarheid van de overheidsfinanciën te beoordelen. ### 5.4 Begrotingstheorieën en -normen * **Gouden regel**: Jaarlijkse begroting voor lopende uitgaven en ontvangsten in evenwicht, schuldopbouw enkel voor overheidsinvesteringen. * **Keynesiaans begrotingsbeleid**: Overheid moet anticyclisch ingrijpen (tekorten in recessie, overschotten in hoogconjunctuur) om de economie te stabiliseren. * **Cyclisch begrotingsevenwicht**: Begroting in evenwicht over een volledige conjunctuurcyclus, met anticyclisch beleid binnen de cyclus. * **Begrotingsregels**: Permanente beperkingen op begrotingsbeleid (bv. 3% tekortnorm en 60% schuldnorm van het Verdrag van Maastricht, Stabiliteits- en Groeipact). Deze zijn bedoeld om de stabiliteit en houdbaarheid van overheidsfinanciën te waarborgen. ### 5.5 De publieke schuld De publieke schuld vertegenwoordigt de totale financiële verplichtingen van de overheid. Hoge schulden kunnen leiden tot rentespiraal-effecten, crowding-out, en de houdbaarheid van overheidsfinanciën in gevaar brengen. Het verband tussen schuld en economische groei is complex en niet altijd lineair. ### 5.6 Houdbaarheid van overheidsfinanciën Dit verwijst naar het vermogen van de overheid om op lange termijn aan haar financiële verplichtingen te voldoen. Factoren zoals de rentevoet, de economische groei, de conjunctuur, en de samenstelling van de uitgaven en ontvangsten spelen hierin een cruciale rol. ## 6\. De begroting in België * **Federale begroting**: Omvat de federale overheid en de sociale zekerheid. * **Regionale/lokale begrotingen**: Gewesten, gemeenschappen en lokale besturen hebben hun eigen begrotingen, die in toenemende mate gefinancierd worden door eigen middelen en decentralisatie. * **Overlegcomité**: Cruciaal voor de coördinatie van begrotingsbeleid tussen de federale overheid en de deelstaten. * **Bijzondere Financieringswet (BFW)**: Regelt de transfers tussen de federale overheid en de deelstaten, met belangrijke aanpassingen na elke staatshervorming. * **Begrotingskalender**: Schetst de verschillende fasen van de begrotingsopmaak, aanpassing en afsluiting. * **Kern documenten**: Middelenbegroting (inkomsten), algemene uitgavenbegroting (uitgaven) en algemene toelichting (context en beleid). De Vlaamse begroting valt onder de Vlaamse Codex Overheidsfinanciën (VCO) en omvat een meerjarenraming, gedetailleerde ontvangsten- en uitgavenbegrotingen, en een beleids- en begrotingstoelichting (BBT) die stappen zet richting een prestatiebegroting. De Belgische overheidsfinanciën worden nauwlettend gevolgd door Europese normen (bv. het Stabiliteits- en Groeipact) en hebben te kampen met uitdagingen zoals de vergrijzing, de hoge overheidsschuld en de noodzaak van structurele hervormingen. * * * # Marktfalen en overheidsinterventie Hieronder volgt een gedetailleerde samenvatting van het onderwerp "Marktfalen en overheidsinterventie", bedoeld als examenvoorbereidend studiemateriaal. ## 2\. Marktfalen en overheidsinterventie Situaties waarin de markt niet optimaal functioneert leiden tot marktfalen, wat de rechtvaardiging vormt voor overheidsinterventie. ### 2.1 Situaties van marktfalen Marktfalen treedt op wanneer de vrije markt niet leidt tot Pareto-efficiëntie, de toestand waarin de welvaart van niemand kan toenemen zonder die van een ander te verminderen. De klassieke vrije marktwerking wordt beschouwd als optimaal voor welvaartscreatie, maar wanneer deze niet naar behoren functioneert, is overheidsingrijpen gerechtvaardigd. #### 2.1.1 Informatie-asymmetrie Dit treedt op wanneer spelers op de markt niet over perfecte informatie beschikken. Dit verstoort de prijsvorming en kan leiden tot een afname van het marktaanbod. #### 2.1.2 Ontbrekende markt In sommige contexten is een activiteit niet rendabel of brengt deze te veel economische risico's met zich mee. In dergelijke gevallen kan de overheid de rol van tegenpartij op zich nemen. #### 2.1.3 Monopoliemarkten Op markten die niet perfect concurrentieel zijn, kunnen spelers invloed uitoefenen op de prijs. Dit resulteert in allocatieve inefficiëntie, waarbij het aanbod kunstmatig laag wordt gehouden om de prijzen te verhogen. #### 2.1.4 Externe effecten Externe effecten ontstaan wanneer de prijs van goederen en diensten niet alle kosten en vergoedingen voor productiefactoren dekt. Productie kan gepaard gaan met externe effecten waarvoor de consument niet betaalt. Negatieve externe effecten zijn bijvoorbeeld milieuschade. #### 2.1.5 Publieke goederen Overheidsingrijpen is gerechtvaardigd bij zuivere publieke goederen en vaak ook bij quasi-publieke goederen. Voor de bepaling van het type goed zijn twee criteria van belang: * **Rivaliteit:** Verdrijft het goed na individuele consumptie? * **Uitsluitbaarheid/deelbaarheid:** Kan men verhinderen dat iemand consumeert zonder ervoor te betalen? Hieruit kunnen vier categorieën van goederen worden afgeleid: 1. **Private goederen:** Riviëel en uitsluitbaar (bv. brood). 2. **Publieke goederen (zuiver):** Niet-riviëel en niet-uitsluitbaar (bv. landsverdediging, straatverlichting). 3. **Toll goods (quasi-publieke goederen):** Niet-riviëel maar wel uitsluitbaar (bv. kabeltelevisie, tol op een snelweg). 4. **Common pool resources:** Riviëel maar niet-uitsluitbaar (bv. visvangst op volle zee, schone lucht). #### 2.1.6 Merit goods en demerit goods * **Merit goods:** Goederen die de overheid promoot omdat ze als wenselijk worden beschouwd, ook al is de consument niet altijd rationeel (bv. onderwijs, vaccinaties). * **Demerit goods:** Goederen waarvan de consumptie als schadelijk wordt beschouwd, ondanks mogelijke rationele keuzes van de consument (bv. tabak, alcohol). ### 2.2 Overheidsinstrumenten bij marktfalen De overheid beschikt over diverse instrumenten om op te treden bij marktfalen: * **Aanbod:** De overheid kan zelf als aanbieder op de markt actief worden. * **Regulering:** Wetgeving en controleorganen kunnen voorkomen dat de markt ontspoort. * **Prijsinterventie:** De overheid kan direct ingrijpen in de prijsvorming door maximumprijzen op te leggen. * **Belastingen en subsidies:** Belastingen kunnen worden ingezet om ongewenst gedrag te ontmoedigen (bv. accijnzen op tabak) of subsidies om gewenst gedrag te stimuleren (bv. subsidies voor energiebesparende maatregelen). ### 2.3 Niet-marktfalen Het is belangrijk te erkennen dat overheidsinterventie zelf ook tot inefficiëntie kan leiden, bekend als niet-marktfalen. Dit kan voortkomen uit: * Te grote, inefficiënte overheid, wat leidt tot hoge kostprijzen en een te hoge fiscale druk. * Overheidsmonopolies die te politiek gestuurd zijn. * Een te rigide overheid die traag innoveert. ### 2.4 Welvaartsverdeling en het tweede welvaartstheorema Het tweede welvaartstheorema stelt dat welvaartsverdeling niet noodzakelijk een taak van de markt is. De overheid kan een cruciale rol spelen in het nivelleren van de startposities van individuen door gelijke kansen te creëren, bijvoorbeeld via onderwijs en gezondheidszorg. Dit draagt bij aan een betere verdeling van welvaart. > **Tip:** Hoewel de vrije markt cruciaal is voor welvaartscreatie, is overheidsinterventie bij marktfalen noodzakelijk voor welvaartsverdeling en het corrigeren van marktimperfecties. #### 2.4.1 Instrumenten voor welvaartsverdeling * **Fiscaliteit:** Belastingen kunnen worden ingezet als een krachtig herverdelingsinstrument. * **Sociale zekerheid:** Uitkeringen en sociale voordelen dragen bij aan een eerlijkere verdeling van inkomens. * **Publieke uitgaven:** Investeringen in onderwijs, gezondheidszorg en infrastructuur creëren gelijke kansen. * * * # Welvaartsverdeling en de rol van fiscaliteit Dit gedeelte bespreekt de primaire en secundaire inkomensverdeling, meetmethoden zoals de Lorenzcurve en Gini-coëfficiënt, en de herverdelende rol van fiscaliteit en sociale zekerheid. ## 3\. Welvaartsverdeling en de rol van fiscaliteit ### 3.1 Primaire en secundaire inkomensverdeling De primaire inkomensverdeling verwijst naar de verdeling van inkomens die voortkomen uit de beschikbaarheid van productiefactoren zoals arbeid en kapitaal. Dit omvat inkomens uit loonarbeid, zelfstandige arbeid, en opbrengsten van financieel en natuurlijk kapitaal. Deze verdeling is vaak ongelijk en wordt beïnvloed door factoren zoals talent, sociale achtergrond, gezondheid en leeftijd. De secundaire inkomensverdeling houdt rekening met de herverdelende rol van de overheid via sociale uitkeringen, gratis goederen en diensten, consumentenbescherming en belastingen. Dit is de verdeling van inkomens na overheidsinterventie. ### 3.2 Maatstaven van inkomensverdeling Verschillende methoden worden gebruikt om de inkomensverdeling te meten en te vergelijken: * **Centrum- en spreidingsmaten:** * **Gemiddelde:** Geeft een indicatie van het inkomen, maar is gevoelig voor extreme waarden. * **Mediaan:** De middelste waarde in een geordende inkomensverdeling, minder gevoelig voor uitschieters. * **Standaarddeviatie:** Geeft een beeld van de spreiding van inkomens rond het gemiddelde. * **Scheefheid:** Beschrijft de asymmetrie van de verdeling. Een rechtsscheve verdeling betekent een concentratie van inkomens in de lagere segmenten, een linksscheve verdeling een concentratie in de hogere segmenten. * **Decielverdeling:** De bevolking wordt onderverdeeld in tien gelijke groepen (decielen) op basis van inkomen, van laag naar hoog. Dit geeft inzicht in de inkomensgrenzen van deze groepen. Percentielen (1%) en kwintielen (20%) zijn vergelijkbare onderverdelingen. * **Lorenzcurve:** * Deze curve zet op de horizontale as het cumulatieve percentage van de bevolking uit (geordend naar inkomen) en op de verticale as het cumulatieve percentage van het totale inkomen dat deze bevolkingsgroepen ontvangen. * De 45°-diagonaal (deellijn) vertegenwoordigt perfecte gelijkheid, waarbij elke groep van de bevolking hetzelfde percentage van het totale inkomen ontvangt. * Curven onder de diagonaal geven een ongelijke inkomensverdeling aan. Hoe groter de oppervlakte tussen de diagonaal en de Lorenzcurve, hoe groter de ongelijkheid. * Internationale vergelijkingen zijn nuttig, maar problematisch wanneer de curven elkaar snijden. * **Gini-coëfficiënt:** * Een numerieke maatstaf die nauw verband houdt met de Lorenzcurve. * Het wordt berekend als de verhouding tussen de oppervlakte tussen de Lorenzcurve en de deellijn en de totale oppervlakte onder de deellijn. * De waarde varieert tussen 0 (volledige gelijkheid) en 1 (volledige ongelijkheid). Een hogere coëfficiënt duidt op grotere inkomensongelijkheid. * De formule is: $$ G = \\frac{\\text{Oppervlakte tussen deellijn en Lorenzcurve}}{\\text{Totale oppervlakte onder de deellijn}} $$ * **Percentielratio (P90/P10):** * De verhouding tussen de inkomensgrens van het negende deciel (90ste percentiel) en de inkomensgrens van het eerste deciel (10de percentiel). * Gebruikt door o.a. de Wereldbank en Piketty om de inkomensongelijkheid te meten. ### 3.3 Herverdeling via belastingen en sociale zekerheid Herverdeling is noodzakelijk omdat startposities in het leven niet gelijk verdeeld zijn. De overheid gebruikt fiscaliteit en sociale zekerheid om inkomens te herverdelen en ongelijkheid te verminderen. * **Mate van herverdeling (R):** Dit wordt berekend als het verschil tussen de Gini-coëfficiënt vóór herverdeling ($G\_b$) en na herverdeling ($G\_a$). $$ R = G\_b - G\_a $$ Een hogere $R$ duidt op een grotere herverdelende kracht. * **Effectiviteit van herverdeling:** De herverdelende kracht van belastingen en sociale zekerheid hangt af van: * **Het gemiddeld tarief ($t$):** Het betaalde belastingpercentage in verhouding tot het totale inkomen. Een hoger gemiddeld tarief leidt tot meer herverdeling. * **De progressiviteit van de heffing ($P$):** De mate waarin de belastingdruk stijgt met een stijgend inkomen. Progressieve belastingen zorgen voor een grotere herverdeling. De progressiviteit kan worden gemeten met de **progressiviteitsindex** (ook wel Kakwani-index genoemd), het verschil tussen de Gini-coëfficiënt van de belastingverdeling en de Gini-coëfficiënt van de inkomensverdeling vóór belastingen. $$ \\text{Progressiviteitsindex} = G\_{\\text{belastingen}} - G\_{\\text{inkomen}} $$ * **Factoren die progressiviteit kunnen verminderen:** * **Belastingaftrekken en -verminderingen:** Voordelen die vooral hogere inkomens ten goede komen, kunnen de progressiviteit van het belastingsysteem ondermijnen. * **Lokale aanvullende personenbelasting:** Deze belastingen zijn vaak regressief omdat ze lager zijn in gemeenten met hogere inkomens. * **Taks Benefit Systeem (TB):** Dit omvat alle voordelen (sociale uitkeringen, belastingvoordelen) en lasten (belastingen, sociale bijdragen) als percentage van het beschikbaar inkomen. België heeft een omvangrijk TB-systeem, waarbij zowel de voordelen als de lasten hoog zijn. Het belastingsysteem zelf speelt een belangrijke rol in de herverdeling, meer dan de progressiviteit op zich. * **Indirecte belastingen:** * **BTW:** Progressief in verhouding tot bestedingen, maar regressief in verhouding tot inkomen, vooral voor lagere inkomens. * **Accijnzen:** Over het algemeen regressief in verhouding tot zowel bestedingen als inkomen. * **Overheidsuitgaven:** De omvang van de overheid en de bestedingen, met name vervangingsinkomens en subsidies, hebben een significant herverdelend effect. Hogere overheidsuitgaven beïnvloeden lagere inkomensdecielen positief en hogere decielen negatief. ### 3.4 Belgische context van welvaartsverdeling en fiscaliteit * **Primaire inkomensongelijkheid:** In België is de primaire inkomensongelijkheid relatief beperkt ($G\_b - G\_a = 0.21$). * **Herverdeling:** De belangrijkste herverdeling in België vindt plaats via sociale uitkeringen. * **Progressiviteit:** De progressiviteit van het personenbelastingstelsel wordt afgetopt door diverse aftrekken en de regressieve aard van gemeentelijke opcentiemen en aanvullende belastingen. * **Indirecte belastingen:** Accijnzen en BTW hebben een genuanceerde regressieve impact. * **Vermogen vs. inkomen:** De analyse van welvaartsverdeling wordt steeds vaker uitgebreid met vermogensverdeling, waar de ongelijkheid doorgaans groter is dan bij inkomens. België kent een relatief gelijke vermogensverdeling vergeleken met andere landen, ondanks het hoge gemiddeld netto-vermogen. ### 3.5 Het dilemma tussen efficiëntie en equity Bij het ontwerpen van belastingsystemen moet een overheid een afweging maken tussen efficiëntie (het minimaliseren van economische verstoringen) en equity (rechtvaardige verdeling). Een hogere progressiviteit leidt tot meer herverdeling, maar kan ten koste gaan van de efficiëntie door ontmoediging van inkomenverwerving. ### 3.6 Progressiviteit en het herverdelend karakter van belastingen * **Verticale rechtvaardigheid:** Belastingen moeten rekening houden met de draagkracht van belastingplichtigen, waarbij sterkere schouders zwaardere lasten dragen. Dit wordt nagestreefd door progressieve belastingen. * **Aftwenteling van belastingen:** De uiteindelijke belastingdruk hangt niet alleen af van wie de belastingaangifte doet, maar ook van de mogelijkheid om de belasting af te wentelen op anderen. Dit wordt beïnvloed door de zichtbaarheid van de heffing en de kennis van de prijsstructuur. * **Ontwijking en ontduiking:** Mogelijke fiscale ontwijking (legaal) en ontduiking (illegaal) beïnvloeden de herverdeling. Factoren zoals boetes, pakkans, tarieven en maatschappelijke tolerantie spelen hierbij een rol. * **Erfbelasting:** Deze belasting is progressief en herverdeelt vermogen, maar is omstreden wegens mogelijke confiscatie en ontwijkingsmogelijkheden. * **Deadweight losses:** Belastingen veroorzaken welvaartsverlies door het ontmoedigen van economische activiteit. * **Neutraliteit:** Niet-neutrale belastingen beïnvloeden de keuze van belastinggrondslagen. * **Transparantie en eenvoud:** Eenvoudige en transparante belastingsystemen zijn wenselijk, maar complexiteit ontstaat vaak door het nastreven van diverse beleidsdoelstellingen en de gelaagde staatsstructuur. ### 3.7 De rol van fiscaliteit in de Belgische context * **Personenbelasting:** Wordt in België als internationaal relatief hoog beschouwd en kan de economische groei en werkgelegenheid fnuiken. Hervormingsvoorstellen variëren sterk tussen politieke partijen. * **Gewestelijke autonomie:** De gewesten hebben beperkte fiscale autonomie, voornamelijk via opcentiemen en kortingen op de personenbelasting. * **Verdeling van belastingen:** De basis van de personenbelasting blijft federaal, maar de gewesten kunnen via opcentiemen de fiscale druk beïnvloeden. Dit leidt tot een toename van de fiscale autonomie van de gewesten. * **Onroerende voorheffing:** De lokale aanvullende personenbelasting (APB) heeft een regressief karakter en de tarieven zijn lager in gemeenten met hogere inkomens. * **Verkeersfiscaliteit:** Wordt ingezet als gedragssturend instrument, met een focus op vergroening en het laten meebetalen van vrachtvervoer. * **Accijnzen en BTW:** Hebben een gemengd herverdelend effect, afhankelijk van de grondslag van de analyse (bestedingen versus inkomen). ### 3.8 De impact van de 6e Staatshervorming op de financiering De 6e staatshervorming heeft geleid tot significante wijzigingen in de financiering van de deelstaten. De fiscale autonomie van de gewesten is aanzienlijk toegenomen, met name via de personenbelasting. Dit creëert meer responsabilisering, maar ook uitdagingen met betrekking tot transparantie en de complexiteit van het financieringssysteem. De herziening van het solidariteitsmechanisme en de invoering van klimaatspecifieke en pensioen-gerelateerde responsabiliseringsbijdragen zijn belangrijke vernieuwingen. De financiering van Brussel blijft een complex knelpunt. * * * # Overheidsuitgaven: omvang, determinanten en efficiëntie Dit onderwerp behandelt de omvang, drijfveren en efficiëntie van overheidsuitgaven, met speciale aandacht voor de methoden om deze efficiëntie te meten en de factoren die eraan bijdragen. ## 4\. Overheidsuitgaven: omvang, determinanten en efficiëntie ### 4.1 De omvang van overheidsuitgaven Overheidsuitgaven vloeien voort uit de publieke dienstverlening en inkomensondersteuning. Hun belang wordt doorgaans uitgedrukt als een percentage van het Bruto Binnenlands Product (BBP), exclusief rentelasten op publieke schuld (primaire uitgavendruk). In 2019 bedroeg deze druk in België 52,1%, oplopend tot 53,9% in 2021, mede door COVID-19 maatregelen. België kent een van de hoogste primaire uitgaven in de Eurozone, na Frankrijk en Finland. Eurostat classificeert overheidsuitgaven op twee manieren: * **Naar aard van de uitgaven:** * Subsidies * Inkomenssteun aan werknemers * Intermediaire consumptie * Sociale voordelen * Bruto kapitaalvorming * Andere transfers * **Naar functie van de overheid (COFOG-classificatie):** * Algemene publieke dienstverlening * Defensie * Publieke veiligheid * Economische zaken * Bescherming van het leefmilieu * Woonbeleid * Gezondheidszorg * Recreatie, cultuur en religie * Onderwijs * Sociale bescherming De uitgaven voor sociale bescherming en gezondheidszorg vertegenwoordigen meer dan 50% van de totale overheidsuitgaven. Algemene publieke dienstverlening, onderwijs en economisch beleid nemen elk ongeveer 12-13% voor hun rekening. België geeft, vergeleken met ons omringende landen, 4,5 procentpunten van het BBP meer uit. De hogere uitgaven situeren zich vooral bij algemene overheidsdienstverlening (+1,8 pp BBP), economisch beleid (+2,3 pp BBP) en onderwijs (+1,3 pp BBP). Op defensie en gezondheidszorg geeft België minder uit dan de referentiegroep (ca. 0,5 procentpunt BBP). De overheidsuitgaven worden opgesplitst per niveau: * **Entiteit 1:** Federale overheid en sociale zekerheid. * **Entiteit 2:** Gewesten, gemeenschappen en lokale besturen. In 2019 vertegenwoordigde entiteit 2 47% van de totale Belgische overheidsuitgaven. Twee van de drie COFOG-functies met hogere uitgaven in België (onderwijs en economisch beleid) vallen onder entiteit 2. Het zwaartepunt van de algemene overheidsdienstverlening ligt bij entiteit 1, voornamelijk door de delging van de publieke schuld. ### 4.2 Economische theorieën over de evolutie van uitgaven Sinds de Tweede Wereldoorlog vertonen de overheidsuitgaven als percentage van het BBP wereldwijd een stijgende trend. In België was deze groei voornamelijk merkbaar in de jaren '70, de periode 2008-2010 en vanaf 2020, periodes die gekenmerkt werden door economische, financiële of gezondheidscrises. Diverse economische, politieke en sociale factoren verklaren deze groei: * **Wet van A. Wagner:** Toenemende industrialisatie en inkomen leiden tot meer behoeften aan orde, veiligheid, welzijn en infrastructuur, wat hogere overheidsuitgaven vereist. * **Displacement effect (A. Peacock & Wiseman):** Overheidsuitgaven stijgen tijdens crises (bv. oorlogen) en blijven daarna op een hoger niveau door de geaccepteerde hogere belastingdruk en de gewenste diensten. * **Unbalanced growth hypothesis (W. Baumol):** De productiviteit in de publieke sector stijgt minder snel dan in de private sector, terwijl de lonen wel meestijgen, wat leidt tot hogere uitgaven. * **Concentration effect (W. Oates):** Overheden richten zich op kapitaalintensieve investeringen in transport, energie, infrastructuur en communicatie om technologische vooruitgang te ondersteunen en private monopolies te vermijden. * **Low Efficiency Hypothesis:** De overheid wordt gekenmerkt door lagere efficiëntie dan de private sector, wat resulteert in hogere uitgaven. * **T. Borcherding hypothese:** Stijging van overheidsuitgaven is te wijten aan economische groei, inflatie en bevolkingsgroei. * **S. Peltzman hypothese:** Inkomensongelijkheid leidt tot druk op de overheidsuitgaven. * **Fiscale illusie (J. Buchanan):** Overheidsuitgaven kunnen blijven groeien omdat belastingbetalers geen getrouw beeld hebben van de fiscale kostprijs van overheidsdiensten. * **Electoral cycle hypothesis:** Overheidsuitgaven stijgen in de aanloop naar verkiezingen om kiezers te bevoordelen. * **Logrolling hypothese:** Dossiers worden politiek aan elkaar gekoppeld in plaats van te kiezen tussen dossiers, wat leidt tot hogere uitgaven. * **Partisan hypothese:** Linkse partijen laten overheidsuitgaven sterker oplopen omwille van voorkeuren voor inkomensondersteuning en publieke dienstverlening. * **Niskanen hypothese:** Groei van overheidsuitgaven is het gevolg van bureaucratieën die streven naar macht en aanzien door de omvang van hun diensten te vergroten. * **Pressure groups hypothese:** Bestuurders kunnen de druk van lobby's en drukkingsgroepen niet weerstaan, wat leidt tot stijgende uitgaven. ### 4.3 Het verband tussen overheidsuitgaven en economische groei De relatie tussen de omvang van de overheid en economische groei wordt de 'Armey curve' genoemd. Hoewel wijzigingen in overheidsuitgaven het BBP-niveau op lange termijn kunnen beïnvloeden, is de impact op de economische grotere groeivoet omstreden. Onderzoek suggereert dat de impact niet lineair is, wat resulteert in een omgekeerde U-vormige curve (inverted U-shaped curve). In de eerste fase stimuleren toenemende overheidsuitgaven de economische groei, maar na een bepaald 'tipping point' (geïdentificeerd rond 24,31% van het BBP) leidt verdere stijging van de publieke uitgaven tot een reductie van de economische groei. ### 4.4 Efficiëntie van de overheid Belangrijker dan de omvang van de overheidsuitgaven is de mate waarin overheden met hun middelen de gewenste resultaten bereiken. Efficiëntie meet de verhouding tussen ingezette middelen (inputs) en gerealiseerde output. * **Efficiëntie:** Maximale output bij een gegeven input, of minimale input bij een gegeven output. * **Inputs:** Eigen uitgaven, met aftrek van burgersupplementen. * **Outputs:** Vaak een gewogen geaggregeerde indicator van overheidsdiensten. Economen gebruiken methodologieën zoals Data Envelopment Analysis (DEA) om de 'efficiency frontier' (efficiëntiegrens) te bepalen. Deze grens vertegenwoordigt de best mogelijke input-output combinaties die door de geanalyseerde overheden worden bereikt. Overheden onder deze grens kunnen efficiëntiewinst boeken. Een DEA-efficiëntiescore varieert tussen 0 en 1; scores van 1 duiden op efficiëntie. **Meten van inputs en outputs:** * **Inputs:** Nationale rekeningen met overheidsuitgaven. * **Outputs:** Complexer te kwantificeren omdat overheidsdiensten zelden een prijs hebben. Methoden omvatten Musgrave-indicatoren (gekoppeld aan klassieke overheidsfuncties: allocatie, stabilisatie, verdeling) en opportuniteitsindicatoren. Vaak wordt een gewogen, geaggregeerde indicator gebruikt. In een studie naar 23 OESO-landen (2009-2013) was de gemiddelde efficiëntiescore 0,637, met Zwitserland als enige land op de frontier. België bevond zich op de 16e plaats. Specifieke studies naar België tonen relatief zwakke scores op het vlak van vervoer, maar goedere prestaties in gezondheidszorg (qua wachttijden, tevredenheid) en onderwijs. #### 4.4.1 Determinanten van efficiëntie Onderzoek naar lokale besturen wijst op diverse determinanten van efficiëntie: * **Positieve invloed:** Groter inwoneraantal, hoger opleidingsniveau van inwoners, uitgebreidere commerciële sector, hogere kiesbetrokkenheid. * **Negatieve invloed:** Hogere fiscale draagkracht (hoger inkomen/capita), meer belastingontvangsten, meer beschikbare financiële middelen (door gebrek aan budgettaire druk), hoge bevolkingsdichtheid (complexiteit van infrastructuurbeheer). * **Politieke factoren:** Linkse coalities en politieke fragmentatie vertonen wisselende resultaten. Voor Belgische gemeenten blijken de schaal van de gemeente, het gemiddeld opleidingsniveau, de tarieven van de onroerende voorheffing, het gemeentefonds, het gemiddeld mediaaninkomen, de bevolkingsdichtheid, fusies en publieke schuld significante factoren te zijn. **Conclusie:** De overheidsuitgaven in België zijn hoog, maar de institutionele prestaties zijn gemiddeld. Er is dus aanzienlijke ruimte voor efficiëntiewinsten door kostenbeheersing en verbetering van de dienstverlening. * * * # Fiscal federalism en de Belgische staatsstructuur Hier is een gedetailleerde en uitgebreide samenvatting van "Fiscal federalism en de Belgische staatsstructuur", opgesteld volgens uw instructies. ## 5\. Fiscaal federalisme en de Belgische staatsstructuur Dit deel onderzoekt de principes van fiscaal federalisme, de decentrale autonomie van subcentrale overheden, en de klassieke indicatoren hiervan, met een gedetailleerde analyse van de Belgische situatie en de rol van de bijzondere financieringswet in opeenvolgende staatshervormingen. ### 5.1 De concepten van fiscaal federalisme Fiscaal federalisme (FF) verwijst naar de decentralisatie van fiscale bevoegdheden en de fiscale autonomie van subcentrale overheden (SCG). Dit impliceert autonomie over zowel belastingen (inkomsten) als uitgaven. Ware fiscale decentralisatie vereist dat subcentrale overheden vrij zijn in hun beslissingen over de inkomsten die ze genereren en hoe ze hun beschikbare middelen besteden. Zonder deze capaciteiten zouden de voordelen van decentralisatie op het vlak van efficiëntie en verantwoording afnemen. Subcentrale overheden omvatten alle overheden onder het centrale/federale niveau, inclusief lokale besturen, provincies, etc. #### 5.1.1 Klassieke indicatoren van fiscaal federalisme Er zijn drie klassieke indicatoren om fiscaal federalisme te meten: * **Aandeel van subnationale overheden in belastingontvangsten:** Dit meet welk percentage van de totale belastinginkomsten door subnationale overheden wordt geïnd. * Top 5 landen (indicatief): Canada, Zwitserland, VSA, Duitsland, Spanje. * België: Een aandeel van ongeveer 16,14% (specifieke cijfers kunnen variëren afhankelijk van het jaar van analyse). * **Kanttekening:** Grote verschillen in de fiscale impact van overheidsniveaus bestaan, zelfs binnen landen. Ook in unitaire staten (zoals Zweden en Denemarken) kunnen subcentrale overheden een significant aandeel hebben in de belastingsontvangsten. De aandelen zijn over het algemeen stabiel over de tijd. * **Aandeel van subnationale overheden in totale overheidsuitgaven:** Dit geeft een beeld van de omvang van de uitgaven die op descentraal niveau worden beheerd. * Top 5 landen (indicatief): Canada, Zwitserland, België, Australië, Spanje. * België: Een aandeel van ongeveer 44,37%. * **Opmerking:** Er zijn grote verschillen tussen de deelstaten/regio's binnen landen. In België is het uitgaveniveau op dit niveau vergelijkbaar met Mexico en Spanje, maar lager dan in Canada, Australië of de VS. * **Verticale fiscale balans/imbalans:** Dit wordt berekend als het verschil tussen het procentuele aandeel van subnationale overheden in de belastingontvangsten en hun aandeel in de uitgaven. * Formule: $ \\text{Verticale fiscale imbalans} = (% \\text{ aandeel SCG in belastingontvangsten}) - (% \\text{ aandeel SCG in uitgaven}) $ * **Observatie:** Subcentrale overheden hebben vaker uitgavenbevoegdheden dan fiscale bevoegdheden. Dit geldt ook voor België. Een beperktere verticale kloof betekent dat subcentrale overheden hun uitgaven beter zelf kunnen financieren met eigen belastingen, wat de legitimiteit ten goede komt omdat kiezers hen kunnen afrekenen op hun fiscale keuzes. #### 5.1.2 Additionele aspecten van fiscaal federalisme De klassieke indicatoren volstaan niet om fiscaal federalisme volledig te begrijpen. Bijkomende aspecten zijn essentieel: * **Echte fiscale autonomie:** De mate waarin subcentrale overheden zelf kunnen beslissen over hun belastinggrondslagen (waarop ze belasten), tarieven (hoeveel ze belasten), belastingaftrek (elementen die de grondslag reduceren), belastingvermindering/vrijstelling (elementen die de belasting kunnen reduceren) en belastingkredieten (voordelen die ook genoten kunnen worden zonder belasting te betalen). De OESO hanteert een classificatiesysteem (codes A-F) om de mate van fiscale autonomie te positioneren. * **Vrije bestedingsmarge gekoppeld aan dotaties:** De mate waarin subsidies ('grants') door de subcentrale overheid vrij kunnen worden aangewend. * **Andere restricties op de fiscale autonomie:** Zoals 'taks- en expenditures limits' (TEL), die door hogere overheden kunnen worden opgelegd. #### 5.1.3 Tax sharing arrangements en dotaties * **Tax sharing arrangements:** Hierbij delen verschillende overheden belastingen of maken ze gebruik van samengevoegde belastingen. Subcentrale overheden kunnen hierbij niet individueel de belastingmodaliteiten wijzigen, maar wel onderhandelen met de hogere overheid. Dit kan zowel horizontaal als verticaal georganiseerd zijn en helpt de centrale overheid controle te behouden over fiscale totalen. * **Dotaties (Grants):** Deze zijn noodzakelijk om: * **Horizontale verevening:** Onevenwichten tussen overheden van hetzelfde niveau te nivelleren (bijvoorbeeld tussen grootsteden en welvarende gemeenten). * **Verticale verevening:** Subcentrale overheden te ondersteunen wanneer ze opdrachten uitvoeren waarvoor ze niet autonoom de uitgaven kunnen financieren. * **Stimuleren van aanbod van 'merit goods':** Hogere overheden kunnen lagere besturen stimuleren via 'matching grants' voor specifieke dienstverlening (onderwijs, cultuur, etc.). * **Bevorderen van allocatieve efficiëntie:** Door rekening te houden met externe effecten van het uitgaven- en belastingbeleid van een bestuur op andere besturen. * **Dotaties kunnen worden ingedeeld in:** * **Earmarked/Non-earmarked:** Bestemd of vrij aanwendbaar. * **Mandatory/Discretionary:** Wettelijk vastgelegd of tijdelijk/discrationair. * **Matching/Non-matching:** Waarbij de ontvangende overheid zelf bijdraagt of niet. * **Capital/Current grants:** Voor investeringen of lopende uitgaven. * **Vereveningsdotaties ('equalising/equalisation grants'):** Specifiek bedoeld om horizontale onevenwichten te elimineren. Deze hebben een meetbaar effect op de gelijkheid van de inkomensverdeling onder besturen. Meer fiscale autonomie voor subcentrale overheden vereist doorgaans sterkere vereveningsdotaties om te voorkomen dat de financiële posities te veel uiteenlopen. * **Ongewenste bijeffecten van dotaties:** Kunnen de inspanningen van subcentrale overheden om zelf inkomsten te genereren verminderen, leiden tot hogere uitgavenniveaus ('flypaper effecten'), of destabiliserend werken. #### 5.1.4 Taks & Expenditure Limits (TEL) TEL zijn restricties op de autonomie van subcentrale overheden, opgelegd door hogere overheden, die de bestedingsmogelijkheden of de fiscale bevoegdheden beperken. #### 5.1.5 Voor- en nadelen van fiscaal federalisme * **Voordelen:** * Lagere informatiekosten voor overheden. * Minder fiscale illusie bij burgers. * 'Peer pressure' en 'yardstick competition' tussen overheden. * Verdeling van controle over verschillende instanties ('checks & balances'). * Legitimiteit van bestuur van lagere overheden. * Fiscaal instrumentarium kan beter worden aangewend voor specifieke bevoegdheden (bijvoorbeeld woonbonus voor huisvesting). * **Nadelen:** * Verlies van schaalvoordelen bij inning. * Risico op afbrokkelende interregionale solidariteit (herverdeling binnen regio's wordt moeilijker). * Gevaar voor 'exit' van vermogende belastingbetalers. * Risico op verticale externaliteiten (bijvoorbeeld impact van federale hervormingen op regionale belastingen). * Risico op horizontale externaliteiten (belastingconcurrentie, belastingexport). * Beperkte schaalvoordelen in regio's met homogene voorkeuren. ### 5.2 Fiscaal federalisme in de Belgische staatsstructuur De Belgische staatsstructuur is een complex federaal systeem met meerdere overheidsniveaus die elk hun eigen bevoegdheden en financiering hebben. De evolutie van het fiscaal federalisme in België is nauw verbonden met de staatshervormingen en de bijzondere financieringswet (BFW). #### 5.2.1 Evolutie van de Belgische financieringswetgeving * **Voor 1989:** De middelen werden voornamelijk via dotaties van de federale overheid verdeeld op basis van behoeften (bevolking, oppervlakte, aandeel in opbrengst personenbelasting). * **1989 - Staatshervorming (eerste grote stap):** * Invoering van de **bijzondere financieringswet (BFW)**. * Principes van **'juste retour'** (regionale ontvangsten uit personenbelasting naar de regio die ze genereert) en **nationale solidariteitsbijdrage** (federale steun aan regio's met lagere fiscale capaciteit) ingevoerd. * Vlaanderen kreeg een groter deel van de personenbelasting op basis van 'juste retour'. * Het **solidariteitsmechanisme** (initieel horizontaal, later verticaal) werd ingevoerd om regio's met een lagere fiscale capaciteit te ondersteunen. * De bevoegdheid voor onderwijs ging volledig naar de gemeenschappen. * **1993 - St.-Michielsakkoord:** België wordt formeel een federale staat. Gewesten en gemeenschappen krijgen meer bevoegdheden, waaronder exportpromotie voor de gewesten. * **2001-2003 - Lambermont- en Lombardakkoorden:** * **Herfinanciering van de gemeenschappen:** Nieuwe dotaties werden toegekend, en de BTW-dotatie begon mee te evolueren met de economische groei. * **Toename van fiscale autonomie voor gewesten:** Ze kregen meer invloed op de personenbelasting (opcentiemen, kortingen) en op nieuwe belastingen zoals schenkingsrechten en registratierechten. Het aandeel van de gewesten in de fiscale autonomie nam fors toe. * **Gemeenschappen bleven fiscaal gezien achter:** Ze hadden geen eigen belastingen of opcentiemen. * **2011-2012 - Vlinderakkoord (6de Staatshervorming):** * **Overdracht van nieuwe bevoegdheden** naar de deelstaten, o.a. arbeidsmarktbeleid, gezondheidszorg, gezinsbijslagen, justitie (gedeeltelijk), mobiliteit. * **Grondige wijziging van de BFW:** * **Verruiming van fiscale responsabilisering van gewesten:** Meer mogelijkheden inzake opcentiemen op de personenbelasting, met een stijging van hun autonome fiscale ontvangsten. * **Afschaffing van het 6,75% maximum** voor gewestelijke opcentiemen op de personenbelasting, wat de fiscale autonomie verhoogde. * **Hervorming van het solidariteitsmechanisme:** Aangepast om pervers effecten te vermijden, waarbij economische groei in een regio niet automatisch leidde tot een groter verlies aan solidariteit. * **Responsabilisering inzake klimaat en pensioenen:** Deelstaten kregen meer verantwoordelijkheid voor de kosten van vergrijzing en klimaatdoelstellingen. * **Financiering van Brussel:** Structurele wijzigingen, met tijdelijke extra dotaties en een compensatie voor de specifieke kosten van de hoofdstad (bv. hoofdstadfunctie, pendelarij). * **Belastbare basis en bedrijfsvoorheffing blijven federaal:** Gewesten kunnen de fiscale druk modelleren via opcentiemen en kortingen. * **Vereenvoudiging van de financiering van gemeenschappen:** Door integratie van de BTW-dotatie en specifieke compensaties. * **Verhoging van de fiscale autonomie:** Voor Vlaanderen steeg het aandeel eigen fiscale ontvangsten aanzienlijk. #### 5.2.2 De bijzondere financieringswet (BFW) en de 6de Staatshervorming in detail De BFW regelt de financiële stromen tussen de federale overheid en de gewesten/gemeenschappen. De 6de Staatshervorming bracht significante wijzigingen met zich mee: * **Nieuwe bevoegdhedenoverdrachten:** Arbeidsmarkt, gezondheidszorg, gezinsbijslagen, gedeeltelijk justitie, mobiliteit. * **Fiscale autonomie van de gewesten:** * **Verruiming via opcentiemen op personenbelasting (PB):** Gewesten kregen meer discretionaire macht over tarieven en de structuur van de PB. De maximale discretionaire macht verhoogde aanzienlijk. * **Nieuwe dotaties:** Voor werkgelegenheid en fiscale uitgaven gerelateerd aan de nieuwe bevoegdheden. * **Vlaamse ontvangsten:** Aandeel eigen fiscale ontvangsten steeg fors. * **Brussel:** Relatief meer middelen uit gewestbelastingen, maar minder uitgesproken toename van fiscale autonomie vergeleken met andere gewesten. * **Wijzigingen voor de gemeenschappen:** * Uitbreiding van hun deel van de PB-opbrengsten en BTW-dotatie. * Integratie van specifieke compensaties (bv. kijk- en luistergeld). * Overdracht van nieuwe bevoegdheden met bijhorende financiering. * **Hervorming van het solidariteitsmechanisme:** De berekeningswijze werd aangepast om perverse effecten te vermijden, waarbij economische groei niet automatisch leidde tot een te sterke afbouw van de solidariteitsbijdrage. * **Responsabilisering inzake pensioenen en klimaat:** Deelstaten kregen meer financiële verantwoordelijkheid voor deze domeinen. * **Financiering van Brussel:** Structurele aanpassingen om de specifieke uitgaven en behoeften van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (BHG) beter te dekken. * **Elasticiteitswinsten:** De gewesten profiteren meer van de groei van de PB-ontvangsten, terwijl de federale overheid deels gecompenseerd wordt doordat dotaties minder snel meestijgen met de BBP-groei. * **'Solidariteitsval' / 'Development trap':** Een problematisch mechanisme waarbij economische groei in een regio kon leiden tot een nettoverlies aan middelen door de sterk afnemende solidariteitsbijdrage. De 6de staatshervorming beoogt dit te verhelpen. #### 5.2.3 Knelpunten en uitdagingen * **Onderfinanciering van Brussel:** De specifieke demografische samenstelling, de hoofdstadfunctie en pendelarij leiden tot hogere kosten en een afkalvende fiscale draagkracht. * **Verarming van de federale staat:** Door continue transfer van middelen naar de deelstaten, terwijl de federale overheid geconfronteerd wordt met stijgende uitgaven (vergrijzing, volksgezondheid) en conjuncturele schokken. * **Fiscale kloof:** Ondanks de toename van fiscale autonomie, blijft er voor veel deelstaten een aanzienlijke verticale fiscale imbalans bestaan, wat duidt op een beperktere eigen financieringscapaciteit. * **Complexiteit en transparantie:** De BFW is complex, niet altijd transparant, en de koppeling tussen historische dotaties en de reële belastinginkomsten is niet altijd duidelijk. ### 5.3 De rol van de bijzondere financieringswet in de Belgische staatsstructuur De BFW is het cruciale instrument dat de financiële relaties tussen de federale overheid en de deelstaten regelt. Ze bepaalt de omvang en de verdeling van de middelen die van het federale niveau naar de gewesten en gemeenschappen stromen. * **Kerncomponenten van de BFW:** * **Dotaties:** Financiële transfers vanuit de federale overheid, voornamelijk gefinancierd uit de personenbelasting (PB) en BTW. * **Gedeelde belastingen:** Zoals de personenbelasting, waarvoor de gewesten (maar niet de gemeenschappen) opcentiemen of kortingen kunnen toepassen. * **Eigen regionale belastingen:** De gewesten hebben ook autonomie over bepaalde eigen belastingen (bv. Vlaamse registratierechten). * **Staats hervormingen als drijvende kracht:** De BFW is herhaaldelijk aangepast als gevolg van de opeenvolgende staatshervormingen, die bevoegdheidsoverdrachten met zich meebrachten en een aangepaste financiering vereisten. * **Principe van 'juste retour' en solidariteit:** De verdeling van middelen is gebaseerd op het principe van 'juste retour' (regionale bijdrage aan de opbrengst) en solidariteitsmechanismen om horizontale en verticale onevenwichten te corrigeren. * **Doelstellingen:** De BFW beoogt een evenwicht te vinden tussen de financiering van de federale overheid en de deelstaten, fiscale autonomie te vergroten waar mogelijk, solidariteit te waarborgen en de stabiliteit van de overheidsfinanciën te verzekeren. De BFW is een dynamisch instrument dat voortdurend evolueert met de politieke en economische context van België, waarbij een delicate balans wordt gezocht tussen fiscale decentralisatie, fiscale rechtvaardigheid en financiële houdbaarheid. * * * # De begroting: beginselen, theorieën en saldi Hier is een gedetailleerde en uitgebreide studiegids voor het onderwerp "De begroting: beginselen, theorieën en saldi", gebaseerd op de verstrekte documentatie en volgens de gestelde instructies. ## 6\. De begroting: beginselen, theorieën en saldi Dit onderwerp behandelt de fundamentele beginselen, theoretische achtergronden en diverse saldi die centraal staan bij de opstelling en analyse van overheidsbegrotingen. ### 6.1 De begroting: algemene beginselen en begrippen De begroting is een veelzijdig document dat dient als raming van ontvangsten en uitgaven voor een specifieke periode, doorgaans een begrotingsjaar. Het fungeert als machtiging voor de overheid om uitgaven te doen en inkomsten te innen, en heeft een wettelijk karakter, hoewel het geen algemene rechtsbron is en een beperkte geldigheidsduur heeft. Daarenboven is de begroting een beleidsinstrument dat het voorgenomen actieprogramma van de regering weerspiegelt en de goedkeuring van het parlement vereist. #### 6.1.1 De functies van de begroting De begroting vervult drie cruciale functies: * **Allocatie:** De begroting bepaalt hoe overheidsmiddelen worden toegewezen aan verschillende publieke goederen en diensten. * **Herverdeling:** Via de begroting kan de overheid inkomen en vermogen herverdelen om de maatschappelijke ongelijkheid te verminderen. * **Stabilisatie:** De budgettaire politiek, die de overheidsinkomsten en -uitgaven manipuleert, beoogt de economische stabiliteit, zoals de trendmatige stijging van het BBP, volledige tewerkstelling en inflatiebeheersing. Dit gebeurt via automatische stabilisatoren en discretionair begrotingsbeleid. ##### 6.1.1.1 Automatische stabilisatoren Automatische stabilisatoren zijn ingebouwde regelingen die, zonder directe overheidsinterventie, de conjunctuur helpen stabiliseren. Bij een recessie verhogen uitkeringen en dalen belastingen door de progressieve aard van de personenbelasting, wat de koopkracht ondersteunt en verdere krimp van het BBP tegengaat. * **Voorbeeld:** Bij een economische neergang leiden hogere werkloosheidsuitkeringen en een lagere personenbelasting tot een automatisch verbeterde overheidsfinanciële positie, die de economische terugval dempt. ##### 6.1.1.2 Discretionair begrotingsbeleid Discretionair begrotingsbeleid omvat aanvullende maatregelen die de overheid bewust neemt om de economie en bevolking te ondersteunen tijdens recessies of economische krimp. #### 6.1.2 De algemene begrotingsprincipes De opstelling van de begroting is gebonden aan een reeks algemene principes: * **Wettelijkheid:** Het parlement stemt de begroting, die de vorm aanneemt van een ordonnantie. * **Jaarperiodiciteit:** De begroting is geldig voor één jaar, van 1 januari tot 31 december. * **Eenheid:** Er wordt één enkele begroting opgesteld voor alle overheidsontvangsten en -uitgaven. * **Universaliteit:** Alle ontvangsten en uitgaven moeten in de begroting worden opgenomen. * **Specialiteit:** Ontvangsten en uitgaven worden gegroepeerd per programma of hoofdgroep, met vermelding van de basisallocaties. * **Evenwicht:** Dit principe is flexibel en wordt in de tijd aangepast, rekening houdend met aangegane verbintenissen en de politieke realiteit. * **Stabiliteit:** De begroting moet bijdragen aan de houdbaarheid van de overheidsfinanciën op lange termijn. * **Waarachtigheid:** De ramingen moeten redelijk zijn, gebaseerd op de beschikbare informatie. * **Transparantie:** De begroting moet duidelijk en inzichtelijk zijn. * **Goed financieel beheer:** Het beleid moet doeltreffend en zuinig zijn. * **Kaseenheid:** Alle financiële transacties worden geconcentreerd bij één actor, de centrale rekenplichtige. * **Non-affectieprincipe:** Alle ontvangsten dienen voor alle uitgaven, met uitzondering van specifieke begrotingsfondsen. * **Homogeniteit:** Bepalingen die geen budgettair karakter hebben, worden uitgesloten van de begrotingswet. #### 6.1.3 Het toepassingsgebied en de consolidatieperimeter De begroting heeft betrekking op de federale overheid, de deelstaatoverheid (gewesten en gemeenschappen), de lagere overheid (provincies, gemeenten, OCMW's, politiezones) en de wettelijke sociale zekerheidsinstellingen. De consolidatieperimeter omvat alle entiteiten die als overheidsinstanties worden beschouwd volgens de Europese Systeem van de Rekeningen (ESR)-verordening, waarbij rechtspersonen als zodanig worden opgenomen indien zij voldoen aan criteria zoals een identiteit, rechtsvorm en controlerende overheidsinvloed. #### 6.1.4 De begroting van de Europese lidstaat België België, als federale staat, kent een geconsolideerde begroting die het aggregaat is van de begrotingen van entiteit 1 (federale overheid en sociale zekerheid) en entiteit 2 (gewesten, gemeenschappen en lokale besturen). Ondanks het federale karakter, wordt van België als lidstaat één gezamenlijke begroting verwacht voor Europa, met nauwe afstemming en overleg tussen de verschillende entiteiten. #### 6.1.5 Betrokken actoren in het begrotingsproces Verschillende actoren zijn betrokken bij de opmaak en opvolging van de begroting: * **Federale en regionale administraties:** Bereiden de begroting voor en stellen deze op. * **Federaal Planbureau:** Maakt macro-economische vooruitzichten die de begrotingsramingen beïnvloeden. * **Overlegcomité:** Het "regering der regeringen" stemt beleid af en keurt begrotingsafspraken goed. * **Monitoringcomité (federaal en regionaal):** Volgt de begrotingsevolutie op en stelt rapporten op. * **Hoge Raad van Financiën:** Bestudeert fundamentele budgettaire, financiële en fiscale problemen en stelt hervormingen voor. * **Rekenhof:** Controleert de begroting op waarachtigheid, wettigheid en regulariteit en heeft een adviserende rol. #### 6.1.6 De begrotingskalender Het begrotingsproces kent drie hoofdfasen: de opmaak van de initiële begroting (BO) in het najaar, de begrotingsaanpassing (BA) in het voorjaar, en de afsluiting en opstelling van de algemene rekening (AR) in de zomer van het volgende jaar. #### 6.1.7 De kerndocumenten van de begroting Belangrijke begrotingsdocumenten zijn: * **Middelenbegroting:** Raming van ontvangsten, inclusief fiscale uitgaven. * **Algemene uitgavenbegroting:** Duidt de wettelijke grondslag voor uitgaven aan, met kredieten (VAK en VEK). * **Algemene toelichting:** Verbindt de middelen- en uitgavenbegroting, geeft context, beleidskenmerken en macro-economische inzichten. ### 6.2 De verschillende begrotingssaldi Begrotingssaldi geven inzicht in de financiële gezondheid van een overheid, de noodzaak voor schuldfinanciering en de houdbaarheid van de overheidsfinanciën. #### 6.2.1 Primaire saldi versus vorderingsaldi * **Primaire saldi:** Ontvangsten minus uitgaven, exclusief rentelasten op de schuld. * **Vorderingsaldi (algemeen saldo, financieringssaldo):** Ontvangsten minus uitgaven, inclusief rentelasten. Dit vertegenwoordigt het financieringstekort of -overschot. #### 6.2.2 Nominale versus structurele saldi * **Nominaal saldo:** De feitelijke ontvangsten en uitgaven, zonder correctie voor conjunctuurinvloeden of eenmalige posten. Het is informatief voor de directe financiële positie, maar minder geschikt voor beleidsevaluatie. * **Structureel saldo:** Het saldo gecorrigeerd voor conjunctuureffecten en eenmalige posten. Dit geeft een beter beeld van de permanente component van de overheidsfinanciën en de structurele inspanningen van de overheid. ##### 6.2.2.1 Conjunctuur gezuiverde saldi Deze saldi worden verkregen door het nominale saldo te corrigeren voor de cyclische component, die de impact van de economische conjunctuur op de ontvangsten en uitgaven weerspiegelt. De meting van de conjunctuur gebeurt via de "output gap" (afwijking van de economische groei t.o.v. het verwachte groeipad) en de semi-elasticiteit van de begroting. #### 6.2.3 ESR-vorderingssaldi Het ESR (Europees Systeem van de Rekeningen) saldo is een geharmoniseerde indicator die, na diverse correcties voor perimeter, rente-uitgaven en onderbenutting, een zo correct mogelijke en actuele weergave geeft van de uitgaven en middelen, noodzakelijk voor internationale vergelijkingen. * **Voorbeeld voor België (geschat):** * Primair saldo: -4,2% van het BBP * Vorderingssaldo (gezamenlijke overheid): -5,8% van het BBP * Conjunctuur gezuiverd saldo: -5% van het BBP * Structureel saldo: -4,9% van het BBP ### 6.3 Begrotingstheorieën en -normen Diverse theorieën en normen sturen de begrotingspolitiek. #### 6.3.1 Courante begrotingstheorieën * **De gouden regel:** Stelt dat de lopende begroting jaarlijks in evenwicht moet zijn, met schuldopbouw enkel toegestaan voor overheidsinvesteringen. Dit principe kan echter procyclisch werken en houdt geen rekening met inflatie-effecten. * **Keynesiaans begrotingsbeleid:** Pleit voor een actieve rol van de overheid in stabilisatiebeleid via deficit spending tijdens recessies en besparingen in hoogconjunctuur. Dit beleid is echter moeilijk te implementeren vanwege de inschatting van conjunctuurfasen en de politieke rigiditeit. * **Cyclisch begrotingsevenwicht:** Streeft naar een begrotingsevenwicht over de volledige conjunctuurcyclus, met anticyclisch beleid binnen de cyclus. Tekorten in laagconjunctuur mogen gecompenseerd worden in expansiefasen. #### 6.3.2 Begrotingsregels Begrotingsregels zijn permanente beperkingen op het begrotingsbeleid, gericht op de houdbaarheid van de overheidsfinanciën. Goede regels zijn transparant, operationeel, continu toepasbaar en laten voldoende ruimte voor stabilisatiebeleid. * **Verdrag van Maastricht (3%- en 60%-norm):** Beperkte het begrotingstekort tot 3% van het BBP en de schuld tot 60% van het BBP. * **Stabiliteits- en Groeipact (SGP):** Zowel preventieve als corrigerende luiken, met middellange termijn doelstellingen (MTO) en procedures bij buitensporige tekorten. Het hervormde SGP II en het "Sixpack" verfijnden deze regels, met nadruk op structurele verbeteringen en een snellere aanpak van afwijkingen. * **Verdrag voor stabiliteit, coördinatie en governance in de Economische en Monetaire Unie (begrotingspact):** Versterkte de preventieve normen (MTO, uitgavengroeinorm) en het corrigerende luik, met flexibiliteit voor structurele hervormingen en investeringen. #### 6.3.3 Het verstrengd begrotingstoezicht toegepast op België België heeft, ondanks nooit opgelegde sancties, te maken gehad met een negatief financieringssaldo en het overschrijden van de schuldnorm. Recente Europese aanbevelingen benadrukken het belang van flexibel, maar geleidelijk stopgezette begrotingssteun, gericht op gerichte maatregelen en investeringen, met oog voor het herstel en de houdbaarheid van de begroting. #### 6.3.4 De geplande hervorming van het fiscal compact De hervorming beoogt de aanpak van problemen zoals hoge overheidsschulden, procyclisch begrotingsbeleid, de samenstelling van overheidsfinanciën en het beperkte reactievermogen op economische schokken. De focus ligt op het vergroten van de flexibiliteit en het stimuleren van groei- en investeringsvriendelijker overheidsfinanciën. ### 6.4 De Vlaamse Begroting #### 6.4.1 De rechtsbasis en inhoud van de Vlaamse Begroting De Vlaamse Codex Overheidsfinanciën (VCO) regelt de begrotingsregels, boekhouding, jaarrekening, en het kas-, schuld- en waarborgbeheer van de Vlaamse overheid. De VCO omvat een meerjarenraming, die het beleid voor zes jaar uitzet en de gevolgen van constant beleid en nieuwe beleidsimpulsen specificeert. * **Consolidatieperimeter:** De VCO is van toepassing op entiteiten die ressorteren onder sectorcode 1312 van de ESR-verordening, met verschillende toepassingsgraden afhankelijk van de materialiteitsdrempel. #### 6.4.2 Opbouw van de begroting De Vlaamse begroting bestaat uit: * **Algemene middelenbegroting:** Geeft de raming van de ontvangsten weer. * **Algemene uitgavenbegroting:** Bevat de kredieten (VAK en VEK) die machtiging geven tot uitgaven. * **Algemene toelichting:** Biedt context, verklaart het beleid, en geeft inzicht in de macro-economische condities. De begroting wordt gedetailleerd op verschillende niveaus: beleidsdomeinen, entiteiten, programma's, inhoudelijke structuurelementen (ISE), en begrotingsartikelen. #### 6.4.3 Kredietsoorten * **Vastleggingskrediet (VAK):** Machtiging om contracten aan te gaan. * **Vereffeningskrediet (VEK):** Machtiging om te betalen, met een maximum dat de VAK niet mag overschrijden. #### 6.4.4 Prestatiebegroting De Vlaamse begroting streeft naar een prestatiebegroting door de koppeling van uitgaven aan doelstellingen via ISE en de Beleids- en Begrotingstoelichting (BBT). Dit verhoogt de transparantie en leesbaarheid, en faciliteert de evaluatie van de kosteneffectiviteit van beleid. #### 6.4.5 Timing en aanpassingen De begrotingswerkzaamheden zijn geconcentreerd in het najaar (opmaak ontwerpbegroting) en het voorjaar (opmaak begrotingsaanpassing). Sinds 2021 is de begrotingsaanpassing beperkt tot bijstellingen op basis van actuele parameters, zonder inhoudelijke beleidswijzigingen. #### 6.4.6 Onzekerheden in de begroting De begroting is een raming en is onderhevig aan onzekerheden zoals onverwachte gebeurtenissen, economische schokken, politieke afwegingen en de complexiteit van ESR-correcties. ### 6.5 Begrotingssaldi: een gedetailleerde analyse Dit deel duikt dieper in de diverse begrotingssaldi en hun betekenis. #### 6.5.1 Primaire en algemene saldi De vergelijking tussen ontvangsten en uitgaven, met of zonder rentelasten, definieert respectievelijk de primaire en algemene saldi. Een negatief algemeen saldo wijst op een financieringstekort. #### 6.5.2 Nominale en structurele saldi * **Nominaal saldo:** Het directe resultaat van de begroting, zonder rekening te houden met economische conjunctuur of eenmalige posten. Dit is een indicator van de directe financiële positie. * **Structureel saldo:** Een correctie voor conjunctuurinvloeden en eenmalige posten. Dit geeft een beter beeld van de langetermijnzorg voor de overheidsfinanciën en de impact van beleidsmaatregelen. ##### 6.5.2.1 Conjunctuurcorrectie De conjunctuurcorrectie zuivert het saldo van effecten zoals schommelingen in belastingen en uitkeringen die automatisch meespelen met de economische cyclus. Dit gebeurt door de "output gap" en de semi-elasticiteit van de begroting te analyseren. #### 6.5.3 ESR-saldo Het ESR-saldo (Europees Systeem van de Rekeningen) is de geharmoniseerde indicator die door de Europese Commissie wordt gebruikt voor vergelijkingen tussen lidstaten. Het omvat diverse correcties, waaronder voor de perimeter, rente-uitgaven en onderbenutting, om een zo nauwkeurig mogelijke weergave van de overheidsfinanciën te bekomen. ### 6.6 Begrotingstheorieën en -normen Dit gedeelte onderzoekt de theoretische fundamenten en de normen die de begrotingspolitiek sturen. #### 6.6.1 Courante begrotingstheorieën * **De gouden regel:** Eis dat lopende uitgaven door lopende inkomsten worden gedekt. Dit wordt bekritiseerd omdat het de flexibiliteit voor stabilisatiebeleid beperkt en potentieel procyclisch werkt. * **Keynesiaans beleid:** Benadrukt de rol van de overheid in economische stabilisatie door middel van conjunctureel anticyclisch begrotingsbeleid. De praktische implementatie wordt bemoeilijkt door de complexiteit van conjunctuurvoorspelling en politieke overwegingen. * **Cyclisch begrotingsevenwicht:** Zoekt een middenweg door een evenwicht over de gehele conjunctuurcyclus te ambiëren, terwijl anticyclisch beleid binnen de cyclus wordt toegepast. #### 6.6.2 Begrotingsregels en -normen De noodzaak van begrotingsregulering wordt ingegeven door politieke motieven en de neiging tot structurele tekorten. Begrotingsregels stellen numerieke limieten aan begrotingsaggregaten zoals saldi, uitgaven, ontvangsten en schuld. * **Verdrag van Maastricht:** Legde de bekende 3%-tekort- en 60%-schuldnorm op. * **Stabiliteits- en Groeipact (SGP):** Implementeerde zowel een preventief (middellange termijn doelstellingen) als een corrigerend (procedure bij buitensporige tekorten) luik. * **Hervormingen van het SGP (SGP II, Sixpack, Begrotingspact):** Verfijnden de regels, met meer aandacht voor structurele saldi, uitgavengroei en flexibiliteit, maar ook met strengere toezichtmechanismen. ### 6.7 De Belgische context: de Begrotingswet en de Staatshervormingen De Belgische begroting wordt beïnvloed door het federale karakter van het land en de opeenvolgende staatshervormingen. #### 6.7.1 De Bijzondere Financieringswet (BFW) De BFW regelt de financiële stromen tussen de federale overheid en de deelstaten (gewesten en gemeenschappen). Oorspronkelijk gebaseerd op behoeften, evolueerde deze naar een systeem van "juste retour" en solidariteitsmechanismen, met toenemende fiscale autonomie voor de gewesten. * **Impact van Staatshervormingen:** Staatshervormingen hebben geleid tot significante verschuivingen van bevoegdheden en middelen naar de deelstaten, wat de complexiteit van de begroting vergroot. * **Gevolgen voor de Federale Staat:** De federale overheid ziet haar financieringsbronnen onder druk komen te staan door toenemende uitgaven, met name door vergrijzing, terwijl de financiële basis verder afkalft door de decentralisatie van ontvangsten. #### 6.7.2 De 6de Staatshervorming Deze hervorming heeft de fiscale autonomie van de gewesten aanzienlijk vergroot, onder andere door de uitbreiding van de opcentiemen op de personenbelasting. Tegelijkertijd is er gestreefd naar meer responsabilivering inzake klimaatdoelstellingen en de kosten van vergrijzing, met aanpassingen aan de solidariteitsmechanismen en de dotaties. * **Knelpunten:** De financiering van Brussel, de solidariteitsval en de verarming van de federale staat blijven belangrijke uitdagingen. #### 6.7.3 Huidige dynamiek De financiering van de gewesten en gemeenschappen is een complexe mix van dotaties (o.a. uit BTW), gedeelde belastingen (o.a. personenbelasting) en eigen regionale belastingen. De toepassing van de "juste retour" en aanpassingen aan de solidariteitsbijdragen beïnvloeden de verdeling van de middelen tussen de regio's. De hervorming van de BFW beoogt een vereenvoudiging, maar de transparantie blijft een aandachtspunt. ### 6.8 Begrotingssaldi: Theorieën en Normen Dit gedeelte biedt een diepere analyse van de theoretische kaders en de normatieve kaders voor begrotingsbeleid. #### 6.8.1 Courante begrotingstheorieën * **De gouden regel:** Dit principe stelt dat de lopende uitgaven jaarlijks in evenwicht moeten zijn met de lopende ontvangsten, waarbij schuldopbouw enkel gerechtvaardigd is voor overheidsinvesteringen. Dit principe wordt echter bekritiseerd voor zijn rigiditeit en potentiële procyclische effecten. * **Keynesiaans begrotingsbeleid:** Benadrukt de rol van de overheid in het actief stabiliseren van de economie door middel van anticyclisch begrotingsbeleid. Dit houdt in dat er tijdens recessies deficit spending kan worden toegepast om de economie te stimuleren, en tijdens hoogconjunctuur besparingen kunnen worden doorgevoerd. De praktische toepassing hiervan wordt echter belemmerd door de moeilijkheid om conjunctuurfasen accuraat in te schatten en de politieke weerstand tegen besparingen. * **Cyclisch begrotingsevenwicht:** Dit model beoogt een evenwicht van de begroting over de gehele conjunctuurcyclus, met ruimte voor anticyclisch beleid binnen de cyclus. Tekorten in periodes van laagconjunctuur zouden gecompenseerd moeten worden door overschotten in periodes van hoogconjunctuur. #### 6.8.2 Begrotingsregels en -normen Begrotingsregels worden ingevoerd om de houdbaarheid van de overheidsfinanciën te garanderen en excessieve schuldopbouw te voorkomen. Ze leggen numerieke limieten vast voor begrotingsaggregaten zoals het tekort, de schuld, uitgaven en ontvangsten. * **Verdrag van Maastricht:** Legde de bekende normen van een begrotingstekort van maximaal 3% van het BBP en een overheidsschuld van maximaal 60% van het BBP op. * **Stabiliteits- en Groeipact (SGP):** Dit pact verfijnde de regels door middel van een preventief luik (middellange termijn doelstellingen, MTO) en een corrigerend luik (procedure bij buitensporige tekorten). De hervormingen van het SGP (SGP II, Sixpack, Begrotingspact) hebben de nadruk verlegd naar structurele saldi, uitgavengroei, en versterkte het toezichtmechanisme. #### 6.8.3 Het verstrengd begrotingstoezicht toegepast op België Ondanks de opgestelde regels heeft België, met name na de financiële crisis, te maken gehad met aanhoudende begrotingstekorten en een stijgende overheidsschuld. De Europese Commissie evalueert periodiek de naleving van deze regels en geeft aanbevelingen voor begrotingsbeleid, met een focus op flexibiliteit, gerichte maatregelen, en het vermijden van een te abrupte stopzetting van steunmaatregelen. #### 6.8.4 De geplande hervorming van het fiscal compact De geplande hervormingen van het fiscal compact zijn gericht op het aanpakken van structurele problemen zoals hoge overheidsschulden, procyclisch begrotingsbeleid en de noodzaak om de overheidsfinanciën meer groei- en investeringsvriendelijk te maken. ### 6.9 De publieke schuld en de houdbaarheid van overheidsfinanciën Dit gedeelte analyseert de omvang, determinanten en effecten van de publieke schuld. #### 6.9.1 Facts en figures met betrekking tot de overheidsschuld België kent een aanzienlijke publieke schuld, grotendeels federaal van aard, maar met een groeiend aandeel van de deelstaten. De schuld wordt beheerd op basis van looptijd, valuta, rentevoeten en door middel van directe, indirecte en gewaarborgde schuld. #### 6.9.2 Determinanten van de publieke schuld De omvang van de publieke schuld wordt bepaald door: * **(Primair) saldo:** De balans tussen ontvangsten en uitgaven. * **Rentetarieven:** Hogere rentelasten verhogen de schuld. * **Endogene schulddynamiek:** De schuld kan vanzelf stijgen bij een negatief primair saldo dat groter is dan het saldo dat nodig is om de schuldgraad stabiel te houden. * **Stock-flow adjustments:** Exogene factoren zoals beleggingen, afgeleide financiële producten, en cashbeheer. #### 6.9.3 Effecten van de schuld op de economische groei Een hoge publieke schuld kan negatieve effecten hebben op de economische groei door: * **Crowding out:** Overheidsleningen kunnen de rente opdrijven, waardoor lenen voor bedrijven en particulieren duurder wordt. * **Rentespiraal:** Twijfel over de houdbaarheid van de schuld kan leiden tot hogere rentelasten. * **Koekoekseffect:** Burgers kunnen meer gaan sparen in anticipatie op toekomstige belastingverhogingen, wat consumptie en investeringen drukt. * **Gevaar voor export van negatieve effecten:** In een monetaire unie kunnen negatieve begrotingsonbalansen van het ene land de andere landen beïnvloeden. #### 6.9.4 Houdbaarheid van de overheidsfinanciën De houdbaarheid van de overheidsfinanciën wordt beoordeeld aan de hand van schuldnormen, ratingbeoordelingen en de netto-actiefpositie. De Vlaamse overheid hanteert specifieke normen voor de geconsolideerde schuld en de netto-actiefpositie om haar financiële stabiliteit te waarborgen. * * * # Publieke schuld en houdbaarheid van overheidsfinanciën Gezien het grote aantal verzoeken en de complexiteit van de vraag, zal ik een gedetailleerd overzicht maken van de publieke schuld en de houdbaarheid van de overheidsfinanciën, gebaseerd op de verstrekte tekst. ## 7 Publieke schuld en houdbaarheid van overheidsfinanciën Dit deel onderzoekt de omvang van de publieke schuld, de determinanten ervan en de effecten op de economische groei. ### 7.1 De omvang van de publieke schuld Eind 2021 bedroeg de publieke schuld van de lidstaat België 452,5 miljard euro, wat overeenkomt met 108,9% van het Bruto Binnenlands Product (BBP). Dit cijfer is grotendeels te verklaren door de voorbereiding en toetreding tot de eurozone, en de genomen maatregelen in het kader van het Europees begrotingstoezicht. Meer dan 80% van deze schuld is federaal, 15% is afkomstig van de regio's, en 5% is toe te schrijven aan de lokale besturen. De Vlaamse overheidsschuld kan worden onderverdeeld in directe en indirecte schuld. De directe schuld dient ter dekking van het negatief financieringssaldo en omvat ook overgenomen schuld via decreet, en leningen door de Vlaamse Overheid voor geconsolideerde entiteiten. De Vlaamse overheidsschuld zal naar verwachting verder toenemen als gevolg van de ESR-regelgeving van 2010. Eind 2020 bedroeg deze schuld bijna 14 miljard euro. De indirecte schuld omvat schulden van andere rechtspersonen waarvoor de Vlaamse overheid garant staat. ### 7.2 Determinanten van de publieke schuld De determinanten van de publieke schuld omvatten: * **Het (primair) saldo:** Dit is het verschil tussen ontvangsten en uitgaven, exclusief rente-uitgaven. Indien het primair tekort groter is dan het primair saldo dat nodig is om de schuldgraad constant te houden, stijgt de schuld. * **De rente-tarieven:** Hoge rentelasten kunnen leiden tot een rente-spiraal, waarbij de schuldgraad verder stijgt. * **De endogene schulddynamiek:** De schuld stijgt vanzelf indien het primair tekort groter is dan het primair saldo dat nodig is om de schuldgraad constant te houden. Dit vereist specifieke correcties op het primair saldo, afhankelijk van de groeivoet van het BBP (g), de impliciete rentevoet (r) en de initiële schuldpositie (D/GDP). * **Stock-flow adjustments:** Exogene factoren zoals netto-deelnemingen, effecten van financiële producten, en verschillen tussen kas- en transactiebasis dragen bij aan de schuld. ### 7.3 Effecten van de schuld op de economische groei De overheidsschuld kan diverse effecten hebben op de economische groei: * **Financiering van productieve overheidsuitgaven:** Schuld kan productieve investeringen ondersteunen, wat een positieve impact kan hebben op de economische groei. * **Druk op toekomstige generaties:** Hoge schulden kunnen leiden tot hogere toekomstige belastingen, wat de consumptie en investeringen kan remmen. * **Rente-spiraal:** Twijfel over de houdbaarheid van de schuld kan leiden tot hogere rentevoeten, wat de aflossing en rentebetalingen bemoeilijkt. * **Crowding-out:** Een sterke financieringsbehoefte van de overheid kan lenen voor bedrijven en particulieren bemoeilijken door een stijging van de rentetarieven, wat een rem zet op investeringen. * **Koekoekseffect:** Hogere rentelasten kunnen andere overheidsuitgaven verdringen. * **Ricaridiaans equivalentietheorema:** Burgers kunnen anticiperen op hogere toekomstige belastingen door meer te sparen, wat de consumptie afremt. * **Competitiviteit:** Toekomstige belastingverhogingen kunnen de competitiviteit van een land aantasten. De schadelijke effecten van een hoge overheidsschuld worden in de academische literatuur vaak gelinkt aan schuldgraden van 90% tot 100% van het BBP, hoewel er sprake is van causaliteitsproblemen en de relatie niet lineair of stabiel is voor alle landen. ### 7.4 De houdbaarheid van de overheidsfinanciën De houdbaarheid van de overheidsfinanciën verwijst naar de mate waarin de overheid in staat is haar financiële verplichtingen op middellange en lange termijn na te komen zonder onaanvaardbare fiscale aanpassingen. #### 7.4.1 De Vlaamse schuldnorm De Vlaamse schuldnorm kent twee hoofdelementen: 1. **Behoud van een gunstige rating:** Dit vereist dat de geconsolideerde schuld beperkt blijft tot maximaal 65% van de lopende ontvangsten. Eind 2021 bedroeg de geconsolideerde schuld van Vlaanderen 62,54% van de lopende ontvangsten. 2. **Behoud van een positieve netto-actiefpositie:** Dit houdt in dat de totale waarde aan verkoopbare activa groter moet zijn dan de geconsolideerde schuld. Eind 2020 bedroeg het netto-actief van Vlaanderen een negatief bedrag van 2,3 miljard euro. De Vlaamse overheidsschuld omvat de directe en indirecte schuld, inclusief gewaarborgde schuld. De geconsolideerde bruto-schuld is de ruimste definitie en is van belang voor het Europees begrotingstoezicht. #### 7.4.2 Het verband tussen overheidsuitgaven en economische groei De relatie tussen de omvang van de overheid en economische groei is niet lineair, zoals geïllustreerd door de U-vormige "Armey curve". In eerste instantie kunnen toenemende overheidsuitgaven de economische groei stimuleren, maar op een bepaald "tipping point" (geïdentificeerd rond 24,31% van het BBP) zal verdere groei van publieke uitgaven leiden tot een reductie van de economische groei. ### 7.5 De Europese begrotingsregels en -normen De Europese Unie hanteert diverse begrotingsregels en -normen om de houdbaarheid van de overheidsfinanciën van de lidstaten te waarborgen. * **Het Verdrag van Maastricht (1992):** Legde de 3%-norm voor het begrotingstekort en de 60%-norm voor de overheidsschuld vast. * **Het Stabiliteits- en Groeipact (SGP):** * **SGP I (1998):** Introduceerde een preventief luik met middellange termijndoelstellingen voor begrotingsevenwicht, en een corrigerend luik met sancties bij het overschrijden van de 3%-norm. * **SGP II (2005):** Herzag het preventieve luik met meer specifieke middellange termijndoelstellingen (MTO's) afhankelijk van de schuldratio en potentiële groei, en voerde een strengere procedure voor buitensporige tekorten in. * **Het Sixpack (2010) en Twopack (2011):** Versterkten het begrotingstoezicht met nieuwe regels, een gemeenschappelijke begrotingskalender, en verhoogd toezicht voor eurolanden met financiële problemen. * **Verdrag voor Stabiliteit, Coördinatie en Governance (2012) - Begrotingspact:** Legde de nadruk op specifieke MTO's, een uitgavengroeinorm, en een snellere procedure voor correctieve maatregelen. #### 7.5.1 De uitgavengroeinorm De groei van de overheidsuitgaven mag de groei van het potentiële BBP op middellange termijn niet overschrijden. Deze norm houdt geen rekening met rentelasten, de conjuncturele component van werkloosheidsuitgaven, of EU-fondsen. De uitgavengroeinorm is bedoeld om de overheidsuitgaven beter beheersbaar te maken. #### 7.5.2 De procedure van buitensporige tekorten (EDP) Wanneer een lidstaat de 3%-tekortnorm of de 60%-schuldnorm overschrijdt, kan de Europese Commissie een procedure van buitensporige tekorten starten, die kan leiden tot sancties. België heeft in het verleden onder deze procedure gestaan, maar heeft nooit een boete moeten betalen. #### 7.5.3 Het verstrengd begrotingstoezicht toegepast op België Sinds 2009 kent België een aanhoudend negatief financieringssaldo, voornamelijk bij de federale overheid, maar ook de tekorten van de regio's waren hoog. Ondanks de implementatie van Europese regels, blijven de begrotingsdoelstellingen een uitdaging. De Europese Commissie schat de tekorten voor België hoger in dan de Belgische autoriteiten, wat leidt tot extra maatregelen en onderzoeken. ### 7.6 De houdbaarheid van de Belgische overheidsfinanciën De houdbaarheid van de Belgische overheidsfinanciën wordt geconfronteerd met uitdagingen, waaronder hoge overheidsschulden, een neiging tot procyclisch begrotingsbeleid, en de impact van vergrijzing. #### 7.6.1 De Vlaamse schuldnorm en houdbaarheid De Vlaamse overheid streeft naar het behoud van een gunstige rating en een positieve netto-actiefpositie. De schuld moet beperkt blijven tot 65% van de lopende ontvangsten, en de waarde van verkoopbare activa moet de geconsolideerde schuld overtreffen. Recente studies tonen aan dat de schuldgraad in de EU-lidstaten, inclusief België, aanzienlijk is, wat de houdbaarheid van de overheidsfinanciën op lange termijn bemoeilijkt. De hoge overheidsschuld kan leiden tot hogere rentelasten, wat de begrotingsruimte beperkt en de economische groei kan schaden. #### 7.6.2 De 'solidariteitsval' De 'solidariteitsval' beschrijft een mechanisme waarbij regio's die economische vooruitgang boeken en meer fiscale middelen genereren, via het solidariteitsmechanisme een afname van federale tussenkomsten ervaren. Dit kan ontmoedigend werken voor economische hervormingen en groei, aangezien de voordelen van economische groei deels teniet worden gedaan door een vermindering van de federale solidariteit. Dit effect kan echter worden verholpen door aanpassingen in de verdeling van basisdotaties of door de solidariteit te verzwakken. #### 7.6.3 De verarming van de federale staat Door de decentralisatie van bevoegdheden en de overdracht van middelen aan de deelstaten, staat de federale overheid voor groeiende uitdagingen, met name op het gebied van vergrijzing en pensioenkosten. Dit, gecombineerd met de gevoeligheid van federale ontvangsten voor conjuncturele schommelingen, leidt tot een verticale imbalance waarbij de federale overheid steeds meer financiële lasten draagt. #### 7.6.4 De fiscale kloof De fiscale kloof verwijst naar de beperkte fiscale autonomie van de deelstaten, waardoor zij minder mogelijkheden hebben om hun beleid in te vullen op basis van de voorkeuren van hun bevolking en eigen beleidsnoden. Hoewel de fiscale autonomie van de gewesten is toegenomen door de recente staatshervormingen, blijven er uitdagingen bestaan op het gebied van de verdeling van fiscale bevoegdheden en de controle over belastingbases. De overheidsfinanciën in België, en met name de publieke schuld en de houdbaarheid ervan, zijn complexe materies die beïnvloed worden door nationale en Europese regels, institutionele hervormingen en economische factoren. Het streven naar een evenwichtige begroting, beheersing van de schuld en het bevorderen van duurzame economische groei blijven centrale uitdagingen voor de overheid. * * * ## Veelgemaakte fouten om te vermijden * Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens * Let op formules en belangrijke definities * Oefen met de voorbeelden in elke sectie * Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Publieke financiën | Het studieobject van de publieke financiën, dat zich richt op de economische aspecten van overheidsinterventie in de economie, inclusief belastingen, overheidsuitgaven en de impact daarvan op welvaart en welvaartsverdeling. | | Welvaart | Een indicator die de mate van materiële welstand en algemeen welzijn binnen een samenleving weergeeft. Het BBP wordt vaak als proxy gebruikt, maar houdt geen rekening met factoren als inkomensverdeling, milieuvervuiling en vrije tijd. | | BBP (Bruto Binnenlands Product) | De totale marktwaarde van alle goederen en diensten die in een land in één jaar zijn geproduceerd. Hoewel het vaak als welvaartsindicator wordt gebruikt, heeft het beperkingen omdat het geen rekening houdt met externe effecten, inkomensverdeling of niet-gemarkte activiteiten. | | Pareto-efficiëntie | Een toestand waarin de welvaart van één individu niet kan worden verhoogd zonder die van een ander individu te verminderen. Dit concept is fundamenteel in de welvaartseconomie en geeft een theoretisch optimum aan voor welvaartsverdeling. | | Sociale welvaartsfunctie | Een theoretisch concept dat verschillende combinaties van individuele welvaart weergeeft die eenzelfde niveau van maatschappelijke welvaart opleveren. Net als indifferentiecurven in de micro-economie, geven ze de voorkeuren van de samenleving weer. | | Eerste welvaartstheorema | Stelt dat onder bepaalde voorwaarden van perfecte concurrentie, de vrije marktwerking automatisch leidt tot Pareto-efficiëntie, wat de maximale welvaart creëert. Dit impliceert dat de overheid in een ideale marktsituatie overbodig zou zijn voor welvaartscreatie. | | Marktfalen | Situaties waarin de vrije markt niet efficiënt functioneert, waardoor overheidsinterventie gerechtvaardigd kan zijn. Voorbeelden zijn informatie-asymmetrie, externe effecten en de aanwezigheid van publieke goederen. | | Publieke goederen | Goederen die worden gekenmerkt door niet-rivaliteit in consumptie en niet-uitsluitbaarheid. Dit betekent dat de consumptie door de ene persoon de consumptie door een ander niet belemmert, en dat het onmogelijk is om consumenten zonder betaling uit te sluiten. | | Allocatieve efficiëntie | Een toestand waarin de relatieve waardering van verschillende goederen, zoals weerspiegeld in marktprijzen, producten aanzet om precies die mix van goederen te produceren die consumenten wensen. | | Productieve efficiëntie | Een situatie waarin goederen en diensten worden geproduceerd tegen de laagst mogelijke kosten, zonder verspilling van middelen. | | Tweede welvaartstheorema | Stelt dat, hoewel de markt efficiënt kan zijn in welvaartscreatie, de overheid een belangrijke rol kan spelen in het nivelleren van de startposities van individuen om een eerlijkere welvaartsverdeling te bereiken. | | Primaire inkomensverdeling | De spreiding van inkomens die voortvloeien uit de beschikbaarheid van productiefactoren zoals arbeid en kapitaal. Dit wordt beïnvloed door factoren als talent, sociaal milieu en gezondheid. | | Secundaire inkomensverdeling | De inkomensverdeling na overheidsinterventie via sociale uitkeringen, gratis goederen en diensten, consumentenbescherming en belastingen. Dit is de netto-inkomensverdeling die burgers daadwerkelijk ontvangen. | | Lorenzcurve | Een grafische weergave die de inkomensverdeling visualiseert door de cumulatieve aandelen van de bevolking op de horizontale as te zetten tegenover de cumulatieve aandelen van de inkomens op de verticale as. Hoe verder de curve van de diagonaal afwijkt, hoe ongelijker de inkomens verdeeld zijn. | | Gini-coëfficiënt | Een numerieke maatstaf die de mate van inkomensongelijkheid weergeeft, nauw verbonden met de Lorenzcurve. Een waarde van 0 staat voor perfecte gelijkheid, terwijl 1 totale ongelijkheid vertegenwoordigt. | | Tax wedge (Belastingwig) | Het verschil tussen de totale kosten die een werkgever maakt voor een werknemer en het netto-inkomen dat de werknemer uiteindelijk ontvangt. Dit omvat belastingen en sociale bijdragen die aan de arbeid verbonden zijn. | | Deadweight loss (Welvaartsverlies) | Het economische welvaartsverlies dat optreedt als gevolg van belastingen of subsidies, waarbij de markt niet meer optimaal functioneert en er een inefficiëntie ontstaat. Dit kan leiden tot een vermindering van consumptie, productie of arbeidsinzet. | | Fiscal federalism | Het principe van decentralisatie van fiscale bevoegdheden, waarbij subcentrale overheden (zoals gewesten en gemeenten) autonomie krijgen over zowel inkomsten als uitgaven. | | Verticale fiscale balans/imbalance | Het verschil tussen het aandeel van subnationale overheden in de belastingontvangsten en hun aandeel in de overheidsuitgaven. Een grote verticale kloof duidt op een aanzienlijke afhankelijkheid van hogere overheden voor financiering. | | Dotaties (Grants) | Financiële overdrachten van een hogere overheid naar lagere overheden, bedoeld om horizontale of verticale onevenwichtigheden te egaliseren, beleidsdoelstellingen te stimuleren of allocatieve efficiëntie te bevorderen. | | Flypaper-effect | Een concept uit de overheidsfinanciën dat stelt dat subsidies aan gemeenten het niveau van lokale overheidsuitgaven meer verhogen dan een gelijkwaardige stijging van het lokaal inkomen, omdat de subsidies direct besteed worden. | | Begroting | Een raming van de verwachte ontvangsten en uitgaven van een overheid voor een bepaalde periode, die fungeert als machtigingsakte voor het doen van uitgaven en het innen van ontvangsten, en als beleidsinstrument. | | Automatische stabilisatoren | Automatische overheidsregelingen die de economische conjunctuur stabiliseren, zoals werkloosheidsuitkeringen en de progressieve personenbelasting, die in tijden van recessie de koopkracht ondersteunen en in tijden van hoogconjunctuur de economie afremmen. | | Discretionair begrotingsbeleid | Aanvullende overheidsmaatregelen, bovenop de automatische stabilisatoren, om de economie te beïnvloeden, bijvoorbeeld door het stimuleren van de vraag tijdens een recessie. | | ESR (European System of Accounts) | Een Europees systeem voor de nationale rekeningen dat de economische classificatie van overheidsuitgaven en -ontvangsten bepaalt, om vergelijkbaarheid tussen lidstaten te garanderen. | | Primaire saldo | Het begrotingssaldo berekend zonder rekening te houden met rentebetalingen op de overheidsschuld. Dit geeft een beeld van de operationele financiële gezondheid van een overheid. | | Vorderingensaldo (Financieringssaldo) | Het verschil tussen de totale overheidsontvangsten en -uitgaven, inclusief rentebetalingen. Dit saldo bepaalt de nettobehoefte aan financiering van de overheid. | | Structureel saldo | Het begrotingssaldo dat gecorrigeerd is voor conjuncturele effecten en eenmalige posten, om de werkelijke inspanning van de overheid op middellange en lange termijn te beoordelen. | | Stabiliteits- en Groeipact (SGP) | Een reeks Europese regels die bedoeld zijn om de begrotingsdisciplines van de lidstaten te waarborgen en macro-economische onevenwichtigheden te voorkomen, met normen voor begrotingstekorten en overheidsschuld. | | Begrotingsregel | Een permanente beperking op het begrotingsbeleid, vastgelegd in numerieke doelstellingen of limieten voor sleutelindicatoren van de overheidsfinanciën, zoals het begrotingssaldo en de overheidsschuld. | | Publieke schuld | De totale financiële verplichtingen van de overheid, inclusief leningen, obligaties en andere financiële instrumenten, die nodig zijn om begrotingstekorten te financieren. | | Houdbaarheid van overheidsfinanciën | Het vermogen van een overheid om haar financiële verplichtingen op middellange en lange termijn na te komen zonder de economische stabiliteit of toekomstige generaties significant te belasten. | | Crowding out | Het fenomeen waarbij een verhoogde overheidsfinancieringsbehoefte leidt tot hogere rentetarieven, wat de investeringen van particulieren en bedrijven ontmoedigt en de economische groei kan remmen. | | Gouden regel (begrotings) | Een begrotingsregel die stelt dat lopende uitgaven gedekt moeten worden door lopende ontvangsten, terwijl schuldopbouw enkel toegelaten is voor overheidsinvesteringen. | | Keynesiaans begrotingsbeleid | Een economische theorie die de overheid aanmoedigt om actief de conjunctuur te stabiliseren door middel van anticyclisch beleid, waarbij tekorten worden toegestaan in laagconjunctuur om de economie te stimuleren. | | Overheidsschuldnorm | Specifieke limieten voor de omvang van de overheidsschuld, zoals de 60%-norm van het Verdrag van Maastricht, die de schuld als percentage van het BBP beperkt. | | Begrotingskalender | Het tijdspad en de fasen van het begrotingsproces, inclusief de opmaak van de initiële begroting, de begrotingsaanpassing en de afsluiting van de begroting met de opstelling van de algemene rekening. | | Prestatiebegroting | Een begrotingsmethodologie die uitgaven koppelt aan specifieke prestatie-indicatoren (KPI's) en beleidsdoelstellingen, om de kosteneffectiviteit van overheidsbeleid te evalueren. | | Vlaamse Codex Overheidsfinanciën (VCO) | Een wet die alle decreten met betrekking tot de Vlaamse overheidsfinanciën bundelt, met als doel transparantie en coördinatie te bieden op het gebied van begroting, boekhouding en schuldbeheer. | | Materialiteitsdrempel | Een financiële grens die bepaalt welke entiteiten voldoende impact hebben op de overheidsfinanciën om volledig in de consolidatie te worden opgenomen; kleinere entiteiten worden uit efficiëntieredenen uitgesloten. | | Meerjarenraming | Een begrotingsinstrument dat de financiële vooruitzichten van de overheid voor een periode van zes jaar schetst, waarbij onderscheid wordt gemaakt tussen de prognoses bij constant beleid en de budgettaire gevolgen van nieuw beleid. | | Beleids- en begrotingstoelichting (BBT) | Een document dat de koppeling legt tussen de begroting en de beleidsdoelstellingen, met als doel de transparantie en leesbaarheid van de begroting te vergroten. | | Inhoudelijk structuurelement (ISE) | Een gestructureerd element binnen de begroting dat een gedetailleerder inzicht biedt in de begrotingsverrichtingen en een stap is in de richting van een prestatiebegroting. | | Vastleggingskrediet (VAK) | Een budgettaire machtiging om contracten aan te gaan en verbintenissen aan te gaan voor toekomstige uitgaven. Dit wordt ook wel een beleidskrediet genoemd. | | Vereffeningskrediet (VEK) | Een budgettaire machtiging om daadwerkelijk betalingen te verrichten binnen het begrotingsjaar, voortvloeiend uit reeds vastgestelde verbintenissen. Dit wordt ook wel een betaalkrediet genoemd. | | Begrotingsfonds | Een speciaal fonds waar niet-aangewende kredieten op het einde van het begrotingsjaar kunnen worden overgedragen naar een volgend begrotingsjaar, wat afwijkt van het algemene beginsel van annualiteit. | | Versterking van de rol van het parlement | Een politieke hervorming die gericht is op het vergroten van de invloed en controle van het parlement op de begrotingsopmaak en -uitvoering. | | Responsabilisering | Het proces waarbij overheden, met name deelstaten, verantwoordelijkheid krijgen voor hun begrotingsbeheer en beleidskeuzes, vaak gekoppeld aan meer fiscale autonomie. | | Juste retour | Een principe dat stelt dat de ontvangsten uit belastingen die in een bepaald gewest gegenereerd worden, grotendeels ook aan dat gewest moeten worden toegewezen, wat leidt tot een verdeling van middelen gebaseerd op fiscale capaciteit. | | Solidariteitsbijdrage | Een mechanisme dat voorziet in financiële compensatie voor regio's met een lagere fiscale draagkracht, om horizontale onevenwichtigheden te verminderen en gelijke beleidskansen te creëren. | | Negatieve term | Een correctiemechanisme in de financieringswetten dat ervoor zorgt dat de federale overheid niet verarmt bij de overdracht van middelen naar de deelstaten. Deelstaten moeten een deel van de minderinkomsten compenseren. | | Elasticiteitsbonus | Het voordeel dat de federale overheid behaalt wanneer de groei van de belastinginkomsten hoger is dan de groei van het BBP, omdat de dotaties aan de regio's enkel meestijgen met de economische groei. | | Fiscale autonomie | De mate waarin subnationale overheden zelfstandig beslissingen kunnen nemen over de grondslagen en tarieven van belastingen die ze innen, of over de discretionaire besteding van hun middelen. | | Belastingconcurrentie | Situaties waarin overheden de belastingtarieven verlagen om bedrijven en kapitaal aan te trekken, wat kan leiden tot een race naar de bodem en een erosie van de belastinginkomsten. | | Samenwerkingsfederalisme | Een vorm van federalisme waarbij bevoegdheden gedeeld worden tussen het federale niveau en de deelstaten, wat vereist dat er nauw samengewerkt wordt om beleid te voeren. | | Belastbare basis | Het deel van een inkomen, vermogen of transactie dat onderworpen is aan belasting. | | Tarief | Het percentage of bedrag dat als belasting wordt geheven op de belastbare basis. | | Belastingaftrek | Een bedrag dat van de belastbare inkomsten mag worden afgetrokken, waardoor de te belasten grondslag vermindert. | | Belastingvermindering | Een bedrag dat direct van de te betalen belasting mag worden afgetrokken, waardoor de uiteindelijke belastingdruk daalt. | | Belastingkrediet | Een fiscale tegemoetkoming die ook kan worden genoten indien men geen belastingen betaalt, wat het een meer herverdelend karakter geeft. | | Monetaire Unie | Een economische unie waarbij meerdere landen een gemeenschappelijke munt hanteren en een gecoördineerd economisch en monetair beleid voeren. | | Begrotingsdiscipline | Het beleid en de regels die overheden hanteren om een evenwichtige begroting te handhaven en overmatige tekorten en schulden te voorkomen. | | Verdrag van Maastricht | Een Europees verdrag dat de basis legde voor de Economische en Monetaire Unie, met daarin de beroemde 3%-norm voor het begrotingstekort en de 60%-norm voor de overheidsschuld. | | Stabiliteits- en Groeipact (SGP) | Europese wetgeving die de begrotingsdiscipline van de lidstaten reguleert, met preventieve en corrigerende luiken om macro-economische onevenwichtigheden te voorkomen. | | Procedure van buitensporige tekorten (EDP) | Een procedure binnen het Stabiliteits- en Groeipact die wordt gestart wanneer een lidstaat de begrotingsnormen overschrijdt, met mogelijke sancties tot gevolg. | | Structureel saldo | Het begrotingssaldo gecorrigeerd voor conjuncturele effecten, wat een beter beeld geeft van de onderliggende begrotingspositie van een land. | | Conjunctuur | De schommelingen in de economische activiteit, gekenmerkt door periodes van groei (hoogconjunctuur) en krimp (laagconjunctuur). | | Output gap | Het verschil tussen de werkelijke economische groei en de verwachte potentiele groei, wat een indicatie geeft van de conjuncturele toestand van een economie. | | Productiefunctiebenadering | Een methode om de economische groei te analyseren door de output te zien als een product van arbeid, kapitaal en totale factorproductiviteit, die vervolgens worden ingebracht in een Cobb-Douglas productiefunctie om het potentiële BBP te ramen. | | DGSE-modellen | Dynamische structurele groeimodellen die micro-data gebruiken om de potentiële groei te berekenen en rekening houden met structurele schokken. | | ESR-vorderingssaldo | Een door de Europese Commissie gehanteerde indicator voor het begrotingssaldo, die gecorrigeerd is voor verschillende elementen om de vergelijkbaarheid tussen lidstaten te garanderen. | | Consolidatieperimeter | De afbakening van de overheidsentiteiten die in de begroting worden opgenomen, om dubbeltellingen te vermijden en een coherent financieel overzicht te creëren. | | Jaarrekening | Een financieel overzicht van de ontvangsten en uitgaven van een overheid gedurende een begrotingsjaar, dat na afloop wordt opgesteld en gecontroleerd. | | Rekenhof | Een onafhankelijke instelling die de overheidsfinanciën controleert en adviseert over begrotingszaken, met als doel de efficiëntie, wettigheid en regelmatigheid van het overheidsoptreden te waarborgen. | | Overlegcomité | Een orgaan dat de federale en regionale regeringen samenbrengt om beleid af te stemmen, conflicten te voorkomen en begrotingsafspraken te maken. | | Monitoringcomité | Een commissie die de begrotingsontwikkeling opvolgt en rapporten opstelt om het parlement en de regering te informeren over de financiële toestand en de naleving van de begrotingsdoelstellingen. | | Hoge Raad van Financiën | Een adviesorgaan dat fundamentele budgettaire, financiële en fiscale problemen bestudeert en hervormingen voorstelt, met als doel de houdbaarheid van de overheidsfinanciën te verzekeren. | | Begrotingsruiter | Een uitzondering op het beginsel van annualiteit van de begroting, die het mogelijk maakt om niet-gebruikte kredieten over te dragen naar een volgend begrotingsjaar voor specifieke projecten of fondsen. | | Kasbasis | Een boekhoudkundige basis waarbij ontvangsten en uitgaven worden geboekt op het moment van de feitelijke kasstroom, dus wanneer geld daadwerkelijk binnenkomt of buiten gaat. | | Transactiebasis | Een boekhoudkundige basis waarbij ontvangsten en uitgaven worden geboekt op het moment dat er een juridisch vastgesteld recht of een verplichting ontstaat, ongeacht de feitelijke kasstroom. | | Economische groei | De toename van de productie van goederen en diensten in een economie over een bepaalde periode, meestal gemeten als de procentuele verandering van het BBP. | | Inflatie | De algemene stijging van het prijspeil van goederen en diensten in een economie over een bepaalde periode, resulterend in een daling van de koopkracht van geld. | | Staatschuld | Het totale bedrag aan financiële verplichtingen dat een overheid heeft opgebouwd door leningen en andere vormen van financiering. | | Rentelasten | De kosten die een overheid maakt voor het betalen van rente op haar uitstaande schuld. | | Financieringssaldo | Het verschil tussen de totale overheidsontvangsten en de totale overheidsuitgaven, inclusief rentebetalingen. Dit geeft de nettobehoefte aan externe financiering aan. | | Semi-elasticiteit | Een economische term die aangeeft hoe een begrotingssaldo (als percentage van het BBP) verandert wanneer het BBP wijzigt. Dit is een cruciale factor bij het berekenen van conjunctuurgezuiverde saldi. | | Coping capacity | Het vermogen van een overheid om economische schokken op te vangen en de begrotingsstabiliteit te handhaven, mede afhankelijk van de schuldpositie en de begrotingsregels. | | Begrotingspact | Een verdrag dat de begrotingsregels en -coördinatie binnen een economische en monetaire unie vastlegt, zoals het Stabiliteits-, Coördinatie- en Governanceverdrag in de eurozone. | | MTO (Medium-Term Objective) | Een specifieke, door de lidstaten voorgestelde en door de Europese Commissie goedgekeurde referentiewaarde voor het begrotingssaldo in structurele termen, die een veilige marge ten opzichte van de 3%-grens moet waarborgen. | | Uitgavengroeinorm | Een begrotingsregel die de groei van de overheidsuitgaven beperkt tot een bepaald percentage, vaak gekoppeld aan de groei van het potentiële BBP, om de begrotingsdiscipline te waarborgen. | | Gedecentraliseerde overheden | Overheidsinstanties op subnationaal niveau, zoals gewesten, gemeenschappen en gemeenten, die bepaalde bevoegdheden en financiële middelen hebben gekregen van het centrale niveau. | | Intertemporele effecten | De effecten van economische beslissingen die zich over verschillende periodes uitstrekken, zoals de impact van overheidsuitgaven en belastingen op toekomstige generaties. | | Procyclisch begrotingsbeleid | Een begrotingsbeleid dat de economische conjunctuur versterkt, bijvoorbeeld door tijdens een recessie te besparen op uitgaven of belastingen te verhogen, wat de krimp verergert. | | Coping capacity | Het vermogen van een overheid om economische schokken op te vangen en de begrotingsstabiliteit te handhaven, mede afhankelijk van de schuldpositie en de begrotingsregels. | | Begrotingspact | Een verdrag dat de begrotingsregels en -coördinatie binnen een economische en monetaire unie vastlegt, zoals het Stabiliteits-, Coördinatie- en Governanceverdrag in de eurozone. | | MTO (Medium-Term Objective) | Een specifieke, door de lidstaten voorgestelde en door de Europese Commissie goedgekeurde referentiewaarde voor het begrotingssaldo in structurele termen, die een veilige marge ten opzichte van de 3%-grens moet waarborgen. | | Uitgavengroeinorm | Een begrotingsregel die de groei van de overheidsuitgaven beperkt tot een bepaald percentage, vaak gekoppeld aan de groei van het potentiële BBP, om de begrotingsdiscipline te waarborgen. | | Gedecentraliseerde overheden | Overheidsinstanties op subnationaal niveau, zoals gewesten, gemeenschappen en gemeenten, die bepaalde bevoegdheden en financiële middelen hebben gekregen van het centrale niveau. | | Intertemporele effecten | De effecten van economische beslissingen die zich over verschillende periodes uitstrekken, zoals de impact van overheidsuitgaven en belastingen op toekomstige generaties. | | Procyclisch begrotingsbeleid | Een begrotingsbeleid dat de economische conjunctuur versterkt, bijvoorbeeld door tijdens een recessie te besparen op uitgaven of belastingen te verhogen, wat de krimp verergert. | | Coping capacity | Het vermogen van een overheid om economische schokken op te vangen en de begrotingsstabiliteit te handhaven, mede afhankelijk van de schuldpositie en de begrotingsregels. | | Begrotingspact | Een verdrag dat de begrotingsregels en -coördinatie binnen een economische en monetaire unie vastlegt, zoals het Stabiliteits-, Coördinatie- en Governanceverdrag in de eurozone. | | MTO (Medium-Term Objective) | Een specifieke, door de lidstaten voorgestelde en door de Europese Commissie goedgekeurde referentiewaarde voor het begrotingssaldo in structurele termen, die een veilige marge ten opzichte van de 3%-grens moet waarborgen. | | Uitgavengroeinorm | Een begrotingsregel die de groei van de overheidsuitgaven beperkt tot een bepaald percentage, vaak gekoppeld aan de groei van het potentiële BBP, om de begrotingsdiscipline te waarborgen. | | Gedecentraliseerde overheden | Overheidsinstanties op subnationaal niveau, zoals gewesten, gemeenschappen en gemeenten, die bepaalde bevoegdheden en financiële middelen hebben gekregen van het centrale niveau. | | Intertemporele effecten | De effecten van economische beslissingen die zich over verschillende periodes uitstrekken, zoals de impact van overheidsuitgaven en belastingen op toekomstige generaties. | | Procyclisch begrotingsbeleid | Een begrotingsbeleid dat de economische conjunctuur versterkt, bijvoorbeeld door tijdens een recessie te besparen op uitgaven of belastingen te verhogen, wat de krimp verergert. | | Coping capacity | Het vermogen van een overheid om economische schokken op te vangen en de begrotingsstabiliteit te handhaven, mede afhankelijk van de schuldpositie en de begrotingsregels. | | Begrotingspact | Een verdrag dat de begrotingsregels en -coördinatie binnen een economische en monetaire unie vastlegt, zoals het Stabiliteits-, Coördinatie- en Governanceverdrag in de eurozone. | | MTO (Medium-Term Objective) | Een specifieke, door de lidstaten voorgestelde en door de Europese Commissie goedgekeurde referentiewaarde voor het begrotingssaldo in structurele termen, die een veilige marge ten opzichte van de 3%-grens moet waarborgen. | | Uitgavengroeinorm | Een begrotingsregel die de groei van de overheidsuitgaven beperkt tot een bepaald percentage, vaak gekoppeld aan de groei van het potentiële BBP, om de begrotingsdiscipline te waarborgen. | | Gedecentraliseerde overheden | Overheidsinstanties op subnationaal niveau, zoals gewesten, gemeenschappen en gemeenten, die bepaalde bevoegdheden en financiële middelen hebben gekregen van het centrale niveau. | | Intertemporele effecten | De effecten van economische beslissingen die zich over verschillende periodes uitstrekken, zoals de impact van overheidsuitgaven en belastingen op toekomstige generaties. | | Procyclisch begrotingsbeleid | Een begrotingsbeleid dat de economische conjunctuur versterkt, bijvoorbeeld door tijdens een recessie te besparen op uitgaven of belastingen te verhogen, wat de krimp verergert. |