Social Science Research Methodology

# Interne en externe validiteit in experimenteel design Dit onderwerp behandelt de essentiële concepten van interne en externe validiteit binnen experimenteel onderzoek, cruciaal voor het beoordelen van de betrouwbaarheid en toepasbaarheid van onderzoeksresultaten. ### 1.1 Interne validiteit Interne validiteit heeft betrekking op de mate van zekerheid waarmee geconcludeerd kan worden dat de onafhankelijke variabele daadwerkelijk de oorzaak is van een waargenomen verandering in de afhankelijke variabele. Het is de basisvereiste voor een experiment [12](#page=12) [3](#page=3). #### 1.1.1 Criteria voor interne validiteit Er zijn drie basiscriteria die vervuld moeten zijn om interne validiteit te waarborgen [12](#page=12): 1. De oorzaak (onafhankelijke variabele) moet voorafgaan aan het effect (afhankelijke variabele). 2. De oorzaak en het effect moeten gerelateerd zijn. 3. Er mogen geen alternatieve, plausibele verklaringen zijn voor het waargenomen effect. #### 1.1.2 Methoden ter bevordering van interne validiteit Interne validiteit wordt verzekerd door middel van verschillende controlemechanismen [12](#page=12): * **Randomisatie**: Door deelnemers willekeurig toe te wijzen aan experimentele groepen, worden groepsverschillen geminimaliseerd, waardoor deze verschillen niet de oorzaak van het effect kunnen zijn [12](#page=12). * **Vergelijking met een controlegroep**: Het vergelijken van de experimentele groep met een controlegroep die niet aan de interventie wordt blootgesteld, helpt bij het isoleren van het effect van de onafhankelijke variabele [12](#page=12). * **Controle voor confounds (verstorende variabelen)**: Het identificeren en controleren van variabelen die zowel de onafhankelijke als de afhankelijke variabele kunnen beïnvloeden is cruciaal. Als confounds pas achteraf worden ontdekt, kan een replicatiestudie nodig zijn om de factor uit te sluiten [12](#page=12). * **Additionele analyses**: Soms kunnen aanvullende statistische analyses helpen om de interne validiteit te versterken of alternatieve verklaringen te onderzoeken [12](#page=12). > **Tip:** Zonder voldoende interne validiteit kunnen we geen causale conclusies trekken uit onze onderzoeksresultaten. ### 1.2 Externe validiteit Externe validiteit betreft de mate waarin de bevindingen van een experiment gegeneraliseerd kunnen worden naar andere populaties, settings en tijden. Het vraagt zich af hoe goed de resultaten zich laten extrapoleren naar de realiteit [3](#page=3). #### 1.2.1 Aspecten van externe validiteit Belangrijke aspecten van externe validiteit zijn [6](#page=6): * **Generaliseerbaarheid naar andere mensen, settings en behandelingen**: Kunnen de resultaten toegepast worden op andere groepen mensen, in andere omgevingen, of met andere varianten van de behandeling [6](#page=6)? * **Ecologische validiteit**: Dit verwijst naar hoe realistisch de experimentele setting is in vergelijking met de natuurlijke omgeving waarin het fenomeen zich voordoet [6](#page=6). #### 1.2.2 Verschillen in externe validiteit per experimenteel design Verschillende soorten experimentele designs variëren in hun externe validiteit [6](#page=6): * **Quasi-experimenten, natuurlijke experimenten en veldexperimenten**: Deze designs scoren over het algemeen beter op het gebied van ecologische validiteit omdat ze vaker plaatsvinden in natuurlijke settings [6](#page=6). * **Labexperimenten**: Hoewel labexperimenten een hoge mate van controle bieden (wat de interne validiteit ten goede komt), kan hun kunstmatige aard de externe validiteit beperken. Wetenschappers streven ernaar om labexperimenten zo natuurlijk mogelijk te maken en tegelijkertijd controle te behouden, wat veel inspanning en creativiteit vereist. Voorbeelden hiervan zijn het nabootsen van een supermarkt- of huiskameromgeving [6](#page=6). > **Tip:** Perfectie in zowel interne als externe validiteit is zelden haalbaar; er moet vaak een balans gezocht worden. Een experiment met hoge interne validiteit is niet per se generaliseerbaar, en vice versa [3](#page=3). --- # Generaliseerbaarheid en steekproeftrekking Dit gedeelte verkent de concepten generaliseerbaarheid en de methoden om representatieve steekproeven te verkrijgen. ### 2.1 Generaliseerbaarheid Generaliseerbaarheid verwijst naar de mate waarin de resultaten van een studie robuust zijn en kunnen worden toegepast buiten de specifieke context van die studie [9](#page=9). #### 2.1.1 De gouden standaard: Random sampling De "gouden standaard" voor het verkrijgen van een generaliseerbare steekproef is 'random sampling'. Hierbij is de steekproef een afspiegeling van de populatie, waarbij elk lid van de populatie een gelijke kans heeft om in de steekproef te worden opgenomen. Een geavanceerdere vorm hiervan is tweestapsrandomisatie, die zowel willekeurige selectie als willekeurige toewijzing omvat [9](#page=9). **Uitdagingen bij random sampling:** * Het vereist een volledige lijst van de populatie, wat vaak niet beschikbaar is [9](#page=9). * Het is in de praktijk vaak moeilijk realiseerbaar, onhaalbaar of onbetaalbaar [10](#page=10). * Problemen zoals nonresponse bias en uitval kunnen de representativiteit aantasten [10](#page=10). #### 2.1.2 Convenience samples Vanwege de uitdagingen van random sampling worden vaak 'convenience samples' gebruikt. Bij dit type steekproef is het belangrijker dat er gelijke groepen worden gevormd dan dat de steekproef de populatie nauwkeurig weerspiegelt. Echter, dit brengt inherente beperkingen met zich mee wat betreft de generaliseerbaarheid van de resultaten. In studies waar het vaststellen van een oorzaak-gevolg relatie (zonder confounds) belangrijker is, kan dit acceptabeler zijn [10](#page=10). > **Tip:** Wees kritisch bij het interpreteren van resultaten verkregen met convenience samples, omdat de generaliseerbaarheid vaak beperkt is. > **Voorbeeld:** Een enquête onder studenten die gemakkelijk te bereiken zijn op de campus zou een convenience sample zijn. Deze resultaten zijn mogelijk niet generaliseerbaar naar de gehele studentenpopulatie van het land. #### 2.1.3 Representatieve sampling als alternatief Representatieve sampling kan worden benaderd door een aantal sleutelkenmerken van de populatie te identificeren en te controleren of de steekproef representatief is voor die kenmerken. Methoden zoals NIS (National Institute of Statistics, vermoedelijk) kunnen hierbij helpen. Rekrutering kan dan plaatsvinden via diverse locaties en kanalen, zoals scholen, supermarkten, speeldorpen en sociale media [11](#page=11). > **Tip:** Bij het ontwerpen van een studie, bedenk goed welke kenmerken cruciaal zijn voor de generaliseerbaarheid van je bevindingen en hoe je de representativiteit hiervan kunt waarborgen. > **Voorbeeld:** Een studie naar sportgedrag bij jongeren zou ervoor kunnen kiezen om de steekproef representatief te maken op basis van leeftijd, geslacht en sociaaleconomische status door doelgericht te rekruteren in verschillende soorten scholen en wijken. --- # Ethiek in experimenteel onderzoek Dit onderwerp behandelt de cruciale ethische overwegingen bij het ontwerpen en uitvoeren van experimenteel onderzoek, met een focus op de bescherming van participanten en de integriteit van het onderzoeksproces. ### 3.1 De rol van ethische commissies (Institutional Review Board) Ethische commissies, ook wel Institutional Review Boards (IRB's) genoemd, spelen een centrale rol in het waarborgen van ethische standaarden in experimenteel onderzoek. Hun voornaamste taak is het beoordelen van de procedures van een studie om te verzekeren dat deze in lijn zijn met ethische richtlijnen [25](#page=25). * **Oorsprong:** Deze commissies ontstonden in de jaren '70 als reactie op enkele controversiële experimenten, aanvankelijk in de biomedische wetenschappen, maar later ook in de sociale wetenschappen na problematische studies zoals die van Milgram [25](#page=25). * **Basisprincipe:** Het fundamentele uitgangspunt is "cause no harm" (geen schade berokkenen) [25](#page=25). * **The Belmont Report:** Dit rapport vormt de basis voor ethische richtlijnen en omvat drie kernprincipes [25](#page=25): * **Respect voor personen:** Dit houdt in dat er geen sprake mag zijn van dwang of misleiding [25](#page=25). * **Weldadigheid:** Dit principe vereist het minimaliseren van risico's en het maximaliseren van voordelen voor de participanten [25](#page=25). * **Gerechtigheid:** Dit omvat het eerlijk selecteren van respondenten en het eerlijk uitvoeren van procedures [25](#page=25). #### 3.1.1 Risiconiveaus en rapportering De mate van ethische beoordeling door een ethische commissie hangt af van verschillende factoren, waaronder het type data dat wordt verzameld en de kwetsbaarheid van de respondenten. Een uitgebreide rapportering van het experiment is vereist, waarin de volgende elementen worden beschreven [26](#page=26): * Doel van de studie en de onderzoeksvragen [26](#page=26). * De gebruikte stimuli en de procedure [26](#page=26). * De meetinstrumenten [26](#page=26). * De respondenten, de procedure voor hun werving, en de informatie over geïnformeerde toestemming [26](#page=26). * Hoe om te gaan met onverwachte omstandigheden, zoals het detecteren van schade bij een participant [26](#page=26). > **Tip:** Zorg ervoor dat je studieprocedure alle potentiële risico's adresseert en een duidelijk plan bevat voor hoe hiermee om te gaan, inclusief het minimaliseren van schade en het maximaliseren van voordelen. ### 3.2 Misleiding in experimenteel onderzoek Misleiding van participanten is een van de meest problematische aspecten van ethisch experimenteel onderzoek. Het kan noodzakelijk zijn om het ware doel van de studie te verbergen om vertekening van de resultaten te voorkomen, maar het is ethisch complex omdat respondenten zich niet volledig bewust zijn van waaraan ze worden blootgesteld [28](#page=28). * **Voorbeeld:** Het experiment van Milgram, waarin participanten werden misleid over het doel (leren na straf versus gehoorzaamheid aan autoriteit), kon leiden tot stress bij de deelnemers [28](#page=28). * **Kernprincipe:** Het basisprincipe van geïnformeerde toestemming blijft essentieel, zelfs bij misleiding. Respondenten moeten zo goed mogelijk geïnformeerd worden [28](#page=28). * **Oplossingen:** * **Cover story:** Gebruik een alternatieve uitleg (cover story) die zo dicht mogelijk bij het echte doel van de studie ligt [28](#page=28). * **Uitgebreide debriefing:** Na de studie moet er een grondige debriefing plaatsvinden om de participanten volledig te informeren [28](#page=28). ### 3.3 Geïnformeerde toestemming (Informed Consent) Geïnformeerde toestemming is een fundamenteel ethisch vereiste in experimenteel onderzoek. Het houdt in dat participanten vrijwillig instemmen met deelname nadat ze volledig zijn geïnformeerd over het onderzoek [29](#page=29) [30](#page=30) [31](#page=31). #### 3.3.1 Elementen van geïnformeerde toestemming Een typisch informed consent document bevat de volgende elementen: * **Introductie:** Een welkomstbericht en een korte uitleg over het doel van de studie, die niet het ware doel hoeft te onthullen indien er sprake is van misleiding [31](#page=31). * **Vrijwilligheid en vertrouwelijkheid:** De verzekering dat deelname vrijwillig is en dat alle antwoorden vertrouwelijk worden behandeld [31](#page=31). * **Recht op terugtrekking:** Participanten hebben het recht om zich op elk moment terug te trekken uit de studie, zonder opgave van reden [31](#page=31). * **Tijdsduur en compensatie:** Informatie over de verwachte duur van de studie en de compensatie die participanten ontvangen [31](#page=31). * **Uitsluitingscriteria:** Duidelijke vermelding van voorwaarden waaronder een participant uitgesloten kan worden van betaling, zoals het niet correct beantwoorden van aandachtstests [31](#page=31). * **Bevestiging van instemming:** Door een knop te selecteren, bevestigt de participant dat deelname vrijwillig is [31](#page=31). > **Voorbeeld van Informed Consent introductie (aangepast):** > **Introduction/informed consent** > > Welcome! In this study, we are interested in your thoughts about a person with particular food preferences. In the first part, we will ask you questions about this person. In the second part, we will ask you questions about yourself, including demographics. > > Please read the questions carefully and try to answer each question individually. We can assure you that your responses will be kept completely confidential and that your participation is voluntary. You have the right to withdraw at any point during the study, for any reason. > > The survey should take you around 9 minutes to complete, and you will receive 1.01 dollars for your participation. However, if you cannot prove that you read the description of the person or fail two attention checks, you will be excluded from the survey without payment. By clicking the button below, you acknowledge that your participation in the study is voluntary. > > If no consent: > As you do not wish to participate in this study, please return your submission on Prolific by selecting the 'Stop without completing' button. > If consent: > Thank you for participating! Enter your Prolific ID here, please: > > USD{e://Field/PROLIFIC_PID} [31](#page=31). ### 3.4 Minimaliseren van schade Het minimaliseren van schade aan participanten is een kernverantwoordelijkheid van de onderzoeker. Schade kan verschillende vormen aannemen, waaronder schending van privacy, beschaming, stigmatisering, stereotypering, belachelijk maken, het geven van een waardeloos gevoel, of belediging [32](#page=32). Om schade zoveel mogelijk te minimaliseren, worden de volgende strategieën toegepast [32](#page=32): * **Gegevensverzameling:** Vraag geen vertrouwelijke informatie tenzij dit strikt noodzakelijk is voor het onderzoek [32](#page=32). * **Flexibiliteit:** Maak het mogelijk voor participanten om vragen over te slaan of zich op elk moment terug te trekken uit het experiment [32](#page=32). * **Ondersteuning:** Bied hulp aan als participanten problemen zouden ervaren als gevolg van deelname aan het experiment [32](#page=32). ### 3.5 Debriefing Debriefing is een cruciaal proces dat plaatsvindt na afloop van een experiment. Het dient om participanten volledig te informeren over het doel van het onderzoek, de aard van eventuele misleiding, en om eventuele schadelijke effecten te corrigeren of te mitigeren. Een grondige debriefing is essentieel, zeker wanneer er sprake is geweest van misleiding [28](#page=28) [33](#page=33). ### 3.6 Machtsmisbruik en incentives Onderzoekers moeten oppassen voor machtsmisbruik en ervoor zorgen dat participanten niet gedwongen worden deel te nemen. Dit geldt met name bij het gebruik van incentives zoals loterijen, die een dwingend gevoel kunnen geven of een foutieve inschatting van winstkansen kunnen veroorzaken [34](#page=34). * **Course credit:** Bij het aanbieden van studiepunten (course credit) als compensatie, is het belangrijk om een alternatieve taak aan te bieden voor participanten die niet willen deelnemen. Idealiter wordt gewerkt met bonnen als incentive om ethische kwesties te vermijden [34](#page=34). ### 3.7 Privacy en vertrouwelijkheid Privacy en vertrouwelijkheid zijn twee gerelateerde, maar distincte concepten die essentieel zijn voor ethisch onderzoek [35](#page=35). * **Privacy:** Dit verwijst naar het verzamelen van zo min mogelijk gegevens die direct of indirect tot identificatie van een respondent kunnen leiden [35](#page=35). * **Vertrouwelijkheid:** Dit betreft de veilige opslag van identificeerbare informatie, het anonimiseren of pseudonimiseren van data, en het zorgvuldig verwijderen van identificerende gegevens na afloop van het onderzoek. Data moet veilig worden opgeslagen en niet per e-mail worden verstuurd [35](#page=35). --- # Twijfelachtige onderzoekspraktijken en kwaliteitsgaranties Dit topic belicht de problemen van slordige wetenschap en fraude, specifieke twijfelachtige onderzoekspraktijken zoals p-hacking en HARKing, en introduceert kwaliteitsgaranties en open science als oplossingen. ### 4.1 Problemen van slordige wetenschap en fraude Slordige wetenschap, gekenmerkt door onzorgvuldigheden en fouten, kan leiden tot het vinden van resultaten die er niet daadwerkelijk zijn. Aangezien onderzoek vaak als basis dient voor beleidsbeslissingen, kunnen inaccurate onderzoeksresultaten significante impact hebben op het leven van individuen. Het aantal geretracteerde onderzoeksartikelen nam in 2023 een recordhoogte aan, wat de omvang van dit probleem onderstreept [38](#page=38) [39](#page=39). ### 4.2 Twijfelachtige onderzoekspraktijken (Questionable Research Practices - QRPs) Twijfelachtige onderzoekspraktijken zijn methoden die de geldigheid van onderzoeksresultaten kunnen aantasten zonder dat er sprake is van opzettelijke fraude. Deze praktijken maken het statistisch bewijs voor foute alternatieve hypothesen makkelijker te verzamelen [41](#page=41) [47](#page=47). #### 4.2.1 Problemen met steekproeven Kleine steekproeven zijn een veelvoorkomend probleem. Ze maken kleine effecten moeilijk detecteerbaar en kunnen grotere, maar minder accurate, effect sizes opleveren. Hoewel een grotere steekproef de stabiliteit van de effect size vergroot, verhoogt het ook de kans op het vinden van een significant resultaat, zelfs voor zeer kleine effecten [43](#page=43) [44](#page=44). Het problematische 'peeken' – het doorgaan met datacollectie totdat een effect significant is – is een voorbeeld van een QRP gerelateerd aan steekproefgrootte [44](#page=44). > **Tip:** Good practice is om op voorhand de benodigde steekproefgrootte te bepalen met een power analyse [44](#page=44). #### 4.2.2 Problemen met het verwijderen van data Het verwijderen van respondenten, bijvoorbeeld omdat ze niet aandachtig deelnamen of fouten maakten bij manipulatiechecks, is toegestaan maar vereist strikte transparantie. Dit omvat een uitgebreide rapportage van alle stappen in het onderzoeksdesign, meetinstrument, datacleaning en analyse. Het aantal respondenten dat verwijderd wordt, dient zoveel mogelijk beperkt te worden [45](#page=45). Bij manipulatiechecks is het raadzaam de resultaten zowel met als zonder de betreffende respondenten te rapporteren. Verder is het essentieel om alle gemeten variabelen en condities te rapporteren, om 'outcome-reporting bias' te voorkomen, waarbij enkel significante resultaten op bepaalde afhankelijke variabelen worden gerapporteerd ('fishing') [45](#page=45). > **Good Practice:** Transparantie en heldere rapportage van alle onderzoeksstappen zijn cruciaal [45](#page=45). #### 4.2.3 Confirmatie versus falsificatie en HARKing 'Hypothesizing After the Results are known' (HARKing) is een QRP waarbij hypothesen worden geformuleerd nadat de resultaten bekend zijn. Journals publiceren gemakkelijker studies die hypothesen bevestigen, wat kan leiden tot een 'positieve onderzoeksbias'. Dit resulteert in het vaker rapporteren van significante resultaten dan insignificante, wat bijdraagt aan het 'archieflade probleem'. Het is niet altijd duidelijk of een hypothese niet bevestigd is door een onderzoeksfout, de experimentele omgeving, of simpelweg omdat er geen effect is [46](#page=46). > **Good Practice:** Het rapporteren van effect sizes en betrouwbaarheidsintervallen helpt om de impact van deze bias te verminderen [46](#page=46). #### 4.2.4 Overige 'Undisclosed Flexibilities' Naast HARKing en peeking, omvatten 'undisclosed flexibilities' ook het samenvoegen of weglaten van condities, variabelen of items, het functioneel gebruiken van covariaten, en het zelf vervaardigen van afhankelijke variabelen. Deze flexibiliteiten, indien niet transparant gedeeld, ondermijnen de betrouwbaarheid van de onderzoeksresultaten [47](#page=47). #### 4.2.5 Reproduceerbaarheidsproblemen en publicatiebias 'Reproducibility problems' ontstaan door ondergepowerde studies, onvolledige beschrijvingen van procedures, meetinstrumenten en analyses, en het niet bijhouden van data. 'Publication/replication bias' betreft het selectief publiceren van enkel significante studies ('cherry picking') en het gebrek aan stimulansen voor replicatiestudies [47](#page=47). #### 4.2.6 Kritische analyse van gepubliceerd onderzoek Studies hebben aangetoond dat er veel problemen zijn in gepubliceerde onderzoeken, waaronder een gebrek aan realisme in stimuli, de blootstelling hieraan, en een focus op korte termijn effecten in plaats van gedrag. Er is vaak een gebrek aan praktische relevantie, met een te grote nadruk op theorie testing zonder aandacht voor implementeerbare praktische implicaties. Complexe modellen en onduidelijkheid over constructen dragen eveneens bij aan de problemen [49](#page=49). ### 4.3 Kwaliteitsgaranties Om de kwaliteit van onderzoek te waarborgen en twijfelachtige praktijken tegen te gaan, kunnen de volgende richtlijnen worden gehanteerd [41](#page=41) [51](#page=51): * **Op voorhand beslissen over datacollectie:** Bepaal vooraf wanneer de datacollectie zal stoppen en rapporteer dit transparant. Dit kan ondersteund worden door een power analyse [41](#page=41). * **Minimale steekproefgrootte:** Hanteer een minimum van 20 observaties per conditie, met noodzakelijke argumentatie indien dit aantal lager is [41](#page=41). * **Volledige variabele rapportage:** Maak een lijst van alle variabelen die in de studie zijn meegenomen [41](#page=41). * **Rapportage van alle condities:** Rapporteer alle condities, inclusief manipulaties die mislukt zijn [41](#page=41). * **Transparantie over verwijderde respondenten:** Rapporteer de resultaten met en zonder de verwijderde respondenten [41](#page=41). * **Covariaat analyse:** Als een analyse een covariaat bevat, rapporteer dan ook het resultaat zonder deze covariaat [41](#page=41). * **Duidelijke onderzoeksvragen:** Formuleer heldere en specifieke onderzoeksvragen [51](#page=51). * **Theoretisch kader en hypothesen:** Onderbouw de studie met een sterk theoretisch kader en goed geformuleerde hypothesen [51](#page=51). * **Geschiktheid van experimenteel design:** Beschrijf hoe het experimentele design geschikt is om de hypothesen te toetsen [51](#page=51). * **Conceptualisering stimuli:** Geef een duidelijke omschrijving van de conceptualisering van media stimuli [51](#page=51). * **Steekproef en limitaties:** Omschrijf de steekproef nauwkeurig en erken de inherente limitaties [51](#page=51). * **Rapportage van statistische details:** Beschrijf de effect size, power, aantal respondenten en significantieniveaus [51](#page=51). * **Alternatieve verklaringen overwegen:** Denk na over mogelijke alternatieve verklaringen zoals confounds, boodschapgerelateerde variantie, manipulatiedidactiek, en de noodzaak van manipulatiechecks en pretests [51](#page=51). * **Controle voor volgorde-effecten:** Pas counterbalancing of randomisatie toe voor de volgorde van stimuli [51](#page=51). ### 4.4 Preregistratie en Open Science Preregistratie op een repository is een krachtig instrument om transparantie te bevorderen. Dit omvat het vooraf vastleggen van onderzoeksvragen, hypothesen, het design, de stimuli, het meetinstrument, de procedure voor deelnemersselectie en de geplande analyses [52](#page=52). Open Science, met name de publicatie van de dataset, draagt bij aan de reproduceerbaarheid en de algehele betrouwbaarheid van wetenschappelijk onderzoek [52](#page=52). > **Tip:** Preregistratie helpt om HARKing en p-hacking te voorkomen doordat de analyseplan vastligt vóór de data-analyse [52](#page=52). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Interne validiteit | De mate waarin we zeker zijn van de causale relatie tussen de onafhankelijke en afhankelijke variabelen binnen een studie. Dit wordt bereikt door het minimaliseren van alternatieve verklaringen en het controleren van variabelen. | | Externe validiteit | De mate waarin de bevindingen van een studie kunnen worden gegeneraliseerd naar andere personen, settings en tijden. Dit betreft ook de ecologische validiteit, die de realiteitsgetrouwheid van het experiment beoordeelt. | | Ecologische validiteit | De mate waarin een experiment de realiteit nabootst en de bevindingen dus realistisch toepasbaar zijn buiten de laboratoriumsetting. | | Random sampling | Een methode van steekproeftrekking waarbij elk lid van de populatie een gelijke kans heeft om in de steekproef te worden opgenomen, wat cruciaal is voor generaliseerbaarheid. | | Convenience samples | Steekproeven die worden gevormd op basis van gemak en beschikbaarheid, in plaats van random selectie uit de gehele populatie. | | Controlegroep | Een groep in een experiment die geen behandeling of interventie ontvangt, en dient als vergelijkingsbasis om het effect van de interventie op de experimentele groep te bepalen. | | Confounds (verstorende variabelen) | Variabelen die zowel de onafhankelijke als de afhankelijke variabele beïnvloeden, en zo de causale relatie tussen de twee kunnen vertekenen. | | Replicatie | Het herhalen van een studie om te zien of dezelfde resultaten worden verkregen. Dit verhoogt de betrouwbaarheid van de bevindingen en vermindert de kans op toevalstreffers. | | Exacte replicatie | Het zo getrouw mogelijk herhalen van de oorspronkelijke studie, inclusief alle methoden en procedures. | | Conceptuele replicatie | Het herhalen van een studie met variaties in bepaalde sleutelelementen, zoals de meetinstrumenten of stimuli, om de onderliggende theorie te testen. | | Institutional Review Board (IRB) | Een ethische commissie die onderzoeksvoorstellen beoordeelt om ervoor te zorgen dat ze voldoen aan ethische richtlijnen en de welzijn van deelnemers beschermd is. | | "Cause no harm" | Een fundamenteel ethisch principe in onderzoek dat stelt dat onderzoekers geen schade mogen toebrengen aan hun deelnemers. | | The Belmont Report | Een document dat de basisprincipes voor ethisch menselijk onderzoek uiteenzet: respect voor personen, weldadigheid en gerechtigheid. | | Misleiding | Het opzettelijk achterhouden of onjuist voorstellen van informatie aan deelnemers over het doel of de aard van een studie. Dit mag alleen worden toegepast als het essentieel is voor de studie en na een grondige debriefing. | | Geïnformeerde toestemming (Informed Consent) | Het proces waarbij potentiële deelnemers volledig worden geïnformeerd over de studie en vrijwillig instemmen met deelname. | | Debriefing | Een proces na afloop van een experiment waarbij de deelnemers volledig worden geïnformeerd over het doel van de studie, eventuele misleiding wordt opgehelderd, en ze de gelegenheid krijgen om vragen te stellen. | | Schade | Potentiële negatieve gevolgen voor deelnemers, zoals psychologische stress, stigmatisering, schending van privacy, of financiële nadelen. | | Machtsmisbruik | Het exploiteren van de positie van de onderzoeker om deelnemers te dwingen deel te nemen, of het gebruik van onevenredige incentives die een dwingend gevoel kunnen geven. | | Privacy | Het recht van individuen om controle te hebben over hun persoonlijke informatie en de mate waarin deze wordt verzameld en gedeeld. | | Vertrouwelijkheid | De garantie dat identificeerbare informatie van deelnemers veilig wordt bewaard, beschermd tegen ongeautoriseerde toegang en vertrouwelijk wordt behandeld. | | Sloppy science (slordige wetenschap) | Onzorgvuldigheden, nalatigheden en fouten in het onderzoeksproces die kunnen leiden tot onjuiste bevindingen en conclusies. | | Questionable Research Practices (QRPs) | Onderzoekspraktijken die de integriteit van de wetenschap ondermijnen, zoals p-hacking, HARKing, en het selectief rapporteren van resultaten. | | p-hacking | Het manipuleren van data of analyses totdat een statistisch significante p-waarde van minder dan .05 wordt verkregen. | | HARKing (Hypothesizing After the Results are known) | Het formuleren van hypothesen nadat de resultaten van het onderzoek al bekend zijn, wat leidt tot een vertekend beeld van de wetenschappelijke ontdekking. | | Reproducibility problems | Problemen die de reproduceerbaarheid van onderzoek belemmeren, zoals ondergekapitaliseerde studies, onvolledige methodologische beschrijvingen, en het niet bijhouden van data. | | Publication bias (publicatiebias) | De neiging om studies met significante resultaten vaker te publiceren dan studies met niet-significante resultaten, wat leidt tot een vertekend beeld van de stand van de wetenschap. | | Open Science | Een beweging die pleit voor het openlijk delen van onderzoeksdata, methodologieën en resultaten om de transparantie en reproduceerbaarheid van wetenschap te bevorderen. | | Preregistratie | Het voorafgaand aan datacollectie vastleggen van de onderzoeksvragen, hypothesen, het design en de analysemethoden in een openbaar register. | | Effect size | Een maatstaf die de grootte van een effect aangeeft, onafhankelijk van de steekproefgrootte. Het kwantificeert de sterkte van een relatie of het verschil tussen groepen. | | Power analyse | Een statistische methode om de benodigde steekproefgrootte te bepalen om een bepaald effect met een bepaalde waarschijnlijkheid te detecteren. |

# De paradox van privacy en de "ik heb niets te verbergen" mentaliteit Dit onderwerp onderzoekt de kloof tussen publieke zorgen over privacy en individueel gedrag, met name het veelgehoorde argument "ik heb niets te verbergen" in het huidige datagestuurde tijdperk. ### 1.1 De groeiende privacyzorgen versus het gedrag Sinds de onthullingen van Edward Snowden in 2013 over de dataverzameling door de NSA, is er een aanzienlijke toename in de publieke aandacht voor privacy. Boeken, onderzoeksjournalistiek en zelfs films die zich richten op surveillance en dataverzameling hebben prijzen gewonnen en bestsellers gehaald. Opiniepeilingen tonen consistent aan dat een grote meerderheid van de bevolking privacy als zeer belangrijk beschouwt. Zo gaf in 2015 een onderzoek onder 28.000 Europese burgers aan dat slechts 15 procent zich in controle voelde over hun persoonlijke data, en 70 procent vreesde voor het misbruik van hun gegevens. Een poll uit 2016 onder internetgebruikers in 24 landen liet zien dat 79 procent zich zorgen maakte over online privacy, en een jaar later steeg dit percentage naar 55 procent dat zich *meer* zorgen maakte dan voorheen [2](#page=2). Echter, wanneer men naar daadwerkelijk gedrag kijkt, verschuift het beeld. Mensen blijken privacy minder belangrijk te vinden dan ze aan opiniepeilers vertellen. Voorbeelden hiervan zijn de bereidheid van 45 procent van de Nederlanders om gezondheidsdata af te staan in ruil voor premiekorting, het wijdverbreide gebruik van slimme thermostaten (bijna 900.000 huishoudens), en het aanhoudende gebruik van platforms als Google en Facebook. Vaak worden privacyvoorwaarden klakkeloos geaccepteerd zonder ze te lezen. Privacy verliest snel aan belang wanneer het wordt afgewogen tegen andere waarden zoals veiligheid, gemak of kostenbesparing. Dit fenomeen wordt vergeleken met de houding ten opzichte van klimaatverandering, waarbij grote zorgen worden geuit maar het gedrag – zoals het blijven rijden van vervuilende auto's en het nemen van het vliegtuig – onveranderd blijft [2](#page=2). ### 1.2 Het argument "ik heb niets te verbergen" Vijf woorden vatten de kern van deze paradoxale houding samen: "Ik heb niets te verbergen". Dit zinnetje wordt steevast gebruikt in discussies over privacy en vertegenwoordigt een gebrek aan prioriteit voor privacy. Veelvoorkomende varianten zijn: "Ik doe niets illegal" of "Ik doe niets fout of verkeerd". Deze uitspraak wordt vaak aangevuld met claims als [2](#page=2): * "Ik heb niets te verbergen, dus ik heb niets te vrezen" [2](#page=2). * "Ik heb niets te verbergen, want ik ben geen terrorist, crimineel of pedofiel" [2](#page=2). * "Ik heb niets te verbergen, dus de NSA, de AIVD, de Belastingdienst, Google en Facebook mogen alles van mij weten" [2](#page=2). Journalisten die zich bezighouden met privacy en surveillance krijgen dit argument al jaren te horen en vinden het frustrerend dat er weinig weerwoord op is. Zij stellen dat privacy te belangrijk is om te reduceren tot iets dat alleen relevant is voor criminelen. Privacy wordt gezien als een levensvoorwaarde en de "smeerolie" van een gezonde democratie en rechtsstaat. Pogingen om dit te onderbouwen met retorische vragen, zoals "Oké, trek dan je kleren maar uit" of citaten van Edward Snowden ("Privacy niet belangrijk vinden omdat je niets te verbergen hebt, is hetzelfde als geen om vrijheid van meningsuiting geven omdat je niets te zeggen hebt") blijken vaak niet voldoende om het hardnekkige argument te ontkrachten [2](#page=2) [3](#page=3). Politici en CEO's gebruiken dit argument vaak als moreel appèl wanneer ze worden aangesproken op hun omgang met persoonsgegevens. Voorbeelden zijn Eric Schmidt van Google, die impliceerde dat dingen die je niet wilt dat anderen weten, beter niet gedaan kunnen worden, en de Belgische minister Jambon, die na de aanslagen in Brussel een centrale database met vingerafdrukken voorstelde en stelde dat mensen zonder iets te verbergen geen angst hoeven te hebben [3](#page=3). ### 1.3 De onzichtbaarheid van dataverwerking Een fundamentele reden voor de moeilijkheid om het belang van privacy duidelijk te maken en het "ik heb niets te verbergen"-argument te weerleggen, is dat veel mensen niet *zien* wat er met hun gegevens gebeurt. Ze zijn zich niet bewust van welke overheden, bedrijven of criminelen jagen op hun data, hoe dit gebeurt, waarom, wat ermee wordt gedaan en hoe dit hun leven beïnvloedt. Deze onzichtbaarheid leidt tot onverschilligheid en verklaart waarom het belang van privacy voornamelijk met de mond wordt beleden. Men begrijpt het niet en voelt de urgentie niet, vergelijkbaar met de manier waarop mensen pas de risico's van klimaatverandering onder ogen zien na een ernstige dijkdoorbraak [3](#page=3). ### 1.4 Het zichtbaar maken van het onzichtbare Om het belang van privacy tastbaar te maken en weerleggingen te bieden tegen het "ik heb niets te verbergen"-argument, is het cruciaal om het onzichtbare zichtbaar te maken. Goed onderzoek vereist een scherpe definitie van het onderwerp. Hoewel er verschillende vormen van privacy bestaan (fysieke, ruimtelijke, relationele), richt dit boek zich primair op **informationele privacy**: de bescherming van persoonlijke informatie, ook wel data of gegevens genoemd. Persoonlijke informatie wordt breed gedefinieerd, van telefoonnummers en e-mailadressen tot online zoekgedrag, burgerservicenummers, huis- en IP-adressen [4](#page=4). De onderzoeksmethode volgt twee sporen: 1. Onderzoeken wat er dagelijks met persoonlijke informatie gebeurt [4](#page=4). 2. Onderzoeken waarom we ons zorgen moeten maken over privacy [4](#page=4). De methodologie combineert klassiek journalistiek onderzoek (het beantwoorden van de wie-, wat-, waar-, waarom-, hoe-vragen over data) met nieuwe onderzoeksmethodes. Een sleutelprincipe in de onderzoeksjournalistiek is "follow the money", maar hier wordt het adagium "follow the data" gehanteerd. Door datasporen te volgen, kan inzichtelijk worden gemaakt welke informatie we prijsgeven, hoe bedrijven en instanties deze data onderling verhandelen en delen, welke beslissingen er op basis van deze data worden genomen en hoe deze beslissingen ons leven bepalen. Dit omvat onderzoeken naar apps, overheidsdatabases, internetmarkten, en het kraken van smartphones, hacken van netwerken, onderscheppen van internetverkeer, ontleden van sociale media en het analyseren van privacyvoorwaarden. Het uiteindelijke doel is aan te tonen dat men wel degelijk iets te verbergen heeft [4](#page=4). > **Tip:** Het "ik heb niets te verbergen" argument is een simplificatie die de complexiteit van gegevensverzameling en -gebruik negeert. Het focust alleen op illegale activiteiten, terwijl de impact van data op ons dagelijks leven, onze keuzes en onze maatschappij veel breder is. > **Voorbeeld:** De vergelijking met vrijheid van meningsuiting, zoals aangehaald door Edward Snowden, is een krachtige analogie: het belang van een recht (privacy of vrijheid van meningsuiting) is niet afhankelijk van het feit of je het momenteel "nodig hebt" of er expliciet "gebruik van maakt". De afwezigheid van iets om te verbergen maakt het recht niet minder essentieel. --- # Het onzichtbare zichtbaar maken: methoden voor data-analyse en de rol van trackers Dit onderdeel beschrijft de journalistieke methoden die zijn gebruikt om de complexe en vaak onzichtbare wereld van dataverzameling in kaart te brengen, met een focus op tools zoals de Tracker Tracker-tool en de analyse van smartphone dataverkeer [4](#page=4). ### 2.1 De uitdaging van privacy in het digitale tijdperk De kern van het journalistieke onderzoek is het zichtbaar maken van het onzichtbare, met privacy als centraal thema. Privacy wordt in dit boek breed gedefinieerd als de bescherming van persoonlijke informatie, ook wel 'informationele privacy' genoemd. Dit omvat diverse gegevens zoals telefoonnummers, e-mailadressen, online zoekgedrag, burgerservicenummers, huis- en IP-adressen [4](#page=4). De onderzoeksmethode combineert klassieke journalistieke technieken (wie, wat, waar, waarom, hoe-vragen) met nieuwe, baanbrekende datajournalistieke methodes. Het adagium is "follow the data", wat inhoudt dat door het volgen van datasporen inzicht kan worden verkregen in welke informatie mensen weggeven, hoe deze data door bedrijven en instanties wordt verhandeld en gedeeld, en welke beslissingen op basis van deze data worden genomen [4](#page=4). ### 2.2 De rol van trackers bij dataverzameling #### 2.2.1 Identificeren en in kaart brengen van trackers Om het onderzoek naar dataverzameling te starten, werd inspiratie gehaald uit de serie 'What They Know' van The Wall Street Journal. Deze serie onderzocht de verborgen economie van het internet en legde een internationale marktplaats bloot waar persoonlijke gegevens en datastromen zonder medeweten van de gebruiker worden verhandeld [6](#page=6). Voor het Nederlandse onderzoek werd de hulp ingeroepen van Lonneke van der Velden en Anne Helmond van de Universiteit van Amsterdam, betrokken bij het Digital Methods Initiative. Zij ontwikkelden de "Tracker Tracker-tool", een software die websites kan scannen om trackers te identificeren en in kaart te brengen. Trackers zijn tools die bedrijven inzetten om informatie over websitebezoekers te verzamelen [7](#page=7). #### 2.2.2 Soorten trackers en hun functionaliteit Meestal zijn trackers cookies, kleine databestanden die op de computer van de gebruiker worden achtergelaten wanneer een website wordt bezocht. Deze cookies stellen bedrijven in staat om surfgedrag, locatie en computerinformatie te koppelen om persoonlijke dossiers op te bouwen [7](#page=7). Meer geavanceerde technologieën worden ook ingezet, zoals het registreren van browserinstellingen (taal, geïnstalleerde plug-ins, besturingssysteem). Soms werken trackers zelfs met geluid; apps op smart-tv's kunnen een onhoorbare toon uitzenden die door een app op de telefoon wordt opgevangen, om zo te achterhalen naar welke programma's gekeken wordt en welke apparaten zich in de buurt bevinden [7](#page=7). Het doel van deze uitgebreide dataverzameling is om advertenties zo effectief mogelijk aan de gebruiker te kunnen tonen. De digitale advertentiemarkt is enorm, met wereldwijde bestedingen die de televisiereclame overtreffen [7](#page=7). #### 2.2.3 Onderzoek naar populaire Nederlandse websites Met de Tracker Tracker-tool werden de honderd populairste Nederlandse websites onderzocht, waaronder nu.nl, marktplaats.nl, zalando.nl en voetbalzone.nl. De resultaten toonden een verborgen laag van commerciële partijen die rond datastromen zijn geclusterd. In totaal werden op deze honderd sites trackers van 215 verschillende bedrijven geïdentificeerd [7](#page=7). Een analyse van de privacyvoorwaarden van deze bedrijven onthulde de aard van de verzamelde data, de bewaartermijnen en de deelpraktijken. Bij de nieuwssite nu.nl werden bijvoorbeeld 44 trackers gevonden, afkomstig van bedrijven die surfgeschiedenis, zoektermen, computertype en demografische gegevens verzamelden. Sommige bedrijven konden deze informatie koppelen aan 'persoonlijk identificerende informatie' die ze van andere partijen kochten, zoals naam en geboortedatum. Dit illustreert hoe gebruikers online constant worden bespied door onbekende partijen, in tegenstelling tot het gevoel van anonimiteit dat men aan de keukentafel kan hebben [7](#page=7) [8](#page=8). ### 2.3 Data-analyse van smartphones: een diepere duik #### 2.3.1 De smartphone als 'black box' Het onderzoek verplaatste zich vervolgens naar de smartphone, het meest succesvolle consumententechnologische apparaat van de afgelopen tien jaar. Ondanks de alomtegenwoordigheid en intensieve het gebruik ervan, begrijpen gebruikers de interne werking van smartphones nauwelijks. Filosoof Bruno Latour omschrijft dit als een 'black box': een apparaat dat efficiënt functioneert zonder dat de interne complexiteit begrepen hoeft te worden [8](#page=8). In tegenstelling tot een relatief open computer, zijn smartphones door fabrikanten bewust gesloten gehouden. Dit betekent dat gebruikers niet kunnen zien welk besturingssysteem wordt gebruikt of welke data apps verbruiken. Om deze 'motorkap' te openen, is het noodzakelijk om de smartphone te 'hacken' of 'root access' te verkrijgen, wat aangeeft dat de gebruiker niet de beheerder is [8](#page=8). #### 2.3.2 Methode voor smartphone dataverkeer analyse Het doorgronden van de datastromen van een smartphone is aanzienlijk complexer dan op een desktop of laptop. Voor het onderzoek werd een Samsung Galaxy Note III met Android gebruikt. Op Android-systemen worden toestemmingen voor apps doorgaans gegeven vóór de installatie, waarbij gebruikers alle voorwaarden accepteren om de app te kunnen gebruiken [8](#page=8) [9](#page=9). Om het dataverkeer te analyseren, werd de software "Charles" ingezet. Dit programma, dat door app- en webontwikkelaars wordt gebruikt om datastromen te volgen, onderschept en analyseert al het dataverkeer van en naar de smartphone. Dit gebeurt via een "man-in-the-middle attack", waarbij Charles een vals beveiligingscertificaat installeert zodat de app denkt met een veilige partij te communiceren. Hierdoor kon milliseconde na milliseconde worden gevolgd met welke servers de smartphone contact legde en welke data, inclusief versleutelde informatie, werd verzonden en ontvangen [9](#page=9). #### 2.3.3 Analyse van de Bijenkorf app en realtime bidding De populaire winkelapp van de Bijenkorf werd geanalyseerd. Zelfs voordat de app volledig opende, werd waargenomen dat Google een cookie plaatste om het gebruik te volgen. Vervolgens gaf de app het toestel een uniek identificatienummer, waardoor ook de Bijenkorf de gebruiker kon volgen [9](#page=9). Bij het aanvragen van een Bijenkorf Card en het klikken op een product (een tas van ruim 500 euro) ontstond er een stroom aan codes in Charles. Dit onthulde een patroon van terugkerende IP-nummers en de naam Samsung die veelvuldig voorkwam. In korte tijd werd de smartphone benaderd door achttien online advertentiebedrijven die data verstuurden over de identiteit, locatie, gebruikte app en hardware. Contact werd gelegd met servers in de Verenigde Staten, Zweden, Duitsland, Ierland en Nederland, van bedrijven als Improve Digital, Admeta, Adtech, Metrigo, Burst Media, Yieldlab, Switch Concepts, AppNexus, Sociomantic, Adscale, Rubicon Project, OpenX, Smart Adserver en Casale Media [10](#page=10) [9](#page=9). #### 2.3.4 Realtime bidding: een geautomatiseerde veiling van data De analyse van de "AntiVirus Security FREE" app, een app met meer dan honderd miljoen downloads, onthulde dat deze antivirusfunctionaliteit combineert met een openstelling voor adverteerders. Het proces bleek een volledig geautomatiseerde veiling te zijn, genaamd "realtime bidding". Hierbij zijn de bieders advertentiebedrijven en de data van de gebruiker het geveilde object [10](#page=10). Het proces werkt als volgt: de app neemt contact op met een demand-side platform dat namens aanbieders advertentieruimte veilt. Hierbij wordt basale informatie over de gebruiker en de advertentieplaats meegestuurd. Gedurende 100 milliseconden krijgen aangesloten adverteerders de tijd om uit hun databases extra informatie over de gebruiker te halen en te berekenen of een advertentie lucratief zal zijn. Vragen zoals locatie, apparaat, eerdere surfgedrag, doelgroep geschiktheid en eerdere advertentie-impressies worden geanalyseerd. Binnen enkele seconden wordt de gebruiker van top tot teen geanalyseerd, waarna de adverteerder met het hoogste bod de advertentie mag leveren en een cookie op de smartphone plaatst. Dit proces volgt de gebruiker bij herhaaldelijk gebruik van de app [10](#page=10) [11](#page=11). #### 2.3.5 Dataverzameling bij kinderen en loze beloften Ondanks Europese privacywetgeving die stelt dat identificerende gegevens van personen onder de zestien niet zonder toestemming verzameld mogen worden, bleken veel websites en apps deze regels te overtreden. Op 72 kinderwebsites en -apps werden gebruikers gevolgd door minstens 179 verschillende bedrijven. Op studioroo.be, een site met spelletjes voor jonge kinderen, vonden vier flitsveilingen plaats waaraan tientallen bedrijven deelnamen. Data pakketjes verraadden dat de DemDex-database van Adobe en het Amerikaanse datahandelaar Acxiom werden aangeroepen, beide bedrijven die gespecialiseerd zijn in het integreren en analyseren van consumenteninformatie voor gerichte advertenties [11](#page=11). Studioroo.be ontkende aanvankelijk, maar gaf later toe kinderen te volgen en hun data te verzamelen en verkopen. Ze schoven de verantwoordelijkheid af naar de privacybeleidsregels van de derde partijen, wat voor ouders die hun kind een spel willen laten spelen, een onmogelijke taak is [11](#page=11). Ook bij het populaire spel "Minion Rush" op Android werden veel gegevens verzameld, waaronder Twitter-, Facebook- en Google-accounts, contacten, serienummer van het apparaat, netwerkinformatie, locatie, telefoonprovider, klantnummer en geïnstalleerde apps. Een aanzienlijk deel van deze data was volslagen overbodig voor het spelen van het spel. Bovendien werden er spelmunten aangeboden in ruil voor het koppelen van Facebook- of Google Plus-accounts, waarbij niet alleen lijsten met vrienden en hun contactgegevens werden gedeeld, maar ook die van de ouders en hun vrienden. De conclusie is dat smartphones, ondanks hun gebruiksvriendelijke uiterlijk, systemen zijn die continu gegevens verzamelen, rondsturen en verkopen aan de hoogste bieder, waardoor ze surveillanceapparaten worden waar men toevallig ook mee kan bellen en appen [12](#page=12). ### 2.4 Contextafhankelijkheid van privacy Naar aanleiding van het onderzoek werd de filosofe Helen Nissenbaum geraadpleegd om te onderzoeken waarom de bevindingen schokkend zijn. Haar theorie over de contextafhankelijkheid van privacy stelt dat privacyverwachtingen variëren afhankelijk van de situatie. Op een luchthaven, bijvoorbeeld, worden veel intieme gegevens gedeeld (identificatie, fouilleren, scans), maar de meeste mensen ervaren dit niet als een privacyschending omdat de verwachting is dat dit noodzakelijk is voor de veiligheid. Dit contrasteert met de onverwachte en onzichtbare dataverzameling door trackers, die als een schending van privacy wordt ervaren [12](#page=12). --- # Contextuele privacy en de veroudering van het privacyrecht Dit onderwerp onderzoekt de theorie van Helen Nissenbaum over contextafhankelijkheid van privacy en hoe dit onze perceptie van privacyschendingen beïnvloedt, alsook het standpunt van Bert-Jaap Koops over de veroudering van het privacyrecht door de vermenging van private en publieke ruimtes. ### 3.1 Helen Nissenbaum: contextafhankelijkheid van privacy De theorie van Helen Nissenbaum, hoogleraar aan New York University, biedt een kader om te begrijpen waarom bepaalde informatiestromen als privacyschendend worden ervaren, terwijl andere, ogenschijnlijk vergelijkbare stromen, dat niet zijn. Haar idee van contextafhankelijkheid van privacy is een van de meest invloedrijke in het privacydebat van de afgelopen tien jaar [12](#page=12) [13](#page=13). #### 3.1.1 Wat is privacy volgens Nissenbaum? Volgens Nissenbaum is een 'recht op privacy' te definiëren als een 'recht op gepaste stromen van persoonlijke informatie'. Wij ervaren een privacyschending alleen wanneer een informatiestroom als ongepast wordt beschouwd [13](#page=13). #### 3.1.2 De rol van context in privacyverwachtingen De kern van Nissenbaums theorie is dat onze privacyverwachtingen sterk afhankelijk zijn van de specifieke context waarin een informatiestroom plaatsvindt [12](#page=12) [13](#page=13). * **Voorbeeld luchthaven:** Op een luchthaven, waar veel intieme informatie gedeeld moet worden (identificatie, fouilleren, scannen), verwachten mensen dit gedrag van beveiligingspersoneel en ervaren het niet als een privacyschending. Dit komt doordat de context van de luchthaven specifieke, diepgewortelde privacynormen met zich meebrengt die deze informatiestromen als gepast beschouwen [12](#page=12) [13](#page=13). * **Voorbeeld bakker:** Dezelfde inspectie van iemands tas door een bakker zou daarentegen als een grove privacyschending worden ervaren, omdat dit buiten de context en de bijbehorende normen valt [13](#page=13). #### 3.1.3 Normen over 'gepastheid van informatiestromen' Binnen elke context gelden diepgewortelde privacynormen die bepalen wat 'gepast' is met betrekking tot informatiestromen. Deze normen scheppen de verwachtingen die wij hebben over hoe informatie tussen zender en ontvanger mag circuleren. Wanneer een van deze normen wordt overtreden, ervaren we dit als een privacyschending, een 'veronachtzaming van de integriteit van de context' [13](#page=13). #### 3.1.4 Kenmerken van informatiestromen Nissenbaum analyseert informatiestromen op basis van de volgende kenmerken: * **Zender:** Wie de informatie verstrekt [13](#page=13). * **Ontvanger:** Wie de informatie ontvangt [13](#page=13). * **Onderwerp:** Wat het onderwerp van de informatie is [13](#page=13). * **Type:** Het soort informatie (bijvoorbeeld mondeling, schriftelijk) [13](#page=13). * **Voorwaarden:** De regels die gelden voor de informatiestroom (bijvoorbeeld vertrouwelijkheid) [13](#page=13). Als een van deze kenmerken verandert op een manier die niet overeenkomt met de contextuele normen, wordt de informatiestroom als ongepast beschouwd en is er sprake van een privacyschending [13](#page=13). #### 3.1.5 Nissenbaum versus de 'nieuwe normen' argumentatie Nissenbaum biedt een krachtig tegenargument tegen het idee dat online technologieën nieuwe privacynormen creëren, zoals voorgesteld door Mark Zuckerberg. Zij stelt dat bijna alle online activiteiten gerelateerd zijn aan bekende, offline contexten, en dat de bijbehorende privacynormen grotendeels hetzelfde blijven. Bijvoorbeeld, geld overmaken naar de bank via telefoon, online of aan het loket, zou onderworpen moeten zijn aan dezelfde normen van informatiebeheer. Het feit dat bankwebsites trackers toestaan, verandert volgens Nissenbaum niet de context van een financiële transactie met de bank [13](#page=13) [14](#page=14). > **Tip:** Nissenbaums theorie helpt ons te nuanceren: niet elke datacollectie is een schending, maar schendingen van bestaande normen zijn resoluut te veroordelen. #### 3.1.6 De 'privacyparadox' en Nissenbaum Nissenbaums theorie verklaart waarom onderzoek naar datadeling (bijvoorbeeld via apps als Minion Rush die Facebook- of Google-accounts koppelen voor munten, wat leidt tot het delen van vriendenlijsten en contactgegevens) schokkend is. We verwachten niet dat adverteerders meekijken tijdens het spelen van een spelletje of het lezen van nieuws. De theorie verklaart ook waarom de smartphone niet continu als een privacyschending wordt ervaren: de datastromen zijn vaak onzichtbaar. Om een stroom als ongepast te beoordelen, moet men zich bewust zijn van het bestaan ervan [12](#page=12) [13](#page=13). De 'privacyparadox', het verschil tussen privacy belangrijks vinden en er niet naar handelen, wordt deels verklaard door de onbekendheid van de informatiestromen en de contextuele normen die eraan verbonden zijn [14](#page=14) [15](#page=15). ### 3.2 Bert-Jaap Koops: de veroudering van het privacyrecht Bert-Jaap Koops, hoogleraar Regulering van Technologie aan de Universiteit van Tilburg, betoogt dat technologieën zoals de smartphone het privacyrecht hopeloos verouderd hebben gemaakt [16](#page=16). #### 3.2.1 Het traditionele onderscheid tussen privé en publiek Van oudsher speelt het onderscheid tussen 'private' en 'publieke' ruimte een cruciale rol in het privacyrecht [17](#page=17). * **Private ruimte:** Wordt goed beschermd door wet- en regelgeving. Hier geldt een 'redelijke verwachting van privacy' [17](#page=17). * **Publieke ruimte:** Hier speelt privacyrecht nauwelijks een rol en geldt meestal 'geen redelijke verwachting van privacy' [17](#page=17). Kortom, binnen het eigen huis geniet men sterke bescherming, maar daarbuiten neemt deze sterk af [17](#page=17). #### 3.2.2 De erosie van het onderscheid door technologie Koops identificeert twee kernargumenten waarom dit onderscheid tegenwoordig 'wereldvreemd' is: 1. **De mobiele 'private' ruimte:** We nemen een groot deel van ons 'huis' mee naar buiten via onze smartphone, die mailcorrespondentie, fotoalbums en adresboekjes bevat. Het huis is niet langer exclusief de plek voor privé-activiteiten. Tegelijkertijd registreren partijen binnen het huis ons gedrag, zoals trackers op laptops en smartphones, of smart meters die energiegebruik registreren. Koops stelt: "Het huis erodeert als de plaats van privacy" [17](#page=17). 2. **De 'publieke' ruimte wordt ook privé:** Het idee dat we ons relatief anoniem door de publieke ruimte kunnen bewegen, staat onder druk. Allerlei apparaten registreren ons buiten [17](#page=17): * Wi-fi trackingtechnologieën in winkels [17](#page=17). * Analyse van mensenstromen door steden [17](#page=17). * Smartphones die continu locatiegegevens doorgeven [17](#page=17). * Cameratoezicht met verbeterende gezichtsherkenning, waardoor anonimiteit in de publieke ruimte verdwijnt [17](#page=17). Koops concludeert: "De facto, ben je dan in het openbaar altijd te identificeren" [17](#page=17). #### 3.2.3 De noodzaak van 'huisrecht 2.0' Door het vervagen van het publiek-privéonderscheid is ons hele denken over privacy gebaseerd op een verouderde premisse. Koops werkt aan een ambitieus academisch project genaamd 'huisrecht 2.0', een vorm van privacybescherming die dit onderscheid loslaat. Hij onderzoekt de mogelijkheid van controle over een digitale ruimte met 'virtuele muren' waar men het 'ius excludendi' (het recht om te bepalen wie men binnenlaat) kan uitoefenen [17](#page=17). > **Tip:** Het fundamentele onderscheid tussen privé en publiek, dat de basis vormt van veel privacywetgeving, is door technologie grotendeels achterhaald. #### 3.2.4 De ongeïnformeerde gebruiker en de complexiteit van dataverwerking Een belangrijke oorzaak van de privacyparadox, naast berusting, is een gebrek aan informatie bij de gebruiker. Zelfs websites en apps hebben vaak geen volledig inzicht in welke trackers actief zijn en welke gegevens zij verzamelen. Privacyvoorwaarden zijn extreem lang en complex, waardoor gebruikers ze niet lezen en de informatie die ze verstrekken niet begrijpen. Bovendien is er vaak geen reële keuze; het weigeren van toestemming kan leiden tot het niet kunnen gebruiken van een app of website ('cookie walls'). Hierdoor blijft de privacyparadox bestaan: we vinden privacy belangrijk, maar kunnen er weinig aan doen [14](#page=14) [15](#page=15) [16](#page=16). #### 3.2.5 Dreigingen in de digitale wereld Naast adverteerders jagen ook overheden en cybercriminelen op onze data, wat de noodzaak van robuuste privacybescherming onderstreept. De veiligheid van internet, waar zoveel van onze data wordt toevertrouwd, is een groeiend zorgpunt [17](#page=17). --- # De privacyparadox en de uitdagingen voor de geïnformeerde gebruiker Dit onderwerp onderzoekt de discrepantie tussen hoe belangrijk mensen privacy vinden en hoe ze zich daadwerkelijk gedragen, met aandacht voor de rol van berusting, gebrek aan informatie en de beperkte keuzevrijheid van gebruikers. ### 4.1 De aard van online informatiestromen versus de fysieke wereld De activiteiten die online plaatsvinden, zoals aankopen doen, contact leggen met vrienden, of nieuws lezen, lijken op het eerste gezicht sterk op hun offline equivalenten. Echter, de manier waarop persoonlijke informatie online wordt verzameld, door wie, en met welke schaal en redenen, is ongekend en niet te vergelijken met situaties in de echte wereld. Helen Nissenbaum stelt dat om de impact op privacy te beoordelen, we de normen uit de fysieke wereld moeten hanteren. Hoewel online activiteiten verschillen van offline, delen ze het doel van kennisvergaring en intellectuele verrijking, wat in liberale democratieën beschermd moet worden tegen ongewenste toezicht. Volgens Nissenbaums theorie wordt onze privacy online continu geschonden, in situaties die offline als ongepast zouden worden beschouwd. De informatiestromen naar bekende en obscure partijen zijn aanzienlijk, en gebruikers hebben vaak geen idee wat er met hun data gebeurt [14](#page=14). ### 4.2 De privacyparadox: belangrijk vinden, niet ernaar handelen Ondanks het belang dat mensen hechten aan privacy, vertonen zij gedrag dat hier niet mee overeenkomt, wat de 'privacyparadox' wordt genoemd. Voorbeelden hiervan zijn het gebruik van versleutelde e-mail met het risico op verlies van sleutels, het gebruik van adblockers met mogelijke sitefunctionaliteitsproblemen, en de voorkeur voor populaire maar minder privacyvriendelijke apps zoals WhatsApp boven bijvoorbeeld Signal. Ook het blijven gebruiken van diensten als Facebook of Google, ondanks privacybezwaren, illustreert deze paradox. Privacyexperts duiden dit fenomeen aan als de neiging om privacy hoog in het vaandel te dragen, maar er niet of nauwelijks naar te handelen [14](#page=14). ### 4.3 Oorzaken van de privacyparadox Verschillende factoren dragen bij aan de privacyparadox: #### 4.3.1 Berusting en machteloosheid Een belangrijke verklaring voor de privacyparadox is berusting, gedefinieerd als "het accepteren van iets onwenselijks dat tegelijkertijd onvermijdelijk is". Onderzoek van professor Joseph Turow toont aan dat een meerderheid van de ondervraagden privacy belangrijk vindt, maar berust in het verlies ervan omdat ze denken er niets aan te kunnen doen. Zelfs wanneer gebruikers verwachten persoonlijke schade te ondervinden van dataverzameling, accepteren ze dit toch [15](#page=15). #### 4.3.2 Gebrek aan informatie en transparantie Een ander significant aspect is het gebrek aan informatie voor de gebruiker. Veel databedrijven maken niet transparant wat zij met verzamelde data doen. Zelfs websitebeheerders hebben vaak geen volledig inzicht in welke trackers hun bezoekers volgen en welke informatie derden verzamelen. Sanoma, bijvoorbeeld, geeft aan dat het niet de rol van toezichthouder kan vervullen en dat het onmogelijk is om precies na te gaan wat trackers doen [15](#page=15). #### 4.3.3 Beperkte keuzevrijheid ondanks wetgeving Privacywetgeving, zoals de Nederlandse Telecommunicatiewet (cookie-wet), vereist dat bedrijven gebruikers informeren over de verwerking van persoonsgegevens en toestemming vragen voor het plaatsen van cookies. Echter, in de praktijk is dit vaak een "wassen neus". Websites zoals nu.nl plaatsen veel cookies waarvan de informatie wordt doorgestuurd en verkocht aan tientallen andere bedrijven. De complexiteit van deze datastromen maakt het nauwelijks uitlegbaar, zelfs voor de websitebeheerders zelf [16](#page=16). > **Tip:** Het gebrek aan leesbaarheid en de enorme omvang van privacyvoorwaarden, die langer kunnen zijn dan klassieke literatuurwerken zoals Hamlet of Macbeth, dragen bij aan het feit dat gebruikers deze documenten negeren. Het zou de Amerikaanse economie jaarlijks honderden miljarden dollars kosten als iedereen deze voorwaarden zou lezen en begrijpen [16](#page=16). Bovendien is er vaak geen echte keuzevrijheid. Als een gebruiker niet akkoord gaat met de voorwaarden van een app of website, kan de app niet gebruikt worden, of de site werkt niet correct ("cookie walls"). Dit resulteert in een situatie waarin gebruikers hun privacy belangrijk vinden, maar effectief niets kunnen doen tegen de schending ervan, door een combinatie van gemak, gratis diensten, sociale druk, onwetendheid, onbegrip of simpelweg het ontbreken van een reële keuze [16](#page=16). ### 4.4 De veranderende verhouding tussen privé en publieke ruimte Technologieën zoals de smartphone hebben geleid tot een situatie waarin privacyrecht hopeloos verouderd is. De scheidslijn tussen de privé- en publieke ruimte vervaagt hierdoor [16](#page=16). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Data | Persoonlijke informatie, zoals telefoonnummers, e-mailadressen, online zoekgedrag, burgerservicenummers, huisadressen en IP-adressen. Deze informatie kan worden verzameld, opgeslagen en verhandeld door diverse partijen. | | Privacy | Het recht van individuen om controle te hebben over hun persoonlijke informatie en de manier waarop deze wordt verzameld, gebruikt en gedeeld. Het omvat de bescherming tegen ongeoorloofde toegang en surveillance. | | Surveillance | Het systematisch observeren en monitoren van individuen of groepen, vaak met behulp van technologie, met als doel informatie te verzamelen over hun activiteiten, gedrag of communicatie. | | Tracker | Een stukje software of een techniek die wordt gebruikt om informatie over websitebezoekers of smartphonegebruikers te verzamelen. Dit kan variëren van cookies die surfgedrag bijhouden tot meer geavanceerde methoden zoals het registreren van browserinstellingen of geluidssignalen. | | Contextafhankelijkheid van privacy | Een theoretisch concept dat stelt dat de verwachtingen en normen rondom privacy variëren afhankelijk van de specifieke context. Wat als een privacyschending wordt ervaren in de ene situatie, kan acceptabel zijn in een andere context. | | Black box | Een systeem of apparaat waarvan de interne werking mysterieus of ondoorzichtig is voor de gebruiker, ook al functioneert het efficiënt. Gebruikers focussen zich op de input en output, zonder de complexiteit van het proces te begrijpen. | | Realtime bidding (RTB) | Een geautomatiseerd veilingproces waarbij advertentieruimte in realtime wordt gekocht en verkocht, gebaseerd op de data van de potentiële kijker. Advertentiebedrijven bieden op deze ruimte om zo effectief mogelijk te adverteren. | | Privacyparadox | Het fenomeen waarbij mensen de neiging hebben om privacy belangrijk te vinden, maar er in hun dagelijks gedrag niet of nauwelijks naar handelen. Dit wordt vaak verklaard door factoren als gemak, kosten, sociale druk en berusting. | | Informatie-integriteit | In de context van privacy verwijst dit naar het behoud van de gepastheid en betrouwbaarheid van informatiestromen binnen een bepaalde context, zonder ongewenste veranderingen of ongepaste verspreiding van gegevens. | | Jus excludendi | Het recht om te bepalen wie men wel of niet binnenlaat in een bepaalde ruimte, analoog aan het uitoefenen van controle over fysieke eigendommen. In de digitale wereld zou dit het recht kunnen zijn om controle te hebben over wie toegang krijgt tot digitale gegevens. |

# Het doel en de aard van sociaalwetenschappelijk onderzoek Sociaalwetenschappelijk onderzoek heeft als doel het produceren van geldige en betrouwbare kennis over de sociale realiteit door het combineren van theorie en empirie volgens rigoureuze methodologische principes [5](#page=5). ### 1.1 Doelstellingen van sociaalwetenschappelijk onderzoek Het sociaalwetenschappelijk onderzoek kent meerdere doelstellingen [2](#page=2): * **Beschrijven van een fenomeen**: Het beantwoorden van de vraag "wat is x?" of welke vormen x aanneemt [2](#page=2). * **Verklaren van oorzaken en gevolgen**: Het onderzoeken of fenomeen y wordt beïnvloed door x, of dat y een gevolg is van x [2](#page=2). * **Voorspellen van een uitkomst**: Het bepalen of y zal gebeuren onder specifieke omstandigheden a en b [2](#page=2). * **Evalueren van een fenomeen**: Het vaststellen of x de geclaimde voordelen leidt [2](#page=2). * **Ingrijpen en ontwikkelen van goede praktijken**: Het onderzoeken hoe y verbeterd kan worden [2](#page=2). * **Empowerment**: Het verbeteren van de levensomstandigheden van de onderzochte groep [2](#page=2). ### 1.2 Verschil tussen wetenschappelijke en alledaagse kennis Wetenschappelijke kennis verschilt van alledaagse kennis door de **systematiek** waarmee kennis wordt verworven. Alledaagse kennis is vaak gebaseerd op persoonlijke ervaringen, selectieve observaties, overgeneralisaties, en de invloed van de media of ideologieën. Wetenschappelijk onderzoek daarentegen volgt strikte regels om de kwaliteit te waarborgen en tot geldige en betrouwbare kennis te komen [2](#page=2) [3](#page=3). ### 1.3 Kenmerken van de wetenschappelijke aanpak De wetenschappelijke aanpak kenmerkt zich door de volgende principes [2](#page=2) [3](#page=3): #### 1.3.1 Systematiek Wetenschappelijk onderzoek verloopt methodisch, volgens regels, en is steeds gebaseerd op gestructureerde, empirische observatie. Systematiek zorgt ervoor dat onderzoek herhaalbaar is, omdat de methode opnieuw toegepast kan worden. Dit voorkomt 'lukrake' pogingen om kennis te verzamelen, ] [2](#page=2) [3](#page=3). > **Tip:** De systematiek in sociaalwetenschappelijk onderzoek zorgt voor **herhaalbaarheid**, wat essentieel is voor het valideren van bevindingen. #### 1.3.2 Objectiviteit (en intersubjectiviteit) Onderzoekers streven ernaar onbevooroordeeld en objectief te observeren, analyseren en rapporteren. Echter, in de sociale wetenschappen is volledige objectiviteit relatief en onvermijdelijk enigszins gekleurd door de onderzoeker die zelf deel uitmaakt van de te onderzoeken wereld. Dit leidt tot het concept van **intersubjectiviteit**, waarbij kennis tot stand komt door overeenstemming tussen onderzoekers [3](#page=3). > **Tip:** Wees je bewust van de **onvermijdelijke subjectiviteit** in sociaalwetenschappelijk onderzoek en streef naar **intersubjectiviteit** door transparantie en controleerbaarheid. #### 1.3.3 Getoetste en falsifieerbare kennis Wetenschappelijke kennis moet getoetst en falsifieerbaar zijn. Dit betekent dat anderen het onderzoek moeten kunnen herhalen en de resultaten moeten kunnen toetsen en falsifiëren (aantonen dat iets niet waar is) . Bewijsvoering moet altijd uitgedaagd en bevraagd kunnen worden, en alle kennis is tijdelijk. Wetenschappelijke kennis moet gedeeld en openbaar zijn om controle op eventuele onjuistheden mogelijk te maken, wat de toetsbaarheid garandeert. Dit proces van controle vindt plaats via **peer review** ] [3](#page=3). > **Tip:** Een theorie is wetenschappelijk als deze **weerlegbaar** is. Het onvermogen om een theorie te weerleggen, maakt deze voorlopig bruikbaar [5](#page=5). #### 1.3.4 Een cyclisch proces Wetenschappelijk onderzoek volgt een bepaalde cyclus, waarbij theorie en empirie elkaar continu beïnvloeden [3](#page=3) [5](#page=5). ### 1.4 Alternatieve bronnen van kennis Naast wetenschappelijk onderzoek baseren mensen zich op diverse alternatieve bronnen van kennis [3](#page=3): * **Eigen waarnemingen en ervaringen**: Deze zijn vaak selectief en leiden tot overgeneralisaties [3](#page=3). * **Pers en media**: Informatie uit de media wordt gefilterd en moet kritisch benaderd worden [3](#page=3). * **Ideologieën**: Denkbeelden, zoals religie, kunnen visies op de realiteit beïnvloeden [3](#page=3). Deze bronnen kunnen echter niet concurreren met de betrouwbaarheid en geldigheid van wetenschappelijk onderzoek [3](#page=3). ### 1.5 Positie van mens- en maatschappijwetenschappen Historisch bestond er een scheiding tussen alfa (geesteswetenschappen), bèta (natuurwetenschappen) en gamma (mens- en maatschappijwetenschappen) . Natuurwetenschappen gebruiken experimentele methoden, terwijl geesteswetenschappen zich richten op de studie van menselijk handelen met introspectie. De sociale wetenschappen, die zich in de 20e eeuw ontwikkelden, worstelden met de vraag welke methoden (experimenteel, introspectie, of een combinatie) het meest geschikt zijn voor het bestuderen van sociale fenomenen. Er is nog steeds geen eenduidig antwoord op de methodestrijd binnen de sociale wetenschappen [3](#page=3). #### 1.5.1 De context van onderzoek Sociaal onderzoek vindt niet plaats in een vacuüm, maar wordt beïnvloed door diverse contextuele elementen [4](#page=4): * Theorieën en bestaande kennis [4](#page=4). * De visie op de relatie tussen theorie en onderzoek [4](#page=4). * Epistemologische en ontologische beschouwingen [4](#page=4). * Ethische overwegingen [4](#page=4). * Het doel van het onderzoek [4](#page=4). * De politieke context [4](#page=4). * De persoonlijkheid van de onderzoeker [4](#page=4). ### 1.6 Bouwstenen van sociaal-wetenschappelijk onderzoek: Theorie Een theorie is een logisch samenhangend geheel van uitspraken over relaties tussen concepten [5](#page=5). #### 1.6.1 Definitie van theorie Theorieën bieden verklaringen en voorspellingen voor sociale fenomenen door de onderzochte kwestie te relateren aan andere fenomenen. Ze kunnen worden gezien als 'verhalen' over hoe en waarom verschijnselen optreden [5](#page=5). #### 1.6.2 Kenmerken van theorieën Theorieën hebben de volgende kenmerken [5](#page=5): 1. **Logisch samenhangend geheel van uitspraken over relaties tussen concepten**: Bouwstenen die verbanden leggen. Bijvoorbeeld de 'Broken Window Theory' die stelt dat het opknappen van buurten criminaliteit vermindert [5](#page=5). 2. **Empirisch toetsbaar**: Theoretische aannames moeten stroken met de realiteit. Ze moeten verifieerbaar (waarneembare gevolgen hebben) en weerlegbaar (falsifieerbaar) zijn [5](#page=5). 3. **Veralgemeenbaar**: Theorieën verklaren terugkerende patronen en regelmatigheden in het sociale leven, en gaan dus over meer dan éénmalige fenomenen op één specifieke plaats [5](#page=5). #### 1.6.3 Types theorieën Theorieën kunnen worden geclassificeerd op basis van: * **Richting van theoretisering**: * **Deductie**: Van het algemene (theorie) naar het specifieke (empirie) ] [5](#page=5). * **Inductie**: Van het specifieke (observaties) naar het algemene (theorie) ] [5](#page=5). * **Niveau**: * **Micro**: Individueel niveau [5](#page=5). * **Meso**: Groepen, organisaties (bv. klassen, scholen, huishoudens) ] [5](#page=5). * **Macro**: Maatschappelijke niveau (bv. land) ] [5](#page=5). > **Let op de ecologische drogreden (ecological fallacy):** het maken van conclusies op een hoger niveau en deze onterecht doortrekken naar de populatie op een lager niveau [5](#page=5). * **Reikwijdte van de theorie**: * **Formele theorie**: Abstracte basisprincipes, zoals 'rational choice theory' ] [5](#page=5). * **Grand theory**: Zeer abstracte theorieën, zoals structureel functionalisme, die vaak moeilijk toetsbaar zijn [5](#page=5). * **Middle-range theorie (Merton)**: Theorieën die een brug slaan tussen 'grand theory' en empirische waarneming, en daardoor bruikbaarder zijn voor onderzoek [5](#page=5). --- # Wetenschapsfilosofische stromingen en methodologie Dit deel van de studie omvat een diepgaande verkenning van de epistemologische en ontologische stromingen die de basis vormen van sociaalwetenschappelijk onderzoek, inclusief de principes van deductie en inductie, en de rol van theorie en empirie [11](#page=11) [5](#page=5). ### 2.1 Theorie en empirie als bouwstenen #### 2.1.1 Theorie Een theorie kan worden gedefinieerd als een logisch samenhangend geheel van uitspraken over relaties tussen concepten. Deze uitspraken proberen de "waarom" en "hoe" vragen te beantwoorden over sociale fenomenen door deze te relateren aan andere verschijnselen. Cruciaal is dat theorieën empirisch toetsbaar moeten zijn, wat betekent dat ze verifieerbaar en weerlegbaar (falsifieerbaar) moeten zijn. Het bewijzen van een theorie is echter permanent onmogelijk, aangezien toekomstige kennis altijd de mogelijkheid biedt tot falsificatie. Theorien moeten bovendien veralgemeenbaar zijn, wat inhoudt dat ze betrekking hebben op meer dan éénmalige fenomenen [5](#page=5). Theorieën kunnen op verschillende manieren worden geclassificeerd, waaronder op basis van hun richting (deductie of inductie), niveau (micro, meso, macro) en reikwijdte [5](#page=5). * **Richting van theoretisering:** * **Deductie:** gaat van het algemene naar het specifieke; van theorie naar empirie [5](#page=5) [6](#page=6). * **Inductie:** gaat van het specifieke naar het algemene; wordt gebruikt om op basis van observaties een theorie te vormen [5](#page=5) [6](#page=6). * **Niveau:** kan variëren van micro (individueel) tot meso (groepen, organisaties) en macro (maatschappij als geheel). Het is belangrijk om de "ecological fallacy" te vermijden, waarbij conclusies op een hoger aggregatieniveau ten onrechte worden doorgetrokken naar een lager niveau [5](#page=5). * **Reikwijdte:** * **Formele theorie:** abstracte basisprincipes, zoals rational choice theory [5](#page=5). * **Grand theorie:** zeer abstracte theorieën, zoals structureel functionalisme, die vaak niet direct falsifieerbaar of verifieerbaar zijn en leiden tot meer specifieke deeltheorieën [5](#page=5). * **Middle-range theorie:** theorieën met een beperkt toepassingsveld voor een specifiek fenomeen, die fungeren als een brug tussen grand theories en empirische waarneming. Een accumulatie van middle-range theorieën kan leiden tot een grand theory [5](#page=5) [6](#page=6). #### 2.1.2 Empirie Empirie verwijst naar het ervaren van de wereld door middel van waarneming. In sociaalwetenschappelijk onderzoek is er een cruciaal samenspel tussen theorie en empirie. Dit samenspel wordt vormgegeven door de empirische cyclus van wetenschappelijk onderzoek, die de wisselwerking tussen deductie en inductie illustreert [5](#page=5) [6](#page=6) [7](#page=7). * **Inductie:** Begint met het observeren van fenomenen die vragen oproepen, gevolgd door systematische observatie om hypothesen te vormen die uiteindelijk leiden tot theorievorming [6](#page=6). * **Deductie:** Begint met een theorie, die vervolgens wordt getoetst en geëvalueerd aan de hand van empirische observaties. Dit kan leiden tot bijstelling van de theorie [6](#page=6). In de wetenschap worden zowel rationeel denken (rationalisme, deductie) als observeren (empirisme, inductie) als legitieme bronnen van kennis beschouwd [6](#page=6). * **Rationalisme:** Stelt dat ware kennis deductief tot stand komt via rationeel denken. De rede is de voornaamste bron van kennis, en de werkelijkheid heeft een inherente, redelijke structuur die direct door het verstand begrepen kan worden. René Descartes is een sleutelfiguur die benadrukte dat alleen de rede een solide grond voor kennis biedt [6](#page=6). * **Empirisme:** Stelt dat waarneming de enige ware grond van kennis is. Kennis komt voort uit ervaring en observatie van de werkelijkheid, gevolgd door reflectie daarop. John Locke introduceerde het idee van de mens als een 'tabula rasa' (leeg blad) bij de geboorte, zonder aangeboren kennis [6](#page=6). Moderne wetenschappelijke kennis ontstaat door een samenspel van rationeel denken en empirische observatie, waarbij beide bronnen worden onderworpen aan logische analyse en empirische toetsing [7](#page=7). #### 2.1.3 Evaluatiecriteria in sociaal onderzoek Om de stempel 'wetenschappelijk' te mogen dragen, moet onderzoek voldoen aan specifieke criteria die bedreigingen door toevals- en systematische fouten minimaliseren. Belangrijke criteria zijn [7](#page=7): * **Herhaalbaarheid:** Onderzoek moet weerlegbaar en dus herhaalbaar zijn. Het expliciteren van gevolgde procedures is essentieel [7](#page=7). * **Betrouwbaarheid:** Meet de mate waarin onderzoek vrij is van toevalsfouten. Herhaalde metingen met hetzelfde resultaat duiden op precisie en stabiliteit van de conclusies [7](#page=7). * **Geldigheid (Validiteit):** Meet de mate waarin onderzoek vrij is van systematische fouten [7](#page=7). ### 2.2 Wetenschapsfilosofische stromingen #### 2.2.1 Epistemologische stromingen Epistemologie, of kennisleer, is de filosofische studie van kennis. Centrale vragen zijn wat kennis is, hoe we weten wat we weten, en hoe we waarheid van onwaarheid kunnen onderscheiden [11](#page=11). **Positivisme (Naturalisme)** Deze stroming past natuurwetenschappelijke methodes toe op het bestuderen van de sociale realiteit, met als doel het ontdekken van algemene wetmatigheden die voorspelbaarheid opleveren. Het klassieke positivisme, met grondleggers als Auguste Comte, Adolphe Quetelet en Emile Durkheim, benadrukt het belang van empirisch onderzoek, inductieve methode, en de verificatie van hypotheses [11](#page=11) [12](#page=12). * **Basisprincipes:** * Enkel kennis bevestigd door de zintuigen is gerechtvaardigd [12](#page=12). * Kennis wordt opgebouwd door feiten te verzamelen die de basis vormen voor regels (inductieve methode) [12](#page=12). * Doel van theorie is het genereren van toetsbare hypothesen [12](#page=12). * Wetenschap moet waardenvrij uitgevoerd worden, met een duidelijk onderscheid tussen wetenschappelijke en normatieve verklaringen [12](#page=12). * Het principe van verifieerbaarheid staat centraal; een concept heeft betekenis als het meetbaar is [12](#page=12). **Neo- en Postpositivisme** In de 20e eeuw herleefde het positivisme met het neopositivisme (Wiener Kreis) en later het postpositivisme (realisme). Het neopositivisme streefde naar empirische en logische verklaringen, waarbij uitspraken alleen zinvol zijn als ze empirisch verifieerbaar of logisch waar zijn [13](#page=13). * **Kritiek op positivisme: Kritisch rationalisme (Karl Popper)** * Popper bekritiseerde het verificationisme en de inductieve werkwijze. Hij stelde dat theorieën niet bewezen, maar wel getoetst en gefalsifieerd kunnen worden [13](#page=13). * Wetenschappelijke observatie is nooit volledig objectief maar bevooroordeeld [13](#page=13). * Het **falsificatieprincipe** stelt dat een theorie wetenschappelijk is als deze falsifieerbaar is. Kennis is steeds tijdelijk en hypothetisch [13](#page=13). * **Thomas Kuhn:** * Kuhn problematiseerde het falsificatieprincipe en stelde dat wetenschappelijke theorieën niet enkel gebaseerd zijn op overeenkomst met de realiteit, maar ook op sociale processen en heersende **paradigma's** (opvattingen, modellen, theorieën) [14](#page=14). * Wetenschap kent geen cumulatieve ontwikkeling maar kent "epistemologische breuken" en **paradigma shifts** (wetenschappelijke revoluties). Wetenschappelijke ontwikkeling is een cyclisch proces van normale wetenschap, anomalieën, crisisperiode en paradigmacrisis [14](#page=14). * **Imre Lakatos:** * Lakatos probeerde de ideeën van Popper en Kuhn te verenigen. Hij stelde dat een theorie pas wordt weerlegd als er een alternatieve theorie bestaat die meer inhoud heeft, het eerdere succes verklaart, en zelf niet gefalsifieerd wordt [14](#page=14). * Hij nam afstand van strikt deductionisme en zag het onderzoeksproces als een inductie-deductie kringloop [14](#page=14). **Interpretivisme** Deze stroming staat tegenover het positivisme en veronderstelt dat menselijke handelingen betekenisvol zijn en onderzocht moeten worden door de subjectieve betekenis ervan te begrijpen [14](#page=14). * **Oorsprong en Kernideeën:** * Gebaseerd op de filosofie van Kant en de hermeneutiek van Dilthey. De sociale werkelijkheid kan niet op dezelfde manier bestudeerd worden als natuurverschijnselen [14](#page=14). * Verwerping van het positivisme, omdat het de complexiteit van de sociale realiteit, gebaseerd op interpretaties en betekenistoekenning, geen recht doet [15](#page=15). * Centraal staat het **verstehen** (begrijpen) van menselijk gedrag door de subjectieve ervaringen achter dat gedrag te achterhalen, in tegenstelling tot het louter **verklaren** met causale wetten. Max Weber's concept 'Verstehen' is hierbij invloedrijk [15](#page=15). * Beïnvloed door Husserl's fenomenologie; de realiteit krijgt betekenis door de subjectieve inbreng van actoren, en de onderzoeker moet toegang krijgen tot deze betekenisgevingsprocessen [15](#page=15). * **Principes:** * De mens is fundamenteel anders dan natuurlijke processen en vereist specifieke wetenschappelijke methodes [15](#page=15). * Menselijk handelen is betekenisvol [15](#page=15). * De onderzoeksstrategie is gericht op het interpreteren en begrijpen van de subjectieve betekenis van sociaal handelen [15](#page=15). * **Implicaties voor meetinstrumenten:** * Nadruk op kwalitatieve methoden en **unobtrusive measurement** (ongedwongen meting) [16](#page=16). * Gebruik van ongestandaardiseerde interviews, diepte-interviews, documentenanalyse, biografische technieken en participerende observatie [16](#page=16). * **Grounded theory** benadering (Glaswer en Strauss): een quasi volstrekt inductieve methode die vertrekt vanuit de realiteit om betekenis te geven aan situaties, concepten en theorieën. Theorievorming komt pas na het bestuderen van de sociale werkelijkheid [16](#page=16). #### 2.2.2 Ontologische stromingen Ontologie (zijnsleer) onderzoekt de aard van het "zijn" of bestaan. De centrale vraag is of een realiteit bestaat die extern is aan ons denken, en hoe deze realiteit eruitziet [16](#page=16). * **Objectivisme:** Stelt dat er een objectieve realiteit bestaat, die onderhevig is aan natuurwetten. Sociale structuren bepalen het gedrag van individuele actoren, en de betekenis van sociale fenomenen is onafhankelijk van sociale actoren [16](#page=16). * **Constructivisme:** Veronderstelt dat sociale verschijnselen en hun betekenis voortdurend geconstrueerd worden door sociale actoren en interacties. De realiteit wordt gezien als een sociaal construct [16](#page=16). #### 2.2.3 Axiologische invloeden (Waardenleer) Axiologie bestudeert waarden. Er zijn twee perspectieven [16](#page=16): * **Waardenneutraal onderzoek:** Stelt dat onderzoek objectief naar de "waarheid" kan kijken [16](#page=16). * **Waardenbewust onderzoek:** Gaat ervan uit dat onderzoek altijd deels subjectief is, wat binnen het interpretivisme prominenter is [16](#page=16). --- > **Tip:** Begrijp de kernverschillen tussen positivisme en interpretivisme met betrekking tot de aard van sociale realiteit (objectief versus sociaal geconstrueerd) en de te hanteren methoden (kwantitatief versus kwalitatief). Focus op hoe deze stromingen de rol van theorie en empirie interpreteren. > **Tip:** Weet de belangrijkste vertegenwoordigers van elke stroming (Comte, Durkheim, Popper, Kuhn, Weber) en hun kernideeën. Dit helpt bij het plaatsen van concepten in hun historische en filosofische context. > **Tip:** Oefen met het herkennen van de inductieve en deductieve elementen in verschillende onderzoeksbenaderingen. > **Voorbeeld:** Een positivistisch onderzoeker die criminaliteit bestudeert, zal zich richten op meetbare variabelen (bv. inkomen, opleidingsniveau, sociale achtergrond) en statistische analyses om causale verbanden te ontdekken die leiden tot voorspelbare patronen. Een interpretivistische onderzoeker zal daarentegen de subjectieve ervaringen van criminelen onderzoeken, de betekenis die zij aan hun handelen geven, en de sociale context waarin dit plaatsvindt. --- # Onderzoeksdesigns en methoden voor dataverzameling Dit studieonderdeel biedt een overzicht van onderzoeksdesigns en methoden voor dataverzameling, met nadruk op de verschillende benaderingen, kwaliteitscriteria en ethische overwegingen in sociaalwetenschappelijk onderzoek. ## 3. Onderzoeksdesigns en methoden voor dataverzameling ### 3.1 Onderzoeksdesigns #### 3.1.1 Experimenteel design Een experimenteel design is een gecontroleerde methode van waarneming waarbij de waarden van een of meer onafhankelijke variabelen worden gemanipuleerd om het oorzakelijke effect ervan vast te stellen op een of meer afhankelijke variabelen. Het doel is om verklaringsproblemen op te lossen door gegevens te verzamelen over de invloed van manipuleerbare onafhankelijke variabelen op afhankelijke variabelen. In sociale wetenschappen zijn echte experimenten zeldzaam vanwege ethische en praktische bezwaren, maar ze dienen als "basis" voor empirische wetenschappen door robuuste conclusies inzake causaliteit (sterke interne validiteit) en hebben een "yardstick"-functie voor "hoe komt het dat"-vragen [29](#page=29) [30](#page=30). * **Basisdesign:** Omvat een experimentele groep (die de stimulus krijgt) en een controlegroep (die de stimulus niet krijgt), met metingen voor en na de stimulus (pre-test en post-test). Cruciaal is dat beide groepen vooraf gelijkgeschakeld zijn, wat kan via randomisatie, individuele matching of groepsmatching [63](#page=63). * **Soorten:** * **Laboratoriumexperiment:** Gevonden in een gecontroleerde omgeving (labo), wat voordelen biedt qua controle over storende invloeden, maar nadelen heeft qua generaliseerbaarheid naar de werkelijkheid [63](#page=63). * **Veldexperiment:** Onderzoek in de natuurlijke omgeving van de proefpersonen, vaak zonder dat zij zich bewust zijn van het onderzoek [63](#page=63). * **Quasi-experimenten:** Deficiënte experimenten of pre-experimenten die afwijken van het klassieke design, vaak door het ontbreken van randomisatie of een controlegroep. Hierbij manipuleert de onderzoeker de stimulus niet zelf, maar wordt deze "in vivo" aanwezig geacht [63](#page=63) [69](#page=69). * **Bedreigingen voor interne validiteit:** Trends (geschiedenis), maturatie, testeffect, instrumentatie, statistische regressie, selectie, differentiële uitval, verwachtingen van de onderzoeker, placebo/guinea-pig effecten, en controlegroep contaminatie [65](#page=65) [66](#page=66) [67](#page=67). * **Oplossingen voor validiteitsproblemen:** Placebo-design (met of zonder pre-test), double-blind methode en het Solomon 4-groepen design [67](#page=67). * **Bedreigingen voor externe validiteit:** Kunstmatigheid van het labo, reactiviteit (Hawthorne-effect), populatie- en naturalistische validiteit [68](#page=68). #### 3.1.2 Cross-sectioneel design Een cross-sectioneel onderzoeksdesign omvat het verzamelen van gegevens van meer dan één geval op een bepaald tijdstip, meestal met als doel kwantitatieve gegevens te verzamelen over twee of meer variabelen. Dit design wordt vaak geassocieerd met survey research, maar kan ook andere methoden omvatten zoals gestructureerde observatie of inhoudsanalyse [30](#page=30). * **Basisstructuur:** Data over variabelen worden op hetzelfde moment geregistreerd. Er wordt gezocht naar patronen van associatie, maar causaliteit is hierdoor moeilijk vast te stellen [30](#page=30). * **Kwaliteitscriteria:** * **Betrouwbaarheid:** Vooral afhankelijk van de kwaliteit van meetinstrumenten [30](#page=30). * **Herhaalbaarheid:** Meestal mogelijk indien procedures geëxpliciteerd worden [30](#page=30). * **Interne validiteit:** Meestal zwak, hoewel causale inferenties mogelijk zijn [30](#page=30). * **Externe validiteit:** Sterk bij een at random steekproef, maar gevoelig voor sampling issues [30](#page=30). * **Toepassingen:** Geschikt voor niet-manipuleerbare variabelen en domineert kwantitatief onderzoek, maar ook gebruikt in kwalitatief onderzoek. Voorbeelden zijn EU-SILC en de European Social Survey (ESS) [31](#page=31). #### 3.1.3 Longitudinaal design Een longitudinaal design omvat het verzamelen van gegevens van meer dan één geval op minstens twee tijdstippen, met als doel evoluties en/of relaties te ontdekken. Dit design maakt het mogelijk sociale verandering en causale invloeden doorheen de tijd in kaart te brengen [31](#page=31). * **Soorten:** * **Panelstudie:** Een vaste groep personen die herhaaldelijk wordt benaderd [31](#page=31). * **Cohortestudie:** Een groep individuen die eenzelfde demografische gebeurtenis hebben meegemaakt in dezelfde periode [31](#page=31). * **Voordelen:** Maakt het mogelijk sociale verandering en causale invloeden doorheen de tijd te bestuderen en stap dichter bij asymmetrische relaties te komen [32](#page=32). * **Problemen:** Panel conditionering (respondenten passen zich aan de metingen aan) en attritie (uitval van respondenten) [32](#page=32). #### 3.1.4 Casestudie design Een casestudie is een strategie waarbij één case diepgaand wordt bestudeerd gedurende een tijdsperiode in zijn context om de complexiteit en specifieke aard ervan te onderzoeken [32](#page=32). * **Kenmerken:** Gedetailleerde en diepgaande analyse, vaak kwalitatief maar kan ook kwantitatief zijn, met aandacht voor interacties en conflictoplossing [33](#page=33). * **Doel:** Unieke kenmerken van de case blootleggen, en een groot aantal aspecten in relatie tot elkaar of de context bestuderen [33](#page=33). * **Kwaliteit:** Generaliseerbaarheid naar bredere populaties is beperkt, maar analytische generalisatie (concepten maken die voor de groep gelden) is mogelijk [33](#page=33). #### 3.1.5 Comparatieve case study design Bij dit design worden twee (tegengestelde) cases diepgaand bestudeerd gedurende een tijdsperiode in hun context, met gebruik van identieke onderzoeksmethoden, om ze te vergelijken [34](#page=34). * **Doel:** Begrijpen door te vergelijken [34](#page=34). * **Soorten:** Cross-cultureel/cross-nationaal onderzoek en multiple case study [34](#page=34). * **Problemen:** Vertaling van onderzoeksinstrumenten en het vinden van vergelijkbare samples [34](#page=34). ### 3.2 Methoden voor dataverzameling #### 3.2.1 Surveyonderzoek Surveyonderzoek is een kwantitatieve methode voor dataverzameling waarbij gestandaardiseerde vragenlijsten worden gebruikt om informatie te verzamelen van een grote groep respondenten, vaak met behulp van steekproeftechnieken om representativiteit na te streven [75](#page=75). * **Kenmerken:** Gestandaardiseerd interviewscript, vragen en antwoordcategorieën, grote aantallen respondenten, en het gebruik van statistische methoden voor analyse [75](#page=75). * **Voordelen:** Hoge externe validiteit (mits representatieve steekproef), efficiënte verwerking, en herhaalbaarheid [76](#page=76). * **Nadelen:** Lagere inhoudsvaliditeit en naturalistische validiteit, en moeilijkheden met het vaststellen van causaliteit door het cross-sectionele karakter [76](#page=76). * **Stappenplan en foutenbronnen:** Omvat de definitie van de onderzoeksvraag, keuze van de surveymodus, ontwikkeling van de vragenlijst, veldwerk, data-analyse en terugkoppeling naar hypothesen. Foutenbronnen worden benaderd via de "total survey-error" benadering [76](#page=76). * **Soorten vragen:** Feitenvragen, opinie- en houdingsvragen, kennisvragen. Vragen kunnen open of gesloten zijn [77](#page=77). * **Vraag-antwoordproces:** Bestaat uit het begrijpen van de vraag, cognitieve verwerking, evaluatie en het geven van een antwoord (high road), of het geven van een antwoord op basis van cues (low road), wat kan leiden tot bias [77](#page=77). * **Responsstijlen:** Geheugeneffecten, sociale wenselijkheidsbias, volgzaamheidsbias, en vraagkenmerken zoals "question constraint" of dubbele negaties [78](#page=78) [79](#page=79) [80](#page=80). * **Delicate onderwerpen:** Vereisen speciale technieken zoals indirecte vraagstelling, de "iedereen-aanpak", eufemismen, de "andere-benadering", vignettes, de "schaduwsteekproef", en randomized response [81](#page=81) [82](#page=82). * **Surveyvalidering:** Het vergelijken van surveyresultaten met andere bronnen om de representativiteit en betrouwbaarheid te controleren [83](#page=83). * **Surveymodi:** Face-to-face, klassikaal, telefoon, post, internet, en mixed-mode surveys, elk met hun eigen voor- en nadelen [84](#page=84) [85](#page=85). #### 3.2.2 Niet-reactieve methoden en secundaire data-analyse Niet-reactieve methoden verzamelen data zonder dat de onderzochten zich bewust zijn van de observatie, waardoor gedrag in een natuurlijke context wordt bestudeerd. Secundaire data zijn gegevens die door derden zijn verzameld, wat kosteneffectief en efficiënt kan zijn [87](#page=87) [88](#page=88). * **Soorten niet-reactieve gegevens:** * **Fysieke sporen:** Maten van aanwas (bv. afval, graffiti) en maten van erosie (bv. slijtage van tegels in musea) [88](#page=88). * **Teksten:** Inhoudsanalyse van media, officiële documenten, en persoonlijke documenten [88](#page=88). * **Administratieve data en statistieken:** Gegevens verzameld door overheidsinstanties (bv. bevolkingsregisters, volkstellingen) [90](#page=90). * **Big Data:** Digitale gegevens gegenereerd door technologische systemen, gekenmerkt door volume, velocity en variety [91](#page=91). * **Secundaire analyse van onderzoeksdata:** Heranalyse van gegevens verzameld door anderen, zoals meta-analyses [91](#page=91). * **Voordelen:** Toegankelijkheid tot bepaalde onderwerpen, unobtrusive measurement, minder onderzoeker-effecten, en het verzamelen van data over het verleden of spontaan gedrag . * **Nadelen:** Bias in de primaire bron, selectiebias, onvolledigheid van data, en mogelijke vertekening door de onderzoeker . #### 3.2.3 Veldonderzoek, participerende observatie en etnografie Dit zijn kwalitatieve methoden waarbij de onderzoeker zich onderdompelt in een sociale situatie voor langere tijd om diepgaande inzichten te verwerven, vaak met een "emic" perspectief (vanuit het perspectief van de onderzochte) [93](#page=93). * **Kenmerken:** Langdurig verblijf in de onderzoeksetting, een mix van observeren en participeren, en focus op het begrijpen van betekenissen en processen [93](#page=93) [96](#page=96). * **Grondleggers:** Franz Boas, Bronislaw Malinowski, Margaret Mead (antropologie) en Robert Park (sociologie, Chicago School) [94](#page=94). * **Typologie:** Gekarakteriseerd door de rol van de onderzoeker (observeren vs. participeren), de mate van openheid (verborgen vs. open) en het paradigma (coöperatief vs. investigatief) [95](#page=95). * **Fasering:** Planning, toegang tot het veld, veldwerk en dataverzameling, uittreden uit het veld, en rapportering [97](#page=97). * **Veldwerknotities:** Mentale notities, scratch notities en volledige notities (observatie-, analytische, methodologische nota's) zijn cruciaal [98](#page=98). * **Voor- en nadelen:** Biedt toegang tot marginale groepen en natuurlijke settings, maar kan leiden tot subjectivisme, herhaalbaarheidsproblemen en ethische dilemma's [99](#page=99). * **Gestandaardiseerde observatie:** Tracht observatiemethoden toegankelijker te maken door gedrag te categoriseren en te vergelijken (bv. Flanders Interaction Analysis Categories - FIAC) [100](#page=100). #### 3.2.4 Diepte-interviews en focusgroepen Dit zijn kwalitatieve methoden gericht op het begrijpen van hoe mensen de werkelijkheid percipiëren, beleven en er zin aan geven, met nadruk op het verkrijgen van rijke, gedetailleerde antwoorden . * **Diepte-interview:** Een langdurig en diepgravend gesprek met een respondent, met focus op de betekenisverlening en interactie, en met ruimte voor doorvragen (probing). De interviewsituatie kent een impliciet script met specifieke rollen en vereist vakmanschap van de interviewer . * **Focusgroepen:** Groepsdiscussies over vastgelegde thema's, waarbij de nadruk ligt op groepsinteracties en de collectieve constructie van betekenis. Ze zijn nuttig om visies bloot te leggen en elkaar uit te dagen . * **Voordelen diepte-interview:** Biedt inzicht in onobserveerbare aspecten, reflectie op het verleden, ethisch beter verantwoord, en geschikter voor longitudinaal onderzoek . * **Nadelen:** Mogelijk subjectief, risico op interviewer- en respondentbias, en zelden het voorwerp van replicatieonderzoek . * **Analyse:** Omvat transcriberen, condenseren, categoriseren (bv. grounded theory) en narratieve analyse . #### 3.2.5 Key person & Delphi methode * **Key person methode:** Bevraging van "gunstig geplaatste derden" met specifieke deskundigheid om inzicht te vergroten en andere experts te lokaliseren . * **Delphi methode:** Een prospectieve onderzoeksmethode waarbij een groep experts onafhankelijk hun visie verwoorden, gevolgd door feedbackrondes om consensus te bereiken . #### 3.2.6 Historisch-vergelijkend onderzoek Dit type onderzoek richt zich op macro-fenomenen en vergelijkt samenlevingen, groepen of contexten door de tijd heen om wetmatigheden, causale verbanden en evoluties te achterhalen . * **Oorsprong:** J.S. Mill's "A System of Logic" met vier logica's voor het opsporen van causale verklaringen: methode van overeenkomst, methode van verschil, gecombineerde methode en methode van gelijktijdige variatie . * **Kenmerken:** Beperkt aantal cases (small-n studies), vaak secundair of indirect karakter van data, streven naar oorzakelijke verbanden, en het verbinden van micro- en macroniveaus . * **Idealtypes (Lijphart 1971):** A-theoretische casestudies, interpretatieve casestudies, verifiërende/falsifiërende casestudies, afwijkende casestudies, en veralgemenende casestudies . * **Problemen:** Veronderstelling van equivalentie (conceptueel, meetinstrument), Galton's probleem (autocorrelatie) en vertekening door eenhedenselectie . ### 3.3 Kwaliteitscriteria van onderzoek #### 3.3.1 Betrouwbaarheid en geldigheid * **Betrouwbaarheid:** De consistentie van een meting, vaak nagegaan via test-retest betrouwbaarheid of interne consistentie (bv. Cronbach's alfa) [43](#page=43) [44](#page=44). * **Geldigheid (Validiteit):** De mate waarin een meting meet wat het beoogt te meten. Diverse vormen zijn inhoudsvaliditeit, indruksgeldigheid (face validity), criteriumgeldigheid (predictief en concurrent) en begripsgeldigheid (convergent en discriminerend) [45](#page=45). * **Meetgeldigheid van relaties:** De specificatie van het verband tussen variabelen (aanwezigheid, richting, sterkte, lineariteit). Het vaststellen van causaliteit vereist controle voor derde variabelen om schijnverbanden uit te sluiten [46](#page=46) [48](#page=48). #### 3.3.2 Kritiek op kwantitatieve benaderingen Vanuit interpretivisme en constructionisme wordt kritiek geuit op de kwantitatieve benadering vanwege het toepassen van natuurwetenschappelijke modellen op de sociale wereld, een artificieel gevoel van accuraatheid, het negeren van interpretatieprocessen en een statisch beeld van sociale fenomenen [48](#page=48). #### 3.3.3 Kwaliteitscriteria kwalitatieve metingen Naast de criteria van betrouwbaarheid en validiteit, worden in kwalitatief onderzoek ook criteria als "truthworthiness" (credibility, transferability, dependability, confirmability) en authenticiteit gehanteerd. Kritieken op kwalitatieve benaderingen omvatten subjectiviteit, moeilijk herhaalbare en generaliseerbare resultaten, en gebrek aan transparantie [50](#page=50) [51](#page=51). ### 3.4 Bronnen van vertekening (bias) Bias kan ontstaan uit vier hoofdoorzaken: onderzoeksoriëntatie, onderzoeksdesign, meetinstrumenten en de respondenten of onderzoeker zelf . * **Onderzoek-effecten:** Bias door de onderzoeksvraag, opdrachtgever, of het onderzoeksdesign zelf . * **Instrument-effecten:** Bias die voortkomt uit het meetinstrument (bv. vragenlijstbias, interviewerbias) . * **Object-effecten:** Bias die ontstaat doordat respondenten zich anders gedragen omdat ze weten dat ze onderzocht worden . * **Onderzoeker-effecten:** Bias veroorzaakt door de persoonlijke voorkeuren, interpretaties of gedragingen van de onderzoeker of interviewer . ### 3.5 Ethische principes in sociaalwetenschappelijk onderzoek Onderzoekers moeten ethische principes respecteren ten opzichte van zowel het wetenschappelijke proces (transparantie, reproduceerbaarheid) als de onderzochten [18](#page=18). * **Ethische transgressies:** Bekende voorbeelden zijn het Milgram-experiment, Humphreys' studie naar homoseksuele contacten, en het Monster experiment [18](#page=18) [19](#page=19) [20](#page=20). * **Ethische principes:** Harm to participants (fysieke en psychologische schade), lack of informed consent, invasion of privacy, en deception (bedrog) [19](#page=19) [20](#page=20). * **Visies op ethiek:** Universalism (nooit schenden) versus situation ethics (case-by-case basis) [19](#page=19). * **Deontologie:** Handhaving van professionele standaarden, waaronder het vermijden van fraude en plagiaat [21](#page=21). ### 3.6 Praktische overwegingen bij dataverzameling * **Onderzoeksplan:** Cruciaal voor het plannen van alle onderzoeksfasen, inclusief probleemformulering en onderzoeksopzet [24](#page=24). * **Literatuurstudie:** Essentieel voor het verkrijgen van inzicht, het verfijnen van de vraagstelling en het kaderen van het onderzoek [25](#page=25) [26](#page=26). * **Steekproeven:** De keuze van de steekproefmethode (toevalssteekproeven vs. niet-toevalssteekproeven) is cruciaal voor de representativiteit en generaliseerbaarheid van de resultaten [53](#page=53) [54](#page=54). * **Operationalisering:** Het proces van het vertalen van theoretische concepten naar meetbare variabelen [35](#page=35). ### 3.7 Methodologische stromingen * **Positivisme:** Gaat uit van een objectieve realiteit, meetbare fenomenen en het gebruik van natuurwetenschappelijke methoden [16](#page=16). * **Interpretivisme:** Benadrukt het begrijpen van de subjectieve betekenis die mensen aan hun handelen geven, met methoden als "Verstehen" [15](#page=15). * **Constructivisme:** Stelt dat de realiteit een sociaal construct is, gevormd door interacties tussen actoren [16](#page=16). * **Ontologische stromingen:** Objectivisme (realiteit bestaat extern) versus constructivisme (realiteit is sociaal geconstrueerd) [16](#page=16). * **Axiologische invloeden:** De rol van waarden in onderzoek, met discussie over waardenneutraal versus waardenbewust onderzoek [16](#page=16). --- # Ethische principes en deontologie in sociaal onderzoek Dit deel behandelt de cruciale ethische overwegingen en deontologische principes die sociaalwetenschappelijk onderzoek sturen, met specifieke aandacht voor de behandeling van respondenten. ### 4.1 De rol van ethiek in sociaalwetenschappelijk onderzoek Morele integriteit en deontologie zijn van het grootste belang voor sociaalwetenschappers. Sociaalwetenschappelijk onderzoek streeft naar transparantie van methode, reproduceerbaarheid van bevindingen en openheid voor kritische reflectie. Hoewel ethische principes door de tijd heen evolueren en contextafhankelijk zijn, vormen ze een continu debat in het veld sinds de jaren 1960. De gevoeligheid voor ethische kwesties is toegenomen, waardoor ethische principes een centralere plaats innemen [18](#page=18). #### 4.1.1 Richtlijnen voor sociaal onderzoek Wetenschappers hanteren zes richtlijnen voor het verwerven van kennis [18](#page=18): 1. Streven naar ware kennis. 2. Streven naar informatieve kennis. 3. Streven naar eenvoud. 4. Streven naar betrouwbaarheid en geldigheid. 5. Streven naar bruikbaarheid. 6. Streven naar efficiëntie. #### 4.1.2 Ethische principes ten aanzien van de onderzochten De kernvraag hierbij is hoe respondenten behandeld moeten worden en welke relaties onderzoekers met hen kunnen of niet kunnen aangaan. Dit reflecteren over professionele standaarden en deontologie is essentieel voor het garanderen en maximaliseren van de kwaliteit van wetenschappelijke kennisproductie [18](#page=18). > **Tip:** Professionele associaties bieden vaak richtlijnen en statements die online beschikbaar zijn [18](#page=18). #### 4.1.3 Voorbeelden van ethische transgressie Historische studies illustreren de impact van ethische schendingen: * **Humphreys' Studie **: Een etnografische studie naar homoseksuele contacten in openbare toiletten ('tea-rooming'). Humphreys' methoden omvatten voyeurisme, het achterhalen van identiteiten via nummerplaten, en het presenteren als een health service interviewer zonder toestemming, wat leidde tot schending van privacy en bedrog [18](#page=18) . * **Milgram **: Onderzoek naar gehoorzaamheid aan autoriteit, waarbij deelnemers (de 'teacher') dachten dat ze elektroshocks toedienden aan een 'learner' bij verkeerde antwoorden. Dit experiment gebruikte bedrog en veroorzaakte stress bij participanten, die de mogelijkheid om zich terug te trekken werd ontzegd [19](#page=19). * **Monster Experiment Johnson **: Onderzoek naar de oorzaken van stotteren. Weeskinderen werden in twee groepen verdeeld: één groep werd geprezen om hun spraak, de andere kreeg negatieve commentaar. Dit resulteerde in aanhoudende spraakproblemen en schade bij de jonge deelnemers [19](#page=19). Deze voorbeelden tonen aan dat, hoewel minder denkbaar in hun specifieke vorm, de principes achter deze transgressies nog steeds relevant zijn, vooral bij 'verborgen' observatie en misleidende experimenten [19](#page=19). ### 4.2 Verschillende visies op ethiek Er bestaan diverse perspectieven op hoe ethische principes toegepast moeten worden in onderzoek: * **Universalism**: Stelt dat ethische principes altijd en zonder uitzondering gerespecteerd moeten worden [19](#page=19). * **Situation ethics**: Benadert ethiek op een casus per casus basis. Het argument is dat het continu respecteren van alle ethische regels de kennisverwerving over sociale fenomenen kan belemmeren, waarbij het doel soms de middelen heiligt ('doel heiligt de middelen'). Deze visie kan leiden tot de opvatting dat ethische transgressie 'normaal' is om de werkelijkheid te doorgronden [19](#page=19). ### 4.3 Kernprincipes in sociaal onderzoek #### 4.3.1 Schade aan deelnemers (Harm to participants) Het toebrengen van schade aan deelnemers is onaanvaardbaar. Schade kan fysiek zijn, maar ook betrekking hebben op de persoonlijke ontwikkeling, zelfwaardering, het veroorzaken van stress, of het uitlokken van laakbare gedragingen. Vaak is er een afweging nodig tussen de mogelijke schade en het voordeel van de toename in wetenschappelijke kennis. Een belangrijk principe is dat onderzoek pas ethisch verantwoord is als het risico op schade niet groter is dan de risico's in het dagelijks leven [19](#page=19). > **Voorbeeld:** Het Milgram-experiment veroorzaakte stress en angst door de toediening van vermeende elektroshocks [19](#page=19). #### 4.3.2 Gebrek aan geïnformeerde toestemming (Lack of informed consent) Geïnformeerde toestemming betekent dat respondenten zoveel mogelijk op de hoogte zijn en een weloverwogen beslissing kunnen nemen om al dan niet deel te nemen. Dit is een cruciaal punt bij 'disguised/covert observation', waar deelnemers niet om toestemming worden gevraagd. Hoewel dit gedragsverandering kan voorkomen, is de richtlijn dat dit enkel mag wanneer geen andere observatietechniek mogelijk is [20](#page=20). Richtlijnen vereisen dat onderzoek met mensen zoveel mogelijk gebaseerd is op geïnformeerde toestemming, respondenten op de hoogte gebracht worden, en het recht hebben om te weigeren of zich terug te trekken. Dit is echter niet altijd eenvoudig, aangezien onvoorziene omstandigheden kunnen optreden of het volledig informeren onmogelijk is, zoals bij etnografisch onderzoek [20](#page=20). > **Voorbeeld:** Bij onderzoek naar homoseksualiteit in openbare toiletten is het vaak lastig om geïnformeerde toestemming te verkrijgen [20](#page=20). #### 4.3.3 Inbreuk op de privacy (Invasion of privacy) Inbreuken op de privacy zijn onaanvaardbaar. Dit omvat het uitsluiten van de identificatie van deelnemers en het beschermen van hun identiteit en verstrekte informatie. Kwalitatief onderzoek kan hierbij een groter dilemma vormen. Privacybescherming is nauw verbonden met anonimiteit, vertrouwelijkheid en geïnformeerde toestemming [20](#page=20). ##### Bescherming van data Dit aspect omvat dataprotectie en wordt gereguleerd door wetgeving zoals de General Data Protection Regulation (GDPR) in de EU. De Privacy Commissie ziet toe op de naleving van veiligheidsbepalingen [20](#page=20). > **Tip:** > * Bewaar geen identificatiemiddelen op harde schijven. > * Gebruik willekeurige nummers voor respondenten en bewaar convergentietabellen apart. > * Bewaar data niet langer dan nodig. > * Laat onderzoekers een formulier ondertekenen ter bescherming van data en respect voor privacy [20](#page=20). #### 4.3.4 Deceptie (Deception) Deceptie treedt op wanneer onderzoekers hun onderzoek anders voordoen dan het in werkelijkheid is. Hoewel controversieel, kan het in sommige sociale wetenschappelijke onderzoeken als onvermijdelijk worden beschouwd [20](#page=20). > **Voorbeeld:** Het Milgram-experiment is een klassiek voorbeeld van deceptie [20](#page=20). #### 4.3.5 De grens tussen ethisch en onethisch onderzoek De lijn tussen ethisch verantwoord en onverantwoord onderzoek is niet altijd duidelijk. Het aanhouden van alle ethische principes kan soms botsen met de haalbaarheid van een studie, zoals bij het informeren van respondenten over de tijdsduur van een interview [21](#page=21). ##### Ethische vragen rond internetonderzoek Online omgevingen zoals nieuwsgroepen, chatrooms en discussiegroepen roepen nieuwe ethische vragen op. Debat gaat over het al dan niet vragen van toestemming, de publieke aard van deze ruimtes, en het gebruik van informatie [21](#page=21). Richtlijnen voor online onderzoek: * Informatie is publiek toegankelijk. * Geen wachtwoord vereist. * De informatie is niet gevoelig. * Er zijn geen verbodsbepalingen ten aanzien van de informatie. Indien aan deze voorwaarden niet voldaan is, is informed consent vereist [21](#page=21). ### 4.4 Deontologie: fraude en plagiaat Wetenschapsbeoefening rust op ethische principes die door professionals nageleefd worden. Wetenschappelijke fraude omvat vervalsing en manipulatie van gegevens, en het opzettelijk schenden van deontologische principes [21](#page=21). > **Voorbeeld:** De sociaalpsycholoog Diederik Stapel verzon onderzoeksgegevens in meer dan 30 artikels, wat leidde tot het intrekken van zijn doctorstitel. 'Datamassage' (selectieve data-analyse) valt hier ook onder [21](#page=21). Plagiaat is fraude waarbij verwijzingen naar bronnenmateriaal ontbreken of onjuist zijn, met de intentie om andermans ideeën, teksten of ontwerpen als eigen te presenteren. De toenemende tendens tot plagiaat wordt mede veroorzaakt door het internet en een gebrek aan begrip van referentieregels [21](#page=21). > **Voorbeeld:** Een hoogleraar werd ontslagen wegens plagiaat en het niet kunnen verantwoorden van data [21](#page=21). > **Tip:** Vermijd fraude en plagiaat ten allen prijze. Detectiesoftware kan harde consequenties hebben [22](#page=22). ### 4.5 Politiek en ethische principes Ethische principes zijn onderdeel van een groter waardensysteem dat onderzoek beïnvloedt. Onderzoek gebeurt niet in een moreel vacuüm en kan niet volledig objectief en waardenneutraal zijn. Feministische studies, bijvoorbeeld, streven naar verandering en het aantonen van nadelen voor vrouwen [22](#page=22). #### 4.5.1 De rol van de samenleving en financiering De samenleving stuurt signalen over wat wel en niet onderzocht kan of moet worden. Financiering speelt een belangrijke rol; gefinancierd onderzoek kan afhangen van de verwachtingen van de financierende organisatie, wat impact heeft op onderzoekskeuzes [22](#page=22). #### 4.5.2 De 'Research Bargain' Toegang krijgen tot organisaties, data en respondenten plaatst onderzoekers in een vragende positie. Organisaties willen informatie over het verloop van het onderzoek en de publicatie ervan. Soms worden publicaties geweigerd indien de resultaten ongunstig zijn voor de organisatie. Onderzoeksresultaten kunnen ook gepolitiseerd worden wanneer ze aanleiding geven tot beleidsinterventies [22](#page=22). ### 4.6 Praktische overwegingen en toekomstige tendensen * **'Slow science movement'**: Een reactie tegen de hoge publicatiedruk en competitiviteit, die de kwaliteit van wetenschappelijk onderzoek bedreigt [22](#page=22). * **Open science**: Benadrukt eerlijkheid en transparantie door onderzoeksoutput, zoals data, werkwijzen en programmacodes, zoveel mogelijk te delen [22](#page=22). #### 4.6.1 Voorbeelden van examen vragen * Licht de 6 ethische richtlijnen ten aanzien van sociaal onderzoek toe [22](#page=22). * Wat zijn de 4 ethische principes? Benoem en leg ze uit, met voorbeelden van overtredingen [22](#page=22). * Geef een studie of experiment als voorbeeld voor "ethische transgressie" en leg deze uit [22](#page=22) [23](#page=23). * Wat was het Milgram experiment en wat is de ethische kritiek daarop [23](#page=23)? * Ethische principes zorgen vaak voor controverse. Beschrijf het verschil tussen 'universalism' en 'situation ethics' [23](#page=23). --- # Steekproeftechnieken en representativiteit Dit onderwerp behandelt de verschillende methoden voor steekproeftrekking, zowel probabilistische als niet-probabilistische, en hun impact op de representativiteit en generaliseerbaarheid van onderzoeksresultaten. Het bespreekt de concepten van populatie, steekproefkader, non-respons en de fouten die kunnen optreden. ## 5. Steekproeftrekking en representativiteit ### 5.1 Het belang van steekproeftrekking Het trekken van een steekproef is essentieel voor het verkrijgen van resultaten met een breed geldigheidsgebied en waarheidsgetrouwheid. De kwaliteit van het onderzoek hangt sterk af van de methode waarmee de steekproef wordt getrokken. Dit onderwerp focust op praktische aspecten zoals soorten steekproeven, het kiezen van een steekproefdesign en de organisatie van de trekking, zonder de diepere statistische grondslagen te behandelen [53](#page=53). ### 5.2 Twee logica's van selectie De keuze van een steekproefmethode hangt primair af van het onderzoeksdoel en -type [53](#page=53). #### 5.2.1 Toevalsteekproeven (probability samples) Bij toevalsteekproeven representeert de steekproef de populatie, wat generalisatie naar de populatie mogelijk maakt. De selectie van eenheden uit het universum gebeurt op basis van toeval (at random) [53](#page=53). #### 5.2.2 Niet-toevalsteekproeven (non-probability samples) Bij niet-toevalsteekproeven gebeurt de selectie van eenheden niet at random, maar op basis van factoren zoals aanwezigheid of beschikbaarheid. Dit resulteert in selectieve of non-random steekproeven waarvan de resultaten niet veralgemeenbaar zijn [53](#page=53). ### 5.3 Terminologie * **Onderzoekseenheden:** Vaak mensen, maar kunnen ook kranten, regio's of politieke partijen zijn [53](#page=53). * **Waarnemingseenheden:** Eenheden waarover de onderzoeker kenmerken waarneemt [53](#page=53). * **Analyse-eenheden:** Eenheden waarover uitspraken worden gedaan [53](#page=53). * **Niveaus van onderzoekseenheden:** Micro, meso, macro. Hierbij kan sprake zijn van de *ecological fallacy* (conclusies over individuen gebaseerd op groepskenmerken) of de *atomistic fallacy* (conclusies over groepen gebaseerd op individuele kenmerken) [53](#page=53). * **Populatie:** Het universum waaruit onderzoekseenheden worden geselecteerd en waarover uitspraken worden gedaan [53](#page=53). * **Steekproef:** Een segment van de populatie dat voor onderzoek wordt geselecteerd [53](#page=53). * **Representatieve steekproef:** Een steekproef die een accurate weerspiegeling vormt van de populatie [53](#page=53). * **Census:** Een uitputtende telling van de volledige populatie [53](#page=53). > **Voorbeeld:** De "Humo's Moslimenquête" illustreert de complexiteit van opinieonderzoek, met pijnpunten rond samplingmethode, representativiteit, bevraging en non-respons. De methode omvatte een iVOX onderzoekspanel, straatinterviews en sneeuwbalmethode, wat de uitdagingen van het verkrijgen van betrouwbare data over specifieke bevolkingsgroepen benadrukt [53](#page=53) [54](#page=54). ### 5.4 Toevalssteekproeven (aselecte steekproeven) Aselecte steekproeven garanderen dat elke eenheid in de populatie een gelijke kans heeft om in de steekproef te worden opgenomen. Dit vereist een **steekproefkader**, een zo volledig mogelijke lijst van eenheden in het beoogde universum. De resultaten zijn veralgemeenbaar mits gebruik van inferentiële statistiek en monitoring van non-respons. Aselecte steekproeven bieden voordelen ten opzichte van selecte steekproeven wat betreft de generaliseerbaarheid van resultaten naar de populatie [54](#page=54). #### 5.4.1 Proces van het bepalen van het universum 1. **Algemeen universum:** Bepalen tot welke populatie of doelgroep men wil veralgemenen (bv. gehele nationale populatie, onderdeel op basis van een kenmerk). Dit is afhankelijk van de onderzoeksvraag [54](#page=54). 2. **Speciaal universum:** Een afbakening van het algemene universum [54](#page=54). 3. **Steekproefkader:** Een lijst van alle eenheden die tot het speciale universum behoren, vaak gebaseerd op administratieve lijsten [54](#page=54). 4. **Geplande steekproef:** Vastleggen van het steekproefdesign en de trekkingseenheden, inclusief de steekproeffractie [55](#page=55). 5. **Gerealiseerde steekproef:** Beoordelen van de representativiteit en selectie, waarbij de externe validiteit wordt getoetst [55](#page=55). > **Tip:** Onvolledigheden in het steekproefkader (bv. niet-up-to-date lijsten) leiden tot een trekkingskans van nul voor betrokken eenheden, wat een schending is van het principe van probability sampling [55](#page=55). #### 5.4.2 Soorten toevalssteekproeven Er zijn drie hoofdtypes toevalssteekproeven [55](#page=55): 1. **Enkelvoudige aselecte steekproef (EAS)** * Kenmerken: Eenmalige trekking op basis van een exhaustieve lijst van elementen. Gebruik van toevalsgetallen of systematische trekking met teruglegging [55](#page=55). * Trekking met teruglegging: Alle eenheden hebben een gelijke trekkingskans ($1/M$). Praktisch wordt vaak zonder teruglegging gewerkt, wat bij grote universums nauwelijks afwijkt [55](#page=55). * Steekproefkader: Vereist een exhaustieve lijst. Toegang tot lijsten zoals het Rijksregister kan beperkt zijn door privacywetgeving [55](#page=55). * Trekkingsmethodes: * **Trekking op basis van toevalsgetallen:** Namen uit een trommel, of gebruik van softwareprogramma's [56](#page=56). * **Systematische trekking (systematische aselecte steekproef):** Een willekeurig beginpunt wordt bepaald, gevolgd door de selectie van elke n-eenheid. Dit combineert efficiëntie met willekeurigheid. Gevaar voor selectiviteit indien er periodiciteit in het steekproefkader zit [56](#page=56). 2. **Gestratificeerde steekproeven (stratified sampling)** * Kenmerken: De onderzoekspopulatie wordt opgedeeld in homogene subgroepen (strata) op basis van specifieke kenmerken om gelijke vertegenwoordiging te garanderen [56](#page=56). * Doel: Zorgt voor proportionele vertegenwoordiging van subgroepen en maakt gedetailleerde analyses van kleinere strata mogelijk [57](#page=57). * **Proportioneel gestratificeerde steekproef (PGS):** De verdeling van de steekproef komt overeen met de verdeling in de populatie. Dit garandeert de proporties en schakelt toevalsschommelingen uit, vooral bij kleine steekproeven [57](#page=57). * **Disproportioneel gestratificeerde steekproef:** Het aantal elementen uit elk stratum is niet evenredig aan hun vertegenwoordiging in de populatie. Dit is nuttig voor het bestuderen van kleine, maar belangrijke subgroepen of voor vergelijkingen tussen groepen met sterk verschillende omvang. Voor uitspraken over de gehele populatie moeten de resultaten gecorrigeerd worden met wegingscoëfficiënten [57](#page=57). 3. **Bloksteekproeven (cluster sampling)** * Kenmerken: De populatie wordt verdeeld in groepen of clusters, waarna eerst clusters (primaire steekproefeenheden - PSE) willekeurig worden geselecteerd, en vervolgens individuele elementen binnen die clusters (secundaire steekproefeenheden - SSE) [58](#page=58). * Voordelen: Handig bij geografisch verspreide populaties, vermindert kosten en logistieke uitdagingen. Geen steekproefkader nodig voor de clusters [58](#page=58). * Nadelen: Kan leiden tot *ecologische clustering*, waarbij blokken homogeen samengesteld zijn in vergelijking met de universum. Oplossingen hiervoor zijn stratificatie van blokken en het trekken van meerdere blokken [58](#page=58). * **Tweetrapssteekproef:** Na selectie van clusters wordt een willekeurige steekproef getrokken uit de secundaire eenheden [58](#page=58). ### 5.5 Foutbronnen bij steekproeftrekking Er zijn drie hoofdcategorieën van fouten [59](#page=59): 1. **Dekkingsfouten:** Treten op wanneer het steekproefkader te ruim of te beperkt is, of wanneer populatielijsten niet up-to-date zijn [59](#page=59). 2. **Steekproeffouten:** Fouten die inherent zijn aan het toevalstrekkingsproces. De omvang hiervan kan worden uitgedrukt in een betrouwbaarheidsinterval (BI). Hoe groter de steekproef, hoe kleiner het betrouwbaarheidsinterval [59](#page=59). 3. **Non-responsfouten:** Kunnen ontstaan door verschillende vormen van non-respons [59](#page=59). * **Record non-respons:** Non-contact, weigering, etc. De responsgraad is het percentage deelnemende eenheden. Dit kan leiden tot een kleinere effectieve steekproef en vertekening (non-respons bias) [59](#page=59). * **Listwise of item non-respons:** Ontbrekende gegevens voor individuele vragen. Omvang en aard van non-respons moeten worden geanalyseerd en gedocumenteerd [59](#page=59). > **Tip:** Surveyvalidatie kan helpen om het gecombineerde effect van tekortkomingen in het steekproefdesign, record non-respons en item non-respons te beoordelen door kernindicatoren te vergelijken met andere bronnen [60](#page=60). ### 5.6 Steekproefgrootte Vier belangrijke factoren bepalen de steekproefgrootte [60](#page=60): * Gewenste betrouwbaarheid (graad van precisie) [60](#page=60). * Gewenste kans op vergissing (meestal 5%, wat een BI van 95% oplevert) [60](#page=60). * Heterogeniteit (spreiding van het kenmerk) [60](#page=60). * Beschikbaar budget en onderzoeksdoelstellingen [60](#page=60). ### 5.7 Kwantitatieve niet-toevalssteekproeven Deze methoden worden toegepast wanneer strenge methodologische regels niet gerespecteerd (kunnen) worden, vaak in commercieel onderzoek [60](#page=60). #### 5.7.1 Quotasteekproef De populatie wordt ingedeeld in groepen met specifieke quota gebaseerd op relevante kenmerken. Eenheden die aan de criteria voldoen, worden geselecteerd op basis van aanwezigheid en beschikbaarheid. Dit is een proportioneel gestratificeerde steekproef zonder aselecte keuze [60](#page=60). * Voordelen: Goedkoper, sneller en makkelijker te managen [60](#page=60). * Nadelen: Geen aselecte trekking, trekkingskansen onbekend, geen wegingsprocedures of inferentiële statistiek mogelijk. Selectiebias is niet documenteerbaar. Vaak gecombineerd met *random walking* om selectiviteit te beperken [60](#page=60) [61](#page=61). #### 5.7.2 Andere niet-toevalssteekproeven * **Access panel:** Gevuld door commerciële onderzoeksbureaus [61](#page=61). * **Gelegenheidssteekproef:** Eenheden waarvoor men gemakkelijk toegang heeft [61](#page=61). * **Random dialing:** Willekeurig genereren van telefoonnummers, vaak in combinatie met quota-steekproeven [61](#page=61). > **Voorbeeld:** Politieke peilingen gebruiken vaak quota steekproeven, waarbij de resultaten kunnen variëren afhankelijk van de gebruikte methodologie (bv. telefonische interviews versus quota steekproef) [61](#page=61). ### 5.8 Theoretische steekproeven (purposive sampling) Dit is een vorm van doelgerichte steekproeftrekking, vaak gebruikt in kwalitatief onderzoek, die niet gericht is op statistische representativiteit, maar op het maximaliseren van theoretisch inzicht en begrip van het onderzochte fenomeen [61](#page=61). * Kenmerken: Selectie niet ad-random, steekproefkader niet vereist, trekkingskansen niet berekenbaar, resultaten niet veralgemeenbaar. Vaak verkennend en exploratief [61](#page=61). * Strategieën: * **Doelgerichte steekproef (purposive sample):** Respondenten worden gekozen op basis van specifieke kenmerken die relevant zijn voor de onderzoeksvraag [61](#page=61). * **Sneeuwbalsteekproef:** Initieel contact met een kleine groep die gebruikt wordt om verdere contacten te genereren. Nuttig voor moeilijk toegankelijke populaties [61](#page=61). * **Gelegenheidssteekproef:** Eenheden met gemakkelijke toegang [61](#page=61). * **Adaptieve steekproeftrekking:** Een combinatie van verschillende soorten steekproeven [61](#page=61). > **Tip:** Theoretische steekproeftrekking is gericht op het verdiepen van het begrip van een fenomeen en het ontwikkelen van theorie, in tegenstelling tot probabilistische steekproeven die generalisatie naar de populatie nastreven. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |---|---| | Sociaalwetenschappelijk onderzoek | Wetenschappelijk onderzoek gericht op het begrijpen, beschrijven, verklaren en voorspellen van menselijk gedrag en maatschappelijke verschijnselen, met behulp van systematische methoden en theorieën. | | Empirisch onderzoek | Onderzoek dat gebaseerd is op directe waarneming en ervaring, waarbij data wordt verzameld door middel van observatie, experimenten of enquêtes om hypothesen te toetsen. | | Deductie | Een redeneerproces waarbij men vanuit een algemene theorie of beginsel tot specifieke conclusies of voorspellingen komt, die vervolgens empirisch getoetst kunnen worden. | | Inductie | Een redeneerproces waarbij men vanuit specifieke observaties of waarnemingen algemene conclusies, patronen of theorieën afleidt. | | Theorie | Een samenhangend geheel van uitspraken en concepten dat een poging doet om een fenomeen, proces of relatie in de sociale werkelijkheid te verklaren, te voorspellen of te beschrijven. | | Validiteit (Geldigheid) | De mate waarin een onderzoeksinstrument of -methode meet wat het beoogt te meten, oftewel de mate waarin de resultaten van een onderzoek correcte conclusies toelaten over het onderzochte fenomeen. | | Betrouwbaarheid | De mate waarin een onderzoeksinstrument consistente en stabiele resultaten oplevert, oftewel de mate waarin metingen herhaald kunnen worden met vergelijkbare uitkomsten, vrij van toevalsfouten. | | Positivisme | Een filosofische stroming die stelt dat ware kennis voortkomt uit zintuiglijke waarneming en empirisch toetsbare feiten, en die natuurwetenschappelijke methoden toepast op sociaalwetenschappelijk onderzoek. | | Interpretivisme | Een benadering binnen de sociale wetenschappen die de nadruk legt op het begrijpen van de subjectieve betekenissen, intenties en ervaringen van individuen om sociaal gedrag te verklaren, en die kwalitatieve methoden verkiest. | | Experimenteel design | Een onderzoeksdesign waarbij de onderzoeker systematisch manipuleert de onafhankelijke variabele en de effecten daarvan op de afhankelijke variabele observeert, vaak met een controlegroep, om causale verbanden vast te stellen. | | Surveyonderzoek | Een onderzoeksmethode waarbij data wordt verzameld via gestructureerde vragenlijsten, meestal bij een grote groep respondenten, om beschrijvende of verklarende conclusies te trekken over een populatie. | | Veldonderzoek | Een kwalitatieve onderzoeksmethode waarbij de onderzoeker zich onderdompelt in de natuurlijke omgeving van de onderzochten om gedrag, interacties en sociale processen van binnenuit te observeren en te begrijpen. | | Veldwerknotities | Gedetailleerde, feitelijke en vaak interpretatieve aantekeningen die een onderzoeker maakt tijdens veldonderzoek, cruciaal voor dataverzameling en analyse, ondanks potentiële vertekening door geheugen of subjectiviteit. | | Causaliteit | Het verband tussen een oorzaak en een gevolg, waarbij een verandering in de ene variabele (oorzaak) direct leidt tot een verandering in een andere variabele (gevolg), rekening houdend met tijdsordening en controle voor storende factoren. | | Operationalisering | Het proces van het vertalen van abstracte theoretische concepten naar concrete, meetbare variabelen en indicatoren die in het onderzoek waargenomen en geanalyseerd kunnen worden. | | Steekproef | Een selectie van eenheden uit een grotere populatie, bedoeld om representatief te zijn voor die populatie, zodat er uitspraken gedaan kunnen worden over de gehele populatie op basis van de bevindingen binnen de steekproef. | | Representativiteit | De mate waarin een steekproef de kenmerken en eigenschappen van de populatie waaruit deze is getrokken, accuraat weerspiegelt, essentieel voor de generaliseerbaarheid van onderzoeksresultaten. | | Non-respons | Het percentage respondenten dat, na geselecteerd te zijn voor een onderzoek, weigert deel te nemen of niet bereikbaar is, wat kan leiden tot selectiviteit en vertekening van de resultaten. | | Gestructureerd interview | Een interviewtechniek waarbij de interviewer een vaste vragenlijst gebruikt met gestandaardiseerde vragen en antwoordcategorieën, om de consistentie en vergelijkbaarheid van de verzamelde data te waarborgen. | | Ongestructureerd interview | Een interviewtechniek waarbij de onderzoeker een losse structuur hanteert met open vragen, wat respondenten de vrijheid geeft om uitgebreid antwoord te geven en nieuwe inzichten te verschaffen, passend bij kwalitatief onderzoek. | | Focusgroep | Een groepsgesprek waarbij een moderator een reeks thema's introduceert om de interactie tussen deelnemers te stimuleren en zo gezamenlijk betekenis te construeren, vaak gebruikt voor exploratief onderzoek. | | Historisch-vergelijkend onderzoek | Onderzoek dat historische gebeurtenissen en samenlevingen vergelijkt om patronen, wetmatigheden of causale verbanden te identificeren en te verklaren, vaak gebruikmakend van secundaire data en vergelijkingsmethoden. | | Unobtrusive measurement | Een onderzoekstechniek waarbij data wordt verzameld zonder dat de onderzochte personen zich ervan bewust zijn, om reactiviteit en sociale wenselijkheid te vermijden en natuurlijk gedrag te observeren. | | Secundaire data | Gegevens die door iemand anders zijn verzameld, zoals officiële statistieken, archiefmateriaal of data uit eerdere onderzoeken, die door de onderzoeker voor nieuwe analyses worden gebruikt. | | Triangulatie | Het gebruik van meerdere onderzoeksmethoden, databronnen of perspectieven om hetzelfde fenomeen te bestuderen, teneinde de validiteit en betrouwbaarheid van de bevindingen te vergroten en een completer beeld te krijgen. | | Kwalitatief onderzoek | Onderzoek dat zich richt op het begrijpen van de diepere betekenissen, ervaringen en perspectieven van individuen, vaak met behulp van methoden zoals diepte-interviews, focusgroepen en veldonderzoek, en dat zich kenmerkt door een flexibele en inductieve aanpak. | | Kwantitatief onderzoek | Onderzoek dat zich richt op het meten en analyseren van numerieke data, vaak met behulp van statistische methoden, om algemene patronen, verbanden en causale relaties vast te stellen, en dat zich kenmerkt door gestructureerde methoden en een deductieve aanpak. | | Bias | Een systematische vertekening of afwijking in het onderzoeksproces die de objectiviteit en validiteit van de resultaten kan beïnvloeden, voortkomend uit de onderzoeker, de respondent, het meetinstrument of het onderzoeksdesign. | | Ecologische fout (Ecological fallacy) | De foutieve aanname dat trends of relaties die op macroniveau worden waargenomen, ook gelden op microniveau, of omgekeerd, vaak voorkomend bij het vergelijken van groepen in plaats van individuen. | | Going native | Een fenomeen binnen veldonderzoek waarbij de onderzoeker zich zo sterk identificeert met de bestudeerde groep dat het eigen perspectief en de objectiviteit verloren gaan, wat de wetenschappelijke integriteit kan ondermijnen. | | ‘Grounded theory’ | Een inductieve onderzoeksaanpak waarbij theorieën worden ontwikkeld op basis van systematische dataverzameling en -analyse, waarbij concepten en verbanden geleidelijk uit de empirische waarnemingen voortkomen. |

# Asiel en migratie Asiel en migratie is een complex beleidsterrein in België dat zich bezighoudt met de procedures, opvang, integratie en rechten van asielzoekers en migranten. Verschillende overheidsinstanties en organisaties spelen hierin een cruciale rol. ## 1. Asiel en migratie ### 1.1 Personen in asielprocedure #### 1.1.1 Fedasil Fedasil is het federale orgaan dat verantwoordelijk is voor de opvang van asielzoekers. Dit orgaan beheert zelf een aantal opvangcentra of besteedt deze uit aan partners, zoals het Rode Kruis. Fedasil voorziet in de basisbehoeften: "bed, bad, brood". Daarnaast zijn er gesloten centra voor personen van wie de asielprocedure is afgerond en die uitgeprocedeerd zijn. #### 1.1.2 Lokaal opvanginitiatief (LOI) Lokale opvanginitiatieven worden beheerd door de gemeente, vaak in samenwerking met het OCMW. Deze initiatieven vallen onder de bevoegdheid van Fedasil. LOI's zijn doorgaans kleiner van opzet, wat meer autonomie en privacy biedt aan de bewoners. Ook niet-begeleide minderjarigen kunnen hier worden opgevangen. ### 1.2 Integratie en inburgering De integratie en inburgering van nieuwkomers omvat verschillende aspecten: * **Contactpunten inburgering**: Deze fungeren als centra voor het inburgeringstraject, dat bestaat uit: * Nederlandse taalles * Maatschappelijke oriëntatie * Werk: Vrijwilligerswerk, stages, participatie- en netwerktrajecten. * **Huizen van het Nederlands**: Deze huizen coördineren het taalaanbod, maar geven zelf geen cursussen. Cursussen worden wel aangeboden door instanties zoals LIGO en CVO. * **Sociale tolk**: Een sociale tolk kan worden ingeschakeld om voorzieningen en lokale besturen te ondersteunen bij communicatie met anderstaligen. * **Dienst vreemdelingenrecht en internationaal familierecht**: Deze dienst richt zich op professionals en hulpverleners en biedt geen individueel advies. ### 1.3 Welzijnswerk en sociaal beleid #### 1.3.1 Eerstelijns welzijnswerk Centra Algemeen Welzijnswerk (CAW) bieden een breed scala aan diensten, waaronder: * Ontmoeting en onthaal * Begeleidingscontinuüm, met aandacht voor dak- en thuisloosheid, wonen, mentaal welzijn, kwetsbare gezinnen en jongeren, relationele problemen, en intra-familiaal geweld. * Jongeren kunnen terecht bij het JAC (Jongeren Advies Centrum) voor hulp bij dader- en slachtofferschap. #### 1.3.2 OCMW (Openbaar Centrum voor Maatschappelijk Welzijn) * **Voor wie?**: OCMW's werken geografisch afgebakend (één OCMW per gemeente) en staan klaar voor elke burger met welzijnsvragen. Ze vormen de sluitstuk van de sociale bescherming. * **Doel**: Het OCMW streeft ernaar dat iedereen een leven kan leiden dat beantwoordt aan de menselijke waardigheid. Dit gebeurt via curatieve en preventieve hulp, die materieel, sociaal, geneeskundig, sociaal-geneeskundig en psychologisch kan zijn. Ook dringende medische hulp voor uitgewezen asielzoekers behoort tot hun takenpakket. * **Decreet lokaal bestuur**: Dit decreet heeft de werking van de OCMW's grotendeels vervangen. Het streeft naar één beleid en beleidsploeg voor het OCMW en de gemeente. De gemeenteraad fungeert als raad voor maatschappelijk welzijn, en het vast bureau bestaat uit de burgemeester en schepenen. Een uitzondering hierop is het bijzonder comité voor de sociale dienst. * **Individuele steun**: Het leefloon en aanvullende steun zijn gebaseerd op een maatschappelijk onderzoek door een maatschappelijk assistent. * **Decreet lokaal sociaal beleid**: Dit decreet beoogt de ontwikkeling van een inclusief en integraal lokaal sociaal beleid. Het regisseert het sociale beleid op lokaal niveau door vraag en aanbod af te stemmen en de sociale hulp en dienstverlening toegankelijk te maken. Het wil onderbescherming tegengaan en bijdragen tot de vermaatschappelijking. ### 1.4 Gezondheidszorg #### 1.4.1 Ziekenfondsen Binnen elk ziekenfonds zijn er diensten die ondersteuning bieden bij ziekte, handicap en ouderdom. Ze organiseren thuiszorg, ondersteunen mantelzorgers, stellen de graad van zorgbehoefte vast voor zorgbudgetten of tegemoetkomingen, en fungeren als contactpunt voor personen met een beperking. Daarnaast bieden ze psychosociale begeleiding bij verliesverwerking. #### 1.4.2 Algemene gezondheidszorg * **Wat houdt het in?**: * **Preventie**: Vaccinaties, bevordering van beweging, zelfmoordpreventie, algemeen welzijn, preventieve tandzorg. * **Curatieve zorg**: Genezing van ziekten door middel van operaties, medicatie, etc. * **Palliatieve zorg**: Voorkomen of verlichten van lijden en comfortzorg. * **Toegang tot zorg**: Het "stepped care"-model, met de huisarts als centrale spil, is hierbij belangrijk. * **Financiering**: De verplichte ziekteverzekering zorgt voor terugbetaling door het ziekenfonds of de hulpkas. Er zijn echter persoonlijke aandelen of remgelden. * **Gezondheidskloof**: Personen met een laag inkomen stellen zorg uit, wat leidt tot een kortere levensverwachting lager op de sociale ladder. * **Organisatie van de gezondheidszorg**: * **Zelfstandige zorgverstrekkers**: Zij worden vergoed per prestatie volgens de nomenclatuur. Ze kunnen al dan niet geconventioneerd zijn. * **Diensten en organisaties**: Dit omvat ziekenhuizen (met sociale dienst en ombudsdienst), wijkgezondheidscentra, diensten voor thuisverpleging. #### 1.4.3 Geestelijke gezondheidszorg * **Zelfstandig werkende zorgverstrekkers**: Dit valt onder de federale bevoegdheid. * **Huisarts**: De huisarts is de spilfiguur in de gezondheidszorg. * **Psychologen of klinisch orthopedagogen**: Behandeling kan plaatsvinden door psychologen, psychiaters of therapeuten. * **Centra Geestelijke Gezondheidszorg (CGG)**: Deze centra, gesubsidieerd door de Vlaamse overheid, bieden ambulante diagnostiek, behandeling of begeleiding voor kinderen, jongeren, volwassenen en ouderen. Ze werken multidisciplinair (psychiater, psychologen, sociaal werker) en organiseren preventieve activiteiten (bv. verslaving, zelfdoding). * **Psychiatrisch ziekenhuis**: Biedt residentiële (dag en nacht) medische, gespecialiseerde diagnostiek en behandeling voor kinderen, jongeren, volwassenen en ouderen. Er zijn crisisopvang, kortdurende en voornamelijk langdurende behandelmogelijkheden, evenals een ambulant aanbod via de polikliniek. * **PAAZ (Psychiatrische afdeling in een algemeen ziekenhuis)**: Biedt acute, crisis- en kortdurende diagnostiek en behandeling. * **Psychiatrisch verzorgingstehuis**: Biedt residentiële woonvormen met continue verzorging en begeleiding voor volwassenen en ouderen met een gestabiliseerde langdurige psychiatrische problematiek. * **Rehabilitatie**: Omvat beschut wonen voor volwassenen (en ouderen) met complexe en langdurige psychiatrische problematiek, waarbij begeleiding gekoppeld is aan huisvesting (individueel of in groep). Dagactiviteitencentra bieden ondersteuning en structuur voor daginvulling, ontmoeting, vrije tijd, vorming en werk. #### 1.4.4 Artikel 107 en zorgcircuits Artikel 107 van de ziekenhuiswet voorziet in de afbouw van bedden en de vermaatschappelijking van de zorg. Dit leidt tot de ontwikkeling van zorgcircuits en zorgnetwerken die de continuïteit van zorg garanderen. Deze netwerken omvatten functies zoals preventie en promotie, mobiele teams voor acute en langdurige zorg, rehabilitatie, behandelunits en specifieke woonvormen. #### 1.4.5 Centra met revalidatieovereenkomst Deze centra bieden psychosociale revalidatie, revalidatie voor verslaafden, en hulp bij kinderpsychiatrische aandoeningen, vroegtijdige stoornissen in de interactie tussen ouderen en kinderen. Ook centra voor ambulante revalidatie en referentiecentra voor autisme vallen hieronder, met als doel het terugwinnen van autonomie en het verminderen van beperkingen. * **Bevoegdheden**: * **Federaal**: Acute zorg en beheer van de ziekteverzekering. * **Vlaanderen**: Kwaliteit, preventieve zorg, chronische zorg. ### 1.5 Onderwijs #### 1.5.1 Structuur van het onderwijs Het onderwijs in België is georganiseerd in drie netten: * **Gemeenschapsonderwijs (GO!)**: Officieel gesubsidieerd onderwijs. * **Officieel gesubsidieerd onderwijs**: Georganiseerd door provincies, steden en gemeenten. * **Vrij gesubsidieerd onderwijs**: Onder andere het Katholiek onderwijs. #### 1.5.2 Diensten voor kwetsbare groepen * **Duaal leren**: Gericht op de tweede en derde graad, met de nadruk op praktijkervaring op de werkvloer. * **Ligo (Centrum voor Basiseducatie)**: Biedt basisopleidingen aan volwassenen die dit nodig hebben. * **Volwassenonderwijs**: Biedt een "tweede kans" onderwijs. * **OKAN (Onthaalklas voor anderstalige nieuwkomers)**: Richt zich op de integratie van nieuwkomers in het onderwijs. #### 1.5.3 Decreet leerlingenbegeleiding (17/04/2018) Dit decreet heeft vier hoofddoelen: 1. De totale ontwikkeling van alle leerlingen bevorderen. 2. Het welbevinden van leerlingen verhogen. 3. Vroegtijdig schoolverlaten voorkomen. 4. Meer gelijke onderwijskansen creëren. Dit wordt gerealiseerd via vier domeinen: leren en studeren, preventieve gezondheidszorg (medisch schooltoezicht), schoolloopbaan, en psychisch en sociaal functioneren. Het decreet legt de nadruk op een zorgcontinuüm en de rol van het Centrum voor Leerlingenbegeleiding (CLB). #### 1.5.4 Leersteendecreet Dit decreet, van kracht sinds 1 september 2023, beoogt twee belangrijke doelen: 1. Het bevorderen van de maximale ontplooiing, leerwinst, welbevinden, zelfredzaamheid en volwaardige participatie van leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften in het gewoon onderwijs. 2. Het versterken van de competenties van leraren en schoolteams in het gewoon onderwijs om leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften te begeleiden en een inclusieve klas- en schoolcultuur te creëren. Dit decreet is gericht op inclusief onderwijs voor leerlingen met specifieke leerbehoeften (zoals leerstoornissen of een lichte mentale beperking) binnen het gewoon onderwijs. Scholen passen "redelijke aanpassingen" toe als eerste fase van het zorgcontinuüm. Het CLB fungeert als poortwachter. #### 1.5.5 Leersteuncentra Leersteuncentra beschikken over diverse expertise (onderwijskundig, handicap-specifiek, inclusie, coaching). De handicap-specifieke expertise omvat: * **Type basisaanbod**: Voor leerlingen die het gemeenschappelijk curriculum met redelijke aanpassingen niet kunnen volgen in het gewoon onderwijs. * **Type 2**: Verstandelijke beperking. * **Type 3**: Emotionele of gedragsstoornis (zonder verstandelijke beperking). * **Type 4**: Motorische beperking. * **Type 6**: Visuele beperking. * **Type 7**: Auditieve beperking en spraak- of taalstoornis. * **Type 9**: Autismespectrumstoornis (zonder verstandelijke beperking). ### 1.6 Jeugdhulp en opvoeding #### 1.6.1 Kind en Gezin De missie van Kind en Gezin (onderdeel van Opgroeien) is om actief bij te dragen aan het welzijn van elk kind in Vlaanderen en Brussel, met oog voor kinderrechten en diversiteit. De dienst- en hulpverlening omvat: * **Preventieve gezinsondersteuning**: Gericht op aanstaande ouders (met extra aandacht voor maatschappelijk kwetsbare vrouwen) en gezinnen met kinderen tot 3 jaar (met extra aandacht voor maatschappelijk kwetsbare gezinnen). De kerntaak is medische, psychosociale en pedagogische preventie en ondersteuning. Dit gebeurt via samenwerking met kraamklinieken, bezoeken van regioverpleegkundigen, consultatiebureaus, inloopteams, telefonisch advies (Kind en Gezin-lijn), nieuwsbrieven en brochures. Deze dienstverlening is gratis, vrijwillig en vraaggericht. * **Kinderopvang**. * **Adoptie**. Kind en Gezin subsidieert ook dienstverlening door partners, zoals: * Centrum voor kinderzorg en gezinsondersteuning. * Vertrouwenscentrum voor kindermishandeling. * Huis van het Kind. #### 1.6.2 Integrale jeugdhulp Integrale jeugdhulp streeft naar zes doelstellingen: krachtgericht werken, tijdige toegang, continuïteit, adequaat omgaan met verontrusting, crisisopvang, en participatie. De doelgroep zijn minderjarigen, hun ouders, opvoedingsverantwoordelijken en voogden van niet-begeleide minderjarigen. Hulpverlening aan +18-jarigen is beperkt mogelijk tot 25 jaar (jeugdhulp) of 26 jaar (VAPH). * **Rechtstreeks toegankelijke jeugdhulp (RTJ)**: * **Brede Instap**: Dit is het eerste aanspreekpunt voor alle hulpvragen. De diensten verstrekken informatie, bieden kortdurende hulp aan en verwijzen indien nodig. Deelnemende instanties zijn o.a. CAW, JAC, inloopteams van Kind en Gezin en CLB. * **Intensievere hulp**: Dit is probleemgebonden hulp die dieper ingaat op specifieke problemen. * **Niet rechtstreeks toegankelijke hulp (NRTH)**: * Deze hulp kan enkel ingezet worden met het akkoord en de tussenkomst van de intersectorale toegangspoort. De hulp is gespecialiseerd en intensief. De aanvraag gebeurt met een A-document door een hulpverlener. * **Verontrusting**: Bij een ontwikkeling van de minderjarige of problemen binnen het gezin die ernstig, langdurig en complex zijn, of bij ernstig gevaar. * **Gemandateerde voorziening (GV)**: Indien de hulp vastloopt of niet aanvaard wordt, kan een gemandateerde voorziening ingeschakeld worden. Dit kan een aanmelding met een M-document inhouden. De taken van een GV omvatten consult, onderzoek naar maatschappelijke noodzaak (MaNo) en het opstarten van gepaste hulpverlening. Bij weigering of niet meewerken kan doorverwijzing naar het jeugdparket volgen. * **Gerechtelijke jeugdhulp**: De jeugdrechter legt hulp op in de volgende situaties: * Een minderjarige overtreedt de wet (delict). * Een minderjarige bevindt zich in een VOS (Veroorzakende Onveilige Situatie) en hulp op vrijwillige basis is niet mogelijk. * Er is een acute crisissituatie die onmiddellijk ingrijpen vereist (hoogdringendheid). De sociale dienst van de jeugdrechtbank speelt hierin een belangrijke rol. * **Crisisjeugdhulp, bemiddeling en cliëntoverleg**: * **Crisisjeugdhulp**: Inzetbaar voor alle minderjarigen in een crisis. * **Bemiddeling**: Bij conflicten in de hulpverlening, gericht op een voor alle partijen aanvaardbaar akkoord. * **Cliëntoverleg**: Een specifieke vorm van overleg waarbij cliënten, hun netwerk en hulpverleners samenkomen om af te stemmen. ### 1.7 Personen met een beperking #### 1.7.1 Definitie en doelgroep Personen met een beperking worden gedefinieerd als personen met langdurige fysieke, mentale, verstandelijke of zintuiglijke beperkingen die, in wisselwerking met diverse drempels, hen beletten volledig, daadwerkelijk en op voet van gelijkheid met anderen te participeren in de samenleving. Dit is conform het VN-Verdrag inzake de rechten van personen met een handicap. De doelgroep omvat: * Personen met psychische problemen. * Personen met leerstoornissen. * Personen met een verstandelijke beperking. * Personen met een fysieke of sensorische beperking (slechtzienden, rolstoelgebruikers, slechthorenden). * Personen die lijden aan een chronische of degeneratieve ziekte. #### 1.7.2 Bevoegdheden en ondersteuning * **Bevoegdheden**: * **FOD Directie Generaal personen met handicap**: Regelt inkomen, parkeerkaarten en attesten. * **Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap (VAPH)**: Coördineert zorg en ondersteuning. * **Ondersteuning**: * **Rechtstreeks toegankelijke hulp (RTH)**: * Diensten ondersteuningsplan (DOP) * Bijstandsorganisaties * Groenezorg initiatieven * Organisaties voor vrijetijdszorg * Observatie-, diagnose- en behandelingsunits (ODB-units) * **Niet rechtstreeks toegankelijke hulp (NRTH)**: * **NRTH - Minderjarigen**: * Persoonlijk assistentiebudget (PAB) * Multifunctioneel centrum (MFC): biedt begeleiding (pedagogisch en psychosociaal), dagopvang (schoolaanvullend of -vervangend) en verblijf (opvang gedurende de nacht). * **NRTH - Meerderjarigen**: * Persoonsvolgend budget (PVB) (cash of voucher) * Dagondersteuning * Woonondersteuning * Individuele ondersteuning (psychosociaal, praktisch, globaal) * Permanentie #### 1.7.3 Dienst ondersteuningsplan (DOP) Het DOP werkt samen met het netwerk van de hulpvrager om op maat gemaakte antwoorden te vinden op ondersteuningsvragen en -noden. Hierbij wordt een ondersteuningsplan opgesteld. #### 1.7.4 Hulpmiddelen en aanpassingen Er is ondersteuning voor hulpmiddelen voor motorische, visuele, auditieve en cognitieve handicaps (bv. blinde geleide hond, ringleiding), taal- en stemstoornissen (bv. stemversterker) en leerstoornissen (bv. ondersteuningssoftware). Ook aanpassingen (bv. aan een stuur) vallen hieronder. **Belangrijk**: Aanvragen voor VAPH-ondersteuning moeten ingediend worden vóór de leeftijd van 65 jaar. De definitie van een participatieprobleem, relevant voor VAPH, benadrukt het samenspel tussen functiestoornissen, beperkingen bij activiteiten en persoonlijke/externe factoren. ### 1.8 Samenlevingsopbouw en sociaal-cultureel werk #### 1.8.1 Samenlevingsopbouw SAAMO (Samen uitsluiting aanpakken) is een netwerk van acht erkende VZW's in Vlaanderen, met vestigingen in de grote steden. SAAMO werkt vanuit twee opdrachten: * **Agogische opdracht**: Brengt mensen samen in innovatief projectwerk en buurtwerk, met als doel grond- en mensenrechten te realiseren, sterke buurten en steden te creëren en collectief burgerschap te bevorderen. * **Politieke opdracht**: Richt zich op verbeteringen in beleid en regelgeving en op publieke bewustwording. #### 1.8.2 Sociaal-cultureel werk (volwassenen) Centraal in sociaal-culturele praktijken staan ontmoeting, niet-formeel leren (buiten schoolverband), gemeenschapsvorming en maatschappelijk engagement. * **De sector**: Omvat 131 organisaties, 180.000 vrijwilligers en 14.000 lokale groepen. * **Activiteiten**: Gericht op participatie, actief burgerschap en samenleven, mensenrechten en vrede, in diverse domeinen zoals welzijn, opvoeding, onderwijs, kunst, cultuur en persoonlijke groei. Burgerinitiatieven kunnen doelgroepgericht zijn of een specifiek thema behandelen. #### 1.8.3 Maatschappelijke opdracht van sociaal-cultureel werk * **Verbindende rol**: Verbindt mensen en groepen om elkaar beter te leren kennen en meer vertrouwen te ontwikkelen, wat bijdraagt aan de groei van burgers in de samenleving. * **Kritische rol**: Zet mensen aan tot kritisch denken over maatschappelijke kwesties, en bevordert zo kritisch burgerschap. * **Laboratoriumrol**: Organiseert experimenten om maatschappelijke verandering te realiseren en biedt een laboratorium voor antwoorden op complexe samenlevingskwesties, waarin mensen hun ondernemend burgerschap kunnen ontwikkelen. #### 1.8.4 Soorten sociaal-culturele organisaties * **Sociaal-culturele verenigingen**: Femma, Raak, Oxfam, etc. * **Etnisch-culturele federaties**. * **Internationaal comité AVANSA (Vormingplus)**: Biedt vorming over uiteenlopende thema's en werkt samen met andere centra. * **Landelijke vormingscentra**: Gespecialiseerd in thema's zoals milieu of relaties. * **Bewegingen**: Zetten mensen in beweging rond specifieke thema's (bv. klimaat). ### 1.9 Jeugdwerk Jeugdwerk in Vlaanderen is zeer divers en evolueert mee met de noden van jongeren. De definitie luidt: "groepsgericht sociaal-cultureel werk op basis van niet-commerciële doelen voor of door de jeugd van drie tot en met dertig jaar, in de vrije tijd, onder educatieve begeleiding en ter bevordering van de algemene en integrale ontwikkeling van de jeugd die daaraan deelneemt op vrijwillige basis". #### 1.9.1 Vlaamse jeugdwerkvormen * **Landelijk georganiseerde jeugdverenigingen**: Begeleiden lokale verenigingen met activiteiten en vorming. * **Verenigingen voor informatie en participatie**: Bieden informatie over kinderrechten, participatieprocessen of mediaproductie. * **Cultuureducatieve verenigingen**: Stimuleren de artistieke creativiteit van kinderen. * **Politieke jongerenbewegingen**: Vormen en stimuleren jongeren tot politieke participatie. * **Intermediaire organisaties**: Gericht op belangenbehartiging en beleidsgericht werk. #### 1.9.2 Bovenlokaal jeugdwerk * **Bovenlokale open jeugdwerkingen**: Organiseren activiteiten op publieke, open toegankelijke plaatsen. * **Ondersteunende organisatie: FORMAAT**: Een bovenlokaal geprofessionaliseerde jeugdvereniging voor kinderen en jongeren in maatschappelijk kwetsbare situaties. * **Ondersteunende organisatie: Uit de Marge**: Een bovenlokaal geprofessionaliseerde jeugdvereniging voor kinderen en jongeren met een handicap. ### 1.10 Arbeidsmarkt en tewerkstelling #### 1.10.1 Rijksdienst voor arbeidsvoorziening (RVA) De RVA is een openbare instelling van sociale zekerheid die zich bezighoudt met: * Het stelsel van de werkloosheidsverzekering en andere uitkeringen: kent rechten toe en bepaalt bedragen. * Loopbaanonderbreking en tijdskrediet: geeft toestemming tot betaling van uitkeringen. * Bestrijding van oneigenlijk gebruik van de werkloosheidsverzekering. #### 1.10.2 Vlaamse dienst voor arbeidsbemiddeling (VDAB) De VDAB bevordert de werking van de arbeidsmarkt in Vlaanderen. Ze helpt werkzoekenden en werknemers bij loopbaanontwikkeling, werkt samen met andere dienstverleners om sneller een job te vinden, en besteedt speciale aandacht aan personen uit kansengroepen. De VDAB organiseert ook opleidingen. #### 1.10.3 Sociale economie * **Maatwerkbedrijven**: Gericht op mensen met een arbeidsbeperking die een zekere afstand tot de arbeidsmarkt hebben. Ze bieden werk in een aangepaste omgeving met begeleiding en ondersteuning op maat. * **Lokale Diensteneconomie initiatieven**: Overheden bouwen hierbij een dienstenaanbod uit dat lokale noden invult en kansen creëert voor personen die moeilijk uit de werkloosheid raken (bv. sociaal restaurant, buurtgerichte kinderopvang). * **Individueel maatwerk**: Werkgevers ontvangen een loonpremie en/of begeleidingspremie voor werknemers met een arbeidsbeperking. * **Arbeidsmatige activiteiten**: Tijdelijke, onbetaalde activiteiten gericht op het aanbieden van de latente functies van arbeid, met de focus op stappen richting betaalde arbeid (bv. in een kringwinkel). #### 1.10.4 Vakbonden * **Regionale dienstverlening**: Uitbetalingsinstellingen voor werkloosheid. * **Beroepscentrales**: Bieden juridische bijstand in arbeidsrechtelijke kwesties, nemen deel aan sociaal overleg en sluiten collectieve arbeidsovereenkomsten (CAO's) op sectoraal niveau. Ze behartigen de individuele en collectieve belangen van arbeiders. #### 1.10.5 Werkgeversorganisaties * VOKA: Vlaams netwerk van ondernemingen. * UNIZO: Vertegenwoordigt zelfstandigen, KMO's en vrije beroepen. * Boerenbond: Beroepsorganisatie voor boeren en tuinders. ### 1.11 Wonen #### 1.11.1 Sociale woonmaatschappijen Sinds 1 januari 2024 zijn er belangrijke wijzigingen, waaronder de fusie tot één maatschappij per werkingsgebied (bv. WIL, Woonboog, Leefgoed). Deze nieuwe maatschappijen combineren de taken van sociale verhuurkantoren en sociale huisvestingsmaatschappijen. Ze verhuren woningen op de private huurmarkt en bouwen sociale woningen. * **Inschrijving**: Er is een centraal inschrijvingsregister. * **Voorwaarden**: Inkomensvoorwaarden (middentoets), kennis van het Nederlands, eigendomsvoorwaarden en inschrijving bij de VDAB zijn vereist. * **Toewijzing**: De toewijzing is gebaseerd op lokale binding met de gemeente, mantelzorg, en de wachttijd. Er is een versnelde toewijzing voor specifieke doelgroepen zoals dak- en thuislozen, personen met een psychische kwetsbaarheid, jongeren in begeleid zelfstandig wonen, slachtoffers van intra-familiaal geweld en personen met slechte woonomstandigheden. * **Begeleiding**: Verplichte begeleiding kan gekoppeld worden aan een huurcontract. * **Doelgroepenbeleid**: Lokaal woonreglement legt specifieke doelgroepen vast, bv. aangepaste woningen voor ouderen of personen met een beperking. #### 1.11.2 Huurdersbond De Huurdersbond behartigt de belangen van zowel private als sociale huurders. Ze is een tweedelijnsorganisatie en het lidmaatschap is betaald. De Huurdersbond biedt advies over huurcontracten, informeert over rechten en plichten, helpt bij het opmaken van documenten en verduidelijkt wetgeving (bv. opzegging, waarborg). Ze is er niet voor eigenaars en verhuurders. ### 1.12 Woonzorg Het woonzorgdecreet omvat een breed aanbod aan diensten: * **Lokale dienstencentra (LDC)**. * **Diensten voor gezinszorg**. * **Diensten voor oppashulp**. * **Diensten voor thuisverpleging**. * **Diensten maatschappelijk werk van ziekenfondsen**. * **Diensten voor gastopvang**. * **Centra voor dagverzorging, kortverblijf en herstelverblijf**. * **Groepen van assistentiewoningen**. * **Woonzorgcentra**. * **Verenigingen voor mantelzorgers en gebruikers**. #### 1.12.1 Hulp en ondersteuning Het hulpaanbod is concreet en omvat: * **Maaltijden, poetsen, etc.** * **Ondersteuning mantelzorgers**: Mantelzorgpremies, mantelzorgcafés. * **Zorg**: Verzorging, verpleging. * **Vorming en ontmoeting**: Gericht op dementie, lotgenotencontact en LDC-activiteiten. * **Vrijwilligersaanbod**: Oppashulp, MinderMobielenCentrale (MMC), klusjes. Sociaal werkers in thuiszorgdiensten spelen voornamelijk een coördinerende rol, helpen bij de organisatie van thuiszorg en ondersteunen mantelzorgers. --- # Integratie en inburgering Dit gedeelte van de studiehandleiding behandelt de trajecten en diensten die gericht zijn op de integratie van nieuwkomers, met specifieke aandacht voor taal, maatschappelijke oriëntatie en werk. ### 2.1 Inburgeringstraject Het inburgeringstraject is gericht op het faciliteren van de integratie van nieuwkomers in de samenleving. #### 2.1.1 Componenten van het inburgeringstraject Het traject omvat de volgende kerncomponenten: * **Nederlandse taal:** Het leren van de Nederlandse taal is essentieel voor participatie in de samenleving. * **Maatschappelijke oriëntatie:** Inzicht krijgen in de sociale, culturele en politieke structuren van het land. * **Werk:** Het bevorderen van de toegang tot de arbeidsmarkt via diverse kanalen. #### 2.1.2 Ondersteunende diensten Verschillende instanties en diensten dragen bij aan het inburgeringstraject: * **Contactpunten inburgering:** Deze fungeren als centraal punt voor informatie en begeleiding bij het inburgeringstraject. * **Huizen van het Nederlands:** Hoewel ze geen cursussen organiseren, coördineren ze wel de taallessen en verwijzen ze door naar aanbieders. * **LIGO (Laagdrempelig Individueel en Groepsonderwijs) en CVO (Centrum voor Volwassenenonderwijs):** Deze instellingen bieden taalcursussen aan. * **Sociale tolk/vertaler:** Voorzieningen en lokale besturen kunnen gebruikmaken van sociale tolken en vertalers om communicatiebarrières te overbruggen. * **Dienst vreemdelingenrecht en internationaal familierecht:** Deze dienst richt zich op professionals en hulpverleners en biedt geen individueel advies. #### 2.1.3 Participatie en netwerkvorming Naast taal en oriëntatie zijn ook participatie en netwerkvorming cruciale elementen: * **Vrijwilligerswerk:** Een uitstekende manier om ervaring op te doen, sociale contacten te leggen en de taal te oefenen. * **Stage:** Biedt de mogelijkheid om praktijkervaring op te doen in een specifieke sector. * **Participatie- en netwerktrajecten:** Programma's die gericht zijn op het actief betrekken van nieuwkomers bij de samenleving en het uitbreiden van hun sociale netwerk. > **Tip:** Het actief deelnemen aan vrijwilligerswerk en netwerkevenementen kan de integratie aanzienlijk versnellen en het gevoel van thuishoren versterken. ### 2.2 Eerstelijns welzijnswerk en algemene diensten Dit gedeelte belicht de rol van eerstelijns welzijnswerk en algemene diensten die essentieel zijn voor de ondersteuning van verschillende doelgroepen, waaronder nieuwkomers. #### 2.2.1 Centrum Algemeen Welzijnswerk (CAW) Het CAW speelt een centrale rol in het welzijnswerk en biedt ondersteuning op diverse gebieden: * **Ontmoeting en onthaal:** Creëert een laagdrempelige omgeving voor mensen om binnen te stappen met hun vragen. * **Begeleidingscontinua:** Biedt ondersteuning aan diverse kwetsbare groepen, waaronder: * Dak- en thuislozen en mensen met woonproblemen. * Mensen met mentale problemen. * Kwetsbare gezinnen en jongeren. * Personen die kampen met relationele problemen of intra-familiaal geweld. * **JAC (Jongeren Advies Centrum):** Een specifieke dienst van het CAW die zich richt op jongeren, met aandacht voor dader- en slachtofferschap. * **Precair verblijf:** Ondersteuning voor personen in een onzekere verblijfssituatie. #### 2.2.2 OCMW (Openbaar Centrum voor Maatschappelijk Welzijn) Het OCMW is een cruciale speler in de sociale bescherming en biedt hulp aan alle burgers: * **Geografische afbakening:** Er is één OCMW per gemeente. * **Voor wie:** Het OCMW staat open voor elke burger in de gemeente, ongeacht hun situatie. * **Doel:** Het garanderen van een leven dat beantwoordt aan menselijke waardigheid door middel van maatschappelijke dienstverlening. * **Aanbod:** * **Curatieve en preventieve hulp:** Zowel behandeling van bestaande problemen als het voorkomen ervan. * **Materieel, sociaal, geneeskundig en psychologisch:** Ondersteuning op diverse levensdomeinen. * **Dringende medische hulp:** Specifieke hulp voor uitgewezen asielzoekers. #### 2.2.3 OCMW-wetgeving en hervormingen De werking van het OCMW is door de jaren heen geëvolueerd: * **Decreet lokaal bestuur:** Grotendeels vervanging van de oude OCMW-wet door een geïntegreerd beleid voor OCMW en gemeente. De gemeenteraad fungeert als raad voor maatschappelijk welzijn, en de burgemeester en schepenen vormen het vast bureau. * **Bijzonder comité sociale dienst:** Een uitzonderingsorgaan dat individuele steunverlening behandelt. * **Individuele steun:** Dit omvat het leefloon en aanvullende steun, gebaseerd op maatschappelijk onderzoek door een maatschappelijk assistent. * **Decreet lokaal sociaal beleid:** Gericht op het ontwikkelen van een inclusief en integraal lokaal sociaal beleid, het afstemmen van vraag en aanbod, en het tegengaan van onderbescherming. > **Tip:** Het OCMW is een belangrijke 'sluitstuk' van de sociale bescherming; aarzel niet om er hulp te zoeken bij welzijnsvragen. --- # Welzijnswerk en sociale bescherming Dit onderwerp biedt een overzicht van de verschillende aspecten van welzijnswerk en sociale bescherming in België, met speciale aandacht voor de rol van OCMW's en integratietrajecten. ### 3.1 Welzijnswerk Welzijnswerk omvat een breed scala aan diensten en ondersteuning gericht op het bevorderen van het welzijn van burgers. #### 3.1.1 Eerstelijns welzijnswerk Het Centrum Algemeen Welzijnswerk (CAW) vormt een belangrijk onderdeel van het eerstelijns welzijnswerk en biedt ontmoeting, onthaal en begeleidingscontinua voor diverse problematieken zoals dak- en thuisloosheid, mentale gezondheidsproblemen en relationele of familiale moeilijkheden. Het JAC (Jongerencentrum) richt zich specifiek op jongeren. #### 3.1.2 Dienst vreemdelingenrecht en internationaal familierecht Deze dienst richt zich op professionals en hulpverleners en biedt geen individueel advies. #### 3.1.3 Integratie en inburgering Centra voor Inburgering bieden trajecten aan die Nederlandse taalvaardigheid, maatschappelijke oriëntatie, werk (inclusief vrijwilligerswerk, stages en participatietrajecten) omvatten. Huizen van het Nederlands coördineren de aanpak van taalonderwijs, terwijl LIGO en CVO ook een rol spelen. #### 3.1.4 Sociale tolk Een sociale tolk dient als vertaler voor voorzieningen en lokale besturen. #### 3.1.5 Opvang van asielzoekers Fedasil is het federale orgaan dat verantwoordelijk is voor de opvang van asielzoekers en beheert of besteedt opvangcentra uit aan partners zoals het Rode Kruis. Dit omvat het principe van "bed, bad, brood" en gesloten centra voor uitgeprocedeerde personen. Lokale Opvanginitiatieven (LOI), beheerd door gemeenten en vaak ingebed in OCMW's, bieden kleinere, autonomere opvangmogelijkheden. ### 3.2 Sociale bescherming Sociale bescherming beoogt de zekerheid van een menswaardig bestaan voor alle burgers. #### 3.2.1 Recht op maatschappelijke dienstverlening Het OCMW (Openbaar Centrum voor Maatschappelijk Welzijn) is de spilfiguur in het recht op maatschappelijke dienstverlening. ##### 3.2.1.1 Doel en reikwijdte van het OCMW Het OCMW streeft ernaar burgers in staat te stellen een leven te leiden dat beantwoordt aan menselijke waardigheid. Het biedt zowel curatieve als preventieve hulp op materieel, sociaal, geneeskundig, sociaal-geneeskundig en psychologisch vlak. Dit omvat ook dringende medische hulp voor uitgewezen asielzoekers. Het OCMW is geografisch afgebakend per gemeente en staat open voor elke burger met welzijnsvragen. ##### 3.2.1.2 Decreet lokaal bestuur en decreet lokaal sociaal beleid Grote delen van de OCMW-werking zijn geïntegreerd onder het Decreet Lokaal Bestuur, waarbij één beleid en beleidsploeg voor de gemeente en het OCMW worden gehanteerd. De Raad voor maatschappelijk welzijn is de gemeenteraad, en het vast bureau bestaat uit de burgemeester en schepenen. Het Decreet Lokaal Sociaal Beleid richt zich op het ontwikkelen van een inclusief en integraal lokaal sociaal beleid, het afstemmen van vraag en aanbod, en het tegengaan van onderbescherming. ##### 3.2.1.3 Steun van het OCMW Het OCMW biedt individuele steun, waaronder het leefloon en aanvullende steun, gebaseerd op maatschappelijk onderzoek door een maatschappelijk assistent. #### 3.2.2 Ziekenfondsen Binnen elk ziekenfonds wordt begeleiding geboden bij ziekte, handicap en ouderdom. De ziekenfondsen organiseren thuiszorg, ondersteunen mantelzorgers, stellen de graad van zorgbehoefte vast en fungeren als contactpunt voor personen met een beperking. Psychosociale begeleiding bij verliesverwerking behoort ook tot hun taken. #### 3.2.3 Gezondheidszorg De gezondheidszorg kent verschillende componenten: * **Preventie:** Vaccinaties, bevordering van beweging, zelfmoordpreventie, algemeen welzijn en preventieve tandzorg. * **Curatieve zorg:** Behandeling van ziekten door middel van operaties, medicatie, etc. * **Palliatieve zorg:** Gericht op het voorkomen of verlichten van lijden en comfortzorg. De toegang tot zorg verloopt vaak via een "stepped care" model, met de huisarts als centraal aanspreekpunt. De verplichte ziekteverzekering regelt de terugbetaling door ziekenfondsen of hulpkassen, waarbij persoonlijke bijdragen of remgeld een rol spelen. Er bestaat een "gezondheidskloof", waarbij mensen met een lager inkomen zorg uitstellen, wat leidt tot een lagere levensverwachting. ##### 3.2.3.1 Organisatie van de gezondheidszorg De gezondheidszorg wordt georganiseerd door zelfstandige zorgverstrekkers die vergoed worden per prestatie volgens een nomenclatuur. Ze kunnen geconventioneerd of niet-geconventioneerd zijn. Diensten en organisaties zoals ziekenhuizen (met sociale dienst en ombudsdienst), wijkgezondheidscentra, diensten voor thuisverpleging en ziekenfondsen spelen een cruciale rol. Ziekenfondsen hebben een wettelijke opdracht voor aanvullende diensten en voordelen, en zetten in op sensibilisering en belangenbehartiging. Revalidatiecentra dragen bij aan herstel. ##### 3.2.3.2 Geestelijke gezondheidszorg De geestelijke gezondheidszorg wordt aangeboden door zelfstandig werkende zorgverstrekkers, huisartsen (als spilfiguur), psychologen, klinisch orthopedagogen, psychiaters en therapeuten. * **Centra Geestelijke Gezondheidszorg (CGG):** Bieden ambulante diagnostiek, behandeling en begeleiding aan kinderen, jongeren, volwassenen en ouderen, vaak multidisciplinair. Preventieve activiteiten, zoals rond verslaving en zelfdoding, behoren ook tot hun aanbod. * **Psychiatrische ziekenhuizen:** Bieden residentiële (dag en nacht) medische, gespecialiseerde diagnostiek en behandeling voor kinderen, jongeren, volwassenen en ouderen, met zowel kortdurende als langdurige opvang. Ze hebben ook een ambulant aanbod via de polikliniek. * **PAAZ (Psychiatrische afdeling in een algemeen ziekenhuis):** Biedt acute, crisis- en kortdurende diagnostiek en behandeling. * **Psychiatrische verzorgingstehuizen:** Bieden residentiële woonvormen met continue verzorging en begeleiding voor volwassenen en ouderen met een gestabiliseerde langdurige psychiatrische problematiek, inclusief rehabilitatie. * **Beschut wonen:** Een woonvorm voor volwassenen (en ouderen) met een complexe en langdurige psychiatrische problematiek, waarbij begeleiding gekoppeld is aan huisvesting in individuele woningen of groepswoningen. * **Dagactiviteitencentra:** Bieden ondersteuning en structuur, ontmoeting, vrijetijdsbesteding, vorming en werk voor volwassenen (en ouderen) met een complexe en langdurige psychiatrische problematiek. ###### 3.2.3.2.1 Artikel 107 en zorgcircuits Artikel 107 van de ziekenwet stimuleert de afbouw van bedden en de maatschappelijkering van de zorg, wat leidt tot de ontwikkeling van zorgcircuits en netwerken voor continuïteit van zorg. Deze circuits omvatten preventie en promotie, mobiele teams voor acute en langdurige zorg, rehabilitatie, behandelunits en specifieke woonvormen. ###### 3.2.3.2.2 Vroegtijdige interventie en revalidatie De PANGG 0-18 centra richten zich op kinderen en jongeren met psychiatrische aandoeningen en vroegtijdige stoornissen in de interactie tussen ouderen en kinderen. Centra met een revalidatieovereenkomst bieden psychosociale revalidatie, o.a. voor verslaafden. Centra ambulante revalidatie en referentiecentra voor autisme focussen op het terugwinnen van autonomie en het verminderen van beperkingen. ###### 3.2.3.2.3 Bevoegdheden Federale bevoegdheden omvatten acute zorg en het beheer van de ziekteverzekering. Vlaanderen is bevoegd voor kwaliteit, preventieve zorg, chronische zorg en onderwijs. #### 3.2.4 Onderwijs Het onderwijs kent drie netten: gemeenschapsonderwijs, officieel gesubsidieerd onderwijs en vrij gesubsidieerd onderwijs. * **Diensten voor kwetsbare groepen:** Duaal leren richt zich op werkervaring, terwijl Ligo centra biedt voor basiseducatie voor volwassenen. Volwassenenonderwijs biedt een tweede kans. OKAN verzorgt onthaalklassen voor anderstalige nieuwkomers. * **Leerlingenbegeleiding:** Het decreet leerlingenbegeleiding (17 april 2018) heeft vier doelen: bevorderen van de totale ontwikkeling van alle leerlingen, verhogen van het welbevinden, voorkomen van schoolverlaten en creëren van gelijke onderwijskansen. Het richt zich op vier domeinen: leren en studeren, preventieve gezondheidszorg, schoolloopbaan en psychisch en sociaal functioneren. Het centrum voor leerlingenbegeleiding (CLB) speelt hierin een centrale rol. * **Leersteendecreet:** Dit decreet (vanaf 1 september 2023) streeft naar maximale ontplooiing, leerwinst, welbevinden, zelfredzaamheid en participatie voor leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften in het gewoon onderwijs. Het versterkt ook de competenties van leraren en schoolteams voor inclusieve praktijken. * **Leersteuncentra:** Deze centra bieden expertise op onderwijskundig, handicap-specifiek, inclusie- en coachingvlak. De handicap-specifieke expertise omvat types voor basisaanbod, verstandelijke beperking, emotionele of gedragsstoornis, motorische beperking, visuele beperking, auditieve beperking en spraak- of taalstoornis, en autismespectrumstoornis. #### 3.2.5 Opgroeien (Kind en Gezin) Kind en Gezin, onderdeel van Opgroeien, draagt bij aan het welzijn van kinderen in Vlaanderen en Brussel, met oog voor kinderrechten en diversiteit. * **Dienst- en hulpverlening:** Omvat preventieve gezinsondersteuning (voor aanstaande ouders en gezinnen met jonge kinderen, met extra aandacht voor kwetsbare groepen), kinderopvang en adoptie. De kerntaak is medische, psychosociale en pedagogische preventie en ondersteuning, die gratis, vrijwillig en vraaggericht is. * **Integrale Jeugdhulp (IJH):** Heeft zes doelstellingen: krachtgericht werken, tijdige toegang, continuïteit, omgaan met verontrusting, crisishulp en participatie. De doelgroep zijn minderjarigen, ouders, opvoedingsverantwoordelijken, leefomgeving en voogden van niet-begeleide minderjarigen. Hulpverlening aan +18-jarigen is beperkt mogelijk tot 25 of 26 jaar. * **Rechtstreeks toegankelijke jeugdhulp (RTJ):** Biedt een brede instap voor alle hulpvragen, fungeert als eerste aanspreekpunt, verstrekt informatie en biedt kortdurende hulp. CAW, JAC, inloopteams Kind en Gezin en CLB vallen hieronder. * **Niet rechtstreeks toegankelijke hulp (NRTJ):** Intensievere, probleemgebonden hulp die enkel kan worden ingezet met akkoord en tussenkomst van de intersectorale toegangspoort. Dit vereist een A-document en is gericht op ernstige, langdurige en complexe problemen, of situaties van ernstig gevaar. * **Gemandateerde voorzieningen (GV):** Nemen de rol over wanneer hulp vastloopt of niet wordt aanvaard. Ze voeren consulten en onderzoeken de maatschappelijke noodzaak van hulpverlening. Bij weigering of niet-meewerken kan doorverwijzing naar het jeugdparket volgen. * **Gerechtelijke jeugdhulp:** Wordt opgelegd door de jeugdrechter wanneer een minderjarige de wet overtreedt, zich in een VOS (Verontrusting, Ontwikkeling, Situatie) bevindt en vrijwillige hulp niet mogelijk is, of in acute crisissituaties. De sociale dienst van de jeugdrechtbank speelt hierin een belangrijke rol. * **Crisisjeugdhulp, Bemiddeling en Cliëntoverleg:** Crisisjeugdhulp is beschikbaar voor alle minderjarigen in crisis. Bemiddeling helpt bij conflicten in de hulpverlening, terwijl cliëntoverleg een vorm is waarbij cliënten, netwerk en hulpverleners samenkomen. #### 3.2.6 Personen met een beperking Personen met een beperking worden gedefinieerd als personen met langdurige fysieke, mentale, verstandelijke of zintuiglijke beperkingen die, in wisselwerking met drempels, volledige en gelijke participatie in de samenleving belemmeren. Dit omvat personen met psychische problemen, leerstoornissen, verstandelijke beperkingen, fysieke of sensorische beperkingen, en personen met chronische of degeneratieve ziekten. * **Bevoegdheden:** De FOD Directie Generaal personen met handicap regelt inkomen, parkeerkaarten en attesten. Het Vlaams Agentschap voor personen met een handicap (VAPH) is bevoegd voor zorg en ondersteuning, G-sport, VDAB, participatie, aangepaste sociale woningen en Vlaamse sociale bescherming. Het VAPH verstrekt echter geen opvang of begeleiding, maar wel subsidies en tussenkomsten voor begeleiding, opvang, hulpmiddelen en aanpassingen. * **Persoonsvolgende budgetten en persoonlijk assistentiebudget:** Deze budgetten ondersteunen personen met een beperking. Een aanvraag hiervoor moet vóór de leeftijd van 65 jaar gebeuren. * **Definitie van participatieprobleem:** Een langdurig en belangrijk participatieprobleem door het samenspel van functiestoornissen, beperkingen bij activiteiten en persoonlijke/externe factoren. * **Ondersteuning:** * **Rechtstreeks toegankelijke hulp (RTH):** Diensten ondersteuningsplan (DOP), bijstandsorganisaties, groenezorginitiatieven, organisaties voor vrijetijdszorg, en observatie-, diagnose- en behandelingsunits (ODB-units). * **Niet rechtstreeks toegankelijke hulp (NRTH):** * **Voor minderjarigen:** Persoonlijk assistentiebudget, multifunctionele centra (begeleiding, dagopvang, verblijf), en begeleiding door pedagogische en psychosociale ondersteuning. * **Voor meerderjarigen:** Persoonsvolgend budget, cash voucher, dagondersteuning, woonondersteuning, individuele ondersteuning (psychosociaal, praktisch), en permanentie. * **Dienst ondersteuningsplan (DOP):** Een proces waarbij samen met het netwerk van de hulpvrager op maat gemaakte oplossingen en ondersteuningsnoden worden aangepakt en een ondersteuningsplan wordt opgesteld. * **Hulpmiddelen en aanpassingen:** Hulpmiddelen voor motorische, visuele, auditieve, cognitieve, taal- en stemstoornissen, en leerstoornissen worden verstrekt. Ook aanpassingen, zoals aan een stuur, vallen hieronder. #### 3.2.7 Samenlevingsopbouw SAAMO (Samen uitsluiting aanpakken) is een netwerk van 8 erkende VZW's die werken aan grond- en mensenrechten, sterke buurten, collectief burgerschap en beleidsverbeteringen. Ze hebben een agogische opdracht (mensen samenbrengen) en een politieke opdracht (werken aan beleid en publieke bewustwording). #### 3.2.8 Vrije tijd en sociaal-cultureel werk * **Sociaal-cultureel werk volwassenen:** Centraal staan ontmoeting, niet-formeel leren, gemeenschapsvorming en maatschappelijk engagement. Het sociaal-cultureel werk verbindt mensen en groepen (verbindende rol), zet aan tot kritisch denken (kritische rol) en fungeert als laboratorium voor maatschappelijke verandering (laboratoriumrol). Dit gebeurt via sociaal-culturele verenigingen, etnisch-culturele federaties, vormingscentra en bewegingen. * **Jeugdwerk:** Gedefinieerd als groepsgericht sociaal-cultureel werk voor of door jongeren (3-30 jaar) in de vrije tijd, gericht op algemene en integrale ontwikkeling. Vlaamse jeugdwerkvormen omvatten landelijk georganiseerde verenigingen, bovenlokaal jeugdwerk (open werkingen, geprofessionaliseerde jeugdverenigingen voor kwetsbare jongeren of jongeren met een handicap), en intermediaire organisaties voor belangenbehartiging. Er zijn diverse werksoorten, waaronder cultuureducatieve verenigingen en politieke jongerenbewegingen. #### 3.2.9 Arbeidsmarkt en werkloosheid * **RVA (Rijksdienst voor Arbeidsvoorziening):** Een openbare instelling van sociale zekerheid die het stelsel van werkloosheidsverzekering beheert, uitkeringen toekent, en oneigenlijk gebruik bestrijdt. * **VDAB (Vlaamse dienst voor arbeidsbemiddeling):** Bevordert de werking van de arbeidsmarkt, ondersteunt werkzoekenden en werknemers bij loopbaanontwikkeling, werkt samen met andere dienstverleners, en besteedt speciale aandacht aan kansengroepen. * **Sociale economie:** * **Maatwerkbedrijven:** Bieden werk aan personen met een arbeidsbeperking in een aangepaste omgeving met ondersteuning. * **Lokale Diensteneconomie (LDE) initiatieven:** Vullen lokale noden in en creëren kansen voor personen met moeilijkheden op de arbeidsmarkt (bv. sociaal restaurant, buurtgerichte kinderopvang). * **Individueel maatwerk:** Werkgevers ontvangen premies voor werknemers met een arbeidsbeperking. * **Arbeidsmatige activiteiten:** Tijdelijke, onbetaalde activiteiten gericht op het ontwikkelen van functies van arbeid en het zetten van stappen naar betaalde arbeid. * **Vakbonden:** Bieden juridische bijstand, nemen deel aan sociaal overleg, en behartigen individuele en collectieve belangen van arbeiders. * **Werkgeversorganisaties:** Vertegenwoordigen werkgevers, zoals VOKA, UNIZO, KMO, Vrije beroepen, en Boerenbond. #### 3.2.10 Wonen * **Sociale woonmaatschappijen:** Sinds 1 januari 2024 is er één maatschappij per werkingsgebied, die sociale verhuurkantoren en sociale huisvestingsmaatschappijen bundelt. Ze verhuren woningen op de private huurmarkt, bouwen sociale woningen, en werken met een centraal inschrijvingsregister. Inkomens-, middelentoets, kennis van het Nederlands, en eigendomsvoorwaarden zijn bepalend. Toewijzing gebeurt op basis van lokale binding, mantelzorg, en wachtlijstperiode, met versnelde toewijzing voor specifieke doelgroepen. Verplichte begeleiding kan gekoppeld worden. * **Huurdersbond:** Komt op voor de belangen van private en sociale huurders, biedt huuradvies, informeert over rechten en plichten, en verduidelijkt wetgeving. #### 3.2.11 Woonzorg Het woonzorgdecreet regelt diverse diensten: * **Lokale dienstencentra (LDC):** Bieden maaltijden, poetsdiensten, ondersteuning aan mantelzorgers (premies, cafés), zorg en verpleging, vorming en ontmoeting (bv. rond dementie), en vrijwilligersaanbod (oppashulp, Minder Mobielen Centrale). Sociaal werkers in thuiszorgdiensten spelen een coördinerende rol en ondersteunen mantelzorgers. * **Aanbod:** Diensten voor gezinszorg, oppashulp, thuisverpleging, maatschappelijk werk van ziekenfondsen, gastopvang, centra voor dagverzorging, kortverblijf en herstelverblijf, groepen van assistentiewoningen en woonzorgcentra. > **Tip:** Begrijp de verschillende niveaus van bevoegdheid (federaal, Vlaams, lokaal) bij het bestuderen van sociale bescherming. Dit helpt bij het plaatsen van de verschillende instanties en hun taken. > > **Tip:** Maak een schema van de verschillende soorten hulp binnen de integrale jeugdhulp (RTJ, NRTJ, gerechterlijke jeugdhulp) om de toegangsmodaliteiten en doelen te onthouden. --- # Gezondheidszorg en geestelijke gezondheid Dit deel van de samenvatting geeft een overzicht van de Belgische gezondheidszorgstructuur, met nadruk op preventieve en curatieve zorg, en de specifieke aspecten en voorzieningen binnen de geestelijke gezondheidszorg. ### 4.1 De structuur van de Belgische gezondheidszorg De gezondheidszorg in België omvat zowel preventieve als curatieve zorg, en is toegankelijk via een verplichte ziekteverzekering die terugbetalingen regelt via ziekenfondsen of hulpkassen. Patiënten betalen een persoonlijk aandeel of remgeld. #### 4.1.1 Toegang tot zorg * **Preventie:** Dit omvat initiatieven zoals vaccinatie, bevordering van beweging, zelfmoordpreventie, algemeen welzijn en preventieve tandzorg. * **Curatieve zorg:** Dit richt zich op het genezen van ziekten door middel van medische interventies zoals operaties en medicatie. * **Palliatieve zorg:** Deze zorg focust op het voorkomen of verlichten van lijden en biedt comfortzorg. #### 4.1.2 Organisatie van de gezondheidszorg De gezondheidszorg wordt georganiseerd via verschillende actoren: * **Zelfstandige zorgverstrekkers:** Dit zijn individuele professionals die vergoeding per prestatie ontvangen, gebaseerd op een nomenclatuur. Ze kunnen geconventioneerd (werken aan de vastgelegde tarieven) of niet-geconventioneerd zijn. * **Diensten en organisaties:** * Ziekenhuizen: Bieden sociale diensten en ombudsdiensten aan. * Wijkgezondheidscentra: Zorgen voor eerstelijnszorg in de buurt. * Diensten voor thuisverpleging: Bieden medische zorg aan huis. * Ziekenfondsen: Hebben een wettelijke opdracht voor aanvullende diensten, voordelen en verzekeringen, en zijn actief in sensibilisering en belangenbehartiging. * Revalidatiecentra: Faciliteren herstel na ziekte of letsel. #### 4.1.3 De rol van de huisarts De huisarts fungeert als spilfiguur binnen de gezondheidszorg en is het eerste aanspreekpunt voor de meeste gezondheidsvragen. #### 4.1.4 Gezondheidskloof Er bestaat een gezondheidskloof, waarbij 1 op de 8 mensen met een laag inkomen hun zorg uitstelt. Mensen met een lagere sociaaleconomische status leven gemiddeld korter. ### 4.2 Geestelijke gezondheidszorg De geestelijke gezondheidszorg is gericht op het diagnosticeren, behandelen en begeleiden van personen met psychische problemen. #### 4.2.1 Zorgverstrekkers in de geestelijke gezondheidszorg * **Zelfstandig werkende zorgverstrekkers:** Dit zijn onder andere psychologen, klinisch orthopedagogen, psychiaters en therapeuten. * **Centra Geestelijke Gezondheidszorg (CGG):** Deze centra, gesubsidieerd door de Vlaamse overheid, bieden ambulante diagnostiek, behandeling en begeleiding aan kinderen, jongeren, volwassenen en ouderen. Ze werken multidisciplinair en organiseren preventieve activiteiten rond thema's als verslaving en zelfdoding. #### 4.2.2 Psychiatrische ziekenhuizen Deze voorzieningen bieden residentiële medische, gespecialiseerde diagnostiek en behandeling voor kinderen, jongeren, volwassenen en ouderen. Ze bieden zowel crisis-, kortdurende als voornamelijk langdurige zorg, en hebben ook een ambulant poliklinisch aanbod. #### 4.2.3 Psychiatrische afdelingen in algemene ziekenhuizen (PAAZ) PAAZ'en bieden acute, crisis- en kortdurende diagnostiek en behandeling aan. #### 4.2.4 Psychiatrische verzorgingstehuizen Deze residentiële woonvormen bieden continue verzorging en begeleiding aan volwassenen en ouderen met een gestabiliseerde, langdurige psychiatrische problematiek. #### 4.2.5 Rehabilitatievoorzieningen * **Beschut wonen:** Biedt begeleiding gekoppeld aan huisvesting voor volwassenen (en ouderen) met een complexe, langdurige psychiatrische problematiek, zowel individueel als in groepswonen. * **Dagactiviteitencentra:** Bieden ondersteuning, structuur, ontmoeting, vrijetijdsinvulling, vorming en werk aan volwassenen (en ouderen) met een complexe, langdurige psychiatrische problematiek. #### 4.2.6 Netwerken en zorgcircuits * **Netwerk GGZ Kempen:** Dit is een voorbeeld van een zorgcircuit dat de continuïteit van zorg bevordert. Het omvat functies zoals preventie en promotie, mobiele teams voor acute en langdurige zorg, rehabilitatie, behandelunits en specifieke woonvormen. * **PANGG 0-18:** Staat voor Psychiatrische Afdeling Neurologie en Geriatrie voor de leeftijdsgroep 0-18 jaar. #### 4.2.7 Centra met revalidatieovereenkomst Deze centra richten zich op psychosociale revalidatie, revalidatie voor verslaafden, en bieden zorg voor kinderpsychiatrische aandoeningen, vroegtijdige stoornissen in de interactie tussen ouderen en kinderen, en ambulante revalidatie. Er zijn ook referentiecentra voor autisme die helpen bij het terugwinnen van autonomie en het verminderen van beperkingen. #### 4.2.8 Bevoegdheden * **Federaal:** Verantwoordelijk voor acute zorg en het beheer van de ziekteverzekering. * **Vlaanderen:** Verantwoordelijk voor kwaliteit, preventieve zorg en chronische zorg. ### 4.3 Preventieve zorg binnen de jeugdhulp Kind en Gezin speelt een cruciale rol in preventieve gezinsondersteuning, met speciale aandacht voor maatschappelijk kwetsbare gezinnen. Het aanbod is gratis, vrijwillig en vraaggericht. * **Doelgroep:** Aanstaande ouders, gezinnen met kinderen tot 3 jaar, met extra focus op kwetsbare groepen. * **Kerntaak:** Medische, psychosociale en pedagogische preventie en ondersteuning. * **Aanbod:** Bezoeken van regioverpleegkundigen, consultatiebureaus, inloopteams, telefonisch advies en informatiemateriaal. * **Samenwerking:** Kind en Gezin werkt samen met kraamklinieken en andere partners die gesubsidieerd worden door Opgroeien. #### 4.3.1 Integrale jeugdhulp Integrale jeugdhulp streeft naar krachtgerichte hulp, tijdige toegang, continuïteit, omgaan met verontrusting, crisishulp en participatie. * **Doelgroep:** Minderjarigen, ouders, opvoedingsverantwoordelijken, leefomgeving en voogden van niet-begeleide minderjarigen. Hulpverlening aan 18-plussers is beperkt mogelijk tot 25 of 26 jaar. * **Rechtstreeks toegankelijke jeugdhulp (RTJ):** Dit is het eerste aanspreekpunt voor alle hulpvragen, waar informatie wordt verstrekt en kortdurende hulp wordt aangeboden of doorverwijzing plaatsvindt. Centra zoals CAW, JAC, inloopteams van Kind en Gezin en CLB bieden RTJ. * **Niet rechtstreeks toegankelijke hulp (NRTH):** Deze meer gespecialiseerde en intensieve hulp kan enkel ingezet worden met akkoord van de intersectorale toegangspoort. Dit kan via gemandateerde voorzieningen (GV) zoals het Ondersteuningscentrum Jeugdzorg (OCJ) en Vertrouwenscentra Kindermishandeling (VK). * **Taken van een GV:** Consult, onderzoek naar maatschappelijke noodzaak (MaNo), aanklampend werken en opstarten van gepaste hulpverlening. Bij weigering of niet meewerken kan doorverwijzing naar het jeugdparket volgen. #### 4.3.2 Gerechtelijke jeugdhulp Gerechtelijke jeugdhulp wordt door de jeugdrechter opgelegd wanneer een minderjarige de wet overtreedt, zich in een VOS-situatie bevindt en vrijwillige hulp niet mogelijk is, of in acute crisissituaties. De sociale dienst van de jeugdrechtbank speelt hierin een belangrijke rol. Diverse gerechtelijke jeugdhulpmaatregelen bestaan, waaronder crisisjeugdhulp, bemiddeling en cliëntoverleg. ### 4.4 Ondersteuning voor personen met een beperking Personen met een beperking worden gedefinieerd als personen met langdurige fysieke, mentale, verstandelijke of zintuiglijke beperkingen die, in wisselwerking met drempels, volledige participatie in de samenleving belemmeren. Dit wordt ondersteund door het VN-Verdrag inzake de rechten van personen met een handicap. * **Ondersteuning:** * **Rechtstreeks toegankelijke hulp (RTH):** Diensten ondersteuningsplan (DOP), bijstandsorganisaties, groenezorginitiatieven, organisaties voor vrijetijdszorg, en observatie-, diagnose- en behandelingsunits (ODB-units). * **Niet rechtstreeks toegankelijke hulp (NRTH):** * Voor minderjarigen: Persoonlijk assistentiebudget, Multifunctionele centra (begeleiding, dagopvang, verblijf). * Voor meerderjarigen: Persoonsvolgend budget, cash voucher, dagondersteuning, woonondersteuning, individuele psychosociale en praktische ondersteuning, permanentie. * **Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap (VAPH):** Dit agentschap verleent subsidies en tussenkomsten voor begeleiding, opvang, hulpmiddelen en aanpassingen. Het VAPH is niet de directe dienst waar mensen terechtkunnen voor opvang of begeleiding, maar financiert de zorg. * **Definitie van participatieprobleem:** Elke langdurige en belangrijke participatieprobleem van een persoon dat te wijten is aan het samenspel tussen functiestoornissen (mentaal, psychisch, zintuiglijk), beperkingen bij het uitvoeren van activiteiten en persoonlijke en externe factoren. * **Hulpmiddelen en aanpassingen:** Het VAPH ondersteunt de aanschaf van hulpmiddelen (bv. blinde geleide hond, ringleiding, spraakversterker, ondersteuningssoftware) en aanpassingen (bv. aanpassingen aan een auto). #### 4.4.1 Samenlevingsopbouw Organisaties zoals SAAMO werken vanuit een agogische opdracht (mensen samenbrengen, rechten realiseren) en een politieke opdracht (verbeteringen in beleid, publieke bewustwording) om uitsluiting aan te pakken. ### 4.5 Geestelijke gezondheidszorg en onderwijs De gezondheidszorg in het onderwijs omvat preventieve maatregelen en ondersteuning voor leerlingen. * **Centrum voor leerlingenbegeleiding (CLB):** De poortwachter voor leersteun, die de maximale ontplooiing, het welbevinden en de zelfredzaamheid van leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften bevordert. * **Leersteuncentra:** Bieden diverse expertise (onderwijskundig, handicap-specifiek, inclusie, coaching) voor leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften binnen het gewoon onderwijs. * **Type basisaanbod:** Voor leerlingen waarbij het gemeenschappelijk curriculum met redelijke aanpassingen niet haalbaar is. * **Specifieke types:** Type 2 (verstandelijke beperking), Type 3 (emotionele of gedragsstoornis), Type 4 (motorische beperking), Type 6 (visuele beperking), Type 7 (auditieve beperking en spraak- of taalstoornis), Type 9 (autismespectrumstoornis). ### 4.6 Sociaal-cultureel werk en jeugdwerk Deze sectoren richten zich op ontmoeting, niet-formeel leren, gemeenschapsvorming en maatschappelijk engagement, met een verbindende, kritische en laboratoriumrol. * **Sociaal-cultureel volwassenenwerk:** Omvat organisaties, etnisch-culturele federaties, vormingscentra en bewegingen die zich richten op participatie, actief burgerschap en kritisch denken. * **Jeugdwerk:** Gefined als groepsgericht sociaal-cultureel werk voor jongeren van 3 tot 30 jaar, gericht op algemene en integrale ontwikkeling. * **Werksoorten:** Landelijk georganiseerde jeugdverenigingen, verenigingen voor informatie en participatie, cultuureducatieve verenigingen, politieke jongerenbewegingen. * **Bovenlokaal jeugdwerk:** Bovenlokale open jeugdwerkingen, geprofessionaliseerde jeugdverenigingen voor kwetsbare jongeren en jongeren met een handicap. ### 4.7 Werk en arbeidsmarkt * **RVA (Rijksdienst voor arbeidsvoorziening):** Regelt werkloosheidsuitkeringen, loopbaanonderbreking en tijdskrediet, en bestrijdt oneigenlijk gebruik van de werkloosheidsverzekering. * **VDAB (Vlaamse dienst voor arbeidsbemiddeling):** Bevordert de werking van de arbeidsmarkt, helpt werkzoekenden en werknemers bij loopbaanontwikkeling, en organiseert opleidingen, met speciale aandacht voor kansengroepen. * **Sociale economie:** Maatwerkbedrijven en Lokale Diensteneconomie-initiatieven bieden werk aan personen met een arbeidsbeperking en vullen lokale noden in. Individueel maatwerk omvat loon- en/of begeleidingspremies voor werkgevers. * **Vakbonden:** Bieden juridische bijstand en behartigen individuele en collectieve belangen van arbeiders. * **Werkgeversorganisaties:** Vertegenwoordigen ondernemingen, zelfstandigen, KMO's en de land- en tuinbouwsector. ### 4.8 Wonen en woonzorg * **Sociale woonmaatschappijen:** Verhuuren sociale woningen, bouwen aanpassingen aan woningen en beheren een centraal inschrijvingsregister. Toewijzing is gebaseerd op lokale binding, mantelzorg, wachttijd, en specifieke doelgroepen (dak- en thuislozen, personen met psychische kwetsbaarheid, slachtoffers van intra-familiaal geweld). * **Huurdersbond:** Komt op voor de belangen van huurders (zowel privé als sociaal) en biedt advies en informatie over huurwetgeving. * **Woonzorgdecreet:** Omvat diensten zoals lokale dienstencentra, gezinszorg, oppashulp, thuisverpleging, maatschappelijk werk van ziekenfondsen, dagverzorging, kortverblijf, herstelverblijf, assistentiewoningen en woonzorgcentra. Deze diensten bieden concrete hulp (maaltijden, poetsen), ondersteuning aan mantelzorgers, verzorging, verpleging, vorming, ontmoeting en vrijwilligersaanbod. Sociaal werkers in thuiszorgdiensten spelen een coördinerende en ondersteunende rol. --- # Onderwijs en jeugdhulp Dit onderwerp onderzoekt de structuur van het Belgische onderwijs, de ondersteuningssystemen voor leerlingen met specifieke behoeften, en de integrale jeugdhulp voor minderjarigen. ### 5.1 Onderwijs in Vlaanderen Het Vlaamse onderwijs wordt gekenmerkt door drie onderwijsnetten: * **Gemeenschapsonderwijs (GO!):** Officieel gesubsidieerd onderwijs, georganiseerd door de Vlaamse Gemeenschap. * **Officieel gesubsidieerd onderwijs:** Georganiseerd door provincies, steden en gemeenten. * **Vrij gesubsidieerd onderwijs:** Meestal georganiseerd door de Katholieke Kerk of andere private instanties. #### 5.1.1 Ondersteunende onderwijsinitiatieven Verschillende initiatieven ondersteunen leerlingen met specifieke noden: * **Duaal leren:** Een vorm van leren gericht op praktijkervaring op de werkvloer, voornamelijk in de tweede en derde graad van het secundair onderwijs. * **Ligo (Centrum voor Basiseducatie):** Biedt basisopleidingen aan volwassenen die dit nodig hebben. * **Volwassenenonderwijs:** Biedt een tweede kans voor volwassenen om onderwijs te volgen. * **OKAN (Onthaalklas voor anderstalige nieuwkomers):** Biedt een specifieke klasomgeving voor anderstalige nieuwkomers om de Nederlandse taal en de Vlaamse cultuur te leren. #### 5.1.2 Leerlingenbegeleiding en leersteun Het decreet leerlingenbegeleiding (17 april 2018) heeft als doel de totale ontwikkeling van leerlingen te bevorderen, hun welbevinden te verhogen, vroegtijdig schoolverlaten te voorkomen en gelijke onderwijskansen te vergroten. Dit gebeurt via vier domeinen: leren en studeren, preventieve gezondheidszorg (inclusief medisch schooltoezicht), schoolloopbaan, en psychisch en sociaal functioneren. Het **Leersteendecreet** (in voege sinds 1 september 2023) beoogt: * De maximale ontplooiing, leerwinst, welbevinden, zelfredzaamheid en participatie van leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften in het gewoon onderwijs te bevorderen. * De competenties van leraren en schoolteams te versterken in het begeleiden van leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften en het creëren van een inclusieve klaspraktijk en schoolcultuur. Dit omvat een positief doel: inclusief onderwijs. Leersteun wordt voorzien voor leerlingen met specifieke leerbehoeften, zoals leerstoornissen of een lichte mentale beperking, binnen het gewoon onderwijs. De school maakt hierbij 'redelijke aanpassingen' (fase 1 van het zorgcontinuüm). Het **Centrum voor leerlingenbegeleiding (CLB)** fungeert als poortwachter voor leersteun. **Leersteuncentra** bieden diverse expertise, waaronder onderwijskundige, handicap-specifieke, inclusie- en coaching-expertise. De handicap-specifieke expertise omvat: * **Type basisaanbod:** voor leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften waarvoor het gemeenschappelijk curriculum met redelijke aanpassingen niet haalbaar is in het gewoon onderwijs. * **Type 2:** verstandelijke beperking. * **Type 3:** emotionele of gedragsstoornis (zonder verstandelijke beperking). * **Type 4:** motorische beperking. * **Type 6:** visuele beperking. * **Type 7:** auditieve beperking en spraak- of taalstoornis. * **Type 9:** autismespectrumstoornis (zonder verstandelijke beperking). ### 5.2 Jeugdhulp **Opgroeien (Kind en Gezin)** draagt bij aan het welzijn van elk kind in Vlaanderen en Brussel, met aandacht voor kinderrechten en diversiteit. Het biedt dienst- en hulpverlening op verschillende domeinen: * **Preventieve gezinsondersteuning:** Gericht op aanstaande ouders en gezinnen met kinderen tot 3 jaar, met extra aandacht voor maatschappelijk kwetsbare groepen. De kerntaak is medische, psychosociale en pedagogische preventie en ondersteuning. Dit aanbod is gratis, vrijwillig en vraaggericht. * **Kinderopvang:** Diverse vormen van kinderopvang. * **Adoptie:** Begeleiding bij adoptie. Dienstverlening door partners, gesubsidieerd door Opgroeien, omvat onder andere: * Centrum voor kinderzorg en gezinsondersteuning. * Vertrouwenscentrum voor kindermishandeling. * Huis van het Kind. #### 5.2.1 Integrale jeugdhulp Integrale jeugdhulp (IJH) heeft zes doelstellingen: krachtgericht werken, tijdige toegang, continuïteit, omgaan met verontrusting, crisishulp en participatie. De doelgroep omvat minderjarigen, ouders, opvoedingsverantwoordelijken, de leefomgeving, en voogden van niet-begeleide minderjarigen. Hulpverlening aan +18-jarigen is beperkt mogelijk tot 25 jaar (jeugdhulp) of 26 jaar (VAPH). Het schema van IJH kent twee hoofdroutes: * **Rechtstreeks toegankelijke jeugdhulp (RTJ):** * **Brede Instap:** Het eerste aanspreekpunt voor alle hulpvragen, waar informatie wordt verstrekt, kortdurende hulp wordt aangeboden en doorverwijzingen plaatsvinden indien nodig. Instanties zijn onder andere CAW, JAC, inloopteams van Kind en Gezin, en CLB. * **Intensievere hulp - probleemgebonden hulp:** Biedt gespecialiseerde hulpverlening. Voorbeelden zijn JAC, Centra Algemeen Welzijnswerk (CAW), Ambulante Geestelijke Gezondheidszorg (zie GGZ), aanbod voor kinderen en jongeren met een beperking, CLB, CKG, Kind en Gezin. * **Niet rechtstreeks toegankelijke hulp (NRTH):** * Kan enkel ingezet worden met het akkoord en de tussenkomst van de intersectorale toegangspoort. * De hulp is gespecialiseerd en intensief. * Een aanvraag met een A-document door een hulpverlener is vereist. * Deze hulp is gericht op situaties van verontrusting over de ontwikkeling van een minderjarige, met focus op alle gezinsleden, wanneer problemen ernstig, langdurig en complex zijn, of in gevallen van ernstig gevaar. * Indien hulp vastloopt of niet aanvaard wordt, kan een gemandateerde voorziening (GV) ingeschakeld worden, met een aanmelding via een M-document. **Gemandateerde voorzieningen (GV)** hebben als taken: * **Consult:** Onderzoeken of hulpverlening van overheidswege noodzakelijk is (maatschappelijke noodzaak - MaNo). * **Onderzoek:** In situaties van MaNo, aanklampend werken en gepaste hulpverlening opstarten. Bij weigering of niet meewerken, kan doorverwijzing naar het jeugdparket volgen. #### 5.2.2 Gerechtelijke jeugdhulp Gerechtelijke jeugdhulp wordt opgelegd door de jeugdrechter in volgende situaties: * Wanneer een minderjarige de wet overtreedt (delict). * Wanneer een minderjarige zich in een verontrustende opvoedingssituatie (VOS) bevindt en hulp op vrijwillige basis niet mogelijk is. * In acute crisissituaties die onmiddellijk ingrijpen vereisen (hoogdringendheid). De **sociale dienst van de jeugdrechtbank** speelt hierbij een belangrijke rol. #### 5.2.3 Crisisjeugdhulp, bemiddeling en cliëntoverleg * **Crisisjeugdhulp:** Inzetbaar voor alle minderjarigen in een crisissituatie. * **Bemiddeling:** Bij conflicten binnen de hulpverlening, met als doel een voor alle partijen aanvaardbaar akkoord te bereiken. * **Cliëntoverleg:** Een specifieke vorm van overleg waarbij cliënten, hun netwerk en hulpverleners samenkomen om afstemming te realiseren. ### 5.3 Personen met een beperking Personen met een beperking worden gedefinieerd als personen met langdurige fysieke, mentale, verstandelijke of zintuiglijke beperkingen die hen, in wisselwerking met diverse drempels, beletten volledig, daadwerkelijk en op voet van gelijkheid met anderen te participeren in de samenleving. Dit conform het Verdrag van de Verenigde Naties inzake de rechten van personen met een handicap. Voorbeelden van personen met een beperking omvatten: * Personen met psychische problemen. * Personen met leerstoornissen. * Personen met een verstandelijke beperking. * Personen met een fysieke of sensorische beperking (slechtzienden, rolstoelgebruikers, slechthorenden). * Personen die lijden aan een chronische of degeneratieve ziekte (gewrichtsaandoeningen, diabetes, epilepsie, multiple sclerose, reuma). #### 5.3.1 Bevoegdheden en ondersteuning * **FOD Directie Generaal Personen met Handicap:** Bevoegd voor inkomen, parkeerkaarten en attesten. * **Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap (VAPH):** Bevoegd voor zorg en ondersteuning. Het VAPH verleent subsidies en tussenkomsten voor: * Begeleiding en opvang. * Hulpmiddelen en aanpassingen (via refertelijst). * Vergunde zorgaanbieders. * Persoonsvolgende budgetten. * Persoonlijk assistentiebudget (PAB). **Belangrijk:** Aanvragen voor VAPH-ondersteuning moeten gebeuren vóór de leeftijd van 65 jaar. Een participatieprobleem wordt gedefinieerd als een langdurig en significant participatieprobleem dat te wijten is aan het samenspel tussen functiestoornissen, beperkingen bij het uitvoeren van activiteiten en persoonlijke en externe factoren. Welke ondersteuning er geboden wordt: * **Rechtstreeks toegankelijke hulp (RTH):** * **Diensten ondersteuningsplan (DOP):** Bieden hulp bij het opstellen van een ondersteuningsplan. * **Bijstandsorganisaties.** * **Groene zorg initiatieven.** * **Organisaties voor vrijetijdszorg.** * **Observatie, diagnose en behandeling (ODB-unit).** * **Niet rechtstreeks toegankelijke hulp (NRTH):** * **Voor minderjarigen:** Persoonlijk assistentiebudget (PAB), Multifunctioneel centrum (MFC) voor begeleiding (pedagogisch, psychosociaal), dagopvang (schoolaanvullend of -vervangend), en verblijf (opvang gedurende de nacht). * **Voor meerderjarigen:** Persoonsvolgend budget, cash voucher, dagondersteuning, woonondersteuning, individuele ondersteuning (psychosociaal, praktisch, globaal). **Dienst ondersteuningsplan (DOP):** Werk samen met het netwerk van de hulpvrager om op maat oplossingen te vinden voor vragen en ondersteuningsnoden, en stelt een ondersteuningsplan op. **Hulpmiddelen en aanpassingen:** Omvatten hulpmiddelen voor motorische, visuele, auditieve en cognitieve handicaps (bv. blinde geleide hond, ringleiding), hulpmiddelen voor taal- en stemstoornissen (bv. stemversterker), hulpmiddelen voor leerstoornissen (bv. ondersteuningssoftware) en aanpassingen (bv. handgas aan het stuur). #### 5.3.2 Samenlevingsopbouw **SAAMO** (Samen uitsluiting aanpakken) bestaat uit 8 erkende VZW's, één per provincie, en is actief in steden als Gent, Brussel en Antwerpen. SAAMO werkt vanuit twee opdrachten: * **Agogische opdracht:** Brengt mensen samen in projectwerk en buurtwerk om grond- en mensenrechten te realiseren, sterke buurten en steden te creëren en collectief burgerschap te bevorderen. * **Politieke opdracht:** Werkt aan verbeteringen in beleid en regelgeving en aan publieke bewustwording. ### 5.4 Vrije tijd en jeugdwerk #### 5.4.1 Sociaal-cultureel volwassenenwerk Dit werk staat centraal in sociaal-culturele praktijken en richt zich op ontmoeting, niet-formeel leren, gemeenschapsvorming en maatschappelijk engagement. De sector omvat circa 131 organisaties, 180.000 vrijwilligers en 14.000 lokale groepen. De maatschappelijke opdracht van sociaal-cultureel volwassenenwerk kent drie rollen: * **Verbindende rol:** Verbindt mensen en groepen, bevordert onderling vertrouwen en draagt bij aan de groei van burgers. * **Kritische rol:** Zet mensen aan tot kritisch denken over maatschappelijke kwesties en bevordert kritisch burgerschap. * **Laboratoriumrol:** Onderneemt experimenten om maatschappelijke verandering te realiseren en biedt een broedplaats voor antwoorden op samenlevingskwesties, waarin ondernemend burgerschap kan worden ontwikkeld. Er zijn diverse vormen van sociaal-cultureel volwassenenwerk: * **Sociaal-culturele verenigingen:** Zoals Femma, Raak, Oxfam. * **Etnisch-culturele federaties.** * **Internationale comités.** * **AVANSA (Vormingplus):** Biedt vormingen rond uiteenlopende thema's en werkt samen met andere centra. * **Landelijke vormingscentra:** Gespecialiseerd in specifieke thema's zoals milieu of relaties. * **Bewegingen:** Mobiliseren mensen rond een bepaald thema, zoals klimaat. #### 5.4.2 Jeugdwerk Jeugdwerk in Vlaanderen is divers en flexibel, gericht op de noden van jongeren. De definitie van jeugdwerk luidt: "groepsgericht sociaal-cultureel werk op basis van niet-commerciële doelen voor of door de jeugd van drie tot en met dertig jaar, in de vrije tijd, onder educatieve begeleiding en ter bevordering van de algemene en integrale ontwikkeling van de jeugd die daaraan deelneemt op vrijwillige basis". Vlaamse jeugdwerkvormen omvatten: * **4 werksoorten:** * Landelijk georganiseerde jeugdverenigingen. * Verenigingen voor informatie en participatie. * Cultuureducatieve verenigingen. * Politieke jongerenbewegingen. * **Intermediaire organisaties:** Gericht op belangenbehartiging en beleidsgericht werk. * **Bovenlokaal jeugdwerk:** * Bovenlokale open jeugdwerkingen op publieke, open toegankelijke plaatsen. * Ondersteunende organisatie: FORMAAT (bovenlokaal geprofessionaliseerde jeugdvereniging voor kinderen & jongeren in maatschappelijk kwetsbare situaties). * Ondersteunende organisatie: Uit de Marge (bovenlokaal geprofessionaliseerde jeugdvereniging voor kinderen & jongeren met een handicap). --- # Personen met een beperking en samenlevingsopbouw Dit deel behandelt de ondersteuning, rechten en voorzieningen voor personen met diverse beperkingen, evenals initiatieven voor samenlevingsopbouw en het aanpakken van uitsluiting. ### 6.1 Personen met een beperking #### 6.1.1 Definitie en reikwijdte De definitie van een persoon met een beperking, zoals vastgelegd in het VN-verdrag inzake de rechten van personen met een handicap, omvat "Personen met langdurige fysieke, mentale, verstandelijke of zintuiglijke beperkingen die hen in wisselwerking met diverse drempels kunnen beletten volledig, daadwerkelijk en op voet van gelijkheid met anderen te participeren in de samenleving". Dit omvat onder andere: * Personen met psychische problemen. * Personen met leerstoornissen. * Personen met een verstandelijke beperking. * Personen met een fysieke of sensorische beperking (slechtzienden, rolstoelgebruikers, slechthorenden). * Personen die lijden aan een chronische of degeneratieve ziekte (gewrichtsaandoeningen, diabetes, epilepsie, multiple sclerose, reuma). Het begrip "beperking" wordt gedefinieerd als "Elke langdurige en belangrijk participatieprobleem van een persoon dat te wijten is aan het samenspel tussen functiestoornissen van mentale, psychische of zintuiglijke aard, beperkingen bij het uitvoeren van activiteiten en persoonlijke en externe factoren." #### 6.1.2 Bevoegdheden en voorzieningen Verschillende instanties zijn bevoegd voor ondersteuning van personen met een beperking: * **FOD Directie Generaal personen met handicap:** Bevoegd voor inkomen, parkeerkaarten en attesten. * **Vlaams Agentschap voor personen met een handicap (VAPH):** Coördineert zorg en ondersteuning. Het VAPH is geen directe hulpverleningsinstantie, maar verleent subsidies en tussenkomsten voor: * Begeleiding en opvang. * Hulpmiddelen en aanpassingen (via een refertelijst). * Vergoedingen aan vergunde zorgaanbieders. * Persoonsvolgende budgetten. * Persoonlijk assistentiebudget. **Tip:** Een aanvraag bij het VAPH moet ingediend worden vóór de leeftijd van 65 jaar. #### 6.1.3 Ondersteuningsvormen Er is een onderscheid tussen rechtstreeks toegankelijke hulp (RTH) en niet-rechtstreeks toegankelijke hulp (NRTH). * **Rechtstreeks toegankelijke hulp (RTH):** * **Diensten ondersteuningsplan (DOP):** Werken samen met de hulpvrager en zijn netwerk om op maat gemaakte oplossingen en ondersteuningsplannen op te stellen. * **Bijstandsorganisaties.** * **Groenezorg initiatieven.** * **Organisaties voor vrijetijdszorg.** * **Observatie, diagnose en behandeling (ODB-unit).** * **Niet rechtstreeks toegankelijke hulp (NRTH):** Kan enkel ingezet worden met akkoord en tussenkomst van de intersectorale toegangspoort en is gespecialiseerd en intensief. * **Voor minderjarigen:** * **Persoonlijk assistentiebudget (PAB):** Financiering voor persoonlijke assistentie. * **Multifunctioneel centrum (MFC):** Biedt begeleiding (pedagogisch, psychosociaal), dagopvang (schoolaanvullend of -vervangend) en verblijf (nachtopvang). * **Voor meerderjarigen:** * **Persoonsvolgend budget (PVB):** Kan gebruikt worden voor dagondersteuning, woonondersteuning, individuele ondersteuning (psychosociaal, praktisch) en permanentie. Kan uitbetaald worden als cash of voucher. * **Dagondersteuning.** * **Woonondersteuning.** * **Individuele ondersteuning (psychosociaal, praktisch).** * **Permanentie.** #### 6.1.4 Hulpmiddelen en aanpassingen Hulpmiddelen en aanpassingen zijn essentieel voor het verminderen van de beperking en het bevorderen van autonomie. Dit omvat: * Hulpmiddelen voor motorische, visuele, auditieve en cognitieve handicaps (bv. blinde geleide hond, ringleiding). * Hulpmiddelen voor taal- en stemstoornissen (bv. stemversterker). * Hulpmiddelen voor leerstoornissen (bv. ondersteuningssoftware). * Aanpassingen aan de leefomgeving (bv. aangepast sanitair, verhoogde drempels). ### 6.2 Samenlevingsopbouw en uitsluiting #### 6.2.1 Aanpak van uitsluiting Samenlevingsopbouw is gericht op het aanpakken van uitsluiting en het realiseren van grond- en mensenrechten, wat leidt tot sterkere buurten, steden en collectief burgerschap. * **SAAMO (Samen uitsluiting aanpakken):** Acht erkende vzw's verspreid over Vlaanderen, werkzaam in steden zoals Gent, Brussel en Antwerpen. Ze hebben een agogische opdracht (mensen samenbrengen in projecten, buurtwerk) en een politieke opdracht (werken aan beleidsverbeteringen, bewustwording). #### 6.2.2 Sociaal-cultureel werk Sociaal-cultureel werk speelt een cruciale rol in samenlevingsopbouw door ontmoeting te faciliteren, niet-formeel leren te stimuleren, gemeenschappen te vormen en maatschappelijk engagement te bevorderen. * **Kernactiviteiten:** Ontmoeting, niet-formeel leren, gemeenschapsvorming, maatschappelijk engagement. * **Verbindende rol:** Brengt mensen en groepen samen, bevordert wederzijds begrip en vertrouwen. * **Kritische rol:** Stimuleert kritisch denken over maatschappelijke kwesties en bevordert kritisch burgerschap. * **Laboratoriumrol:** Onderzoekt en experimenteert met oplossingen voor complexe maatschappelijke uitdagingen, stimuleert ondernemend burgerschap. * **Organisaties:** Sociaal-culturele verenigingen (Femma, Raak), etno-culturele federaties, vormingscentra (Avansa, landelijke centra), en bewegingen die mensen mobiliseren rond specifieke thema's. #### 6.2.3 Jeugdwerk Jeugdwerk is divers en passt zich aan de noden van jongeren aan. Het is groepsgericht, sociaal-cultureel en niet-commercieel, gericht op jongeren tussen 3 en 30 jaar in hun vrije tijd, met als doel de algemene en integrale ontwikkeling van de jeugd. * **Vlaamse jeugdwerkvormen:** * **Landelijke jeugdverenigingen:** Begeleiden lokale verenigingen, bieden vorming en informatie. * **Cultuureducatieve verenigingen:** Stimuleren artistieke creativiteit. * **Politieke jongerenbewegingen:** Vormen en stimuleren jongeren tot politieke participatie. * **Intermediaire organisaties:** Belangenbehartiging en beleidsgericht werk. * **Bovenlokaal jeugdwerk:** * **Open jeugdwerkingen:** Organiseren activiteiten op publieke, open toegankelijke plaatsen. * **Geprofessionaliseerde jeugdverenigingen (bv. FORMAAT, Uit de Marge):** Bieden ondersteuning en activiteiten aan voor kinderen en jongeren in maatschappelijk kwetsbare situaties of met een beperking. #### 6.2.4 Werken en sociale economie * **RVA (Rijksdienst voor arbeidsvoorziening):** Beheert werkloosheidsverzekering en uitkeringen, loopbaanonderbreking en tijdskrediet. * **VDAB (Vlaamse dienst voor arbeidsbemiddeling):** Bevordert de arbeidsmarkt, helpt werkzoekenden en werknemers bij loopbaanontwikkeling en biedt opleidingen, met speciale aandacht voor kansengroepen. * **Sociale economie:** * **Maatwerkbedrijven:** Bieden aangepast werk en begeleiding aan voor personen met een arbeidsbeperking. * **Lokale Diensteneconomie (LDE) initiatieven:** Vullen maatschappelijke noden in en creëren kansen voor personen die moeilijk aan de slag geraken (bv. sociaal restaurant, buurtgerichte kinderopvang). * **Individueel maatwerk:** Werkgevers ontvangen premies voor het tewerkstellen van personen met een arbeidsbeperking. * **Arbeidsmatige activiteiten:** Tijdelijke, onbetaalde activiteiten gericht op het ontwikkelen van arbeidskwaliteiten en stappen richting betaalde arbeid. #### 6.2.5 Wonen en woonzorg * **Sociale woonmaatschappijen:** Zorgen voor de bouw en verhuur van sociale woningen. Sinds 1 januari 2024 zijn er wijzigingen, met één maatschappij per werkingsgebied. Inschrijving gebeurt via een centraal register met inkomens- en andere voorwaarden. Toewijzing is gebaseerd op lokale binding, mantelzorg, wachttijd, en met versnelde toewijzing voor specifieke doelgroepen (dak- en thuislozen, personen met psychische kwetsbaarheid, etc.). Soms is verplichte begeleiding gekoppeld. * **Huurdersbond:** Komt op voor de belangen van huurders (privé en sociaal), biedt advies, informeert over rechten en plichten, en helpt bij wetgevingsvragen. * **Woonzorg:** Omvat een breed aanbod aan diensten, waaronder lokale dienstencentra, gezinszorg, oppashulp, thuisverpleging, dagverzorging, kortverblijf, herstelverblijf, assistentiewoningen en woonzorgcentra. Sociaal werkers spelen een coördinerende rol en ondersteunen mantelzorgers. #### 6.2.6 Mentale gezondheid en geestelijke gezondheidszorg * **Centra Geestelijke Gezondheidszorg (CGG):** Bieden ambulante diagnostiek, behandeling en begeleiding aan kinderen, jongeren, volwassenen en ouderen. Ze werken multidisciplinair (psychiater, psychologen, sociaal werker) en organiseren preventieve activiteiten. * **Psychiatrische ziekenhuizen:** Bieden residentiële (dag en nacht) medische, gespecialiseerde diagnostiek en behandeling voor kinderen, jongeren, volwassenen en ouderen, variërend van crisisopvang tot langdurige zorg. * **Psychiatrische verzorgingstehuizen:** Bieden residentiële woonvormen met continue verzorging en begeleiding aan volwassenen en ouderen met gestabiliseerde langdurige psychiatrische problematiek. * **Beschut wonen:** Begeleiding gekoppeld aan huisvesting voor volwassenen (en ouderen) met een complexe en langdurige psychiatrische problematiek. * **Dagactiviteitencentra:** Bieden ondersteuning, structuur, ontmoeting, vrijetijdsinvulling, vorming en werk aan volwassenen (en ouderen) met complexe, langdurige psychiatrische problematiek. * **Artikel 107 (ziekenhuiswet):** Stimuleert de afbouw van bedden in psychiatrische ziekenhuizen en de vermaatschappelijking van de zorg via zorgcircuits en -netwerken, met functies zoals preventie, promotie, mobiele teams, rehabilitatie en specifieke woonvormen. * **PANGG 0-18:** Centra voor kinderpsychiatrie. * **Centra met revalidatieovereenkomst:** Bieden psychosociale revalidatie, onder andere voor verslaafden, kinderen met psychiatrische aandoeningen, en kinderen met interactiestoornissen. * **Centra ambulante revalidatie (CAR):** Bieden ambulante revalidatie. * **Referentiecentra autisme:** Gespecialiseerd in de behandeling van autisme. #### 6.2.7 Onderwijs en leerlingenbegeleiding * **Structuur van het onderwijs:** Drie netten: Gemeenschapsonderwijs, Officieel gesubsidieerd onderwijs, en Vrij gesubsidieerd onderwijs. * **Duaal leren:** Gerichte praktijkervaring op de werkvloer in de tweede en derde graad. * **LIGO (Centrum voor Basiseducatie):** Biedt basisopleidingen aan volwassenen. * **Volwassenenonderwijs:** Tweede kansonderwijs. * **OKAN (Onthaalklas voor anderstalige nieuwkomers):** Speciaal onderwijs voor nieuwkomers. * **Decreet leerlingenbegeleiding:** Bevordert de totale ontwikkeling, het welbevinden en gelijke onderwijskansen van leerlingen, en voorkomt schoolverlaten. Dit omvat ondersteuning op de domeinen leren/studeren, preventieve gezondheidszorg, schoolloopbaan en psychisch/sociaal functioneren. * **Leersteundecreet (sinds 1 september 2023):** Bevordert maximale ontplooiing, leerwinst en participatie van leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften in het gewoon onderwijs. Het versterkt de competenties van leraren en schoolteams om een inclusieve klas- en schoolcultuur te creëren. * **Positief doel:** Inclusief onderwijs. * **Leersteuncentra:** Bieden expertise (onderwijskundig, handicap-specifiek, inclusie, coaching). * **Typen leersteun:** Type basisaanbod, Type 2 (verstandelijke beperking), Type 3 (emotionele of gedragsstoornis), Type 4 (motorische beperking), Type 6 (visuele beperking), Type 7 (auditieve beperking en spraak-/taalstoornis), Type 9 (autismespectrumstoornis). #### 6.2.8 Kind en Gezin (Opgroeien) * **Missie:** Bijdragen aan het welzijn van elk kind in Vlaanderen en Brussel, met oog voor kinderrechten en diversiteit. * **Dienst- en hulpverlening:** Preventieve gezinsondersteuning (voor aanstaande ouders en gezinnen met jonge kinderen, met extra aandacht voor kwetsbare gezinnen), kinderopvang, adoptie. * **Preventieve gezinsondersteuning:** Kerntaak is medische, psychosociale en pedagogische preventie en ondersteuning. Dit gebeurt via samenwerking met kraamklinieken, consultatiebureaus, inloopteams, telefonisch advies en publicaties. Deze dienstverlening is gratis, vrijwillig en vraaggericht. * **Integrale jeugdhulp:** Richt zich op minderjarigen, ouders en opvoedingsverantwoordelijken, met 6 doelstellingen: krachtgericht, tijdige toegang, continuïteit, omgaan met verontrusting, crisishulp en participatie. * **Rechtstreeks toegankelijke jeugdhulp (RTJ):** Voor alle hulpvragen, fungerend als eerste aanspreekpunt voor informatie, kortdurende hulp en doorverwijzing. Voorbeelden zijn CAW, JAC, Kind en Gezin inloopteams, CLB. * **Niet rechtstreeks toegankelijke hulp (NRTH):** Intensievere, probleemgebonden hulp die enkel ingezet kan worden met akkoord van de intersectorale toegangspoort. Kan aangevraagd worden met een 'A-document' door een hulpverlener bij verontrusting over de ontwikkeling van een minderjarige of problemen binnen het gezin. Omvat bijvoorbeeld OOOC (ondersteuning en opvang voor kinderen) en OBC (opvang en begeleiding voor kinderen, gespecialiseerd in VAPH-problematiek). * **Gemandateerde voorziening (GV):** Schakelt in wanneer hulp vastloopt of niet wordt aanvaard. Ze starten een onderzoek naar de maatschappelijke noodzaak van hulpverlening ('MaNo') en werken aanklampend. Bij weigering kan doorverwijzing naar het jeugdparket volgen. * **Gerechtelijke jeugdhulp:** Wordt door de jeugdrechter opgelegd bij delicten, VOS (Verontrustende Opvoedingssituatie) waarbij vrijwillige hulp niet mogelijk is, of acute crisissituaties (hoogdringendheid). De sociale dienst van de jeugdrechtbank speelt hierin een belangrijke rol. #### 6.2.9 Vrije tijd, sociaal-cultureel werk en jeugdwerk * **Sociaal-cultureel werk:** Verbinding, kritisch denken en experimenteren met oplossingen voor maatschappelijke kwesties staan centraal. Het omvat ontmoeting, niet-formeel leren, gemeenschapsvorming en maatschappelijk engagement. * **Jeugdwerk:** Divers en flexibel, aangepast aan de noden van jongeren, gericht op groepsactiviteiten in de vrije tijd ter bevordering van hun ontwikkeling. Het omvat landelijke jeugdverenigingen, cultuureducatieve verenigingen, politieke jongerenbewegingen, intermediaire organisaties, open jeugdwerkingen en gespecialiseerde verenigingen voor kwetsbare jongeren en jongeren met een handicap. #### 6.2.10 De Federale Overheid en Vlaamse overheid * **Fedasil:** Federaal orgaan voor de opvang van asielzoekers, met eigen opvangcentra en beheer van gesloten centra voor uitgeprocedeerde personen. * **Lokaal opvanginitiatief (LOI):** Door gemeenten beheerde, vaak kleinere opvanginitiatieven. * **Contactpunten inburgering:** Coördineren inburgeringstrajecten (Nederlandse taal, maatschappelijke oriëntatie, werk). * **Huizen van het Nederlands:** Coördineren taalonderwijs. * **Diensten vreemdelingenrecht en internationaal familierecht:** Bieden advies aan professionals. * **OCMW (Centrum Algemeen Welzijnswerk):** Bieden curatieve en preventieve hulp op materieel, sociaal, geneeskundig, sociaal-geneeskundig en psychologisch vlak. Ze bieden ook dringende medische hulp aan uitgewezen asielzoekers. * **Decreet lokaal bestuur:** Vervangt grotendeels de federale OCMW-wet, met één beleid voor OCMW en gemeente. * **Decreet lokaal sociaal beleid:** Stimuleert de ontwikkeling van een inclusief en integraal lokaal sociaal beleid, afstemming van vraag en aanbod, en toegankelijke sociale hulp. * **Ziekenfondsen:** Bieden begeleiding bij ziekte, handicap, ouderdom, organiseren thuiszorg en ondersteunen mantelzorgers. Ze stellen de graad van zorgbehoefte vast en bieden psychosociale begeleiding. * **Gezondheidszorg:** Is opgedeeld in preventieve, curatieve en palliatieve zorg. Toegang gebeurt via de huisarts (stepped care). Er is een verplichte ziekteverzekering en terugbetaling door het ziekenfonds. Er wordt gewezen op de gezondheidskloof: mensen met een laag inkomen stellen zorg uit en leven korter. * **Vlaamse overheid:** Is bevoegd voor preventieve zorg, chronische zorg en onderwijs. #### 6.2.11 Gelijkheid en participatie * **Gelijke onderwijskansen:** Het leersteundecreet beoogt inclusief onderwijs en versterkt de competenties van leraren. * **Participatie:** Initiatieven zoals G-sport, VDAB en aangepaste sociale woningen bevorderen participatie. * **Maatschappelijk engagement:** Sociaal-cultureel werk en jeugdwerk stimuleren actief burgerschap. --- # Vrije tijd en jeugdwerk Dit onderwerp behandelt de rol van sociaal-cultureel werk en jeugdwerk in Vlaanderen, met de nadruk op participatie, vorming en de integrale ontwikkeling van jongeren. ### 7.1 Sociaal-cultureel werk Sociaal-cultureel werk richt zich op ontmoeting, niet-formeel leren, gemeenschapsvorming en maatschappelijk engagement in de vrije tijd. #### 7.1.1 Kernaspecten van sociaal-cultureel werk * **Centraal in praktijken:** * Ontmoeting * Niet-formeel leren (buiten schoolverband) * Gemeenschap vormen * Maatschappelijk engagement * **Sector sociaal-cultureel werk:** * Bevat een aanzienlijk aantal organisaties en vrijwilligers. * Richt zich op participatie, actief burgerschap en samenleven. * Behandelt thema's als mensenrechten, vrede, welzijn, opvoeding, onderwijs, kunst, cultuur, persoonlijke groei en zingeving. * Ondersteunt burgerinitiatieven, die doelgroepgericht of thematisch kunnen zijn. #### 7.1.2 Maatschappelijke opdracht van sociaal-cultureel werk Het sociaal-cultureel volwassenenwerk vervult een drieledige opdracht: * **Verbindende rol:** Brengt mensen en groepen samen, bevordert wederzijds begrip en vertrouwen, en draagt bij aan de groei van burgers in de samenleving. * **Kritische rol:** Stimuleert kritisch denken over maatschappelijke kwesties en bevordert kritisch burgerschap. * **Laboratoriumrol:** Functioneert als een plek voor experimenten om maatschappelijke verandering te realiseren en biedt een ruimte voor het ontwikkelen van ondernemend burgerschap. #### 7.1.3 Actoren binnen sociaal-cultureel werk * **Sociaal-culturele verenigingen:** Voorbeelden zijn Femma, Raak, Oxfam. * **Etnisch-culturele federaties.** * **Internationale comités.** * **Avansa (Vormingplus):** Biedt vorming rond diverse thema's en werkt samen met andere centra. * **Landelijke vormingscentra:** Gespecialiseerd in specifieke thema's zoals milieu of relaties. * **Bewegingen:** Brengen mensen samen rond een bepaald thema, bijvoorbeeld klimaat. ### 7.2 Jeugdwerk Jeugdwerk in Vlaanderen is zeer divers en dynamisch, en past zich aan de noden van jongeren aan. #### 7.2.1 Definitie van jeugdwerk Jeugdwerk wordt gedefinieerd als: "groepsgericht sociaal-cultureel werk op basis van niet-commerciële doelen voor of door de jeugd van drie tot en met dertig jaar, in de vrije tijd, onder educatieve begeleiding en ter bevordering van de algemene en integrale ontwikkeling van de jeugd die daaraan deelneemt op vrijwillige basis". #### 7.2.2 Vlaamse jeugdwerkvormen * **Landelijk georganiseerde jeugdverenigingen:** Ondersteunen lokale verenigingen met activiteiten en vorming. * **Verenigingen voor informatie en participatie:** Bieden informatie over kinderrechten, participatieprocessen of mediaproductie. * **Cultuureducatieve verenigingen:** Stimuleren de artistieke creativiteit van kinderen. * **Politieke jongerenbewegingen:** Vormen en stimuleren jongeren tot politieke participatie. * **Intermediaire organisaties:** Gericht op belangenbehartiging en beleid. #### 7.2.3 Bovenlokaal jeugdwerk * **Bovenlokale open jeugdwerkingen:** Organiseren activiteiten op publieke, open toegankelijke plaatsen. * **Ondersteunende organisatie FORMAAT:** Een bovenlokaal geprofessionaliseerde jeugdvereniging voor kinderen en jongeren in maatschappelijk kwetsbare situaties, die activiteiten en vorming aanbiedt. * **Ondersteunende organisatie Uit de Marge:** Een bovenlokaal geprofessionaliseerde jeugdvereniging voor kinderen en jongeren met een handicap, die activiteiten en vorming aanbiedt. > **Tip:** De definitie van jeugdwerk benadrukt de groepsgerichte aanpak, het niet-commerciële karakter, de leeftijdsgrenzen, de vrije tijd, de educatieve begeleiding en de focus op integrale ontwikkeling en vrijwillige deelname. --- # Werken en wonen Dit deel van de studiehandleiding behandelt de diensten en regelingen rond arbeidsbemiddeling, sociale economie, en de toegang tot en organisatie van sociale woningbouw en woonzorg. ## 8. Werken en wonen Deze sectie onderzoekt de verschillende facetten van arbeidsbemiddeling, de principes van sociale economie, en de structuren die instaan voor sociale woningbouw en woonzorg. ### 8.1 Arbeidsbemiddeling en sociale economie #### 8.1.1 Diensten voor arbeidsbemiddeling * **RVA (Rijksdienst voor Arbeidsvoorziening)**: Deze openbare instelling van Sociale Zekerheid is verantwoordelijk voor het werkloosheidsverzekeringsstelsel en andere gerelateerde uitkeringen. De RVA kent rechten toe op uitkeringen, bepaalt bedragen, en verleent toestemming voor loopbaanonderbreking en tijdskrediet. Tevens bestrijdt de RVA oneigenlijk gebruik van de werkloosheidsverzekering. * **VDAB (Vlaamse Dienst voor Arbeidsbemiddeling)**: De VDAB bevordert de werking van de arbeidsmarkt in Vlaanderen. Ze ondersteunt werkzoekenden en werknemers bij hun loopbaanontwikkeling, werkt samen met andere dienstverleners om werk te vinden, en besteedt bijzondere aandacht aan kansengroepen. De VDAB organiseert ook opleidingen. #### 8.1.2 Sociale economie Sociale economie richt zich op het creëren van economische activiteiten met een sociale doelstelling, met name voor personen met een afstand tot de arbeidsmarkt. * **Maatwerkbedrijven**: Deze bedrijven bieden werk op maat aan voor personen met een arbeidsbeperking. Ze opereren in een aangepaste omgeving en bieden begeleiding en ondersteuning. * **Lokale Diensteneconomie (LDE) initiatieven**: De overheid ontwikkelt hierbij een dienstenaanbod dat lokale noden invult en tegelijk kansen biedt aan personen die moeilijk aan de slag geraken. Voorbeelden zijn sociale restaurants, buurtgerichte kinderopvang en fietspunten. * **Individueel maatwerk**: Werkgevers ontvangen een loonpremie en/of begeleidingspremie voor het tewerkstellen van personen met een arbeidsbeperking. * **Arbeidsmatige activiteiten**: Dit zijn tijdelijke, onbetaalde activiteiten gericht op het aanbieden van latente functies van arbeid, met de focus op stappen naar betaalde arbeid (bv. in een kringwinkel). #### 8.1.3 Vakbonden en werkgeversorganisaties * **Vakbonden (Regionale dienstverlening, Beroepscentrales)**: Behartigen de individuele en collectieve belangen van arbeiders. Ze bieden juridische bijstand in arbeidsgerelateerde vragen en nemen deel aan sociaal overleg (collectieve arbeidsovereenkomsten - CAO's, sectorale CAO's). * **Werkgeversorganisaties**: * **VOKA**: Vlaams netwerk van ondernemingen. * **UNIZO**: Organisatie voor zelfstandigen, KMO's en vrije beroepen. * **Boerenbond**: Beroepsorganisatie voor boeren en tuinders. ### 8.2 Wonen #### 8.2.1 Sociale woningbouw Sinds 1 januari 2024 zijn er belangrijke wijzigingen in de organisatie van sociale woningbouw. Er is nu één maatschappij per werkingsgebied, waarin sociale verhuurkantoren en sociale huisvestingsmaatschappijen zijn samengegaan. * **Opdrachten van sociale woonmaatschappijen**: * Woningen op de private huurmarkt doorverhuren. * Sociale woningen bouwen voor verhuur. * **Toegang tot sociale woningen**: * **Centraal inschrijvingsregister**: Eén centraal register voor inschrijvingen. * **Inkomensvoorwaarden**: Middeltoets, en andere voorwaarden zoals kennis van Nederlands en eigendomsvoorwaarden. * **Inschrijving VDAB**: Een inschrijving bij de VDAB is een voorwaarde. * **Toewijzing**: De toewijzing gebeurt in de volgende volgorde: 1. Lokale binding met de gemeente. 2. Mantelzorger zijn of mantelzorg ontvangen. 3. Periode op de wachtlijst. * **Versnelde toewijzing**: Voor specifieke doelgroepen zoals dak- en thuislozen, personen met een psychische kwetsbaarheid, jongeren in begeleid zelfstandig wonen, slachtoffers van intrafamiliaal geweld, en bij slechte woonomstandigheden. * **Verplichte begeleiding**: Er kan een verplichte begeleiding gekoppeld worden aan de toewijzing. * **Doelgroepenbeleid**: Vastgelegd in een lokaal woonreglement, bijvoorbeeld aangepaste woningen voor ouderen of personen met een beperking. #### 8.2.2 Huurdersbond * De Huurdersbond komt op voor de belangen van zowel private als sociale huurders en fungeert als een tweede lijn ondersteuning. * **Activiteiten**: Opkomen voor huurdersbelangen, huuradvies verstrekken (private en sociale huur), informeren over rechten en plichten, opmaken van documenten en wetgeving verduidelijken (bv. opzeg, waarborg). * De Huurdersbond is een Vlaams huurdersplatform en richt zich niet tot eigenaars en verhuurders. ### 8.3 Woonzorg De organisatie van woonzorg omvat een breed scala aan diensten die gericht zijn op het ondersteunen van personen die thuis wonen, met een focus op zorgbehoevenden en mantelzorgers. * **Woonzorgdecreet**: Dit decreet vormt de basis voor de organisatie van woonzorg. * **Diensten en instellingen**: * Lokale dienstencentra (LDC). * Diensten voor gezinszorg. * Diensten voor oppashulp. * Diensten voor thuisverpleging. * Diensten maatschappelijk werk van ziekenfondsen. * Diensten voor gastopvang. * Centra voor dagverzorging, kortverblijf en herstelverblijf. * Groepen van assistentiewoningen. * Woonzorgcentra. * Verenigingen voor mantelzorgers en gebruikers. * **Aanbod**: * **Concreet hulpaanbod**: Maaltijden, poetsen, etc. * **Ondersteuning mantelzorgers**: Mantelzorgpremies, mantelzorgcafés. * **Zorg**: Verzorging, verpleging. * **Vorming en ontmoeting**: Voor specifieke doelgroepen zoals dementerenden of lotgenoten. * **Vrijwilligersaanbod**: Oppashulp, MinderMobielenCentrale (MMC), klusjes. * **Rol van sociaal werkers**: Sociaal werkers in thuiszorgdiensten nemen voornamelijk een coördinerende rol op zich, helpen bij de organisatie van thuiszorg en ondersteunen mantelzorgers. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Asielprocedure | Het formele proces dat doorlopen wordt door personen die internationale bescherming aanvragen in een land. Dit omvat de indiening van de aanvraag, de beoordeling ervan door de autoriteiten en de uiteindelijke beslissing. | | Fedasil | Het Federaal Agentschap voor de opvang van asielzoekers. Fedasil is verantwoordelijk voor de materiële opvang van asielzoekers en heeft eigen opvangcentra of werkt samen met partners. | | Bed, bad, brood | Een principe dat inhoudt dat uitgeprocedeerde asielzoekers recht hebben op basisvoorzieningen zoals onderdak, hygiëne en voeding, zelfs als hun asielaanvraag is afgewezen. | | Lokaal opvanginitiatief (LOI) | Een opvanginitiatief dat lokaal wordt beheerd, vaak door gemeenten of OCMW's, en dat bedoeld is om asielzoekers en andere kwetsbare groepen te huisvesten en te begeleiden. | | Inburgeringstraject | Een programma dat nieuwkomers helpt integreren in de samenleving door middel van taalcursussen, maatschappelijke oriëntatie en ondersteuning bij het vinden van werk of het opbouwen van een netwerk. | | Huizen van het Nederlands | Organisatie die de coördinatie en doorverwijzing voor het leren van Nederlands verzorgt, zonder zelf directe taalcursussen te geven. Ze werken samen met andere onderwijsinstellingen. | | Sociale tolk – vertaler | Professionele vertaler of tolk die ingezet wordt om communicatie te faciliteren tussen hulpverleners, voorzieningen en anderstalige personen, om zo drempels in de hulpverlening te verlagen. | | Centrum Algemeen Welzijnswerk (CAW) | Een organisatie die algemene welzijnsdiensten aanbiedt aan diverse doelgroepen. Ze bieden zowel onthaal, informatie als gespecialiseerde begeleiding voor uiteenlopende problemen. | | Begeleidingscontinua | Een benadering waarbij de ondersteuning voor een persoon continu wordt aangeboden en aangepast aan de veranderende noden, van initiële hulp tot meer intensieve zorg. | | Dak- en thuisloosheid | De situatie waarin personen geen vaste woonplaats hebben en/of geen toegang hebben tot adequate huisvesting, wat leidt tot sociale en persoonlijke kwetsbaarheid. | | Maatschappelijke dienstverlening | De dienstverlening die door het OCMW wordt geboden om burgers te ondersteunen bij het leiden van een leven dat beantwoordt aan menselijke waardigheid, inclusief materieel, sociaal en geneeskundig advies. | | Leefloon | De minimale financiële uitkering die door het OCMW wordt verstrekt aan personen die onvoldoende middelen hebben om in hun levensonderhoud te voorzien en die aan bepaalde voorwaarden voldoen. | | Sociaal beleid | De reeks maatregelen en strategieën die door de overheid worden ontwikkeld en geïmplementeerd om het welzijn van de bevolking te bevorderen, sociale ongelijkheid te verminderen en sociale cohesie te versterken. | | DMW Ziekenfondsen | De diensten maatschappelijk werk binnen de ziekenfondsen die ondersteuning bieden bij ziekte, handicap of ouderdom, thuiszorg organiseren en mantelzorgers bijstaan. | | Preventieve zorg | Gezondheidszorg die gericht is op het voorkomen van ziekten en aandoeningen, door middel van maatregelen zoals vaccinaties, voorlichting over gezonde levensstijl en risicopreventie. | | Curatieve zorg | Gezondheidszorg die gericht is op het genezen van ziekten en aandoeningen, bijvoorbeeld door middel van medicatie, operaties of andere medische behandelingen. | | Palliatieve zorg | Zorg die gericht is op het verlichten van lijden en het verbeteren van de levenskwaliteit van patiënten met een levensbedreigende ziekte, door zowel fysieke als psychosociale ondersteuning te bieden. | | Gezondheidskloof | Het verschil in gezondheidstoestand en levensverwachting tussen verschillende sociaaleconomische groepen, waarbij lager op de sociale ladder vaak leidt tot slechtere gezondheid en een korter leven. | | Geconventioneerd zorgverstrekker | Een zorgverstrekker die de tarieven die door de overheid worden vastgesteld, aanvaardt voor zijn of haar prestaties, wat doorgaans leidt tot lagere kosten voor de patiënt. | | Niet-geconventioneerd zorgverstrekker | Een zorgverstrekker die niet gebonden is aan de officiële tarieven en zijn of haar eigen tarieven kan bepalen, wat kan resulteren in hogere kosten voor de patiënt. | | Centra Geestelijke Gezondheidszorg (CGG) | Instanties die ambulante diagnostiek, behandeling en begeleiding bieden aan kinderen, jongeren en volwassenen met psychische problemen, vaak multidisciplinair samengesteld. | | Psychiatrisch ziekenhuis | Een instelling die gespecialiseerde medische en therapeutische zorg biedt aan personen met ernstige psychische aandoeningen, zowel residentieel als ambulant. | | Psychiatrisch verzorgingstehuis (PVT) | Een woonvorm voor volwassenen met een gestabiliseerde langdurige psychiatrische problematiek, die continue verzorging en begeleiding bieden in een residentiële setting. | | Beschut wonen | Een woonvorm voor volwassenen met een complexe en langdurige psychiatrische problematiek, waarbij begeleiding gekoppeld is aan huisvesting om zelfstandig wonen te ondersteunen. | | Artikel 107 | Een bepaling in de ziekenhuiswet die de afbouw van bedden in psychiatrische instellingen beoogt ten gunste van een meer "vermaatschappelijkte" zorg, met focus op zorgcircuits en netwerken. | | Leersteundecreet | Een decreet dat de ondersteuning voor leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften in het gewoon onderwijs versterkt, door zowel de competenties van leraren als de leerlingen zelf te ondersteunen. | | Leersteuncentra | Organisaties die expertise leveren op het gebied van leerondersteuning voor leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften, met verschillende soorten expertise zoals onderwijskundig en handicap-specifiek. | | Kind en Gezin | Een Vlaamse overheidsdienst die zich richt op het welzijn van kinderen en gezinnen, met diensten zoals preventieve gezinsondersteuning, kinderopvang en adoptie. | | Integrale jeugdhulp | Een samenhangend systeem van hulpverlening voor minderjarigen en hun omgeving, gericht op tijdige toegang, continuïteit en participatie, met oog voor crisishulp en het omgaan met verontrusting. | | Rechtstreeks toegankelijke jeugdhulp (RTJ) | Jeugdhulp die zonder tussenkomst van een toegangspoort kan worden ingeroepen door de hulpvrager, zoals centra voor algemeen welzijnswerk (CAW) en JACs. | | Niet rechtstreeks toegankelijke hulp (NRTH) | Jeugdhulp die enkel kan worden ingezet na akkoord en tussenkomst van een intersectorale toegangspoort, en die gespecialiseerd en intensief van aard is. | | Gemandateerde voorziening (GV) | Een organisatie die is gemachtigd om hulpverlening op te starten en te continueren, ook in situaties waar vrijwillige hulp niet mogelijk is, en die kan doorverwijzen naar het jeugdparket indien nodig. | | Gerechtelijke jeugdhulp | Jeugdhulp die door de jeugdrechter wordt opgelegd, bijvoorbeeld wanneer een minderjarige de wet overtreedt, zich in een verontrustende situatie bevindt of wanneer er sprake is van een acute crisissituatie. | | Personen met een beperking | Personen die, door langdurige fysieke, mentale, verstandelijke of zintuiglijke beperkingen, in interactie met diverse drempels belemmerd worden in hun volledige en gelijke participatie in de samenleving. | | Vlaams Agentschap voor personen met een handicap (VAPH) | Een agentschap dat verantwoordelijk is voor de organisatie van zorg en ondersteuning voor personen met een handicap in Vlaanderen, en dat subsidies verstrekt aan zorgaanbieders. | | Persoonsvolgende budgetten (PVB) | Een budget dat wordt toegekend aan personen met een handicap om zelf de zorg en ondersteuning te financieren die zij nodig hebben, met de mogelijkheid om zelf te kiezen welke diensten en hulpverleners zij inschakelen. | | Persoonlijk assistentiebudget (PAB) | Een budget voor personen met een handicap om de nodige ondersteuning voor persoonlijke verzorging en huishoudelijke taken aan te kopen, vaak gekoppeld aan een persoonsvolgend systeem. | | Dienst ondersteuningsplan (DOP) | Een dienst die personen met een ondersteuningsnood samen met hun netwerk helpt bij het opstellen van een ondersteuningsplan, gericht op het vinden van antwoorden op maat en het organiseren van de benodigde hulp. | | Hulpmiddelen | Apparaten, technologieën of aanpassingen die personen met een beperking helpen om functionele beperkingen te overwinnen en de participatie in de samenleving te vergemakkelijken. | | Sociaal-cultureel werk | Een sector die zich richt op het bevorderen van ontmoeting, niet-formeel leren, gemeenschapsvorming en maatschappelijk engagement, voornamelijk door middel van participatieve activiteiten. | | Jeugdwerk | Activiteiten en organisaties gericht op jongeren van 3 tot 30 jaar, die groepsgericht, sociaal-cultureel en niet-commercieel van aard zijn, met als doel de algemene en integrale ontwikkeling van de jeugd te bevorderen. | | Rijksdienst voor Arbeidsvoorziening (RVA) | Een openbare instelling die verantwoordelijk is voor het stelsel van de werkloosheidsverzekering, de toekenning van uitkeringen en de bestrijding van oneigenlijk gebruik van de werkloosheidsverzekering. | | Vlaamse Dienst voor Arbeidsbemiddeling (VDAB) | Een dienst die de arbeidsmarkt in Vlaanderen bevordert door werkzoekenden en werknemers te helpen bij loopbaanontwikkeling, opleidingen te organiseren en samen te werken met andere dienstverleners. | | Sociale economie | Economische activiteiten die gericht zijn op het realiseren van sociale doelstellingen, zoals werkgelegenheid creëren voor kwetsbare groepen, het invullen van maatschappelijke noden en het bevorderen van duurzaamheid. | | Maatwerkbedrijven | Organisaties die werkgelegenheid bieden aan personen met een arbeidsbeperking, door middel van aangepast werk en begeleiding op maat, met als doel hun participatie op de arbeidsmarkt te vergroten. | | Vakbond | Een organisatie die de individuele en collectieve belangen van werknemers behartigt, juridische bijstand verleent en deelneemt aan sociaal overleg met werkgevers. | | Werkgeversorganisaties | Organisaties die de belangen van werkgevers vertegenwoordigen, zoals VOKA, UNIZO en Boerenbond, en die zich inzetten voor een gunstig ondernemingsklimaat. | | Sociale woonmaatschappijen | Organisaties die sociale woningen bouwen en verhuren aan personen en gezinnen met een beperkt inkomen, en die ook instaan voor het beheer en onderhoud van deze woningen. | | Huurdersbond | Een organisatie die opkomt voor de belangen van huurders op de private en sociale huurmarkt, huuradvies verstrekt en informeert over rechten en plichten in het huurrecht. | | Woonzorg | Een breed concept dat diensten en voorzieningen omvat die ouderen en hulpbehoevenden ondersteunen om langer zelfstandig te wonen, zoals lokale dienstencentra, thuisverpleging en assistentiewoningen. | | Mantelzorgers | Personen die, zonder professionele opleiding, onbetaald en vrijwillig zorg verlenen aan een naaste met een chronische ziekte, beperking of ouderdomsproblematiek. |

# Asiel en migratie Asiel en migratie is een cruciaal beleidsterrein dat zich bezighoudt met de procedures en instanties die betrokken zijn bij asielaanvragen en migratie, evenals de opvang en integratie van nieuwkomers. ## 1. Asiel en migratie ### 1.1 Personen in asielprocedure Fedasil is het federale orgaan dat verantwoordelijk is voor de opvang van asielzoekers. Dit orgaan beheert een aantal opvangcentra, direct of via partners zoals het Rode Kruis. Fedasil biedt basisvoorzieningen zoals bed, bad en brood. Daarnaast zijn er gesloten centra voor personen die uitgeprocedeerd zijn. Het Lokaal Opvanginitiatief (LOI) is een initiatief dat door de gemeente wordt beheerd, vaak in samenwerking met het OCMW. Deze initiatieven vallen onder de bevoegdheid van Fedasil en zijn doorgaans kleiner en bieden meer autonomie en privacy. LOI's kunnen ook opvang bieden aan niet-begeleide minderjarigen. ### 1.2 Integratie en inburgering Integratie en inburgering zijn essentiële onderdelen van het migratiebeleid. * **Contactpunten inburgering** bieden ondersteuning bij het inburgeringstraject, dat doorgaans bestaat uit: * Nederlandse taalcursussen. * Maatschappelijke oriëntatie. * Werkgerelateerde trajecten zoals vrijwilligerswerk, stages en participatie- en netwerktrajecten. * **Huizen van het Nederlands** coördineren de taalcursussen, hoewel ze zelf geen cursussen aanbieden. * **Dienstverlening voor professionals**: Organisaties zoals LIGO en CVO bieden ondersteuning. De Dienst vreemdelingenrecht en internationaal familierecht richt zich op professionals en hulpverleners, en verstrekt geen individueel advies aan particulieren. * **Sociale tolken en vertalers** worden voorzien door diverse instanties en lokale besturen. ### 1.3 Welzijnswerk * **Eerstelijns welzijnswerk**: * **Centrum Algemeen Welzijnswerk (CAW)**: Biedt ontmoeting, onthaal en begeleiding op verschillende gebieden, waaronder dak- en thuisloosheid, wonen, mentaal welzijn, kwetsbare gezinnen en jongeren, relationele problemen, intra-familiaal geweld, dader- en slachtofferschap, en precair verblijf. * **OCMW (Openbaar Centrum voor Maatschappelijk Welzijn)**: * **Doelgroep**: Elk burger in de gemeente met welzijnsvragen. Het OCMW fungeert als sluitstuk van de sociale bescherming en streeft ernaar mensen een leven te laten leiden dat beantwoordt aan menselijke waardigheid. * **Hulpverlening**: Biedt curatieve en preventieve hulp op materieel, sociaal, geneeskundig, sociaal-geneeskundig en psychologisch vlak. Dringende medische hulp kan ook geboden worden aan uitgewezen asielzoekers. * **Decreet lokaal bestuur**: Grotendeels vervangen door dit decreet, dat een geïntegreerd beleid van OCMW en gemeente voorziet. De gemeenteraad wordt de Raad voor maatschappelijk welzijn en de burgemeester en schepenen vormen het vast bureau. Een uitzondering is het bijzonder comité voor de sociale dienst. * **Individuele steun**: Het leefloon en aanvullende steun zijn gebaseerd op maatschappelijk onderzoek door een maatschappelijk assistent. * **Decreet lokaal sociaal beleid**: Stimuleert de ontwikkeling van een inclusief en integraal lokaal sociaal beleid, gericht op het afstemmen van vraag en aanbod, toegankelijke sociale hulp en het tegengaan van onderbescherming. ### 1.4 Gezondheidszorg De gezondheidszorg in België omvat verschillende aspecten: * **Preventie**: Vaccinaties, beweging, zelfdodingspreventie, welzijn en preventieve tandzorg. * **Curatieve zorg**: Behandeling van ziekten door middel van operaties, medicatie, etc. * **Palliatieve zorg**: Gericht op het voorkomen of verlichten van lijden en comfortzorg. **Toegang tot zorg**: * **Stepped care model**: De huisarts is de centraleFiguur in het zorgcontinuüm. * **Verplichte ziekteverzekering**: Zorgt voor terugbetaling door ziekenfondsen of hulpkassen, met een persoonlijke bijdrage of remgeld. * **Gezondheidskloof**: Mensen met een lager inkomen stellen zorg uit, wat leidt tot een kortere levensverwachting. **Organisatie van de gezondheidszorg**: * **Zelfstandige zorgverstrekkers**: Vergoeding per prestatie volgens de nomenclatuur. Ze kunnen geconventioneerd of niet-geconventioneerd zijn. * **Diensten en organisaties**: * **Ziekenhuizen**: Met sociale diensten en ombudsdiensten. * **Wijkgezondheidscentra**. * **Diensten voor thuisverpleging**. * **Ziekenfondsen**: Bieden begeleiding bij ziekte, handicap, ouderdom, thuiszorg en ondersteuning van mantelzorgers. Ze stellen ook de zorgbehoefte vast voor zorgbudgetten of tegemoetkomingen en fungeren als contactpunt voor personen met een beperking. Ze bieden ook psychosociale begeleiding bij verliesverwerking. * **Geestelijke gezondheidszorg**: * **Zelfstandig werkende zorgverstrekkers**: Psychologen, klinisch orthopedagogen, psychiaters en therapeuten (federaal). * **Centra Geestelijke Gezondheidszorg (CGG)** (Vlaamse overheid): Bieden ambulante diagnostiek, behandeling en begeleiding voor kinderen, jongeren, volwassenen en ouderen, met multidisciplinaire teams. Ze organiseren ook preventieve activiteiten. * **Psychiatrisch ziekenhuis**: Biedt residentiële (dag en nacht) medische, gespecialiseerde diagnostiek en behandeling voor kinderen, jongeren, volwassenen en ouderen, zowel kortdurend als langdurend. Er is ook een polikliniek voor ambulante zorg. * **PAAZ (Psychiatrische afdeling in een algemeen ziekenhuis)**: Richt zich op acute, crisis- en kortdurende diagnostiek en behandeling. * **Psychiatrisch verzorgingstehuis**: Biedt residentiële woonvormen met continue verzorging en begeleiding voor volwassenen en ouderen met een gestabiliseerde langdurige psychiatrische problematiek. * **Rehabilitatie**: * **Beschut wonen**: Voor volwassenen (en ouderen) met een complexe en langdurige psychiatrische problematiek, waarbij begeleiding gekoppeld is aan huisvesting (individueel of in groep). * **Dagactiviteitencentra**: Bieden ondersteuning, structuur voor de dag, ontmoeting, vrije tijdsinvulling, vorming en werk voor volwassenen (en ouderen) met een complexe en langdurige psychiatrische problematiek. * **Artikel 107 (Ziekenhuiswet)**: Regelt de afbouw van bedden en de vermaatschappelijking van zorg, met de oprichting van zorgcircuits en zorgnetwerken voor continuïteit. * **PANGG 0-18**: Centra met revalidatieovereenkomst die psychosociale revalidatie bieden. * **Centra ambulante revalidatie**: Bieden revalidatie voor verslaafden, kinderpsychiatrische aandoeningen en vroegtijdige stoornissen in de interactie ouderen-kinderen. Ze helpen bij het terugwinnen van autonomie en het verminderen van beperkingen. **Bevoegdheden**: * **Federaal**: Acute zorg en beheer van ziekteverzekering. * **Vlaanderen**: Kwaliteit, preventieve zorg, chronische zorg. ### 1.5 Onderwijs Het onderwijs in Vlaanderen is georganiseerd rond drie onderwijsnetten: * **Gemeenschapsonderwijs (GO!)**. * **Officieel gesubsidieerd onderwijs** (door provincies, steden en gemeenten). * **Vrij gesubsidieerd onderwijs** (waaronder het Katholiek onderwijs). **Diensten voor kwetsbare groepen**: * **Duaal leren**: Gericht op tweede en derde graad en op werkervaring. * **Ligo (Centrum voor Basiseducatie)**: Biedt basisopleidingen aan volwassenen. * **Volwassenonderwijs**: Ook wel bekend als tweedekansonderwijs. * **OKAN (Onthaalklas voor anderstalige nieuwkomers)**: Biedt specifieke ondersteuning aan nieuwkomers. **Decreet leerlingenbegeleiding (17/04/2018)**: Heeft vier doelen: 1. De totale ontwikkeling van alle leerlingen bevorderen. 2. Het welbevinden van leerlingen verhogen. 3. Vroegtijdig schoolverlaten voorkomen. 4. Meer gelijke onderwijskansen creëren. Het omvat vier domeinen: leren en studeren, preventieve gezondheidszorg (medisch schooltoezicht), schoolloopbaan, en psychisch en sociaal functioneren. **Leersteendecreet (vanaf 01/09/2023)**: * **Doel**: Bevordert de maximale ontplooiing, leerwinst, welbevinden, zelfredzaamheid en volwaardige participatie van leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften in het gewoon onderwijs. Versterkt ook de competenties van leraren en schoolteams voor inclusieve praktijken. * **Positief doel**: Inclusief onderwijs voor leerlingen met specifieke leerbehoeften (bv. leerstoornissen, lichte mentale beperking) in het gewoon onderwijs. De school past 'redelijke aanpassingen' toe als eerste fase van het zorgcontinuüm. * **Centrum voor leerlingenbegeleiding (CLB)**: Fungeert als poortwachter. * **Leersteuncentra**: Beschikken over diverse expertise (onderwijskundig, handicap-specifiek, inclusie, coaching). * **Handicap-specifieke expertise**: Behandelt verschillende types, waaronder type basisaanbod, type 2 (verstandelijke beperking), type 3 (emotionele of gedragsstoornis), type 4 (motorische beperking), type 6 (visuele beperking), type 7 (auditieve beperking en spraak- of taalstoornis), en type 9 (autismespectrumstoornis). ### 1.6 Jeugdhulp **Kind en Gezin (Opgroeien)**: * **Missie**: Bijdragen aan het welzijn van elk kind in Vlaanderen en Brussel, met aandacht voor kinderrechten en diversiteit. * **Dienst- en hulpverlening**: Preventieve gezinsondersteuning, kinderopvang, adoptie. * **Preventieve gezinsondersteuning**: Gericht op aanstaande ouders en gezinnen met kinderen tot 3 jaar, met extra aandacht voor maatschappelijk kwetsbare groepen. Kerntaak is medische, psychosociale en pedagogische preventie en ondersteuning. Dit is gratis, vrijwillig en vraaggericht. * **Integrale jeugdhulp**: * **Doelstellingen**: Krachtgericht werken, tijdige toegang, continuïteit, omgaan met verontrusting, crisishulp en participatie. * **Doelgroep**: Minderjarigen, ouders, opvoedingsverantwoordelijken, leefomgeving, en voogden van niet-begeleide minderjarigen. Hulpverlening aan +18-jarigen is beperkt mogelijk tot 25 of 26 jaar. * **Rechtstreeks toegankelijke jeugdhulp (RTJ)**: * **Brede Instap**: Het eerste aanspreekpunt voor alle hulpvragen, biedt informatie, kortdurende hulp en doorverwijzing indien nodig. CAW, JAC, inloopteams Kind en Gezin en CLB vallen hieronder. * **Intensievere hulp**: Probleemgebonden hulp die meer gespecialiseerd is, zoals aanbod voor kinderen en jongeren met een beperking, CLB, CKG, Kind en Gezin, en voorzieningen bijzondere jeugdbijstand. * **Niet rechtstreeks toegankelijke hulp (NRTH)**: Vereist akkoord en tussenkomst van de intersectorale toegangspoort. De hulp is gespecialiseerd en intensief. Aanvraag met een A-document door een hulpverlener, bij verontrusting over de ontwikkeling van een minderjarige, focus op alle gezinsleden, ernstige, langdurige en complexe problemen, of ernstig gevaar. * **Mandaat van voorzieningen (GV)**: Ingezet als hulp vastloopt of niet aanvaard wordt. Vereist een M-document. Taken omvatten consultatie, onderzoek naar maatschappelijke noodzaak (MaNo), aanklampend werken, en opstarten van passende hulpverlening. Bij weigering of niet meewerken, kan doorverwijzing naar het jeugdparket volgen. * **Gerechtelijke jeugdhulp**: De jeugdrechter legt hulp op wanneer een minderjarige de wet overtreedt, zich in een Veilig Opvoedingssituatie (VOS) bevindt en vrijwillige hulp niet mogelijk is, of in acute crisissituaties. * De sociale dienst van de jeugdrechtbank speelt hierbij een belangrijke rol. * Verschillende gerechtelijke jeugdhulpmaatregelen bestaan, waaronder crisisjeugdhulp, bemiddeling en cliëntoverleg. ### 1.7 Personen met een beperking **Definitie**: Personen met langdurige fysieke, mentale, verstandelijke of zintuiglijke beperkingen die, in wisselwerking met diverse drempels, hun volledige, daadwerkelijke en op voet van gelijkheid met anderen participeren in de samenleving belemmeren. Dit is conform het VN-Verdrag inzake de rechten van personen met een handicap. **Doelgroepen**: Personen met psychische problemen, leerstoornissen, verstandelijke beperkingen, fysieke of sensorische beperkingen (slechtzienden, rolstoelgebruikers, slechthorenden), en personen met een chronische of degeneratieve ziekte. **Bevoegdheden**: * **FOD Directie Generaal personen met handicap**: Beheert inkomen, parkeerkaarten en attesten. * **Vlaams Agentschap voor personen met een handicap (VAPH)**: Verantwoordelijk voor zorg en ondersteuning. Het VAPH is geen directe dienstverlener maar subsidieert en komt tussen voor: * Begeleiding en opvang. * Hulpmiddelen en aanpassingen (via een refertelijst). * Vergunnen van zorgaanbieders. * Persoonsvolgende budgetten (PVB) en persoonlijk assistentiebudget (PAB). **Aanvraag**: Belangrijk is de aanvraag vóór de leeftijd van 65 jaar. **Ondersteuning**: * **Definitie van langdurige participatieproblemen**: Oorsprong in het samenspel tussen functiestoornissen, beperkingen in activiteiten en persoonlijke/externe factoren. * **Rechtstreeks toegankelijke hulp (RTH)**: * **Diensten ondersteuningsplan (DOP)**. * **Bijstandsorganisaties**. * **Groenezorg initiatieven**. * **Organisaties voor vrijetijdszorg**. * **Observatie-, diagnose- en behandelingseenheden (ODB-unit)**. * **Niet rechtstreeks toegankelijke hulp (NRTH)**: * **Voor minderjarigen**: PAB, Multifunctionele centra (begeleiding, dagopvang, verblijf). * **Voor meerderjarigen**: Persoonsvolgend budget (PVB), cash voucher, dagondersteuning, woonondersteuning, individuele ondersteuning (psychosociaal, praktisch, globaal). * **Permanentie en Dienst ondersteuningsplan (DOP)**: Werkt samen met het netwerk van de hulpvrager om ondersteuningsplannen op te stellen. * **Hulpmiddelen en aanpassingen**: * **Hulpmiddelen**: Voor motorische, visuele, auditieve en cognitieve handicaps (bv. blinde geleide hond, ringleiding), taal- en stemstoornissen (bv. stemversterker), en leerstoornissen (bv. ondersteuningssoftware). * **Aanpassingen**: Zoals aanpassingen aan een stuur. ### 1.8 Samenlevingsopbouw **Samenwerking SAAMO**: 8 erkende VZW's die samen uitsluiting aanpakken, actief in elke provincie en in de steden Gent, Brussel en Antwerpen. * **Agogische opdracht**: Brengt mensen samen in projectwerk en buurtwerk om grond- en mensenrechten te realiseren, sterke buurten en steden te creëren en collectief burgerschap te bevorderen. * **Politieke opdracht**: Werkt aan verbeteringen in beleid en regelgeving en verhoogt het publieke bewustzijn. ### 1.9 Vrije tijd en sociaal-cultureel werk * **Sociaal-cultureel werk volwassenen**: * **Centraal**: Ontmoeting, niet-formeel leren, gemeenschapsvorming en maatschappelijk engagement. * **Sector**: Omvat 131 sociaal-culturele organisaties met 180.000 vrijwilligers en 14.000 lokale groepen. * **Activiteiten**: Participatie, actief burgerschap, samenleven, mensenrechten, vrede, welzijn, opvoeding, onderwijs, kunst, cultuur, persoonlijke groei en zingeving. * **Burgerinitiatieven**: Kunnen doelgroepgericht zijn of gericht op specifieke thema's. * **Verbindende rol**: Verbindt mensen en groepen, bevordert wederzijds begrip en vertrouwen, en draagt bij aan groei als burger. * **Kritische rol**: Stimuleert kritisch denken over maatschappelijke kwesties en bevordert kritisch burgerschap. * **Laboratoriumrol**: Experimenteert met antwoorden op complexe samenlevingskwesties en ontwikkelt ondernemend burgerschap. * **Organisaties**: Femma, Raak, Oxfam, etnisch-culturele federaties, Avansa (Vormingplus), landelijke vormingscentra (bv. milieu, relaties), en bewegingen die mensen mobiliseren rond thema's (bv. klimaat). * **Jeugdwerk**: Zeer divers en volgt de noden van jongeren. * **Definitie**: Groepsgericht sociaal-cultureel werk met niet-commerciële doelen voor of door de jeugd (3-30 jaar) in de vrije tijd, onder educatieve begeleiding, ter bevordering van algemene en integrale ontwikkeling op vrijwillige basis. * **Werksoorten**: Landelijk georganiseerde jeugdverenigingen (begeleiden lokale verenigingen), informatie en participatie (kinderrechten, mediaproductie), cultuureducatieve verenigingen (artistieke creativiteit), politieke jongerenbewegingen (politieke participatie), en intermediaire organisaties (belangenbehartiging, beleidsgericht). * **Bovenlokaal jeugdwerk**: Bovenlokale open jeugdwerkingen, en geprofessionaliseerde jeugdverenigingen voor kwetsbare jongeren (FORMAAT) of jongeren met een handicap (Uit de Marge). ### 1.10 Arbeidsmarkt * **RVA (Rijksdienst voor Arbeidsvoorziening)**: Openbare instelling van sociale zekerheid die zich bezighoudt met het stelsel van werkloosheidsverzekering (uitkeringen, loopbaanonderbreking, tijdskrediet) en de bestrijding van oneigenlijk gebruik. * **VDAB (Vlaamse Dienst voor Arbeidsbemiddeling)**: Bevordert de arbeidsmarktwerking in Vlaanderen, helpt werkzoekenden en werknemers bij loopbaanontwikkeling, werkt samen met andere dienstverleners en besteedt speciale aandacht aan kansengroepen. Organiseert opleidingen. * **Sociale economie**: * **Maatwerkbedrijven**: Bieden werk aan mensen met een arbeidsbeperking in een aangepaste omgeving met begeleiding. * **Lokale Diensteneconomie initiatieven**: Vullen maatschappelijke noden in en creëren kansen voor personen met moeilijkheden op de arbeidsmarkt (bv. sociaal restaurant, buurtgerichte kinderopvang). * **Individueel maatwerk**: Werkgever ontvangt een loonpremie en/of begeleidingspremie voor mensen met een arbeidsbeperking. * **Arbeidsmatige activiteiten**: Tijdelijke, onbetaalde activiteiten gericht op het ontwikkelen van latentie functies van arbeid met een focus op stappen naar betaalde arbeid. * **Vakbonden**: Regionale dienstverlening (uitbetalingsinstelling werkloosheid), juridische bijstand bij individuele vragen over arbeidsovereenkomsten, en deelname aan sociaal overleg (Collectieve Arbeidsovereenkomsten - CAO). * **Werkgeversorganisaties**: VOKA (Vlaams netwerk van ondernemingen), UNIZO (zelfstandigen, KMO's), vrije beroepen, Boerenbond (boeren en tuinders). ### 1.11 Wonen * **Sociale woonmaatschappijen**: Sinds 1/01/2024 samengegaan tot één maatschappij per werkingsgebied. Ze verhuren woningen op de private huurmarkt en bouwen sociale woningen. * **Voorwaarden**: Inkomensvoorwaarden (middeltoets), kennis Nederlands, eigendomsvoorwaarden, inschrijving bij VDAB. * **Toewijzing**: Volgorde: lokale binding, mantelzorger, periode op wachtlijst. Versnelde toewijzing voor specifieke doelgroepen (dak- en thuislozen, personen met psychische kwetsbaarheid, jongeren in begeleid zelfstandig wonen, slachtoffers van intra-familiaal geweld, slechte woonomstandigheden). * **Begeleiding**: Kan verplicht gekoppeld worden. * **Doelgroepenbeleid**: Vastgelegd in een lokaal woonreglement (bv. aangepaste woningen voor ouderen of personen met een beperking). * **Huurdersbond**: Belangenbehartiger voor private en sociale huurders (2e lijn). Ledenbijdrage vereist. Biedt huuradvies, informeert over rechten en plichten, assisteert bij opmaak van documenten en verduidelijkt wetgeving (bv. opzeg, waarborg). ### 1.12 Woonzorg * **Woonzorgdecreet**: * **Lokale dienstencentra**: Bieden maaltijden, poetsdiensten, ondersteuning van mantelzorgers (premies, cafés), vorming en ontmoeting (dementie, lotgenoten). * **Diensten voor gezinszorg, oppashulp, thuisverpleging, maatschappelijk werk van ziekenfondsen, gastopvang**: Zorg en verpleging aan huis. * **Centra voor dagverzorging, kortverblijf en herstelverblijf**. * **Groepen van assistentiewoningen en woonzorgcentra**. * **Verenigingen voor mantelzorgers en gebruikers**: Bieden ondersteuning, vorming en ontmoeting. * **Vrijwilligersaanbod**: Oppashulp, Minder Mobielen Centrale (MMC), klusjes. * **Rol van sociaal werkers in thuiszorg**: Coördinerende rol, hulp bij organisatie van thuiszorg en ondersteuning van mantelzorgers. --- # Welzijn en sociale bescherming Dit onderwerp biedt een overzicht van de verschillende welzijnsorganisaties en hun taken binnen de Belgische sociale bescherming, met specifieke aandacht voor het OCMW, de Dienst Maatschappelijke Werken (DMW) en de gezondheidszorg. ### 2.1 Asiel en migratie #### 2.1.1 Personen in asielprocedure * **Fedasil:** Een federaal orgaan dat instaat voor de opvang van asielzoekers. Fedasil beheert een aantal opvangcentra, direct of via uitbesteding aan partners zoals het Rode Kruis. Zij bieden basisvoorzieningen zoals bed, bad en brood. Er zijn ook gesloten centra voor uitgeprocedeerde personen. * **Lokaal Opvanginitiatief (LOI):** Deze initiatieven worden beheerd door de gemeente, vaak in samenwerking met het OCMW. Ze vallen onder de bevoegdheid van Fedasil en zijn meestal kleinere opvangplekken met meer autonomie en privacy. LOI's kunnen ook voor niet-begeleide minderjarigen worden ingezet. #### 2.1.2 Integratie en inburgering * **Contactpunten inburgering:** Deze bieden een inburgeringstraject aan, dat meestal bestaat uit Nederlandse taalles, maatschappelijke oriëntatie en hulp bij het vinden van werk, vrijwilligerswerk, stages of participatie- en netwerktrajecten. * **Huizen van het Nederlands:** Deze huizen coördineren de Nederlandse taallessen, maar geven zelf geen cursussen. * **Andere instanties:** LIGO, CVO en sociale tolken/vertalers spelen ook een rol in de integratie van nieuwkomers. * **Dienst vreemdelingenrecht en internationaal familierecht:** Deze dienst biedt ondersteuning aan professionals en hulpverleners, maar geen individueel advies aan particulieren. ### 2.2 Eerstelijns welzijnswerk #### 2.2.1 Centrum Algemeen Welzijnswerk (CAW) Het CAW biedt ontmoeting en onthaal, begeleiding, en werkt rond thema's zoals dak- en thuisloosheid, wonen, mentaal welzijn, kwetsbare gezinnen en jongeren, relationele problemen, intrafamiliaal geweld, en precair verblijf. Het JAC (Jongeren Advies Centrum) richt zich specifiek op jongeren. ### 2.3 OCMW #### 2.3.1 Voor wie en doel * **Geografische afbakening:** Er is één OCMW per gemeente. * **Doelgroep:** Het OCMW staat open voor iedere burger met elke welzijnsvraag. Het fungeert als sluitstuk van de sociale bescherming. * **Recht op maatschappelijke dienstverlening:** Iedereen heeft recht op maatschappelijke dienstverlening, met als doel een leven te leiden dat beantwoordt aan menselijke waardigheid. Dit omvat zowel curatieve als preventieve hulp op materieel, sociaal, geneeskundig, sociaal-geneeskundig en psychologisch vlak. * **Dringende medische hulp:** OCMW's bieden ook dringende medische hulp aan uitgewezen asielzoekers. #### 2.3.2 Juridisch kader * **Decreet lokaal bestuur:** Grotendeels vervangen de federale OCMW-wet. Dit decreet zorgt voor één beleid en één beleidsploeg voor het OCMW en de gemeente. De gemeenteraad wordt de raad voor maatschappelijk welzijn, en de voorzitter van de gemeenteraad is ook voorzitter van de raad voor maatschappelijk welzijn. Het vast bureau bestaat uit de burgemeester en schepenen. Een bijzonder comité van sociale dienst is een uitzondering. * **Decreet lokaal sociaal beleid:** Dit decreet stimuleert het ontwikkelen van een inclusief en integraal lokaal sociaal beleid, met een focus op het afstemmen van vraag en aanbod, het toegankelijk maken van sociale hulp, het tegengaan van onderbescherming en het bijdragen aan de vermaatschappelijking. #### 2.3.3 Dienstverlening * **Individuele steun:** Dit omvat het leefloon en aanvullende steun, na maatschappelijk onderzoek door een maatschappelijk assistent. ### 2.4 Dienst Maatschappelijke Werken (DMW) - Ziekenfondsen #### 2.4.1 Taken * De DMW is binnen elk ziekenfonds aanwezig en biedt begeleiding bij ziekte, handicap en ouderdom. * Ze helpen bij het organiseren van thuiszorg en het ondersteunen van mantelzorgers. * De DMW stelt de graad van zorgbehoefte vast ter bepaling van een zorgbudget of tegemoetkomingen. * Ze fungeren als contactpunt voor personen met een beperking en bieden psychosociale begeleiding bij verliesverwerking. ### 2.5 Gezondheidszorg #### 2.5.1 Componenten * **Preventie:** Activiteiten gericht op het voorkomen van ziekte, zoals vaccinatie, bevordering van beweging, zelfmoordpreventie, algemeen welzijn en preventieve tandzorg. * **Curatieve zorg:** Zorg gericht op het genezen van ziekte door middel van operaties, medicatie, etc. * **Palliatieve zorg:** Zorg gericht op het voorkomen of verlichten van lijden en het bevorderen van comfort. #### 2.5.2 Toegang en financiering * **Stepped care:** De huisarts vormt de spilfiguur in het gezondheidssysteem. * **Verzekering:** De verplichte ziekteverzekering regelt de terugbetaling door het ziekenfonds of de hulpkas. * **Persoonlijke bijdrage:** Patiënten betalen een persoonlijk aandeel of remgeld. #### 2.5.3 Gezondheidskloof Een significant deel van de bevolking met een laag inkomen stelt zorg uit, wat leidt tot een kortere levensverwachting voor mensen lager op de sociale ladder. #### 2.5.4 Organisatie en zorgaanbieders * **Zelfstandige zorgverstrekkers:** Vergoeding gebeurt per prestatie, gebaseerd op een nomenclatuur. Er is een onderscheid tussen geconventioneerde en niet-geconventioneerde zorgverstrekkers. * **Diensten en organisaties:** Dit omvat ziekenhuizen (met sociale dienst en ombudsdienst), wijkgezondheidscentra, diensten voor thuisverpleging, ziekenfondsen (met wettelijke opdrachten, aanvullende diensten en belangenbehartiging), en revalidatiecentra. #### 2.5.5 Geestelijke gezondheidszorg * **Zelfstandige zorgverstrekkers:** Psychologen, psychiaters en therapeuten. De huisarts is de spilfiguur. * **Centra Geestelijke Gezondheidszorg (CGG):** Vallen onder de bevoegdheid van de Vlaamse overheid en bieden ambulante diagnostiek, behandeling en begeleiding aan kinderen, jongeren, volwassenen en ouderen. Ze werken multidisciplinair en organiseren preventieve activiteiten. * **Psychiatrisch ziekenhuis:** Biedt residentiële (dag en nacht) medische, gespecialiseerde diagnostiek en behandeling voor kinderen, jongeren, volwassenen en ouderen. Dit kan zowel kortdurend als langdurig zijn. Er is ook een poliklinisch aanbod. * **PAAZ (Psychiatrische afdeling in een algemeen ziekenhuis):** Richt zich op acute, crisis- en kortdurende zorg met diagnostiek en behandeling. * **Psychiatrisch verzorgingstehuis:** Biedt residentiële woonvormen met continue zorg en begeleiding voor volwassenen en ouderen met een gestabiliseerde langdurige psychiatrische problematiek. * **Rehabilitatie:** Dit omvat beschut wonen voor volwassenen (en ouderen) met een complexe en langdurige psychiatrische problematiek, waarbij begeleiding gekoppeld is aan huisvesting. Dagactiviteitencentra bieden ondersteuning, structuur, ontmoeting, vrijetijdsinvulling, vorming en werk. * **Netwerk GGZ Kempen:** Gebaseerd op artikel 107 van de ziekenhuiswet, focust dit netwerk op de afbouw van bedden en de vermaatschappelijking van de zorg, met zorgcircuits en zorgnetwerken voor continuïteit. Functies omvatten preventie, promotie, mobiele teams, rehabilitatie, behandelunits en specifieke woonvormen. * **PANGG 0-18:** Centra met revalidatieovereenkomst die zich richten op psychosociale revalidatie voor kinderen en jongeren. * **Centra ambulante revalidatie:** Bieden gespecialiseerde revalidatie, onder andere voor verslavingen, autismespectrumstoornissen, en vroegtijdige stoornissen in de interactie tussen ouderen en kinderen. * **Referentiecentra autisme:** Gericht op het terugwinnen van autonomie en het verminderen van beperkingen. #### 2.5.6 Bevoegdheden * **Federaal:** Acute zorg en beheer van de ziekteverzekering. * **Vlaanderen:** Kwaliteit, preventieve zorg, chronische zorg en onderwijs. ### 2.6 Onderwijs #### 2.6.1 Onderwijsnetten Er zijn drie onderwijsnetten: * **Gemeenschapsonderwijs (GO!):** Officieel gesubsidieerd onderwijs. * **Officieel gesubsidieerd onderwijs:** Georganiseerd door provincies, steden en gemeenten. * **Vrij gesubsidieerd onderwijs:** Voornamelijk het katholiek onderwijs. #### 2.6.2 Dienstverlening voor kwetsbare groepen * **Duaal leren:** Gericht op de tweede en derde graad voor meer praktijkervaring op de werkvloer. * **LIGO (Centrum voor Basiseducatie):** Biedt basisopleidingen aan volwassenen die dat nodig hebben. * **Volwassenenonderwijs:** Biedt een tweede kans onderwijs. * **OKAN (Onthaalklas voor anderstalige nieuwkomers):** Richt zich op anderstalige nieuwkomers. #### 2.6.3 Leerlingenbegeleiding Het decreet leerlingenbegeleiding (17/04/2018) heeft vier doelen: 1. De totale ontwikkeling van alle leerlingen bevorderen. 2. Het welbevinden van leerlingen verhogen. 3. Vroegtijdig schoolverlaten voorkomen. 4. Meer gelijke onderwijskansen creëren. De vier domeinen van leerlingenbegeleiding zijn: leren en studeren, preventieve gezondheidszorg (medisch schooltoezicht), schoolloopbaan, en psychisch en sociaal functioneren. #### 2.6.4 Leersteun Het leersteun-decreet (vanaf 1 september 2023) heeft twee doelen: 1. Maximale ontplooiing, leerwinst, welbevinden, zelfredzaamheid en participatie bevorderen voor leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften in het gewoon onderwijs. 2. Competenties van leraren en schoolteams versterken om leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften te begeleiden en een inclusieve klas- en schoolcultuur te creëren. Dit deeltraject heeft als doel inclusief onderwijs te realiseren. Het centrum voor leerlingenbegeleiding (CLB) fungeert als poortwachter. Leersteuncentra bieden diverse expertise. * **Handicap-specifieke expertise:** * Type basisaanbod: voor leerlingen die met redelijke aanpassingen in het gewoon onderwijs niet terechtkunnen. * Type 2: verstandelijke beperking. * Type 3: emotionele of gedragsstoornis (zonder verstandelijke beperking). * Type 4: motorische beperking. * Type 6: visuele beperking. * Type 7: auditieve beperking en spraak- of taalstoornis. * Type 9: autismespectrumstoornis (zonder verstandelijke beperking). ### 2.7 Opgroeien #### 2.7.1 Kind en Gezin * **Missie:** Bijdragen aan het welzijn van elk kind in Vlaanderen en Brussel, met oog voor kinderrechten en diversiteit. * **Dienst- en hulpverlening:** * **Preventieve gezinsondersteuning:** Gericht op aanstaande ouders en gezinnen met kinderen tot 3 jaar, met extra aandacht voor maatschappelijk kwetsbare groepen. Kerntaken zijn medische, psychosociale en pedagogische preventie en ondersteuning. Dit omvat consultatiebureaus, inloopteams, telefonisch advies en informatiemateriaal. Deze dienstverlening is gratis, vrijwillig en vraaggericht. * **Kinderopvang.** * **Adoptie.** * **Samenwerking:** Kind en Gezin werkt samen met kraamklinieken en met partners die door Kind en Gezin (Opgroeien) gesubsidieerd worden, zoals centra voor kinderzorg en gezinsondersteuning en vertrouwenscentra voor kindermishandeling. #### 2.7.2 Integrale jeugdhulp (IJH) IJH streeft naar zes doelstellingen: krachtgericht werken, tijdige toegang, continuïteit, omgaan met verontrusting, crisishulp en participatie. De doelgroep zijn minderjarigen, ouders, opvoedingsverantwoordelijken, leefomgeving en voogden van niet-begeleide minderjarigen. Er is een beperkte hulpverlening mogelijk tot 25 of 26 jaar. * **Rechtstreeks toegankelijke jeugdhulp (RTJ):** Dit is de brede instap voor alle hulpvragen. Het eerste aanspreekpunt biedt informatie, kortdurende hulp en verwijst indien nodig. Instanties zijn o.a. CAW, JAC, inloopteams Kind en Gezin, en CLB. * **Niet rechtstreeks toegankelijke hulp (NRTH):** Deze hulp is gespecialiseerd en intensief en kan enkel ingezet worden met het akkoord en de tussenkomst van de intersectorale toegangspoort. Aanvragen gebeuren met een A-document door een hulpverlener. Focus ligt op de ontwikkeling van de minderjarige, alle gezinsleden en ernstige, langdurige en complexe problemen. * **Gemandateerde voorziening (GV):** Bij weigering of niet meewerken aan hulp, of in situaties van ernstig gevaar, kan een gemandateerde voorziening ingeschakeld worden. De GV onderzoekt of overheidsinterventie noodzakelijk is (maatschappelijke noodzaak, MaNo), werkt aanklampend en start gepaste hulpverlening op. Bij weigering kan een doorverwijzing naar het jeugdparket volgen. #### 2.7.3 Gerechtelijke jeugdhulp De jeugdrechter legt hulp op in specifieke situaties: * Wanneer een minderjarige de wet overtreedt. * Wanneer een minderjarige zich in een VOS-situatie bevindt en vrijwillige hulp niet mogelijk is. * Bij acute crisissituaties die onmiddellijk ingrijpen vereisen (hoogdringendheid). De sociale dienst van de jeugdrechtbank speelt hierin een belangrijke rol. Diverse gerechtelijke jeugdhulpmaatregelen kunnen ingezet worden. * **Crisisjeugdhulp:** Inzetbaar voor alle minderjarigen in crisis. * **Bemiddeling:** Bij conflicten in de hulpverlening, gericht op het bereiken van een aanvaardbaar akkoord. * **Cliëntoverleg:** Een specifieke vorm van overleg tussen cliënten, netwerk en hulpverleners. ### 2.8 Personen met een beperking #### 2.8.1 Definitie en doelgroep Personen met een beperking worden gedefinieerd als personen met langdurige fysieke, mentale, verstandelijke of zintuiglijke beperkingen die hen, in wisselwerking met diverse drempels, beletten volledig, daadwerkelijk en op voet van gelijkheid met anderen te participeren in de samenleving. Dit valt onder het VN-Verdrag inzake de rechten van personen met een handicap. De doelgroep omvat personen met: * Psychische problemen. * Leerstoornissen. * Verstandelijke beperkingen. * Fysieke of sensorische beperkingen (slechtzienden, rolstoelgebruikers, slechthorenden). * Chronische of degeneratieve ziekten (gewrichtsaandoeningen, diabetes, epilepsie, multiple sclerose, reuma, etc.). #### 2.8.2 Bevoegdheden en financiering * **FOD Directie Generaal personen met handicap:** Bevoegd voor inkomen, parkeerkaarten en attesten. * **Vlaams Agentschap voor personen met een handicap (VAPH):** Bevoegd voor zorg en ondersteuning, en voor andere domeinen zoals G-sport, VDAB, participatie, sociale woningen en de Vlaamse sociale bescherming. * **VAPH is GEEN dienst voor opvang of begeleiding**, maar verleent subsidies en tussenkomsten voor: * Begeleiding en opvang. * Hulpmiddelen en aanpassingen (via een refertelijst). * Vergunde zorgaanbieders. * Persoonsvolgende budgetten (PVB). * Persoonlijk assistentiebudget (PAB). **BELANGRIJK:** Aanvragen voor VAPH-ondersteuning moeten gebeuren vóór de leeftijd van 65 jaar. #### 2.8.3 Kenmerken van een beperking Een langdurig en belangrijk participatieprobleem wordt veroorzaakt door een samenspel tussen: * Functiestoornissen (mentaal, psychisch, zintuiglijk). * Beperkingen bij het uitvoeren van activiteiten. * Persoonlijke en externe factoren. #### 2.8.4 Ondersteuningsvormen * **Rechtstreeks toegankelijke hulp (RTH):** * Diensten ondersteuningsplan (DOP). * Bijstandsorganisaties. * Groenezorg initiatieven. * Organisaties voor vrijetijdszorg. * Observatie-, diagnose- en behandelingsunits (ODB-units). * **Niet rechtstreeks toegankelijke hulp (NRTH):** * **Voor minderjarigen:** Persoonlijk assistentiebudget (PAB), Multifunctioneel centrum (MFC) voor begeleiding, dagopvang en verblijf. * **Voor meerderjarigen:** Persoonsvolgend budget (PVB) in cash of voucher, dagondersteuning, woonondersteuning, individuele ondersteuning (psychosociaal, praktisch, globaal), permanentie. * **Dienst ondersteuningsplan (DOP):** Ondersteunt de hulpvrager en zijn netwerk bij het opstellen van een ondersteuningsplan op maat. * **Hulpmiddelen en aanpassingen:** Ondersteuning voor motorische, visuele, auditieve en cognitieve handicaps, taal- en stemstoornissen, en leerstoornissen. ### 2.9 Samenlevingsopbouw #### 2.9.1 Samen uitsluiting aanpakken (SAAMO) SAAMO is een netwerk van 8 erkende vzw's in Vlaanderen en is actief in de steden Gent, Brussel en Antwerpen. Ze hebben twee opdrachten: * **Agogische opdracht:** Mensen samenbrengen in projectwerk en buurtwerk om grond- en mensenrechten te realiseren, sterke buurten en steden te bouwen en collectief burgerschap te bevorderen. * **Politieke opdracht:** Werken aan verbeteringen in beleid en regelgeving en publieke bewustwording vergroten. ### 2.10 Vrije tijd en sociaal-cultureel werk #### 2.10.1 Sociaal-cultureel werk volwassenen Centraal in deze praktijken staan: * **Ontmoeting:** Het samenbrengen van mensen. * **Niet-formele vorming:** Leren buiten schoolverband. * **Gemeenschapsvorming:** Het creëren van een gemeenschap. * **Maatschappelijk engagement:** Actieve deelname aan de samenleving. De sector omvat 131 sociaal-culturele organisaties, 180.000 vrijwilligers en 14.000 lokale groepen. Activiteiten richten zich op participatie, actief burgerschap, samenleven, mensenrechten, vrede en persoonlijke groei. Burgerinitiatieven kunnen doelgroepgericht zijn of zich richten op specifieke thema's. #### 2.10.2 Maatschappelijke opdrachten * **Verbindende rol:** Verbinding tussen mensen en groepen bevorderen, wat leidt tot meer begrip en vertrouwen, en groei als burger. * **Kritische rol:** Aanzetten tot kritisch denken over maatschappelijke kwesties, ter bevordering van kritisch burgerschap. * **Laboratoriumrol:** Experimenteren met oplossingen voor maatschappelijke problemen, wat ondernemend burgerschap stimuleert. #### 2.10.3 Organisatievormen * **Sociaal-culturele verenigingen:** Femma, Raak, Oxfam, etc. * **Etnisch-culturele federaties.** * **Internationaal comité.** * **AVANSA (Vormingplus):** Biedt vorming rond uiteenlopende thema's en werkt samen met andere centra. * **Landelijke vormingscentra:** Gespecialiseerd in specifieke thema's (bv. milieu, relaties). * **Bewegingen:** Mobiliseren mensen rond een bepaald thema (bv. klimaat). #### 2.10.4 Jeugdwerk Jeugdwerk in Vlaanderen is divers en evolueert mee met de noden van jongeren. De definitie is: "groepsgericht sociaal-cultureel werk op basis van niet-commerciële doelen voor of door de jeugd van drie tot en met dertig jaar, in de vrije tijd, onder educatieve begeleiding en ter bevordering van de algemene en integrale ontwikkeling van de jeugd die daaraan deelneemt op vrijwillige basis". * **Vlaamse jeugdwerkvormen:** * **Landelijke jeugdverenigingen:** Begeleiden lokale verenigingen met activiteiten en vorming. * **Cultuureducatieve verenigingen:** Stimuleren artistieke creativiteit bij kinderen. * **Politieke jongerenbewegingen:** Vormen en stimuleren jongeren tot politieke participatie. * **Intermediaire organisaties:** Belangenbehartiging en beleidsgericht werk. * **Bovenlokaal jeugdwerk:** * **Bovenlokale open jeugdwerkingen:** Organiseren activiteiten op publieke, open toegankelijke plaatsen. * **Ondersteunende organisaties:** Zoals FORMAAT (geprof. jeugdvereniging voor kinderen & jongeren in maatschappelijk kwetsbare situaties) en Uit de Marge (geprof. jeugdvereniging voor kinderen & jongeren met een handicap). ### 2.11 Werken #### 2.11.1 Rijksdienst voor arbeidsvoorziening (RVA) De RVA is een openbare instelling van sociale zekerheid. Zij beheert: * Het stelsel van werkloosheidsverzekering en aanverwante uitkeringen. * De rechten op loopbaanonderbreking en tijdskrediet. * De bestrijding van oneigenlijk gebruik van de werkloosheidsverzekering. #### 2.11.2 Vlaamse dienst voor arbeidsbemiddeling (VDAB) De VDAB draagt bij aan een betere werking van de arbeidsmarkt in Vlaanderen door: * Werkzoekenden en werknemers te ondersteunen bij hun loopbaanontwikkeling. * Samen te werken met andere dienstverleners om werkzoekenden sneller aan een job te helpen. * Speciale aandacht te besteden aan personen uit kansengroepen. * Opleidingen te organiseren. #### 2.11.3 Sociale economie * **Maatwerkbedrijven:** Gericht op mensen met een arbeidsbeperking die een afstand tot de arbeidsmarkt hebben. Zij bieden aangepaste werkplekken en begeleiding. * **Lokale Diensteneconomie initiatieven:** Overheidsinitiatieven die maatschappelijke noden invullen en kansen creëren voor personen die moeilijk aan de slag geraken (bv. sociaal restaurant, buurtgerichte kinderopvang). * **Individueel maatwerk:** Werkgevers ontvangen een loonpremie en/of begeleidingspremie voor werknemers met een arbeidsbeperking. * **Arbeidsmatige activiteiten:** Tijdelijke, onbetaalde activiteiten gericht op het ontwikkelen van arbeidskenmerken met het oog op betaalde arbeid (bv. in een kringwinkel). #### 2.11.4 Vakbonden en werkgeversorganisaties * **Beroepscentrales:** Regionale dienstverlening, uitbetalingsinstelling werkloosheid, juridische bijstand en deelname aan sociaal overleg. * **Werkgeversorganisaties:** Voka (Vlaams netwerk van ondernemingen), UNIZO (zelfstandigen, KMO's, vrije beroepen), Boerenbond (boeren en tuinders). ### 2.12 Wonen #### 2.12.1 Sociale woonmaatschappijen Sinds 1 januari 2024 is er één maatschappij voor een werkingsgebied. Deze zijn ontstaan uit de fusie van sociale verhuurkantoren en sociale huisvestingsmaatschappijen. Ze bouwen sociale woningen voor verhuur en verhuren woningen op de private huurmarkt. * **Inschrijvingsregister:** Er is een centraal inschrijvingsregister. * **Voorwaarden:** Inkomensvoorwaarden (middeltoets), kennis Nederlands, eigendomsvoorwaarden en inschrijving VDAB. * **Toewijzing:** De toewijzing hangt af van lokale binding, mantelzorgrelatie, en de periode op de wachtlijst. Er is een versnelde toewijzing voor specifieke doelgroepen (dak- en thuislozen, personen met psychische kwetsbaarheid, jongeren in begeleid zelfstandig wonen, slachtoffers van intrafamiliaal geweld, personen met slechte woonomstandigheden). * **Doelgroepenbeleid:** Lokaal woonreglement bepaalt specifieke doelgroepen (bv. aangepaste woningen voor ouderen of personen met een beperking). #### 2.12.2 Huurdersbond De Huurdersbond behartigt de belangen van private en sociale huurders. Ze bieden huuradvies over private en sociale huur, informeren over rechten en plichten, helpen bij opmaak van documenten en verduidelijken wetgeving. ### 2.13 Woonzorg #### 2.13.1 Woonzorgdecreet Dit decreet omvat een breed aanbod van diensten: * **Lokale dienstencentra (LDC).** * **Diensten voor gezinszorg en oppashulp.** * **Diensten voor thuisverpleging.** * **Diensten maatschappelijk werk van ziekenfondsen.** * **Diensten voor gastopvang.** * **Centra voor dagverzorging, kortverblijf en herstelverblijf.** * **Groepen van assistentiewoningen.** * **Woonzorgcentra.** * **Verenigingen voor mantelzorgers en gebruikers.** #### 2.13.2 Hulpaanbod * **Concreet hulpaanbod:** Maaltijden, poetsen, etc. * **Ondersteuning mantelzorgers:** Mantelzorgpremies, mantelzorgcafé's. * **Zorg:** Verzorging, verpleging. * **Vorming en ontmoeting:** Dementie, lotgenotencontact, LDC-activiteiten. * **Vrijwilligersaanbod:** Oppashulp, MinderMobielenCentrale (MMC), klusjes. Sociaal werkers in thuiszorgdiensten spelen een coördinerende rol, helpen bij de organisatie en ondersteunen mantelzorgers. --- # Onderwijs en jeugdhulp Deze sectie beschrijft de structuur van het onderwijs, leerlingenbegeleiding en leersteun, en de integrale jeugdhulpverlening. ### 3.1 Structuur van het onderwijs Het onderwijs in Vlaanderen is opgebouwd rond drie onderwijsnetten: * **Gemeenschapsonderwijs (GO!)**: Dit is het officiële onderwijs, georganiseerd door de Vlaamse Gemeenschap. * **Officieel gesubsidieerd onderwijs**: Dit onderwijs wordt georganiseerd door provincies, steden en gemeenten. * **Vrij gesubsidieerd onderwijs**: Dit omvat onder andere het Katholiek onderwijs, maar ook andere vrije initiatieven die door de overheid gesubsidieerd worden. Daarnaast zijn er specifieke diensten voor kwetsbare groepen, zoals: * **Duaal leren**: Een traject voor de tweede en derde graad van het secundair onderwijs dat leerlingen praktijkervaring op de werkvloer biedt. * **Ligo (Centrum voor Basiseducatie)**: Biedt basisopleidingen aan volwassenen die deze nodig hebben. * **Volwassenenonderwijs**: Biedt een tweede kans om onderwijs te volgen. * **OKAN (Onthaalklas voor anderstalige nieuwkomers)**: Specifieke klassen voor nieuwkomers om Nederlands te leren en zich voor te bereiden op het reguliere onderwijs. ### 3.2 Leerlingenbegeleiding en leersteun De begeleiding van leerlingen is wettelijk vastgelegd met als doel de totale ontwikkeling, het welbevinden en de gelijke onderwijskansen te bevorderen, en vroegtijdig schoolverlaten te voorkomen. Dit gebeurt binnen vier domeinen: leren en studeren, preventieve gezondheidszorg (zoals medisch schooltoezicht), de schoolloopbaan, en psychisch en sociaal functioneren. Het **Decreet leerlingenbegeleiding** (17/04/2018) omvat deze vier doelen en domeinen en beoogt een zorgcontinuüm. Het **Leersteendecreet** (vanaf 1 september 2023) heeft twee hoofddoelen: 1. De maximale ontplooiing, leerwinst, welbevinden, zelfredzaamheid en participatie van leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften in het gewoon onderwijs bevorderen. 2. De competenties van leraren en schoolteams versterken in het begeleiden van leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften en het creëren van een inclusieve klaspraktijk en schoolcultuur. Dit decreet werkt naar een inclusief onderwijs toe voor leerlingen met specifieke leerbehoeften (zoals leerstoornissen of een lichte mentale beperking) binnen het gewoon onderwijs. Scholen passen hiervoor "redelijke aanpassingen" toe, wat de eerste fase van het zorgcontinuüm vormt. Het **Centrum voor leerlingenbegeleiding (CLB)** fungeert als poortwachter voor leersteun. **Leersteuncentra** bieden expertise op verschillende gebieden (onderwijskundig, handicap-specifiek, inclusie, coaching). De handicap-specifieke expertise omvat verschillende types, waaronder: * Type basisaanbod: voor leerlingen waarbij het gemeenschappelijk curriculum met redelijke aanpassingen niet haalbaar is in het gewoon onderwijs. * Type 2: verstandelijke beperking. * Type 3: emotionele of gedragsstoornis (zonder verstandelijke beperking). * Type 4: motorische beperking. * Type 6: visuele beperking. * Type 7: auditieve beperking en spraak- of taalstoornis. * Type 9: autismespectrumstoornis (zonder verstandelijke beperking). ### 3.3 Integrale jeugdhulpverlening **Opgroeien (Kind en Gezin)** draagt bij aan het welzijn van elk kind in Vlaanderen en Brussel, met oog voor kinderrechten en diversiteit. De dienstverlening omvat onder andere preventieve gezinsondersteuning, kinderopvang en adoptie. Preventieve gezinsondersteuning richt zich op aanstaande ouders en gezinnen met kinderen tot 3 jaar, met extra aandacht voor maatschappelijk kwetsbare groepen. Dit aanbod is gratis, vrijwillig en vraaggericht. **Integrale jeugdhulp (IJH)** heeft zes doelstellingen: krachtgericht werken, tijdige toegang, continuïteit, omgaan met verontrusting, crisishulp en participatie. De doelgroep zijn minderjarigen, hun ouders, opvoedingsverantwoordelijken, de leefomgeving en voogden van niet-begeleide minderjarigen. Hulpverlening aan +18-jarigen is beperkt mogelijk tot 25 jaar (jeugdhulp) of 26 jaar (VAPH). Er is een onderscheid tussen: #### 3.3.1 Rechtstreeks toegankelijke jeugdhulp (RTJ) Dit is het eerste aanspreekpunt voor alle hulpvragen. De RTJ biedt informatie, kortdurende hulp en verwijst indien nodig door. Instanties die hiervoor instaan zijn onder andere Centra Algemeen Welzijnswerk (CAW), JAC (Jongeren Advies Centrum), inloopteams van Kind en Gezin, en CLB's. > **Tip:** De RTJ is de 'brede instap' voor jeugdhulp, toegankelijk voor iedereen met een hulpvraag. #### 3.3.2 Niet rechtstreeks toegankelijke hulp (NRTH) Deze hulp is intensiever en probleemgebonden en kan enkel ingezet worden met het akkoord en de tussenkomst van de **intersectorale toegangspoort**. Een aanvraag gebeurt via een A-document door een hulpverlener. Dit type hulp is gespecialiseerd en intensief. > **Voorbeeld:** Situaties die leiden tot NRTH kunnen te maken hebben met ernstige verontrusting over de ontwikkeling van een minderjarige, focus op alle gezinsleden, ernstige, langdurige en complexe problemen, of ernstig gevaar. Als hulp binnen de NRTH vastloopt of niet aanvaard wordt, kan een **gemandateerde voorziening (GV)** worden ingeschakeld. Dit kan het Ondersteuningscentrum Jeugdzorg (OCJ) of een Vertrouwenscentrum Kindermishandeling (VK) zijn. De taak van een GV is consultatie, onderzoek naar de maatschappelijke noodzaak van overheidsinterventie (MaNo), en het opstarten van gepaste hulpverlening. Bij weigering of niet meewerken kan doorverwijzing naar het jeugdparket volgen. #### 3.3.3 Gerechtelijke jeugdhulp Gerechtelijke jeugdhulp wordt opgelegd door de jeugdrechter. Dit gebeurt wanneer: * Een minderjarige de wet overtreedt (delict). * Een minderjarige zich in een onveilige situatie (VOS) bevindt en hulp op vrijwillige basis niet mogelijk is. * Er een acute crisissituatie is waarbij onmiddellijk ingrijpen noodzakelijk is (hoogdringendheid). De **sociale dienst van de jeugdrechtbank** speelt hierin een belangrijke rol. #### 3.3.4 Specifieke vormen van jeugdhulp * **Crisisjeugdhulp**: Inzetbaar voor alle minderjarigen in een crisissituatie. * **Bemiddeling**: Wordt ingezet bij conflicten in de hulpverlening, met als doel een voor iedereen aanvaardbaar akkoord te bereiken. * **Cliëntoverleg**: Een specifieke vorm van overleg waarbij cliënten, hun netwerk en hulpverleners samenkomen om afstemming te realiseren. ### 3.4 Personen met een beperking Personen met een beperking worden gedefinieerd als personen met langdurige fysieke, mentale, verstandelijke of zintuiglijke beperkingen die hen, in wisselwerking met diverse drempels, beletten volledig en op voet van gelijkheid te participeren in de samenleving. Dit omvat onder andere personen met psychische problemen, leerstoornissen, verstandelijke beperkingen, fysieke of sensorische beperkingen, en personen met een chronische ziekte. De bevoegdheden zijn verdeeld: * **FOD Directie Generaal personen met handicap**: Regelt inkomen, parkeerkaarten en attesten. * **Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap (VAPH)**: Verantwoordelijk voor zorg en ondersteuning, G-sport, VDAB-ondersteuning, participatie, aangepaste sociale woningen en de Vlaamse sociale bescherming. Het VAPH subsidieert en komt tussen voor begeleiding, opvang, hulpmiddelen, aanpassingen, vergunde zorgaanbieders, persoonsvolgende budgetten en het persoonlijk assistentiebudget (PAB). > **Belangrijk:** Aanvragen voor VAPH-ondersteuning moeten gebeuren vóór de leeftijd van 65 jaar. De definitie van een langdurig en belangrijk participatieprobleem benadrukt het samenspel tussen functiestoornissen, beperkingen in activiteiten en persoonlijke/externe factoren. Ondersteuning kan bestaan uit: * **Rechtstreeks toegankelijke hulp (RTH)**: Diensten ondersteuningsplan (DOP), bijstandsorganisaties, groenezorginitiatieven, organisaties voor vrijetijdszorg, en observatie-, diagnose- en behandelingsunits (ODB). * **Niet rechtstreeks toegankelijke hulp (NRTH)**: * Voor minderjarigen: Persoonlijk assistentiebudget (PAB), Multifunctioneel centrum (MFC) met begeleiding (pedagogisch, psychosociaal), dagopvang en verblijf. * Voor meerderjarigen: Persoonsvolgend budget (PVB) in cash of via voucher, dagondersteuning, woonondersteuning, en individuele ondersteuning (psychosociaal, praktisch). Het **Dienst ondersteuningsplan (DOP)** werkt samen met het netwerk van de hulpvrager om op maat gemaakte oplossingen te vinden en een ondersteuningsplan op te stellen. **Hulpmiddelen en aanpassingen** worden ook voorzien voor diverse beperkingen (motorisch, visueel, auditief, cognitief, taal-, stem- en leerstoornissen). ### 3.5 Sociale opbouw en vrije tijd **Samenlevingsopbouw (SAAMO)** is een netwerk van VZW's die werken aan het aanpakken van uitsluiting. Ze hebben een agogische opdracht (mensen samenbrengen, grond- en mensenrechten realiseren) en een politieke opdracht (verbeteringen in beleid en regelgeving, publieke bewustwording). **Sociaal-cultureel volwassenenwerk** richt zich op ontmoeting, niet-formeel leren, gemeenschapsvorming en maatschappelijk engagement in de vrije tijd. Het heeft een verbindende, kritische en laboratoriumrol, waarbij mensen worden gestimuleerd tot actief burgerschap en het vinden van oplossingen voor maatschappelijke uitdagingen. Dit omvat onder andere sociaal-culturele verenigingen, etnisch-culturele federaties, vormingscentra en bewegingen die mensen rond specifieke thema's organiseren. **Jeugdwerk** is zeer divers en past zich aan de noden van jongeren aan. De definitie omvat groepsgericht, sociaal-cultureel werk voor of door jongeren (3-30 jaar) in de vrije tijd, met educatieve begeleiding, ter bevordering van hun integrale ontwikkeling op vrijwillige basis. Vlaamse jeugdwerkvormen omvatten: * **Landelijk georganiseerde jeugdverenigingen**: Ondersteunen lokale verenigingen. * **Verenigingen informatie en participatie**: Bieden informatie over kinderrechten en participatie. * **Cultuureducatieve verenigingen**: Stimuleren artistieke creativiteit. * **Politieke jongerenbewegingen**: Vormen jongeren tot politieke participatie. Daarnaast is er **bovenlokaal jeugdwerk**, zoals open jeugdwerkingen en geprofessionaliseerde jeugdverenigingen voor kwetsbare jongeren of jongeren met een handicap. ### 3.6 Arbeidsbemiddeling en sociale economie * **Rijksdienst voor Arbeidsvoorziening (RVA)**: Een openbare instelling van Sociale Zekerheid die instaat voor de werkloosheidsverzekering, uitkeringen, en de bestrijding van oneigenlijk gebruik van de werkloosheidsverzekering. * **Vlaamse Dienst voor Arbeidsbemiddeling (VDAB)**: Bevordert de werking van de arbeidsmarkt in Vlaanderen, helpt werkzoekenden en werknemers bij hun loopbaanontwikkeling, werkt samen met andere dienstverleners, en heeft speciale aandacht voor kansengroepen. De VDAB organiseert ook opleidingen. **Sociale economie** richt zich op maatwerkbedrijven en lokale diensteneconomie-initiatieven. Maatwerkbedrijven focussen op mensen met een arbeidsbeperking, door een aangepaste werkomgeving en ondersteuning te bieden. Lokale diensteneconomie-initiatieven vullen maatschappelijke noden in en creëren kansen voor personen die moeilijk aan de slag geraken. Individueel maatwerk omvat loon- en/of begeleidingspremies voor werkgevers die personen met een arbeidsbeperking tewerkstellen. Arbeidsmatige activiteiten zijn tijdelijke, onbetaalde activiteiten gericht op het ontwikkelen van latente functies van arbeid met een stap naar betaalde arbeid. ### 3.7 Wonen en Woonzorg Sinds 1 januari 2024 zijn er belangrijke wijzigingen in de **sociale woonmaatschappijen**, waarbij er nu één maatschappij is voor een werkingsgebied, wat een samengaan betekent van sociale verhuurkantoren en sociale huisvestingsmaatschappijen. Ze bouwen en verhuren sociale woningen, en verhuren woningen op de private huurmarkt. Er is een centraal inschrijvingsregister en er gelden inkomens- en andere voorwaarden voor inschrijving. De toewijzing van sociale woningen is afhankelijk van lokale binding, mantelzorgsituaties, en de wachttijd, met versnelde toewijzing voor specifieke doelgroepen. De **Huurdersbond** behartigt de belangen van private en sociale huurders, biedt huuradvies, informeert over rechten en plichten, en helpt bij het opmaken van documenten en het verduidelijken van wetgeving. Het **Woonzorgdecreet** omvat diverse diensten om langer thuis wonen mogelijk te maken, zoals lokale dienstencentra, diensten voor gezinszorg, oppashulp, thuisverpleging, diensten maatschappelijk werk van ziekenfondsen, dagverzorgingscentra, kortverblijf, herstelverblijven, assistentiewoningen en woonzorgcentra. Sociaal werkers in thuiszorgdiensten spelen een coördinerende en ondersteunende rol, ook voor mantelzorgers. Het aanbod kan maaltijden, poetsen, zorg, verpleging, vorming en ontmoeting omvatten, evenals vrijwilligersaanbod zoals oppashulp en de Minder Mobielen Centrale (MMC). --- # Ondersteuning van personen met een beperking Dit onderwerp behandelt de definitie van personen met een beperking, de bevoegde instanties en de diverse vormen van ondersteuning en hulpmiddelen die beschikbaar zijn. ### 4.1 Definitie van personen met een beperking De definitie van een persoon met een beperking is gebaseerd op het Verdrag van de Verenigde Naties inzake de rechten van personen met een handicap, geratificeerd door België in 2009. Het verwijst naar "personen met langdurige fysieke, mentale, verstandelijke of zintuiglijke beperkingen die hen in wisselwerking met diverse drempels kunnen beletten volledig, daadwerkelijk en op voet van gelijkheid met anderen te participeren in de samenleving". Hieronder vallen diverse groepen, waaronder: * Personen met psychische problemen. * Personen met leerstoornissen. * Personen met een verstandelijke beperking. * Personen met een fysieke of sensorische beperking (bijvoorbeeld slechtzienden, rolstoelgebruikers, slechthorenden). * Personen die lijden aan een chronische of degeneratieve ziekte (zoals gewrichtsaandoeningen, diabetes, epilepsie, multiple sclerose, reuma). De kern van de definitie ligt in de langdurige en belangrijke participatieproblemen die voortvloeien uit het samenspel tussen functiestoornissen (mentaal, psychisch, zintuiglijk), beperkingen in activiteitenuitvoering en persoonlijke/externe factoren. ### 4.2 Bevoegdheden en ondersteuning Verschillende instanties zijn bevoegd voor de ondersteuning van personen met een beperking: #### 4.2.1 Federale bevoegdheden De FOD Directie-Generaal Personen met een Handicap is verantwoordelijk voor: * Inkomen. * Parkeerkaarten. * Attesten. #### 4.2.2 Vlaamse bevoegdheden Het Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap (VAPH) richt zich op zorg en ondersteuning. * **VAPH is geen directe hulpverlener:** Het VAPH biedt geen opvang of directe begeleiding aan individuen. * **Subsidies en tussenkomsten:** Het VAPH verleent subsidies en tussenkomsten voor: * Begeleiding en opvang. * Hulpmiddelen en aanpassingen (via een refertelijst). * Vergoedingen aan vergunde zorgaanbieders. * Persoonsvolgende budgetten (PVB). * Persoonlijk assistentiebudget (PAB). #### 4.2.3 Andere domeinen van ondersteuning Naast het VAPH zijn er ondersteuningsmogelijkheden in andere domeinen, zoals: * G-sport (aangepaste sportactiviteiten). * VDAB (Vlaamse Dienst voor Arbeidsbemiddeling en Beroepsopleiding) voor tewerkstelling. * Participatie en aangepaste sociale woningen. * Vlaamse sociale bescherming. ### 4.3 Vormen van ondersteuning De ondersteuning voor personen met een beperking kan worden onderverdeeld in rechtstreeks toegankelijke hulp (RTH) en niet rechtstreeks toegankelijke hulp (NRTH). #### 4.3.1 Rechtstreeks toegankelijke hulp (RTH) RTH is hulp die zonder specifieke indicatiestelling of doorverwijzing door een hulpverlener kan worden aangevraagd. * **Diensten ondersteuningsplan (DOP):** Deze diensten werken samen met de hulpvrager en diens netwerk om antwoorden op maat te vinden voor vragen en ondersteuningsnoden, en stellen een ondersteuningsplan op. * **Bijstandsorganisaties:** Organisaties die individuele bijstand verlenen. * **Groenezorginitiatieven:** Projecten die natuur en zorg combineren. * **Organisaties voor vrijetijdszorg:** Faciliteren vrijetijdsactiviteiten. * **Observatie, diagnose en behandeling (ODB-units):** Specifieke eenheden voor diagnostiek en behandeling. #### 4.3.2 Niet rechtstreeks toegankelijke hulp (NRTH) NRTH vereist doorgaans een indicatiestelling door een hulpverlener of instantie (bijvoorbeeld via een A-document) en is intensiever en gespecialiseerder. **Voor minderjarigen:** * **Persoonlijk assistentiebudget (PAB):** Financieel budget voor persoonlijke assistentie. * **Multifunctioneel centrum (MFC):** Biedt diverse vormen van ondersteuning: * **Begeleiding:** Pedagogische en psychosociale ondersteuning. * **Dagopvang:** Schoolaanvullend of schoolvervangend. * **Verblijf:** Opvang gedurende de nacht in een aangepaste omgeving. **Voor meerderjarigen:** * **Persoonsvolgend budget (PVB):** Een budget dat de persoon zelf kan besteden aan ondersteuning. * **Cash:** Financiële tussenkomst. * **Voucher:** Besteding via specifieke diensten. * **Dagondersteuning:** Begeleiding en structuur gedurende de dag. * **Woonondersteuning:** Hulp bij het wonen in een aangepaste omgeving. * **Individuele ondersteuning:** * **Psychosociaal:** Begeleiding bij psychische en sociale noden. * **Praktisch:** Hulp bij dagelijkse taken. * **Globaal:** Integrale ondersteuning. * **Permanentie:** Beschikbaarheid voor dringende hulp of informatie. ### 4.4 Hulpmiddelen en aanpassingen Er is een breed gamma aan hulpmiddelen en aanpassingen beschikbaar om de participatie en zelfstandigheid van personen met een beperking te bevorderen. * **Hulpmiddelen:** * **Motorische, visuele, auditieve en cognitieve handicaps:** Bijvoorbeeld een blindengeleide hond, een ringleiding voor slechthorenden. * **Taal- en stemstoornissen:** Bijvoorbeeld een stemversterker. * **Leerstoornissen:** Bijvoorbeeld ondersteuningssoftware voor mensen met leesproblemen. * **Aanpassingen:** Dit kunnen aanpassingen zijn aan de omgeving of specifieke voorzieningen, zoals aanpassingen aan een auto (bijvoorbeeld een gas-aan-stuur-regeling). ### 4.5 Samenlevingsopbouw en participatie Organisaties zoals SAAMO (8 erkende VZW's in Vlaanderen) zetten zich in voor samenlevingsopbouw en het aanpakken van uitsluiting. Zij werken vanuit een agogische opdracht (het samenbrengen van mensen in innovatieve projecten en buurtwerk) en een politieke opdracht (werken aan beleidsverbeteringen en publieke bewustwording). ### 4.6 Vrije tijd, sociaal-cultureel werk en jeugdwerk * **Sociaal-cultureel werk voor volwassenen:** Centraal staan ontmoeting, niet-formeel leren, gemeenschapsvorming en maatschappelijk engagement. Het heeft een verbindende, kritische en laboratoriumrol, waarbij mensen worden samengebracht, aangespoord tot kritisch denken en experimenteren met antwoorden op maatschappelijke kwesties. * **Jeugdwerk:** Wordt omschreven als groepsgericht sociaal-cultureel werk voor of door jongeren (3 tot 30 jaar) in de vrije tijd, gericht op hun algemene en integrale ontwikkeling. Het is divers en omvat verschillende werksoorten zoals landelijk georganiseerde jeugdverenigingen, bovenlokaal jeugdwerk en specifieke jeugdverenigingen voor kwetsbare jongeren of jongeren met een handicap. ### 4.7 Arbeidsmarkt en sociale economie * **RVA (Rijksdienst voor Arbeidsvoorziening):** Beheert het stelsel van werkloosheidsverzekering en andere uitkeringen, en bestrijdt oneigenlijk gebruik. * **VDAB (Vlaamse Dienst voor Arbeidsbemiddeling en Beroepsopleiding):** Bevordert de werking van de arbeidsmarkt, helpt werkzoekenden en werknemers bij loopbaanontwikkeling, en heeft speciale aandacht voor kansengroepen. * **Sociale economie:** * **Maatwerkbedrijven:** Bieden werk op maat en ondersteund werken voor personen met een arbeidsbeperking. * **Lokale Diensteneconomie initiatieven:** Vullen maatschappelijke noden in en creëren kansen voor personen die moeilijk aan de slag geraken (bv. sociaal restaurant). * **Individueel maatwerk:** Werkgevers ontvangen een loon- en/of begeleidingspremie voor werknemers met een arbeidsbeperking. * **Arbeidsmatige activiteiten:** Tijdelijke, onbetaalde activiteiten gericht op het ontwikkelen van latente functies van arbeid en het zetten van stappen naar betaalde arbeid. ### 4.8 Wonen * **Sociale woonmaatschappijen:** Gaan woningen bouwen en verhuren aan mensen met een lager inkomen, met specifieke inkomens- en andere voorwaarden. Toewijzing gebeurt op basis van lokale binding, mantelzorgrelaties en wachttijd. Versnelde toewijzing is mogelijk voor specifieke doelgroepen. * **Huurdersbond:** Komt op voor de belangen van zowel private als sociale huurders, biedt huuradvies en informeert over rechten en plichten. ### 4.9 Woonzorg Het woonzorgdecreet omvat een reeks diensten en voorzieningen die ouderen en personen met een zorgnood ondersteunen: * **Lokale dienstencentra:** Bieden diverse diensten aan zoals maaltijden, poetsdiensten en ondersteuning voor mantelzorgers. * **Diensten voor gezinszorg en oppashulp:** Hulp aan huis. * **Diensten voor thuisverpleging:** Medische verzorging aan huis. * **Diensten maatschappelijk werk van ziekenfondsen:** Coördineren zorg en ondersteunen mantelzorgers. * **Voorzieningen voor dagverzorging, kortverblijf en herstelverblijf:** Tijdelijke opvang en zorg. * **Groepen van assistentiewoningen en woonzorgcentra:** Residentiële woonvormen met zorg en begeleiding. * **Verenigingen voor mantelzorgers en gebruikers:** Bieden ondersteuning, informatie en ontmoetingsmogelijkheden. De sociale werkers binnen thuiszorgdiensten spelen een coördinerende rol, helpen bij de organisatie van de thuiszorg en ondersteunen mantelzorgers. --- # Vrije tijd en werk Dit onderwerp behandelt de rol van sociaal-cultureel werk, jeugdwerk, arbeidsbemiddelingsinstanties en de sociale economie binnen het bredere welzijnslandschap. ### 5.1 Sociaal-cultureel werk #### 5.1.1 Kernaspecten van sociaal-cultureel werk Sociaal-cultureel werk richt zich op diverse centrale aspecten: * **Ontmoeting:** Het faciliteren van interacties tussen mensen en groepen. * **Niet-formeel leren:** Leren buiten het traditionele onderwijssysteem, gericht op persoonlijke ontwikkeling en gemeenschapsvorming. * **Gemeenschapsvorming:** Het opbouwen van verbindingen en cohesie binnen gemeenschappen. * **Maatschappelijk engagement:** Het stimuleren van actieve deelname aan de samenleving en het bevorderen van burgerschap. #### 5.1.2 De sector sociaal-cultureel werk De sector omvat een aanzienlijk aantal organisaties en vrijwilligers: * 131 sociaal-culturele organisaties. * 180.000 vrijwilligers. * 14.000 lokale groepen. #### 5.1.3 Activiteiten en maatschappelijke opdracht Het werk omvat diverse activiteiten, gericht op participatie, actief burgerschap en samenleven. De maatschappelijke opdracht van sociaal-cultureel volwassenenwerk kent drie hoofdfuncties: * **Verbindende rol:** Mensen en groepen samenbrengen om wederzijds begrip en vertrouwen te vergroten, wat leidt tot groei als burgers in de samenleving. * **Kritische rol:** Mensen aanzetten tot kritisch denken over maatschappelijke kwesties, ter bevordering van kritisch burgerschap. * **Laboratoriumrol:** Experimenteren met innovatieve projecten en antwoorden op maatschappelijke uitdagingen, om zo maatschappelijke verandering te realiseren en ondernemend burgerschap te ontwikkelen. #### 5.1.4 Organisaties binnen sociaal-cultureel werk Diverse organisaties vallen onder deze sector: * **Sociaal-culturele verenigingen:** Zoals Femma, Raak, Oxfam. * **Etnisch-culturele federaties:** Bijvoorbeeld het Internationaal Comité. * **Vormingscentra:** Zoals AVANSA (voorheen Vormingsplus), die vormingen aanbieden rond diverse thema's en samenwerken met andere centra. * **Landelijke vormingscentra:** Gespecialiseerd in specifieke thema's zoals milieu of relaties. * **Bewegingen:** Die mensen mobiliseren rond specifieke thema's, zoals klimaat. ### 5.2 Jeugdwerk #### 5.2.1 Definitie en reikwijdte Jeugdwerk wordt omschreven als "groepsgericht sociaal-cultureel werk op basis van niet-commerciële doelen voor of door de jeugd van drie tot en met dertig jaar, in de vrije tijd, onder educatieve begeleiding en ter bevordering van de algemene en integrale ontwikkeling van de jeugd die daaraan deelneemt op vrijwillige basis". Het is een diverse sector die meebeweegt met de noden van jongeren. #### 5.2.2 Vlaamse jeugdwerkvormen De Vlaamse jeugdwerksector kent verschillende werksoorten: * **Landelijk georganiseerde jeugdverenigingen:** Deze begeleiden lokale verenigingen met activiteiten en vorming. * **Verenigingen voor informatie en participatie:** Bieden informatie over kinderrechten, participatieprocessen en mediaproductie. * **Cultuureducatieve verenigingen:** Stimuleren de artistieke creativiteit van kinderen. * **Politieke jongerenbewegingen:** Vormen en stimuleren jongeren tot politieke participatie. * **Intermediaire organisaties:** Gericht op belangenbehartiging en beleid. #### 5.2.3 Bovenlokaal jeugdwerk Dit omvat: * **Bovenlokale open jeugdwerkingen:** Organiseren activiteiten op publieke, open toegankelijke plaatsen. * **Ondersteunende organisaties:** * **FORMAAT:** Bovenlokaal geprofessionaliseerde jeugdvereniging voor kinderen en jongeren in maatschappelijk kwetsbare situaties, met activiteiten en vorming. * **Uit de Marge:** Bovenlokaal geprofessionaliseerde jeugdvereniging voor kinderen en jongeren met een handicap, met activiteiten en vorming. ### 5.3 Instanties voor arbeidsbemiddeling en sociale economie #### 5.3.1 Rijksdienst voor arbeidsvoorziening (RVA) De RVA is een openbare instelling van Sociale Zekerheid die zich bezighoudt met: * **Werkloosheidsverzekering en uitkeringen:** Toekennen van rechten op uitkeringen en bepalen van bedragen. * **Loopbaanonderbreking en tijdskrediet:** Toekennen van rechten en geven van toestemming tot betaling van uitkeringen. * **Bestrijding van oneigenlijk gebruik:** Controleren op misbruik van de werkloosheidsverzekering. #### 5.3.2 Vlaamse dienst voor arbeidsbemiddeling (VDAB) De VDAB bevordert de werking van de arbeidsmarkt in Vlaanderen en ondersteunt: * **Werkzoekenden en werknemers:** Bij loopbaanontwikkeling. * **Snellere jobbemiddeling:** Door samenwerking met andere dienstverleners. * **Kansengroepen:** Met speciale aandacht. * **Opleidingen:** Organiseren van diverse opleidingen. #### 5.3.3 Sociale economie Dit domein focust op organisaties die sociale en economische doelstellingen combineren: * **Maatwerkbedrijven:** Bieden werk aan personen met een arbeidsbeperking in een aangepaste omgeving met ondersteuning op maat. Dit omvat werk op maat en ondersteund werken. * **Lokale Diensteneconomie initiatieven:** De overheid bouwt een dienstenaanbod uit om lokale noden in te vullen en kansen te creëren voor personen die moeilijk aan werk geraken, zoals sociale restaurants of buurtgerichte kinderopvang. * **Individueel maatwerk:** Werkgevers ontvangen een loon- en/of begeleidingspremie voor het aanwerven van personen met een arbeidsbeperking. * **Arbeidsmatige activiteiten:** Tijdelijke, onbetaalde activiteiten gericht op het aanbieden van de latente functies van arbeid, met als doel stappen te zetten naar betaalde arbeid (bv. in een kringwinkel). #### 5.3.4 Vakbonden en werkgeversorganisaties * **Regionale dienstverlening:** Uitbetalingsinstellingen voor werkloosheid. * **Beroepscentrales:** Bieden juridische bijstand bij individuele vragen over arbeidsovereenkomsten en nemen deel aan sociaal overleg. * **Collectieve arbeidsovereenkomsten (CAO's):** Sectorale CAO's worden afgesloten. * **Werkgeversorganisaties:** * VOKA (Vlaams netwerk van ondernemingen). * UNIZO (voor zelfstandigen, KMO's en vrije beroepen). * Boerenbond (beroepsorganisatie voor boeren en tuinders). Deze organisaties behartigen de individuele en collectieve belangen van arbeiders en werkgevers. --- # Wonen en woonzorg Dit onderwerp behandelt de sociale woonmaatschappijen, de rol van de huurdersbond en de verschillende vormen van woonzorg. ### 6.1 Sociale woonmaatschappijen Sociale woonmaatschappijen zijn recentelijk hervormd met belangrijke wijzigingen sinds 1 januari 2024. Kenmerkend is de fusie tot één maatschappij per werkingsgebied (bv. WIL, Woonboog, Leefgoed), waarbij sociale verhuurkantoren en bestaande sociale huisvestingsmaatschappijen zijn samengegaan. Deze maatschappijen hebben twee kerntaken: * **Woningen doorverhuren op de private huurmarkt:** Dit creëert meer opties voor huurders en bevordert een stabiele huurmarkt. * **Sociale woningen bouwen voor verhuur:** Dit vergroot het aanbod aan betaalbare en kwalitatieve sociale woningen. Er is een centraal inschrijvingsregister ingevoerd. Om in aanmerking te komen voor een sociale woning, gelden verschillende voorwaarden, waaronder: * **Inkomensvoorwaarden:** Een middelentoets bepaalt de financiële draagkracht. * **Andere voorwaarden:** * Kennis van de Nederlandse taal. * Eigendomsvoorwaarden. * Inschrijving bij de VDAB (Vlaamse Dienst voor Arbeidsbemiddeling en Beroepsopleiding). De toewijzing van sociale woningen gebeurt volgens een specifieke volgorde: 1. **Lokale binding met de gemeente:** Hoe langer iemand verbonden is aan de gemeente, hoe meer prioriteit. 2. **Mantelzorger zijn of mantelzorg ontvangen:** Dit stimuleert zorgrelaties binnen de gemeenschap. 3. **Periode op de wachtlijst:** De anciënniteit op de wachtlijst speelt een rol. **Versnelde toewijzing** is mogelijk voor specifieke doelgroepen, zoals: * Dak- en thuislozen. * Personen met een psychische kwetsbaarheid. * Jongeren in begeleid zelfstandig wonen. * Slachtoffers van intrafamiliaal geweld. * Personen die in slechte woonomstandigheden leven. Er kan een **verplichte begeleiding** gekoppeld worden aan de toewijzing, afhankelijk van de specifieke situatie en de vastgelegde doelgroepen in een lokaal woonreglement. Dit beleid richt zich bijvoorbeeld op aangepaste woningen voor ouderen of personen met een beperking. > **Tip:** De hervorming van de sociale woonmaatschappijen heeft geleid tot grotere, meer efficiënte entiteiten met een breder werkingsgebied. De nadruk ligt op een geharmoniseerde aanpak en een verbeterde dienstverlening aan huurders. ### 6.2 De huurdersbond De Huurdersbond treedt op als een **tweede lijn** van dienstverlening voor zowel private als sociale huurders. Lidmaatschap vereist een jaarlijkse bijdrage. De Huurdersbond behartigt de belangen van huurders en biedt ondersteuning op diverse gebieden: * **Opkomen voor belangen van huurders:** De bond ijvert voor betere huurvoorwaarden en bescherming van huurdersrechten. * **Vlaams huurdersplatform:** De organisatie maakt deel uit van een breder Vlaams netwerk dat de belangen van huurders op regionaal niveau vertegenwoordigt. * **Geen dienst voor eigenaars en verhuurders:** De focus ligt uitsluitend op de huurders. * **Huuradvies:** Biedt advies met betrekking tot zowel private als sociale huurcontracten. * **Informeren over rechten en plichten:** Huurders worden geïnformeerd over hun juridische positie. * **Opmaak documenten:** Assistentie bij het opstellen van huurgerelateerde documenten. * **Wetgeving verduidelijken:** Uitleg over wetgeving omtrent opzeggingen, waarborgsommen en andere huurregels. > **Tip:** Als huurder is het essentieel om je rechten en plichten te kennen. De Huurdersbond kan hierbij een waardevolle bron van informatie en ondersteuning zijn. ### 6.3 Woonzorg Woonzorg combineert wonen met zorg en ondersteuning, en omvat een breed scala aan diensten en voorzieningen, gereguleerd door het **Woonzorgdecreet**. Het aanbod binnen woonzorg omvat verschillende componenten: * **Lokale dienstencentra (LDC):** Centra die een verscheidenheid aan diensten aanbieden voor ouderen en hulpbehoevenden, zoals maaltijden, poetsdiensten, ontmoetingsmogelijkheden en vorming. * **Diensten voor gezinszorg:** Ondersteuning aan huis bij dagelijkse taken, zoals persoonlijke verzorging en huishoudelijke hulp. * **Diensten voor oppashulp:** Tijdelijke opvang en zorg, vaak ter ontlasting van mantelzorgers. * **Diensten voor thuisverpleging:** Medische zorg en verpleegkundige handelingen aan huis. * **Diensten maatschappelijk werk van ziekenfondsen:** Begeleiding bij ziekte, handicap of ouderdom, inclusief hulp bij het organiseren van thuiszorg en ondersteuning van mantelzorgers. * **Diensten voor gastopvang:** Tijdelijke opvang in een gezinsomgeving. * **Centra voor dagverzorging, kortverblijf en herstelverblijf:** Dagopvang, tijdelijk verblijf voor respijtdoeleinden of herstel na ziekte. * **Groepen van assistentiewoningen:** Aangepaste zelfstandige wooneenheden met toegang tot zorg- en ondersteuningsdiensten. * **Woonzorgcentra (rusthuizen):** Verblijf met permanente zorg en begeleiding voor ouderen die niet langer thuis kunnen wonen. * **Verenigingen voor mantelzorgers en gebruikers:** Ondersteuningsgroepen en belangenbehartiging voor mantelzorgers en gebruikers van woonzorgdiensten. **Concreet hulpaanbod binnen woonzorg:** * **Maaltijden, poetsen, etc.:** Basis huishoudelijke en dagdagelijkse ondersteuning. * **Ondersteuning mantelzorgers:** * Mantelzorgpremies. * Mantelzorgcafés voor ontmoeting en informatie-uitwisseling. * **Zorg:** Verzorging en verpleging, zowel thuis als in residentiële settings. * **Vorming en ontmoeting:** Thema's zoals dementie, lotgenotencontact en activiteiten in lokale dienstencentra. * **Vrijwilligersaanbod:** Oppashulp, MinderMobielenCentrale (MMC) voor vervoer, en klusjesdiensten. **Rol van sociaal werkers in thuiszorgdiensten:** Sociaal werkers in deze diensten nemen voornamelijk een **coördinerende rol** op zich, helpen bij de organisatie van de thuiszorg en bieden ondersteuning aan mantelzorgers. > **Tip:** Het woonzorglandschap is complex en divers. Het is belangrijk om tijdig de nodige informatie in te winnen om de meest geschikte ondersteuning te vinden voor uzelf of uw naasten. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Asielzoeker | Een persoon die internationale bescherming aanvraagt in een ander land en wacht op de beslissing over zijn aanvraag. Dit is een voorlopige status die voorafgaat aan de erkenning als vluchteling of de afwijzing van de aanvraag. | | Fedasil | Het federaal agentschap dat instaat voor de opvang van asielzoekers in België. Fedasil beheert een aantal opvangcentra, zowel eigen centra als centra die uitbesteed zijn aan partners zoals het Rode Kruis. | | Bed, bad, brood | Een regeling die voorziet in basisbehoeften zoals onderdak, hygiëne en voeding voor personen die geen recht meer hebben op reguliere opvang en toch in België verblijven. | | Lokaal opvanginitiatief (LOI) | Opvanginitiatieven die door gemeenten worden beheerd, vaak in samenwerking met het OCMW. Deze initiatieven zijn doorgaans kleiner, bieden meer privacy en autonomie, en kunnen ook niet-begeleide minderjarigen opvangen. | | Inburgeringstraject | Een gestructureerd programma dat nieuwkomers helpt bij hun integratie in de samenleving, door middel van taalonderwijs, maatschappelijke oriëntatie en ondersteuning bij tewerkstelling of participatie. | | Maatschappelijke oriëntatie | Een onderdeel van het inburgeringstraject dat nieuwkomers informeert over de Belgische samenleving, de culturele normen, de sociale voorzieningen en de rechten en plichten van burgers. | | Sociaal tolk – vertaler | Professionele tolken en vertalers die ingezet worden om communicatieproblemen te overbruggen tussen mensen die verschillende talen spreken, bijvoorbeeld in sociale dienstverlening of bij contacten met overheden. | | Centrum Algemeen Welzijnswerk (CAW) | Een organisatie die brede welzijnsdiensten aanbiedt aan diverse doelgroepen, waaronder hulp bij dak- en thuisloosheid, relationele problemen, geweld en psychisch welzijn. | | Leefloon | Een financiële uitkering die door het OCMW wordt verstrekt aan personen die niet over voldoende bestaansmiddelen beschikken om een leven te leiden dat beantwoordt aan de menselijke waardigheid. | | Sociaal beleid | Het geheel van maatregelen en acties die een overheid onderneemt om het welzijn van haar burgers te bevorderen, kansenongelijkheid te bestrijden en sociale rechtvaardigheid te realiseren. | | Preventie | Acties gericht op het voorkomen van ziekten, problemen of ongevallen, en het bevorderen van gezondheid en welzijn op individueel en maatschappelijk niveau. | | Curatieve zorg | Zorg gericht op het genezen van ziekten, het behandelen van aandoeningen en het herstellen van de gezondheid na ziekte of letsel. | | Palliatieve zorg | Zorg die gericht is op het verlichten van lijden en het verbeteren van de levenskwaliteit van patiënten met een levensbedreigende ziekte, met nadruk op comfort en ondersteuning voor de patiënt en diens naasten. | | Gezondheidskloof | Het verschil in gezondheidstoestand en levensverwachting tussen verschillende sociaaleconomische groepen, waarbij mensen met een lager inkomen vaak slechtere gezondheidsuitkomsten hebben. | | Nomenclatuur | Een gestandaardiseerde lijst van medische prestaties en verstrekkingen, die als basis dient voor de terugbetaling door de ziekteverzekering. | | Geconventioneerd – Niet geconventioneerd | Een onderscheid tussen zorgverstrekkers die zich gehouden hebben aan de officiële tarieven (geconventioneerd) en zij die dat niet doen (niet-geconventioneerd), wat invloed heeft op de terugbetaling door de ziekteverzekering. | | Centra Geestelijke Gezondheidszorg (CGG) | Instellingen die ambulante geestelijke gezondheidszorg aanbieden aan kinderen, jongeren, volwassenen en ouderen, met multidisciplinaire teams voor diagnostiek, behandeling en begeleiding. | | Psychiatrisch ziekenhuis | Een instelling die gespecialiseerde medische zorg, diagnostiek en behandeling biedt aan personen met ernstige psychische aandoeningen, zowel residentieel als ambulant. | | Psychiatrisch verzorgingstehuis (PVT) | Een woonvorm voor volwassenen en ouderen met een langdurige psychiatrische problematiek, die continue zorg en begeleiding biedt in een beschermde omgeving. | | Beschut wonen | Een woonvorm voor volwassenen met een complexe en langdurige psychiatrische problematiek, waarbij begeleiding gekoppeld is aan huisvesting, zowel individueel als in groep. | | Artikel 107 | Een bepaling in de ziekenhuiswet die de afbouw van ziekenhuisbedden stimuleert ten gunste van de vermaatschappelijking van de zorg, door de ontwikkeling van zorgcircuits en netwerken. | | Leersteundecreet | Een decreet dat tot doel heeft de maximale ontplooiing, leerwinst en participatie van leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften te bevorderen, en de competenties van leraren in het gewoon onderwijs te versterken. | | Leersteuncentra | Organisaties die expertise aanbieden op het gebied van onderwijs, handicapspecifieke zorg, inclusie en coaching, om leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften te ondersteunen in het gewoon onderwijs. | | Kind en Gezin | Een Vlaamse organisatie die zich inzet voor het welzijn van elk kind en actieve bijdrage levert aan gezinsondersteuning, kinderopvang en adoptie. | | Integrale jeugdhulp | Een samenwerkingsverband van verschillende jeugdhulpverleningsdiensten die zich richten op minderjarigen en hun omgeving, met als doel een tijdige, continue en krachtgerichte hulpverlening te garanderen. | | Rechtstreeks toegankelijke jeugdhulp (RAJ) | Jeugdhulp die zonder tussenkomst van een toegangspoort kan worden ingeschakeld, zoals centra voor algemeen welzijnswerk (CAW) en JAC, voor algemene hulpvragen en kortdurende ondersteuning. | | Niet rechtstreeks toegankelijke hulp (NRTH) | Gespecialiseerde en intensieve jeugdhulp die enkel kan worden ingezet met akkoord van de intersectorale toegangspoort en de tussenkomst van een hulpverlener, vaak bij ernstige problemen of gevaar. | | Gemandateerde voorziening (GV) | Een organisatie die de bevoegdheid heeft om hulpverlening op te starten of voort te zetten, ook als er weerstand is van de cliënt, en kan doorverwijzen naar het jeugdparket bij weigering of niet meewerken. | | Gerechtelijke jeugdhulp | Jeugdhulp die door de jeugdrechter wordt opgelegd, bijvoorbeeld na een delict door een minderjarige, of wanneer de minderjarige zich in een onveilige situatie bevindt en vrijwillige hulp niet mogelijk is. | | Personen met een beperking | Personen die door een langdurige fysieke, mentale, verstandelijke of zintuiglijke beperking in hun participatie in de samenleving worden belemmerd, ondanks inspanningen om drempels weg te nemen. | | Vlaams Agentschap voor personen met een handicap (VAPH) | Een Vlaamse overheidsinstantie die instaat voor de financiering van zorg en ondersteuning voor personen met een handicap, zoals persoonsvolgende budgetten en hulpmiddelen. | | Persoonsvolgende budgetten (PVB) | Financiële middelen die door het VAPH worden toegekend aan personen met een handicap, waarmee zij zelf de nodige zorg en ondersteuning kunnen inkopen. | | Dienst ondersteuningsplan (DOP) | Een dienst die personen met een hulpvraag, samen met hun netwerk, ondersteunt bij het opstellen van een plan op maat voor hun ondersteuningsnoden. | | Hulpmiddelen | Materiële voorzieningen die personen met een beperking helpen om activiteiten uit te voeren, hun zelfredzaamheid te vergroten en hun participatie in de samenleving te bevorderen. | | Samenlevingsopbouw | Een aanpak die gericht is op het bestrijden van uitsluiting en het bevorderen van sterke buurten en collectief burgerschap door middel van projectwerk en buurtwerk. | | Sociaal-cultureel werk | Een sector die volwassenen samenbrengt voor ontmoeting, informeel leren, gemeenschapsvorming en maatschappelijk engagement, met zowel een verbindende, kritische als een laboratoriumrol. | | Jeugdwerk | Een brede en diverse sector die zich richt op jongeren van 3 tot 30 jaar, door groepsgerichte sociaal-culturele activiteiten aan te bieden ter bevordering van hun algemene en integrale ontwikkeling. | | Rijksdienst voor Arbeidsvoorziening (RVA) | Een openbare instelling die verantwoordelijk is voor de uitbetaling van werkloosheidsuitkeringen, het beheer van tijdskredieten en de bestrijding van oneigenlijk gebruik van de werkloosheidsverzekering. | | Vlaamse Dienst voor Arbeidsbemiddeling (VDAB) | Een organisatie die de arbeidsmarkt in Vlaanderen bevordert door werkzoekenden en werknemers te helpen bij hun loopbaanontwikkeling en hen te koppelen aan jobs, met speciale aandacht voor kansengroepen. | | Sociale economie | Een economisch model dat gericht is op het creëren van werkgelegenheid en het invullen van maatschappelijke noden, met initiatieven zoals maatwerkbedrijven en lokale diensteneconomie. | | Maatwerkbedrijven | Bedrijven die mensen met een arbeidsbeperking tewerkstellen in een aangepaste omgeving, met begeleiding op maat, om hen een activiteit te laten uitoefenen die bij hun capaciteiten past. | | Vakbond | Een organisatie die de individuele en collectieve belangen van werknemers behartigt, onder andere door juridische bijstand te verlenen en deel te nemen aan sociaal overleg. | | Werkgeversorganisaties | Organisaties die de belangen van werkgevers vertegenwoordigen, zoals VOKA, UNIZO en Boerenbond, en zich inzetten voor een gunstig ondernemingsklimaat. | | Sociale woonmaatschappijen | Organisaties die instaan voor de bouw en verhuur van sociale woningen, en het beheer van sociale verhuurkantoren, om betaalbare huisvesting te garanderen voor personen met een beperkt inkomen. | | Huurdersbond | Een organisatie die opkomt voor de belangen van huurders in zowel de private als de sociale huurmarkt, door advies te verlenen, informatie te geven over rechten en plichten, en te bemiddelen bij geschillen. | | Woonzorgdecreet | Een decreet dat de organisatie en financiering van woonzorgvoorzieningen regelt, zoals lokale dienstencentra, thuisverpleging, dagverzorgingscentra en woonzorgcentra. | | Lokale dienstencentra (LDC) | Centra die een breed scala aan diensten aanbieden aan ouderen en mantelzorgers, zoals maaltijden, poetsdiensten, vorming, ontmoeting en ondersteuning. | | Mantelzorger | Een persoon die onbetaald zorg verleent aan een familielid, vriend of kennis met een zorgbehoefte, vaak naast andere verantwoordelijkheden zoals werk of gezin. |

# Kenmerken en bedreigingen voor de interne validiteit van within-subjects designs ### Kernidee * Theorieën verklaren en voorspellen gedrag door middel van mechanismen, waarbij constructen een centrale rol spelen [2](#page=2). * Constructen zijn hypothetische eigenschappen die niet direct meetbaar zijn, maar wel extern gedrag beïnvloeden [2](#page=2). * Operationele definities specificeren procedures om niet-direct waarneembare variabelen te meten via waarneembaar gedrag [3](#page=3). ### Feiten * Een theorie is een reeks uitspraken over de mechanismen achter een bepaald gedrag [2](#page=2). * Constructen worden beïnvloed door externe stimuli en kunnen extern gedrag beïnvloeden (stimulus → construct → gedrag) [2](#page=2). * Onderzoekers meten een construct indirect door de factoren die het beïnvloeden en het gedrag dat het veroorzaakt te onderzoeken [2](#page=2). * Operationaliseren is het proces van het definiëren en meten van een construct via een operationele definitie [3](#page=3). * Operationele definities kunnen belangrijke componenten van een construct overslaan of extra componenten bevatten [3](#page=3). * Het raadplegen van eerder onderzoek is de beste methode om te bepalen hoe een variabele gemeten moet worden [4](#page=4). ## Validiteit en betrouwbaarheid van metingen * Validiteit meet of een procedure meet wat het beweert te meten, terwijl betrouwbaarheid de stabiliteit en consistentie van een meting aangeeft. (#page=4, 6) [4](#page=4) [6](#page=6). * Betrouwbaarheid is een noodzakelijke, maar niet voldoende voorwaarde voor validiteit [7](#page=7). * **Validiteit:** De mate waarin een meetproces de variabele meet die het pretendeert te meten [5](#page=5). * **Face validity:** Oppervlakkige schijn van validiteit [5](#page=5). * **Concurrent validity:** Correlatie met een gevestigde meting van dezelfde variabele [5](#page=5). * **Predictive validity:** Nauwkeurig voorspellen van toekomstig gedrag [5](#page=5). * **Construct validity:** Gedrag van scores is consistent met wat bekend is over het construct [6](#page=6). * **Convergent validity:** Sterke relatie tussen verschillende methoden voor hetzelfde construct [6](#page=6). * **Divergent validity:** Zwakke of geen relatie tussen metingen van verschillende constructen [6](#page=6). * **Betrouwbaarheid:** Stabiliteit of consistentie van een meetprocedure bij herhaalde metingen [6](#page=6). * **Successive measurements:** Test-retest, parallel-forms [7](#page=7). * **Simultaneous measurements:** Inter-rater reliability [7](#page=7). * **Internal consistency:** Consistentie van items binnen een test (split-half) [7](#page=7). * Metingen kunnen betrouwbaar zijn zonder geldig te zijn, maar niet geldig zonder betrouwbaar te zijn [7](#page=7). * Accuraatheid verwijst naar de nabijheid van de 'ware waarde', terwijl validiteit en betrouwbaarheid onafhankelijk kunnen zijn van accuraatheid (bv. biased measurement) [8](#page=8). ### Meetschalen * **Nominale schaal:** Categorieën zonder volgorde (verschil in soort) [8](#page=8). ### Meetmodaliteiten ### Andere aspecten van metingen ## Selectie van onderzoeksparticipanten ### Populaties en steekproeven ### Representatieve steekproeven ### Steekproefomvang en principes ### Kanssteekproefmethoden --- ## Kenmerken en bedreigingen voor de interne validiteit van within-subjects designs ### Core idea - Interne validiteit is cruciaal voor causale conclusies; het garandeert dat de onderzochte variabelen de enige mogelijke verklaring zijn voor de resultaten [32](#page=32) [33](#page=33). - Bedreigingen voor interne validiteit introduceren alternatieve verklaringen, waardoor de geldigheid van de causale claims wordt ondermijnd [33](#page=33). ### Key concepts - **Interne validiteit:** De mate waarin een studie een enkele, ondubbelzinnige verklaring biedt voor de relatie tussen twee variabelen [32](#page=32). - **Bedreiging voor interne validiteit:** Elke factor die een alternatieve verklaring voor de onderzoeksresultaten mogelijk maakt [33](#page=33). - **Externe variabelen (Extraneous variables):** Variabelen die niet behoren tot de onderzochte hoofdvariabelen, maar wel aanwezig zijn in de studie [37](#page=37). - **Verstorende variabelen (Confounded variables):** Externe variabelen die systematisch samenhangen met de onderzochte variabelen en een alternatieve verklaring bieden voor de waargenomen relatie [38](#page=38). - **Causaliteit:** Het aantonen dat veranderingen in de ene variabele veranderingen in de andere variabele *veroorzaken* [32](#page=32) [38](#page=38). ### Key facts - Het doel van experimenteel onderzoek is het verkrijgen van een oorzaak-gevolgverklaring [32](#page=32). - Een studie heeft interne validiteit als er slechts één ondubbelzinnige verklaring voor de resultaten bestaat [33](#page=33). - Het voorkomen dat externe variabelen verstorende variabelen worden, is essentieel voor interne validiteit [38](#page=38). - In within-subjects designs moet het enige systematische verschil tussen condities de onderzochte variabele zijn [39](#page=39). - Confounders kunnen worden onderverdeeld in omgevingsinvloeden en deelnemersvariabelen [39](#page=39). ### Implications - Een hoge interne validiteit is nodig om causale conclusies te rechtvaardigen [32](#page=32) [33](#page=33). - Het kritisch evalueren van onderzoek vereist bewustzijn van potentiële bedreigingen voor de interne validiteit [33](#page=33). - Onderzoekers moeten proactief bedreigingen voor interne validiteit identificeren en beperken tijdens de planningsfase [33](#page=33). - Compromissen zijn vaak nodig; het oplossen van één bedreiging kan andere vergroten [33](#page=33). ### Common pitfalls - Confundende variabelen kunnen leiden tot onjuiste causale conclusies [38](#page=38). - Systematische verschillen in omgevingsfactoren of deelnemerskenmerken tussen condities ondermijnen de interne validiteit [39](#page=39). - > **Tip:** Het is cruciaal om te onthouden dat een "statistisch significant" resultaat niet automatisch waar of betrouwbaar is; de interne validiteit moet altijd worden beoordeeld [33](#page=33) - > **Voorbeeld:** Als in een studie naar muziek en taakprestatie de ene conditie in een grote, vrolijke kamer wordt uitgevoerd en de andere in een kleine, sombere kamer, is het - verschil in resultaten mogelijk te wijten aan de kameromstandigheden en niet aan de muziek zelf (confounder: omgevingsinvloed) [39](#page=39) --- * Bedreigingen voor interne validiteit treden op wanneer er alternatieve verklaringen zijn voor de gevonden resultaten, naast de behandeling zelf. * In within-subjects designs, waar dezelfde deelnemers meerdere condities doorlopen, spelen tijdgerelateerde variabelen een significante rol als bedreigingen. * Een trade-off bestaat tussen interne en externe validiteit; het maximaliseren van de ene kan de andere verminderen. ### Tijdgerelateerde variabelen als bedreigingen * Bij herhaalde metingen in within-subjects designs kunnen tijdgerelateerde variabelen de resultaten beïnvloeden. * Deze variabelen kunnen participant-gerelateerd zijn (bv. stemming, vermoeidheid), externe gebeurtenissen betreffen (bv. weer), of accumulatie-effecten zijn (bv. oefening, gewenning). * Voorbeeld: de volgorde van condities (kalmerende muziek, agressieve muziek, geen muziek) kan beïnvloed worden door dagelijkse variaties in stemming of vermoeidheid [40](#page=40). * Deze factoren kunnen dienen als confounders die niet direct door de behandeling worden veroorzaakt. ### Balans tussen interne en externe validiteit * Het doel is om zowel interne als externe validiteit te maximaliseren, maar dit is vaak een compromis. * Hoge interne validiteit vereist strenge controle, wat kan leiden tot een kunstmatige setting en verminderde externe validiteit. * Hoge externe validiteit (naturalistische setting) introduceert ongecontroleerde variabelen, wat interne validiteit bedreigt. * De prioriteit hangt af van de onderzoeksvraag; meerdere studies compenseren vaak elkaars beperkingen. ### Artefacten * Artefacten zijn externe factoren die metingen kunnen beïnvloeden en betrouwbaarheid, interne en externe validiteit bedreigen. * Twee belangrijke vormen zijn experimenter bias en participant reactivity. * **Experimenter bias:** Onderzoekersverwachtingen beïnvloeden resultaten, bedreigt zowel interne als externe validiteit; verminderd door single- of double-blind designs [41](#page=41). * **Demand characteristics:** Hints in de studie die deelnemers suggereren wat de hypothese is, beïnvloeden hun gedrag. - **Participant reactivity:** Deelnemers veranderen gedrag omdat ze weten dat ze onderzocht worden (bv. overmatig coöperatief, tegenwerking). Dit bedreigt interne validiteit (gedrag verklaard door reactivity ipv behandeling) en externe validiteit (resultaten ### Overdreven variabelen * Onderzoekers vergroten soms verschillen tussen condities om effecten duidelijker te maken. * Dit vergroot de kans op het vinden van een effect, maar kan leiden tot resultaten die niet generaliseren naar normale situaties met kleinere verschillen. ### Controle in experimenteel onderzoek * Experimenteel onderzoek vereist manipulatie, meting, vergelijking en controle om oorzaak-gevolgrelaties vast te stellen [44](#page=44). - **Manipulatie:** De onderzoeker verandert actief een variabele (onafhankelijke variabele) om condities te creëren. Dit helpt bij het bepalen van de richting van een relatie en het controleren van derde variabelen - **Controle:** Alle andere variabelen worden constant gehouden om te voorkomen dat ze de resultaten beïnvloeden, wat essentieel is om confounders (extraneous variables die systematisch meeveranderen met de onafhankelijke variabele) te ### Methoden voor controle van externe variabelen * **Holding constant:** Een variabele wordt gelijk gehouden voor alle deelnemers (bv. testomgeving, leeftijd), wat externe validiteit kan beperken [50](#page=50). * **Matching:** Waarden van een variabele worden evenwichtig verdeeld over condities (bv. gelijke aantallen jonge/oude deelnemers per groep) [51](#page=51). * **Randomization:** Willekeurige toewijzing van deelnemers aan condities (random assignment) of volgorde van behandelingen (counterbalancing) helpt systematische verbanden te doorbreken. Dit is niet gegarandeerd bij kleine steekproeven [51](#page=51). ### Controleomstandigheden * Een baseline zonder behandeling wordt vaak vergeleken met de experimentele conditie. ### Manipulatiecontroles --- ### Kenmerken van within-subjects designs * Elke deelnemer wordt blootgesteld aan alle behandelingscondities [73](#page=73). * Dezelfde groep deelnemers wordt meerdere keren gemeten, één keer per conditie [73](#page=73). * Groepen zijn in alle condities identiek, wat individuele verschillen elimineert als storende factor [73](#page=73). * Statistisch krachtig en gevoelig voor verschillen tussen condities [73](#page=73). * Twee structuren: * Sequentieel: behandelingen op verschillende tijdstippen (bv. pijntolerantie en scheldwoorden) [73](#page=73). * Gelijktijdig: condities door elkaar gepresenteerd binnen één sessie (bv. humoristische zinnen beter onthouden) [73](#page=73). ### Bedreigingen voor de interne validiteit bij within-subjects designs #### Omgevingsvariabelen * Omgevingsfactoren (bv. tijdstip, locatie) kunnen verschillen tussen behandelingen veroorzaken [73](#page=73). * Risico is kleiner als alle condities in één sessie worden uitgevoerd [73](#page=73). #### Tijdgerelateerde variabelen (tijd-gebonden factoren) * Externe gebeurtenissen beïnvloeden scores zonder verband met de behandeling [74](#page=74). * Five principal time-related threats: * History: externe gebeurtenissen beïnvloeden één conditie meer dan een andere (bv. stroomstoring) [74](#page=74). * Maturation: fysiologische of psychologische veranderingen tijdens het onderzoek (vooral bij kinderen/ouderen) [74](#page=74). * Instrumentation: veranderingen in meetinstrument of beoordelaar over tijd (bv. criteria aanpassen) [74](#page=74). * Regression toward the mean: extreme scores bewegen richting het gemiddelde bij herhaalde meting [74](#page=74). * Order effects: deelname aan één behandeling beïnvloedt prestaties in latere behandelingen [74](#page=74). #### Volgorde-effecten (order effects) * Ervaren van een eerdere behandeling beïnvloedt de volgende behandeling [74](#page=74). * Vormen een risico wanneer behandelingen op verschillende tijdstippen plaatsvinden [74](#page=74). * Types: * Practice effect: verbetering door ervaring [74](#page=74). * Fatigue effect: slechtere prestaties door vermoeidheid [74](#page=74). * Carry-over effect: effecten van een behandeling werken door in volgende condities [74](#page=74). * Contrast effect: perceptie van een conditie verandert door vergelijking met vorige [74](#page=74). * Progressive error: algemene veranderingen door deelname, zoals oefening of verveling [74](#page=74). * Kunnen systematische verschillen veroorzaken die op een behandelingseffect lijken [74](#page=74). ### Omgaan met tijdsgebonden bedreigingen en volgorde-effecten #### Tegenbalanceren (counterbalancing) --- ### Voordelen van within-subjects designs * Minder deelnemers nodig omdat elke deelnemer alle condities doorloopt [78](#page=78). * Elimineert individuele verschillen doordat elke deelnemer als eigen controle dient [78](#page=78). * Vermindert confounding door individuele verschillen en variantie binnen treatments [78](#page=78). * Hogere statistische power door minder variantie, waardoor treatmentverschillen duidelijker zichtbaar worden [78](#page=78). ### Nadelen van within-subjects designs * Tijdgerelateerde bedreigingen: vermoeidheid, leren, verveling of veranderende omstandigheden kunnen resultaten vertekenen [79](#page=79). * Participant attrition (uitval) kan de steekproef verkleinen en leiden tot vrijwilligersbias [79](#page=79). ### Keuze tussen within-subjects en between-subjects designs * Individuele verschillen zijn een groot probleem: kies within-subjects [79](#page=79). * Tijd- en volgorde-effecten zijn een groot probleem: kies between-subjects [79](#page=79). * Beperkte beschikbaarheid van deelnemers: within-subjects is efficiënter [79](#page=79). ### Gematchte-proefpersonenontwerpen * Combineren voordelen van within- en between-subjects designs door individuen één-op-één te matchen op relevante variabelen [79](#page=79). * Doel: individuele verschillen verminderen en tijd- en volgorde-effecten vermijden [79](#page=79). * Nadeel: gelijkheid tussen personen is nooit perfect en matching verwijdert minder goed individuele verschillen dan een echt within-subjects design [80](#page=80). ### Algemene toepassingen van within-subjects designs * Wanneer beperkt aantal deelnemers beschikbaar is, met name bij moeilijk te bereiken populaties [80](#page=80). * Wanneer grote variabiliteit tussen personen wordt verwacht, omdat het ontwerp dit elimineert [80](#page=80). ### Ontwerpen met twee behandelingen * Eenvoudigste vorm, vergelijkt twee condities binnen dezelfde groep [80](#page=80). * Voordelen: eenvoudig, verschil makkelijk zichtbaar, grotere kans op significant verschil, counterbalancing is eenvoudig [80](#page=80). * Nadelen: beperkt inzicht in functionele relatie, toont enkel verschil, niet hoe de afhankelijke variabele verandert [80](#page=80). * Statistische analyse: repeated-measures t-test of ANOVA voor interval/ratio, Wilcoxon Signed-Ranks test voor ordinaal, Sign-test voor categorisch [81](#page=81). ### Ontwerpen met meerdere behandelingen * Gebruikt meer dan twee behandelingen om de functionele relatie te onderzoeken [81](#page=81). * Voordelen: toont hoe de afhankelijke variabele verandert, sterker causaal bewijs, helpt actieve bestanddelen te identificeren [81](#page=81). * Nadelen: te veel behandelingen kunnen verschillen te klein maken, meer tijd per deelnemer verhoogt uitval, volledige counterbalancing moeilijker [81](#page=81). * Statistische analyse: repeated-measures ANOVA voor interval/ratio, complexere ontwerpen vereisen geavanceerdere statistiek [81](#page=81). ### Kernsamenvatting voordelen en nadelen * Voordelen: minder deelnemers, elimineert individuele verschillen, grotere statistische power [82](#page=82). * Nadelen: order effects, tijdgerelateerde bedreigingen, moeilijk te counterbalancen bij veel behandelingen, grotere kans op uitval [82](#page=82). * Oplossingen: counterbalancing, kortere testduur, overschakelen op between-subjects design indien nodig [82](#page=82). --- * Within-subjects designs vereisen dat dezelfde deelnemers alle condities doorlopen . * Dit ontwerp biedt voordelen zoals minder benodigde deelnemers en controle over individuele verschillen . * De belangrijkste bedreiging voor de interne validiteit is de aanwezigheid van order effects . * Within-subjects factorial designs gebruiken dezelfde deelnemers voor alle condities . * Voordelen zijn minder deelnemers nodig en geen probleem met individuele verschillen . * Nadelen zijn dat veel condities tijdrovend zijn en er kans is op uitval . * Order effects, zoals vermoeidheid of oefening, treden op bij herhaalde metingen . * Counterbalancing kan worden gebruikt om order effects te evalueren . * **Order effects:** Eerdere behandelingen beïnvloeden de scores in latere behandelingen . * **Counterbalancing:** Behandelingen worden in verschillende volgordes aan groepen aangeboden om order effects te controleren . * **Symmetrical order effects:** Een symmetrisch extra effect van de tweede behandeling . * **Non-symmetrical order effects:** Verschillende effecten afhankelijk van de volgorde van de behandelingen . * Within-subjects designs zijn efficiënter in termen van benodigde deelnemersaantallen . * Individuele verschillen worden geneutraliseerd, wat de variantie kan verminderen . * Het evalueren van volgorde-effecten is cruciaal om de interne validiteit te waarborgen . * Het correct toepassen van counterbalancing is essentieel bij het gebruik van within-subjects designs . - > **Tip:** Bij een significant hoofdeffect moet eerst de interactie geïnterpreteerd worden, omdat hoofdeffecten misleidend kunnen zijn bij een interactie [100](#page=100) - > **Example:** Een voorbeeld van een symmetrisch order effect is dat de tweede behandeling altijd 5 punten beter scoort dan de eerste, ongeacht de volgorde waarin ze worden aangeboden --- # Methoden van meten en meetinstrumenten ### Meetschalen * De keuze van een meetschaal bepaalt de precisie waarmee verschillen en relaties tussen variabelen beschreven kunnen worden [9](#page=9). * **Nominale schaal:** Toont enkel aan dat er een verschil is (kwalitatief) [9](#page=9). * **Ordinale schaal:** Geeft de richting van een verschil aan (meer of minder) [9](#page=9). * **Intervalschaal:** Laat de omvang van het verschil zien (hoeveel meer of minder) [9](#page=9). * **Ratioschaal:** Toont de verhouding aan, bijvoorbeeld "twee keer zoveel" [9](#page=9). * Een hoger niveau van meetschaal levert meer informatie op en maakt complexere analyses mogelijk [9](#page=9). ### Meetmodaliteiten * Abstracte begrippen worden gemeten via hun waarneembare uitingen [9](#page=9). * Uitingen vallen in drie categorieën: self-report, fysiologisch en gedragsmatig [9](#page=9). * **Self-report (zelfrapportage):** Deelnemer beschrijft eigen gevoelens of gedachten [9](#page=9). * Voordeel: Directe meting, hoge face validity [9](#page=9). * Nadeel: Gevoelig voor vertekening (liegen, sociaal wenselijk antwoorden) [9](#page=9). * **Fysiologische metingen:** Lichamelijke reacties worden gemeten (bv. hartslag) [9](#page=9). * Voordeel: Objectief en betrouwbaar [10](#page=10). * Nadeel: Duur, kan onnatuurlijke situatie creëren, lage validiteit omdat reacties niet uniek zijn voor één emotie [10](#page=10). * **Gedragsmatige metingen:** Observeerbaar gedrag wordt gemeten [10](#page=10). * Voordeel: Flexibel, praktisch toepasbaar [10](#page=10). * Nadeel: Gedrag kan situatiegebonden zijn, uiterlijke verandering zonder onderliggende probleemoplossing [10](#page=10). ### Andere aspecten van metingen * **Meerdere metingen:** Gebruik van verschillende methoden voor één construct vergroot zekerheid, maar kan data-analyse complex maken [11](#page=11). * Oplossing: Samenvoegen van metingen tot één samengestelde score [11](#page=11). * **Gevoeligheid (sensitivity):** Het instrument moet kleine veranderingen kunnen detecteren [11](#page=11). * **Range effects:** Scores clusteren aan één kant van de schaal, waardoor verandering niet meer geregistreerd kan worden [11](#page=11). * **Ceiling effect:** Scores aan de bovenkant van de schaal [11](#page=11). * **Floor effect:** Scores aan de onderkant van de schaal [11](#page=11). * **Artefacten:** Verstoringen door externe invloeden [12](#page=12). * **Experimenter Bias:** Onderzoeker beïnvloedt resultaten door verwachtingen [12](#page=12). ### Selectie van meetprocedure ### Metingen in verschillende culturen --- # Steekproeftrekking en representativiteit ### Kernidee * Onderzoekers selecteren een kleine groep (steekproef) uit een grotere groep (populatie) om resultaten te kunnen generaliseren [14](#page=14). * Representativiteit bepaalt hoe goed de steekproef de populatie weerspiegelt [15](#page=15). * Doel is een representatieve steekproef te verkrijgen die de populatie accuraat vertegenwoordigt [14](#page=14) [15](#page=15). ### Feiten * Een populatie is de volledige groep die een onderzoeker wil bestuderen [14](#page=14). * Een steekproef is een kleinere groep die uit de populatie is gekozen [14](#page=14). * De doelpopulatie is waar de onderzoeker echt in geïnteresseerd is [14](#page=14). * De toegankelijke populatie is het deel van de doelpopulatie dat beschikbaar is [14](#page=14). * Een representatieve steekproef lijkt qua kenmerken op de populatie [15](#page=15). * Een vertekende steekproef (biased sample) heeft afwijkende kenmerken [15](#page=15). * Selectiebias treedt op wanneer de selectiemethode de kans op een vertekende steekproef vergroot [15](#page=15). * De wet van grote getallen stelt dat hoe groter de steekproef, hoe representatiever deze waarschijnlijk is [16](#page=16). * De nauwkeurigheid van een steekproef neemt toe met de vierkantswortel van de steekproefomvang [16](#page=16). * Veel statistische modellen gaan uit van sampling with replacement, maar in de praktijk gebeurt sampling without replacement [18](#page=18). * Bij grote populaties maakt sampling with/without replacement nauwelijks verschil [18](#page=18). ### Concepten * **Representativiteit:** De mate waarin een steekproef de populatie weerspiegelt [15](#page=15). * **Vertekende steekproef (biased sample):** Een steekproef die afwijkt van de populatiekenmerken [15](#page=15). * **Selectiebias (sampling bias):** Een selectieprocedure die bepaalde individuen bevoordeelt [15](#page=15). * **Kanssteekproeven (probability sampling):** De kans dat een individu wordt geselecteerd is bekend en berekenbaar [17](#page=17). * Vereist: bekende populatieomvang, identificeerbare leden, gelijke kansen en willekeurig selectieproces [17](#page=17). * **Niet-kanssteekproeven (non-probability sampling):** De kans op selectie is onbekend [17](#page=17). * Populatie niet volledig bekend, selectie op basis van gemak of oordeel [17](#page=17). * Vergroot de kans op vertekening [17](#page=17). * **Eenvoudige aselecte steekproef (simple random sampling):** Elk individu heeft gelijke kans op selectie; onafhankelijke keuzes [18](#page=18). * **Systematische steekproef (systematic sampling):** Selectie van elke n-de persoon na een willekeurig startpunt [19](#page=19). * **Gestratificeerde steekproef (stratified random sampling):** Trekken van gelijke aantallen uit herkenbare subgroepen (strata) [19](#page=19). ### Implicaties ### Valkuilen --- # Onderzoeksstrategieën voor het onderzoeken van variabelen en hun relaties ### Core idea * Onderzoeksstrategieën bepalen de algemene aanpak en het doel van onderzoek, afhankelijk van de vraag en het gewenste antwoord [25](#page=25). * Er zijn vijf hoofdonderzoeksstrategieën die zich richten op meting van variabelen en hun relaties [25](#page=25). * De keuze van strategie hangt af van het soort vraag: beschrijvend, correlationeel of causaal [25](#page=25). ### Key facts * Beschrijvend onderzoek onderzoekt één variabele om de huidige toestand te beschrijven [25](#page=25). * Correlationeel onderzoek onderzoekt de relatie tussen twee variabelen zonder causaliteit te claimen [26](#page=26). * Experimenteel onderzoek probeert oorzaak-gevolgrelaties aan te tonen door manipulatie en controle [27](#page=27). * Quasi-experimenteel onderzoek onderzoekt oorzaak-gevolg, maar kan dit nooit volledig bewijzen door gebrek aan willekeurige toewijzing [27](#page=27). * Niet-experimenteel onderzoek toont relaties aan maar verklaart deze niet [28](#page=28). * Beschrijvende gegevens zijn een eerste stap, zelden het hoofddoel [25](#page=25). * Onderzoeksstrategie, onderzoeksontwerp en onderzoeksprocedures zijn onderscheidende niveaus van planning [29](#page=29). ### Key concepts * **Beschrijvend onderzoek:** Meet individuele variabelen, doelt op het beschrijven van een groep [25](#page=25). * **Correlationeel onderzoek:** Meet twee variabelen bij elk individu om relaties te beschrijven [26](#page=26). * Relaties kunnen positief, negatief, lineair of curvilineair zijn [26](#page=26). * **Experimenteel onderzoek:** Manipuleert een onafhankelijke variabele, wijst willekeurig toe, en meet de afhankelijke variabele om causaliteit te bepalen [27](#page=27). * **Quasi-experimenteel onderzoek:** Vergelijkt groepen, maar deelnemers worden niet willekeurig toegewezen; probeert causaliteit [27](#page=27). * **Niet-experimenteel onderzoek:** Vergelijkt groepen of maten relaties zonder causaliteit te verklaren [28](#page=28). * Verschilt van correlationeel door het gebruik van gegroepeerde scores in plaats van paren van scores [28](#page=28). * **Onderzoeksontwerp:** Het algemene plan voor het uitvoeren van een strategie [29](#page=29). * **Onderzoeksprocedure:** De exacte, stap-voor-stap beschrijving van de uitvoering [30](#page=30). ### Implications * De keuze van de onderzoeksstrategie bepaalt welke soorten vragen beantwoord kunnen worden [25](#page=25). * Experimenteel onderzoek is nodig om oorzaak-gevolgrelaties vast te stellen [27](#page=27). * Correlationeel en niet-experimenteel onderzoek tonen relaties aan maar verklaren deze niet, wat leidt tot dezelfde conclusies en beperkingen [28](#page=28). * Statistische analyses (t-toets, ANOVA, chi-kwadraat, correlatiecoëfficiënten) zijn afhankelijk van de onderzoeksstrategie en datastructuur [30](#page=30). * Een correct begrip van de strategie is cruciaal om ongepaste oorzaak-gevolginterpretaties te vermijden [28](#page=28). * Onderzoek kan strategieën combineren om meerdere hypothesen te testen [31](#page=31). ### Common pitfalls --- # Validiteit in onderzoek: externe en interne consistentie ### Kernidee * Validiteit is het belangrijkste criterium voor de kwaliteit van onderzoek, en verwijst naar de nauwkeurigheid van conclusies [31](#page=31). * Twee hoofdvormen van validiteit zijn externe validiteit en interne validiteit [31](#page=31). * Elke factor die twijfel oproept over de resultaten of hun interpretatie vormt een bedreiging voor de validiteit [31](#page=31). * Een goed ontworpen studie identificeert en beperkt bedreigingen voor validiteit reeds in de planningsfase [33](#page=33). ### Externe validiteit * Externe validiteit is de mate waarin onderzoeksresultaten gegeneraliseerd kunnen worden naar andere personen, situaties, tijden, metingen en kenmerken [31](#page=31). * Bedreigingen voor externe validiteit beperken de generaliseerbaarheid van onderzoeksresultaten [31](#page=31). * Drie categorieën van bedreigingen voor externe validiteit zijn: * Generaliseren over deelnemers of proefpersonen heen [34](#page=34). * Generaliseren over kenmerken van een onderzoek [35](#page=35). * Generaliseren over kenmerken van de metingen [36](#page=36). * Generaliseren over deelnemers: omvat selectiebias, het gebruik van studenten, vrijwilligersbias, homogene deelnemerskenmerken, en soortoverschrijdende generalisatie [34](#page=34). * Generaliseren over kenmerken van een onderzoek: omvat het nieuwigheidseffect, interferentie door meerdere behandelingen, en kenmerken van de onderzoeker [35](#page=35). * Generaliseren over kenmerken van metingen: omvat sensitisatie, generaliseerbaarheid over responsmaten, en het meetmoment [36](#page=36). ### Interne validiteit * Interne validiteit is de mate waarin een studie een ondubbelzinnige verklaring levert voor de relatie tussen twee variabelen [32](#page=32). * Bedreigingen voor interne validiteit maken alternatieve verklaringen voor de resultaten mogelijk [32](#page=32). * Externe variabelen (extraneous variables) zijn alle variabelen in een onderzoek die niet tot de specifieke onderzochte variabelen behoren [37](#page=37). * Verstorende variabelen (confounded variables) zijn externe variabelen die systematisch samenhangen met de onderzochte variabelen en een alternatieve verklaring bieden [38](#page=38). * Drie algemene categorieën van bedreigingen voor interne validiteit (confounders) zijn: * Omgevingsinvloeden [39](#page=39). * Deelnemersvariabelen (individuele verschillen) [39](#page=39). * Tijdgerelateerde variabelen (bij herhaalde metingen) [40](#page=40). ### Evenwicht en artefacten * Er bestaat een trade-off tussen interne en externe validiteit; het maximaliseren van de één kan de ander bedreigen [40](#page=40). * Onderzoek vereist een balans tussen controle (interne validiteit) en generaliseerbaarheid (externe validiteit) [40](#page=40). * Artefacten zijn externe factoren die metingen of validiteit kunnen beïnvloeden, zoals experimenter bias en participant reactivity [41](#page=41). * Experimenter bias treedt op wanneer de verwachtingen van de onderzoeker de resultaten beïnvloeden [41](#page=41). --- # categorisatie van bedreigingen voor externe validiteit ### Kernidee * Externe validiteit meet de generaliseerbaarheid van onderzoeksresultaten naar andere populaties, condities en meetmethoden [34](#page=34). * Bedreigingen voor externe validiteit beperken deze generaliseerbaarheid [34](#page=34). * Deze bedreigingen worden ingedeeld in drie hoofdcategorieën [34](#page=34). ### Categorie 1: Generaliseren over deelnemers of proefpersonen heen * Selectiebias: een vertekende steekproef die niet representatief is voor de populatie [34](#page=34). * Gemakssteekproeven zijn vaak een bron van selectiebias omdat ze niet-willekeurig deelnemers kiezen [34](#page=34). * Studenten als proefpersonen kunnen generalisatie beperken door hun specifieke kenmerken (bv. hoger IQ, meer gehoorzaamheid) [34](#page=34). * Vrijwilligersbias treedt op omdat vrijwilligers vaak verschillen van niet-vrijwilligers (bv. hoger opleidingsniveau) [34](#page=34). * Deelnemerskenmerken zoals leeftijd, geslacht of etniciteit kunnen generalisatie beperken als alle deelnemers vergelijkbaar zijn [35](#page=35). * WEIRD-deelnemers (Western, Educated, Industrialized, Rich, Democratic) beperken de toepasbaarheid van resultaten op andere populaties [35](#page=35). * Soortoverschrijdende generalisatie is het toepassen van resultaten van niet-menselijk onderzoek op mensen [35](#page=35). * Niet-menselijk onderzoek is waardevol, maar vergelijking van mechanismen is essentieel voor generalisatie (bv. rat voor eetgedrag, vleesvlieg niet) [35](#page=35). ### Categorie 2: Generaliseren over kenmerken van een onderzoek * Nieuwheidseffect: deelname aan onderzoek is nieuw/spannend, waardoor gedrag afwijkt van het dagelijks leven [35](#page=35). * Resultaten uit ongewone onderzoekcontexten generaliseren mogelijk niet naar realistische situaties [35](#page=35). * Interferentie door meerdere behandelingen: eerdere ervaringen beïnvloeden gedrag in latere condities (bv. vermoeidheid, leereffecten) [35](#page=35). * Kenmerken van de onderzoeker (bv. vijandigheid vs. vriendelijkheid) kunnen resultaten beïnvloeden en generalisatie naar andere onderzoekers beperken [36](#page=36). ### Categorie 3: Generaliseren over kenmerken van de metingen * Sensitisatie: het meetproces zelf beïnvloedt de deelnemers, waardoor hun reactie op de behandeling verandert [36](#page=36). * Pre-test sensitization: een voormeting maakt deelnemers bewust van hun attitudes/gedrag, wat hun reactie op de behandeling kan veranderen [36](#page=36). * Zelfmonitoring kan gedrag veranderen zonder therapie, wat aangeeft dat de meetmethode zelf effectief kan zijn [36](#page=36). * Generaliseerbaarheid over responsmaten: resultaten kunnen beperkt zijn tot de specifieke meetwijze (bv. hartslag vs. zelfrapportage) [37](#page=37). * Meetmoment: het effect van een behandeling kan veranderen in de loop van de tijd, waardoor metingen op verschillende momenten andere resultaten opleveren [37](#page=37). - > **Tip:** Bewustzijn van deze bedreigingen helpt bij het ontwerpen van robuustere studies en het correct interpreteren van de generaliseerbaarheid van bevindingen --- # de balans tussen interne en externe validiteit ### Kernidee * Het doel van onderzoek is om zowel interne als externe validiteit te maximaliseren [40](#page=40). * Het ontwerpen van een perfecte studie is onmogelijk; het verminderen van de ene bedreiging kan de andere vergroten [40](#page=40). * Onderzoek vereist een balans tussen controle (interne validiteit) en generaliseerbaarheid (externe validiteit) [40](#page=40). ### Key facts * Verschillen in groepen kunnen komen door de behandeling of door deelnemerskenmerken (confounders) [40](#page=40). * Tijdgerelateerde variabelen bedreigen interne validiteit in onderzoeken met herhaalde metingen [40](#page=40). * Artefacten zijn externe factoren die metingen kunnen beïnvloeden of vertekenen, en bedreigen zowel interne als externe validiteit [41](#page=41). * Experimenter bias treedt op wanneer de verwachtingen van de onderzoeker de resultaten beïnvloeden [41](#page=41). * Demand characteristics en participant reactivity beïnvloeden het gedrag van deelnemers om aan verwachtingen te voldoen [41](#page=41). * Onderzoekers vergroten soms het verschil tussen condities om relaties duidelijker te maken, wat de generaliseerbaarheid kan schaden [42](#page=42). * Descriptieve, correlationele en non-experimentele studies hebben meestal een hoge externe en lage interne validiteit [42](#page=42) [43](#page=43). * Experimentele studies hebben een hoge interne en vaak een lage externe validiteit door de kunstmatige setting [42](#page=42) [43](#page=43). * Quasi-experimentele studies liggen tussen experimentele en non-experimentele studies in, met een balans tussen beide validiteiten [42](#page=42) [43](#page=43). ### Key concepts * **Interne validiteit:** De mate waarin er slechts één duidelijke verklaring is voor de gevonden relatie tussen variabelen [43](#page=43). * **Externe validiteit:** De mate waarin onderzoeksresultaten generaliseerbaar zijn naar andere personen, omgevingen, tijdstippen, maten of kenmerken [43](#page=43). * **Trade-off:** Een sterke interne validiteit leidt vaak tot een zwakke externe validiteit, en vice versa [41](#page=41) [43](#page=43). * **Experimenter bias:** Vertekening door de verwachtingen van de onderzoeker [41](#page=41). * **Participant reactivity:** Verandering in gedrag van deelnemers omdat ze weten dat ze worden onderzocht [41](#page=41). * **Artefacten:** Externe factoren die metingen kunnen beïnvloeden (bv. experimenter bias, reactivity) [41](#page=41). ### Implications * Een trade-off tussen interne en externe validiteit vereist een afweging op basis van de onderzoeksvraag en het doel [41](#page=41). * Meerdere studies met verschillende validiteitsprofielen worden vaak uitgevoerd om beperkingen te compenseren en een completer beeld te krijgen [41](#page=41). * Onderzoekers moeten voorzichtig zijn met generalisaties uit sterk overdreven condities [42](#page=42). * Het controleren van variabelen, hoewel cruciaal voor interne validiteit, kan leiden tot onnatuurlijke omstandigheden die externe validiteit verminderen [47](#page=47). - > **Tip:** Bij het evalueren van onderzoek is het essentieel om de specifieke balans tussen interne en externe validiteit te beoordelen in relatie tot het onderzoeksdoel - > **Voorbeeld:** Een laboratoriumonderzoek met zeer strikte controle (hoge interne validiteit) toont mogelijk een effect aan, maar de resultaten zijn mogelijk niet direct toepasbaar op complexe, ongecontroleerde situaties in de - echte wereld (lage externe validiteit) --- # het vergroten van de externe validiteit met simulatie en veldstudies ### Core idea * Experimenteel onderzoek verhoogt interne validiteit door controle, maar kan externe validiteit verminderen [57](#page=57). * Simulatie en veldstudies worden gebruikt om de externe validiteit te vergroten door meer realistische omstandigheden te creëren [57](#page=57). * Beide technieken kunnen echter leiden tot een vermindering van de interne validiteit door gedeeltelijk verlies van controle [59](#page=59). ### Key concepts * **Simulatie:** Creëren van experimentele omstandigheden die de natuurlijke omgeving of situatie nabootsen [57](#page=57). * **Mundane realism:** Oppervlakkige, fysieke gelijkenis tussen simulatie en de echte wereld [57](#page=57). * **Experimental realism:** Psychologische geloofwaardigheid van de simulatie; mate van emotionele en mentale betrokkenheid van deelnemers [57](#page=57). * **Veldstudies:** Onderzoek uitgevoerd in een natuurlijke omgeving zoals ervaren door de deelnemer [58](#page=58). * **Natuurlijke context:** Gedrag vindt plaats in de echte wereld, wat leidt tot gedrag dat meer representatief is [58](#page=58). ### Implications * Simulaties maken systematisch onderzoek mogelijk van situaties die in de echte wereld niet controleerbaar zijn [58](#page=58). * Veldstudies bieden een hoog realiteitsgehalte en gedrag in een natuurlijke context [58](#page=58). * Het voordeel van controle over de experimentele omgeving in simulaties wordt afgewogen tegen de potentiële afhankelijkheid van de bereidheid van deelnemers om de simulatie te accepteren [59](#page=59). * Veldstudies bieden een natuurlijke context, maar hebben als nadeel dat controle over externe variabelen moeilijk te handhaven is [59](#page=59). - > **Tip:** Experimental realism is belangrijker voor het succes van een simulatie dan mundane realism [57](#page=57) - > **Example:** Het Stanford Prison Experiment illustreerde sterke experimental realism door de psychologische onderdompeling van deelnemers in hun rollen [57](#page=57) --- # Controle van individuele verschillen en variabiliteit in between-subjects designs ### Kernidee * Individuele verschillen zijn inherente uitdagingen bij between-subjects designs, die zowel confounding als verhoogde variantie kunnen veroorzaken. * Het doel is om equivalente groepen te creëren en variantie binnen groepen te minimaliseren om behandelings-effecten te kunnen detecteren. ### Belangrijke feiten * Individuele verschillen kunnen confounding variables worden en de detectie van echte treatment effects bemoeilijken door hoge variantie [66](#page=66). * Een verschil tussen groepen wordt alleen significant geacht als het onwaarschijnlijk is dat dit verschil toevallig is ontstaan [66](#page=66). * Lage variantie binnen groepen verhoogt de precisie van de schatting van het treatment effect [67](#page=67). * Hoge variantie kan een accurate schatting onmogelijk maken en vereist vaak grotere steekproeven [67](#page=67). * Onderzoekers streven ernaar verschillen tussen behandelingen te vergroten en variantie binnen behandelingen te verkleinen [67](#page=67). * Random assignment is de meest gebruikte methode om individuele verschillen te verdelen [65](#page=65). * Matching groups of holding constant is nuttig voor specifieke, vermoede invloedrijke variabelen [65](#page=65). * Holding variables constant voorkomt confounding maar beperkt de externe validiteit [65](#page=65). * Replicatie is essentieel om toevallige of foutieve bevindingen door groepsverschillen te ontdekken [66](#page=66). * Een grotere steekproefgrootte verkleint de invloed van toevallige variantie [68](#page=68). * Differentiële uitval (differential attrition) treedt op wanneer deelnemers systematisch verschillen tussen groepen verliezen [68](#page=68). ### Belangrijke concepten * **Confounding:** Wanneer individuele verschillen systematisch samenhangen met de onafhankelijke variabele, waardoor het moeilijk is het ware effect te bepalen. * **Variantie:** Een maat voor de spreiding van scores in een dataset; lage variantie maakt effecten duidelijker, hoge variantie verbergt ze [66](#page=66). * **Gestandaardiseerde effectgrootte (d):** Geeft het verschil tussen gemiddelden in standaarddeviaties aan, waardoor studies vergeleken kunnen worden [66](#page=66). * **Equivalentie van groepen:** Het doel bij de start van een between-subjects design, waarbij groepen vergelijkbaar moeten zijn op relevante variabelen. * **Externe validiteit:** De mate waarin onderzoeksresultaten gegeneraliseerd kunnen worden naar andere populaties of settings [65](#page=65). * **Standaardiseren van procedures:** Zorgt ervoor dat alle deelnemers binnen dezelfde groep exact hetzelfde behandeld worden, wat variatie voorkomt [67](#page=67). * **Beperken van individuele verschillen:** Variabelen constant houden of het bereik ervan beperken om homogeniteit te vergroten [67](#page=67). ### Implicaties * Controlemaatregelen die de interne validiteit verbeteren, kunnen de externe validiteit verminderen [65](#page=65). * Strategieën zoals het vergroten van de steekproefgrootte kunnen helpen om de precisie van schattingen te verhogen [67](#page=67). * Wanneer sterke order effects te verwachten zijn, is het overschakelen naar een between-subjects design een optie [75](#page=75). * Een lagere variantie binnen groepen vergroot de kans op significante verschillen [77](#page=77). ### Veelvoorkomende valkuilen * Kleine steekproeven bij random assignment kunnen leiden tot ongelijke groepen [65](#page=65). --- # Within-subjects experimental designs ### Kernidee * Gebruikt één groep deelnemers die alle behandelingscondities doorlopen [73](#page=73). * Elimineert individuele verschillen als storende factor door elke deelnemer als eigen controle te gebruiken [73](#page=73). * Statistisch krachtiger en gevoeliger voor verschillen tussen condities dan tussen-proefpersoon ontwerpen [73](#page=73). ### Belangrijke feiten * Individuele verschillen worden geëlimineerd, wat de statistische power vergroot [78](#page=78). * Minder deelnemers nodig dan bij tussen-proefpersoon ontwerpen [78](#page=78). * Gevoelig voor tijdgerelateerde en omgevingsgerelateerde confounds, vooral bij sequentiële behandelingen [73](#page=73). * Tijdgerelateerde bedreigingen omvatten history, maturation, instrumentation, en regression toward the mean [74](#page=74). * Order effects (practice, fatigue, carry-over, contrast, progressive error) zijn een significant risico [74](#page=74). * Tegencounterbalancing varieert de volgorde van condities om order effects gelijkmatig te verdelen [76](#page=76). * Twee structuren: sequentieel (na elkaar) en gelijktijdig (concurrent) [73](#page=73). ### Belangrijke concepten * **Within-subjects design**: Zelfde groep deelnemers wordt meerdere keren gemeten, één keer per conditie [73](#page=73). * **Between-subjects design**: Verschillende groepen deelnemers voor elke behandeling [73](#page=73). * **Order effects**: Beïnvloeding van latere prestaties door eerdere deelname aan behandelingen [74](#page=74). * **Counterbalancing**: Techniek om volgorde-effecten te beheersen door condities te variëren [76](#page=76). * **Volledige counterbalancing**: Alle mogelijke volgordes worden gebruikt ($n!$) [77](#page=77). * **Partiële counterbalancing**: Selectie van voldoende volgordes om elke treatment in elke positie te plaatsen [77](#page=77). * **Latin Square**: Systematische methode voor partiële counterbalancing [77](#page=77). * **Matched-subjects design**: Individuen gematcht op relevante variabelen om voordelen van beide designs te combineren [79](#page=79). ### Implicaties * Elimineert confounding door individuele verschillen, waardoor behandelingseffecten duidelijker zichtbaar worden [78](#page=78). * Kan leiden tot een grotere kans op significante resultaten door minder variantie [78](#page=78). * Risico op vertekening door order effects of externe gebeurtenissen moet beheerst worden [73](#page=73) [74](#page=74). * Kiezen tussen binnen- en tussen-proefpersoon ontwerp hangt af van de aard van de studie en verwachte effecten [79](#page=79). * Twee-behandelingsexperimenten zijn eenvoudig maar beperkt; meerdere behandelingen geven meer inzicht [80](#page=80) [81](#page=81). - > **Tip:** Bij sterke verwachte order effects of onomkeerbare beïnvloedingen kan een tussen-proefpersoon ontwerp een betere keuze zijn [75](#page=75) - > **Tip:** Counterbalancing verdeelt order effects gelijkmatig, maar verwijdert ze niet volledig uit de data, wat de variantie kan vergroten [76](#page=76) [77](#page=77) --- # Niet-experimentele en quasi-experimentele onderzoeksstrategieën ### Core idea * Niet-experimentele en quasi-experimentele strategieën vergelijken groepen scores, net als experimenten, maar missen de manipulatie van de onafhankelijke variabele en/of controle over toewijzing van deelnemers [83](#page=83). * Non-experimental research kent geen manipulatie en geen controle, terwijl quasi-experimental research de bedreigingen voor interne validiteit gedeeltelijk probeert te beperken [83](#page=83). * Beide strategieën gebruiken een niet-gemanipuleerde variabele om groepen te definiëren, vaak een deelnemersvariabele (bv. geslacht) of een tijdvariabele (bv. voor/na behandeling) [83](#page=83). ### Key facts * Niet-experimentele designs vergelijken bestaande groepen of scores over tijd zonder manipulatie of controle over externe variabelen [83](#page=83). * Quasi-experimentele designs proberen bedreigingen voor interne validiteit te beperken, maar missen volledige controle [83](#page=83). * Ontwikkelingsonderzoek onderzoekt de relatie tussen leeftijd en andere variabelen en valt onder non-experimental designs omdat leeftijd niet gemanipuleerd kan worden [84](#page=84). * Niet-equivalente groepsontwerpen vergelijken bestaande groepen die niet willekeurig zijn gevormd, wat leidt tot lage interne validiteit door individuele verschillen als confounds [84](#page=84) [85](#page=85). * Het differential design vergelijkt bestaande groepen op basis van een deelnemersvariabele, zonder manipulatie of random toewijzing [85](#page=85). * Het post-test-only non-equivalent control group design vergelijkt twee niet-equivalente groepen na een behandeling voor één groep, zonder pre-test [86](#page=86). * Het pre-test–post-test non-equivalent control group design voegt een pre-test toe om groepsverschillen vóór de behandeling te controleren [87](#page=87). * Pre-post designs observeren één groep deelnemers meerdere keren over tijd, zonder controlegroep [88](#page=88). * Het one-group pre-test–post-test design is een non-experimenteel pre-post ontwerp met één meting voor en na de gebeurtenis [89](#page=89). * Het time-series design is een quasi-experimenteel pre-post ontwerp met een reeks observaties vóór en na een behandeling of gebeurtenis [89](#page=89). * Cross-sectional designs vergelijken verschillende leeftijdsgroepen op één moment, wat kan leiden tot cohort effects [91](#page=91). * Longitudinal designs volgen dezelfde deelnemers over tijd om individuele verandering te meten [92](#page=92). ### Key concepts * **Non-equivalent group design:** Vergelijkt bestaande groepen die niet willekeurig zijn toegewezen, waardoor individuele verschillen een bedreiging voor de interne validiteit vormen [84](#page=84). * **Differential research design:** Onderzoek dat bestaande groepen vergelijkt op basis van een bestaand kenmerk, zonder manipulatie (ook wel ex post facto research genoemd) [85](#page=85). * **Post-Test-Only Non-Equivalent Control Group Design:** Gebruikt twee bestaande groepen, waarvan er één een behandeling ontvangt en beide groepen alleen na de interventie worden gemeten [86](#page=86). * **Pre-Test–Post-Test Non-Equivalent Control Group Design:** Een quasi-experimenteel ontwerp dat een pre- en post-meting uitvoert bij twee niet-equivalente groepen, met een behandeling voor één groep [87](#page=87). * **Pre–post designs:** Onderzoek waarbij één groep herhaaldelijk over tijd wordt geobserveerd, gericht op het vergelijken van pre- en post-scores binnen dezelfde groep [88](#page=88). * **Time-series design:** Een quasi-experimenteel ontwerp dat een reeks metingen vóór en na een interventie of gebeurtenis gebruikt om veranderingen te observeren [89](#page=89). * **Cross-sectional developmental research design:** Vergelijkt deelnemers van verschillende leeftijden op één moment; gevoelig voor cohort effects [91](#page=91). * **Longitudinal developmental research design:** Volgt dezelfde deelnemers over een langere periode om leeftijdsgebonden veranderingen te meten [92](#page=92). * **Cohort effect (Generation effect):** Verschillen tussen leeftijdsgroepen die te wijten zijn aan unieke ervaringen of omstandigheden van hun generatie, niet aan leeftijd zelf [92](#page=92). ### Implications * Lagere interne validiteit is kenmerkend voor niet-experimentele en quasi-experimentele designs vanwege het gebrek aan random toewijzing en manipulatie [83](#page=83) [84](#page=84). ### Common pitfalls --- # correlationele onderzoeksstrategie ### Core idea * Meet verbanden tussen twee of meer variabelen voor elk individu . * Doel is om patronen en de sterkte van relaties tussen variabelen te identificeren . * Correlatie impliceert geen oorzaak-gevolg relatie . ### Key facts * Data bestaat uit meerdere scores per individu, meestal geanalyseerd per paar . * Relaties worden beoordeeld op richting, vorm en sterkte . * Directionaliteit kan positief (beide toenemend) of negatief (één toenemend, ander afnemend) zijn . * Vorm van de relatie kan lineair (constante verandering) of monotoon (consistente richting) zijn . * Sterkte wordt gemeten door de correlatiecoëfficiënt $r$, met $r=0$ als geen relatie en $r=\pm 1$ als perfecte relatie . * De coëfficiënt van determinatie ($r^2$) geeft de voorspelbare variabiliteit aan . * Statistische significantie bepaalt of de correlatie waarschijnlijk in de populatie bestaat . * Kleine steekproeven kunnen hoge correlaties geven zonder echte relatie, grote steekproeven kunnen kleine correlaties significant maken . ### Key concepts * **Correlationeel onderzoek:** Meet twee of meer variabelen voor elk individu en onderzoekt patronen in de relaties . * **Correlatiecoëfficiënt ($r$):** Een numerieke waarde die de richting, vorm en sterkte van een relatie meet . * **Coefficient of determination ($r^2$):** Het percentage van de variabiliteit in één variabele dat voorspeld kan worden door de andere variabele . * **Predictor variabele (X):** De variabele die wordt gebruikt om een andere variabele te voorspellen . * **Criterion variabele (Y):** De variabele die wordt voorspeld . * **Betrouwbaarheid:** Consistentie van metingen, bv. test-hertest correlatie . * **Validiteit:** Meet wat de test beweert te meten . ### Implications * Kan relaties vaststellen die voorspellingen mogelijk maken, bv. SAT-scores en GPA . * Wordt gebruikt om betrouwbaarheid en validiteit van metingen te beoordelen . * Kan helpen bij het evalueren van theorieën door de voorspelde relaties van variabelen te testen . * Waardevol voor verkennend onderzoek en het genereren van nieuwe hypothesen . ### Common pitfalls * **Derde-variabele probleem:** Een niet-gemeten variabele kan de relatie tussen de onderzochte variabelen veroorzaken . * **Directionaliteitsprobleem:** Het is onmogelijk om oorzaak en gevolg te bepalen uit een correlatie . --- # meetmethoden ### Gedragstaken * Gestructureerde taken om gedrag te meten, zoals reactietijden en accuratesse . * Kenmerken: meerdere herhalingen (trials) en gestandaardiseerde instructies . * Doel: inzicht in informatieverwerking, leerprocessen en cognitieve functies . ### Observationele methoden #### Gedragsobservatie * Systematisch observeren en registreren van gedrag . * Doel: gedrag beschrijven zoals het voorkomt en hypotheses testen . * Observaties kunnen direct of indirect, en ongecontroleerd of gestructureerd zijn . * **Frequentiemethode:** Tellen hoe vaak gedrag voorkomt in een vaste periode . * **Duurmethode:** Registreren hoe lang gedrag aanhoudt in een vaste periode . * **Intervalmethode:** Noteren of gedrag voorkomt binnen gedefinieerde intervallen . * Sampling technieken (time, event, individual) helpen bij complexe situaties . #### Inhoudsanalyse en archiefonderzoek * **Inhoudsanalyse:** Systematisch coderen en kwantificeren van tekst of media-inhoud . * **Archiefonderzoek:** Gebruik van bestaande gegevens of documenten . * Helpt gedrag of attitudes te onderzoeken zonder direct contact . #### Soorten observatie * **Naturalistische observatie:** Observeren in natuurlijke omgeving; hoge externe validiteit . * **Participant observatie:** Onderzoeker neemt actief deel aan de groep of situatie . * **Gestructureerde observatie:** Onderzoeker creëert een situatie om specifiek gedrag uit te lokken . #### Sterke en zwakke punten observationele methoden * Sterke punten: directe observatie, toegang tot moeilijk meetbare gedragingen, hoge externe validiteit (naturalistisch) . * Zwakke punten: tijdrovend, gedrag kan beïnvloed worden, subjectieve interpretatie, beperkte controle . ### Enquêtes en andere zelfrapportagemethoden * Survey research design verzamelt efficiënt informatie over attitudes, beliefs, doelen, voorkeuren en gedrag . * **Soorten vragen:** * Open-ended questions: Vrij antwoorden in eigen woorden . * Restricted questions: Meerkeuze, vooraf gedefinieerde opties . * Rating-scale questions: Likert-schaal produceert interval-achtige data . * Vragen opstellen: Demografische en gevoelige vragen plaatsen, groeperen per onderwerp . * Representatieve individuen selecteren is belangrijk voor externe validiteit . ### Andere zelfrapportagemethoden --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Correlationele onderzoeksstrategie | Een onderzoeksbenadering waarbij twee of meer variabelen voor elk individu worden gemeten om patronen en de sterkte van de relatie tussen deze variabelen te identificeren en te kwantificeren. | | Variabele | Een eigenschap of kenmerk dat kan variëren tussen individuen of situaties en dat wordt gemeten in een onderzoek. | | Relatie tussen variabelen | De mate waarin veranderingen in de ene variabele samenhangen met veranderingen in de andere variabele. | | Correlatiecoëfficiënt ($r$) | Een numerieke waarde die de richting, vorm en sterkte van een lineaire relatie tussen twee variabelen aangeeft, variërend van -1 (perfecte negatieve relatie) tot +1 (perfecte positieve relatie), waarbij 0 geen relatie aangeeft. | | Positieve relatie | Een relatie waarbij beide variabelen in dezelfde richting veranderen; als de ene toeneemt, neemt de andere ook toe, en vice versa. | | Negatieve relatie | Een relatie waarbij de variabelen in tegengestelde richting veranderen; als de ene toeneemt, neemt de andere af, en vice versa. | | Lineaire relatie | Een relatie waarbij de verandering in de ene variabele constant is voor elke verandering in de andere variabele, wat visueel wordt weergegeven als een rechte lijn op een scatterplot. | | Monotone relatie | Een relatie waarbij de ene variabele consistent toeneemt of afneemt naarmate de andere variabele toeneemt, maar de verandering is niet noodzakelijk constant. | | Sterkte van de relatie | De mate van consistentie waarmee de ene variabele verandert als reactie op veranderingen in de andere variabele, uitgedrukt door de correlatiecoëfficiënt. | | Coëfficiënt van determinatie ($r^2$) | De kwadratische waarde van de correlatiecoëfficiënt, die aangeeft welk percentage van de variabiliteit in de ene variabele kan worden verklaard door de variabiliteit in de andere variabele. | | Statistische significantie | Een maat die aangeeft hoe waarschijnlijk het is dat een waargenomen correlatie in de steekproef ook in de populatie bestaat, en niet is ontstaan door toeval. | | Predictor variabele (X) | De variabele die wordt gebruikt om een andere variabele te voorspellen in een correlationeel onderzoek. | | Meetschaal | Een meetschaal bepaalt de precisie waarmee verschillen en relaties tussen variabelen beschreven kunnen worden, variërend van nominaal (alleen verschil) tot ratioschaal (verhoudingen). | | Nominale schaal | Een meetschaal die enkel aangeeft dat er een verschil bestaat tussen categorieën, zonder enige ordening of kwantificering van dat verschil. | | Ordinale schaal | Een meetschaal die een rangorde of volgorde tussen categorieën weergeeft, waardoor men kan zeggen dat iets meer of minder is dan iets anders. | | Intervalschaal | Een meetschaal die niet alleen de omvang van het verschil tussen waarden aangeeft, maar ook dat de intervallen tussen opeenvolgende waarden gelijk zijn, hoewel er geen absoluut nulpunt is. | | Ratioschaal | De hoogste meetschaal die alle eigenschappen van een intervalschaal bezit, plus een absoluut nulpunt, waardoor verhoudingen tussen waarden zinvol zijn (bijvoorbeeld "twee keer zoveel"). | | Meetmodaliteiten | De verschillende manieren waarop abstracte begrippen gemeten kunnen worden door hun waarneembare uitingen te registreren, onderverdeeld in zelfrapportage, fysiologische metingen en gedragsmatige metingen. | | Zelfrapportage (Self-report) | Een meetmodaliteit waarbij een persoon zelf beschrijft wat hij of zij voelt, denkt of ervaart, bijvoorbeeld door een vragenlijst in te vullen of een angstniveau op een schaal aan te geven. | | Fysiologische metingen (Physiological) | Een meetmodaliteit die lichamelijke reacties meet die geassocieerd worden met een bepaald construct, zoals hartslag, zweetreactie of hersenactiviteit gemeten met MRI of EEG. | | Gedragsmatige metingen (Behavioural) | Een meetmodaliteit die observeerbaar gedrag meet dat een construct weerspiegelt, zoals het vermijden van een specifieke situatie of de mate waarin iemand een taak uitvoert. | | Gevoeligheid (Sensitivity) | De mate waarin een meetinstrument kleine veranderingen in een variabele kan detecteren; hoe subtieler de verwachte verandering, hoe fijner de meetschaal moet zijn. | | Bereik-effecten (Range effects) | Problemen die optreden wanneer meetinstrumenten niet gevoelig genoeg zijn omdat de scores aan de uitersten van de schaal clusteren, wat verdere registratie van verandering belemmert. | | Ceiling effect | Een type bereik-effect waarbij scores aan de bovenkant van de schaal clusteren, waardoor er geen ruimte meer is voor verbetering of hogere scores. | | Term | Definitie | | Populatie | De volledige groep individuen die de onderzoeker wil bestuderen. | | Steekproef | Een kleinere groep die uit de populatie wordt gekozen om te onderzoeken, waarvan de resultaten worden gegeneraliseerd naar de populatie. | | Doelpopulatie | De groep waar de onderzoeker primair in geïnteresseerd is voor het onderzoek. | | Toegankelijke populatie | Een deel van de doelpopulatie dat daadwerkelijk beschikbaar is voor selectie en deelname aan het onderzoek. | | Representativiteit | De mate waarin een steekproef de kenmerken van de populatie weerspiegelt. | | Representatieve steekproef | Een steekproef die qua kenmerken sterk lijkt op de populatie waaruit deze is getrokken. | | Vertekende steekproef (biased sample) | Een steekproef die systematisch afwijkt van de populatie qua kenmerken, wat leidt tot vertekende resultaten. | | Selectiebias / Steekproefbias (selection bias / sampling bias) | Treedt op wanneer de procedure voor het selecteren van deelnemers de kans op een vertekende steekproef vergroot door bepaalde individuen te bevoordelen. | | Steekproefomvang | Het aantal deelnemers dat deel uitmaakt van de steekproef. | | Wet van de grote getallen (law of large numbers) | Stelt dat hoe groter de steekproefomvang, hoe groter de waarschijnlijkheid dat de steekproef representatief is voor de populatie. | | Statistische vermogensberekening (power analysis) | Een berekening die bepaalt hoe groot de steekproefomvang moet zijn om betrouwbare resultaten te verkrijgen met een gewenste foutmarge of precisie. | | Steekproeven nemen (sampling) | Het proces van het selecteren van deelnemers uit een populatie voor deelname aan een onderzoek. | | Between-subjects design | Een onderzoeksontwerp waarbij verschillende groepen deelnemers worden blootgesteld aan verschillende behandelingscondities, met als doel verschillen tussen deze groepen toe te schrijven aan de manipulatie van de onafhankelijke variabele. | | Confounding variable (verstorende variabele) | Een variabele die systematisch samenhangt met zowel de onafhankelijke als de afhankelijke variabele, waardoor het onduidelijk wordt of waargenomen effecten daadwerkelijk door de behandeling komen of door deze storende variabele worden veroorzaakt. | | Externe validiteit | De mate waarin de resultaten van een onderzoek gegeneraliseerd kunnen worden naar andere populaties, settings en omstandigheden buiten het specifieke onderzoek. | | Holding variables constant (variabelen constant houden) | Een controlemethode waarbij een specifieke variabele gelijk wordt gehouden voor alle deelnemers of groepen om te voorkomen dat deze als storende variabele optreedt. | | Individuele verschillen | Variaties tussen personen op het gebied van kenmerken, gedragingen, vaardigheden of andere eigenschappen die van invloed kunnen zijn op onderzoeksresultaten. | | Interne validiteit | De mate waarin een onderzoek met zekerheid kan vaststellen dat de waargenomen effecten op de afhankelijke variabele daadwerkelijk worden veroorzaakt door de manipulatie van de onafhankelijke variabele, en niet door andere storende factoren. | | Matching groups (groepen matchen) | Een techniek waarbij deelnemers met vergelijkbare kenmerken (bijvoorbeeld leeftijd, geslacht, intelligentie) worden toegewezen aan verschillende groepen om ervoor te zorgen dat deze groepen aan het begin van het onderzoek equivalent zijn op die specifieke kenmerken. | | Random assignment (random toewijzing) | Een procedure waarbij deelnemers willekeurig worden toegewezen aan verschillende behandelingscondities, met als doel om individuele verschillen en andere potentiële storende variabelen gelijkmatig over de groepen te verdelen. | | Restricting range of variability (variatie beperken) | Een methode waarbij de variatie van een specifieke variabele binnen de steekproef wordt beperkt, bijvoorbeeld door alleen deelnemers met een bepaald bereik aan scores toe te laten, om de invloed ervan te minimaliseren. | | Replicatie | Het herhalen van een onderzoek onder vergelijkbare omstandigheden om te verifiëren of de oorspronkelijke bevindingen betrouwbaar zijn en niet het gevolg van toeval of specifieke omstandigheden van de eerste studie. | | Spurious (vals positief) | Een resultaat dat ten onrechte als significant of aanwezig wordt beschouwd, vaak veroorzaakt door toeval of methodologische fouten, en dat bij herhaling niet wordt gevonden. | | Standardized effect size (gestandaardiseerde effectgrootte) | Een maat, zoals Cohen's d, die aangeeft hoeveel standaarddeviaties de gemiddelden van twee groepen van elkaar verschillen, waardoor studies met verschillende meetmethodes vergelijkbaar worden. | | Niet-experimenteel onderzoek | Een onderzoeksstrategie waarbij de onafhankelijke variabele niet wordt gemanipuleerd en er geen controle is over de toewijzing van deelnemers aan groepen, wat causale conclusies onmogelijk maakt. | | Quasi-experimenteel onderzoek | Een onderzoeksstrategie die probeert bedreigingen voor de interne validiteit te beperken, maar waarbij de onafhankelijke variabele niet volledig wordt gemanipuleerd of er beperkte controle is over de toewijzing van deelnemers aan groepen. | | Niet-gemanipuleerde variabele | Een variabele die niet door de onderzoeker wordt gemanipuleerd, maar wordt gebruikt om groepen te definiëren, zoals een deelnemersvariabele (geslacht, opleiding) of een tijdvariabele (voor/na behandeling). | | Niet-equivalente groepsontwerpen | Onderzoeken waarbij groepen niet willekeurig worden gevormd en dus niet equivalent zijn, wat betekent dat de onderzoeker niet kan bepalen wie in welke groep komt, en er een risico is op confounds door individuele verschillen. | | Differential design | Een niet-experimenteel onderzoeksontwerp dat bestaande groepen vergelijkt op basis van een deelnemersvariabele, zonder manipulatie of random toewijzing, met als doel na te gaan of de groepen verschillen in hun gemiddelde scores. | | Post-test-only non-equivalent control group design | Een niet-experimenteel onderzoeksontwerp dat twee bestaande groepen vergelijkt, waarbij één groep een behandeling ontvangt en de andere niet, en waarbij alleen metingen na de interventie worden gedaan zonder een voormeting. | | Pre-test–post-test non-equivalent control group design | Een quasi-experimenteel onderzoeksontwerp dat twee niet-equivalente groepen vergelijkt, waarbij beide groepen een voormeting en een nameting ondergaan, met een behandeling tussen de metingen voor de ene groep. | | Pre-post designs | Onderzoeken waarbij één groep deelnemers meerdere keren over tijd wordt geobserveerd, meestal voor en na een behandeling of gebeurtenis, met als doel de invloed van die gebeurtenis of behandeling na te gaan zonder controlegroep. | | One-group pre-test–post-test design | Een niet-experimenteel pre-postontwerp met één groep deelnemers, waarbij metingen voor en na een behandeling of gebeurtenis worden gedaan, maar zonder controle over bedreigingen voor interne validiteit. | | Time-series design | Een quasi-experimenteel pre-postontwerp dat een reeks observaties vóór en na een behandeling of gebeurtenis gebruikt, waarbij meerdere metingen de trends en fluctuaties beter in kaart brengen dan een enkele pre- en postmeting. | | Cross-sectional developmental research design | Een onderzoeksopzet die verschillende leeftijdsgroepen op één moment vergelijkt om veranderingen in gedrag die samenhangen met leeftijd te bestuderen, maar waarbij cohorteffecten een bedreiging vormen voor de interne validiteit. | | Longitudinal development research design | Een onderzoeksopzet waarbij dezelfde groep personen over een langere periode meerdere keren wordt gemeten om te bestuderen hoe gedrag of kenmerken veranderen met de leeftijd, wat echte individuele veranderingen kan volgen maar tijdrovend en duur is. | | Gedragstaken | Gestructureerde taken die worden gebruikt om specifiek gedrag te meten, zoals reactietijden en de nauwkeurigheid van antwoorden, vaak met meerdere herhalingen om inzicht te krijgen in informatieverwerking en cognitieve functies. | | Gedragsobservatie | Het systematisch observeren en registreren van gedrag van individuen of dieren, met als doel dit gedrag te beschrijven zoals het voorkomt, vaak om hypotheses te testen of patronen te ontdekken. | | Frequentiemethode | Een techniek binnen de gedragsobservatie waarbij wordt geteld hoe vaak een specifiek gedrag voorkomt gedurende een vastgestelde observatieperiode. | | Duurmethode | Een techniek binnen de gedragsobservatie waarbij wordt geregistreerd hoe lang een individu een bepaald gedrag vertoont gedurende een vastgestelde observatieperiode. | | Intervalmethode | Een observatietechniek waarbij de observatieperiode wordt verdeeld in intervallen en wordt genoteerd of een bepaald gedrag voorkomt binnen elk van deze intervallen, wat een balans biedt tussen frequentie en duur. | | Time sampling | Een observatiestrategie waarbij de observatieperiode wordt opgedeeld in tijdintervallen, waarbij er in het ene interval wordt geobserveerd en in het volgende interval de observaties worden geregistreerd, en dit proces wordt herhaald. | | Event sampling | Een observatiestrategie waarbij per interval één specifiek gedrag of gebeurtenis wordt geobserveerd, en in het volgende interval de focus kan verschuiven naar een ander gedrag. | | Individual sampling | Een observatiestrategie waarbij per interval één individu wordt geobserveerd, en in het volgende interval de aandacht kan worden gericht op een ander individu. | | Inhoudsanalyse | Een methode om teksten, documenten of media-inhoud systematisch te coderen en kwantificeren om patronen, trends of de frequentie van specifieke elementen te vinden. | | Archiefonderzoek | Het gebruik van reeds bestaande gegevens of documenten, zoals rapporten, brieven of databases, om gedragingen of gebeurtenissen uit het verleden te onderzoeken zonder direct contact met deelnemers. | | Naturalistische observatie | Het observeren van gedrag in de natuurlijke omgeving van de deelnemers, waarbij de onderzoeker probeert onopvallend te zijn om de externe validiteit te maximaliseren. | | Participant observatie | Een observatiemethode waarbij de onderzoeker actief deelneemt aan de groep of situatie die hij observeert, om gedrag te observeren dat anders niet wetenschappelijk waarneembaar zou zijn. | | Selectiebias | Een vertekening in de steekproef die ontstaat wanneer het steekproefproces bepaalde individuen bevoordeelt, waardoor de steekproef niet representatief is voor de populatie waaruit deze is getrokken. | | Gemakssteekproef | Een niet-willekeurige selectiemethode waarbij deelnemers worden gekozen omdat ze gemakkelijk en direct beschikbaar zijn voor de onderzoeker, wat kan leiden tot selectiebias. | | Vrijwilligersbias | Een vertekening die ontstaat doordat deelnemers aan een onderzoek vaak vrijwilligers zijn, die systematisch verschillen van niet-vrijwilligers, waardoor de groep mogelijk niet representatief is voor de algemene populatie. | | WEIRD-deelnemers | Een afkorting die verwijst naar deelnemers uit Westerse, Educatieve, Geïndustrialiseerde, Rijke en Democratische samenlevingen, wat kan leiden tot beperkte generaliseerbaarheid van onderzoeksresultaten naar andere populaties. | | Soortoverschrijdende generalisatie | Het toepassen van onderzoeksresultaten verkregen uit niet-menselijk onderzoek op mensen, wat alleen zinvol is na een zorgvuldige vergelijking van relevante mechanismen. | | Nieuwheidseffect | Een fenomeen waarbij deelnemers zich anders gedragen in een ongewone onderzoekscontext dan in hun dagelijks leven, wat de generaliseerbaarheid van de resultaten naar realistische situaties kan beperken. | | Interferentie door meerdere behandelingen | Een situatie waarin eerdere blootstelling aan een behandeling het gedrag van deelnemers in latere behandelingen beïnvloedt, wat de generaliseerbaarheid van de resultaten naar situaties met slechts één behandeling bemoeilijkt. | | Sensitisatie (assessment sensitization) | Het fenomeen waarbij de meetprocedure van een onderzoek de deelnemers beïnvloedt, waardoor hun gedrag of reactie op de behandeling verandert, wat een bedreiging vormt voor de externe validiteit. | | Pre-test sensitization | Een specifieke vorm van sensitisatie waarbij een voormeting deelnemers bewust maakt van hun attitudes of gedrag, wat hun reactie op de behandeling kan veranderen. | | Generaliseerbaarheid over responsmaten | De mate waarin onderzoeksresultaten, verkregen met een specifieke meetmethode, toepasbaar zijn op andere manieren van meten van dezelfde variabele. | | Meetmoment | Het specifieke tijdstip waarop metingen worden verricht, wat de resultaten kan beïnvloeden omdat het effect van een behandeling in de loop van de tijd kan veranderen. | | Trade-off tussen validiteitstypen | Het principe dat een hoge interne validiteit vaak ten koste gaat van de externe validiteit, en vice versa, wat een afweging vereist bij het ontwerpen van onderzoek. | | Artefact | Een externe factor die metingen kan beïnvloeden of vertekenen, en die zowel de betrouwbaarheid van metingen als de interne en externe validiteit kan bedreigen. | | Experimenter bias | De invloed van de verwachtingen of overtuigingen van de onderzoeker op de resultaten van een studie, wat zowel de interne als de externe validiteit kan bedreigen. | | Demand characteristics | Aanwijzingen of kenmerken binnen een studie die deelnemers suggereren wat het doel of de hypothese is, waardoor hun gedrag wordt beïnvloed om aan deze verwachtingen te voldoen. | | Reactivity (Participant reactivity) | Het fenomeen waarbij deelnemers hun natuurlijke gedrag veranderen omdat ze weten dat ze deelnemen aan een onderzoek of worden gemeten, wat de interne en externe validiteit kan bedreigen. | | Confounding variable (Storende variabele) | Een derde variabele die systematisch mee verandert met de onafhankelijke variabele en de resultaten van de studie beïnvloedt, waardoor het moeilijk wordt om causale conclusies te trekken. | | Manipulatie | Het actief veranderen van een variabele door de onderzoeker om verschillende behandelingscondities te creëren en zo de oorzaak-gevolgrelatie tussen variabelen te onderzoeken. | | Controle | Het constant houden van alle andere variabelen in een experiment, zodat met zekerheid kan worden vastgesteld dat alleen de gemanipuleerde variabele verantwoordelijk is voor veranderingen in de afhankelijke variabele. | | Onafhankelijke variabele | De variabele die door de onderzoeker wordt gemanipuleerd om het effect ervan op een andere variabele te onderzoeken. | | Afhankelijke variabele | De variabele die wordt gemeten om het effect van de manipulatie van de onafhankelijke variabele te beoordelen. | | Extraneous variables (bijkomende factoren) | Factoren die aanwezig zijn in een experiment naast de onafhankelijke en afhankelijke variabelen, en die potentieel invloed kunnen hebben op de resultaten. | | Holding constant (constant houden) | Een controlemethode waarbij een variabele volledig gelijk wordt gehouden voor alle deelnemers of condities in een experiment om de invloed ervan te elimineren. | | Matching (matchen) | Een controlemethode waarbij de waarden van een variabele evenwichtig worden verdeeld over verschillende condities om ervoor te zorgen dat groepen vergelijkbaar zijn op die specifieke variabele. | | Randomization (randomisatie) | Een controlemethode die een onvoorspelbaar, onbevooroordeeld proces gebruikt om systematische verbanden tussen extraneous variabelen en de onafhankelijke variabele te doorbreken, vaak door middel van willekeurige toewijzing van deelnemers aan condities. | | Control condition (controlegroep) | Een groep deelnemers in een experiment die geen behandeling ontvangt, of een placebo, en dient als baseline om het effect van de experimentele behandeling te vergelijken. | | Placebo | Een inactieve of onschadelijke behandeling die geen fysiologisch effect heeft, maar een positief effect kan veroorzaken omdat de deelnemer gelooft dat de behandeling werkt. | | Placebo-effect | Het positieve effect dat optreedt bij een deelnemer als gevolg van de verwachting dat een behandeling effectief zal zijn, zelfs als de behandeling zelf inactief is. | | Manipulation check (manipulatiecontrole) | Een extra meting die wordt uitgevoerd om te controleren of de manipulatie van de onafhankelijke variabele door de deelnemer werd opgemerkt, correct werd geïnterpreteerd en effectief de bedoelde verschillende niveaus van de onafhankelijke variabele heeft gecreëerd. | | Simulation (simulatie) | Het creëren van experimentele omstandigheden die de natuurlijke omgeving of situatie nabootsen waarin het gedrag normaal gesproken zou plaatsvinden, met als doel gedrag in een realistische context te observeren. | | Mundane realism (alledaags realisme) | De oppervlakkige, fysieke gelijkenis tussen een simulatie en de echte wereld, die meestal weinig invloed heeft op de externe validiteit. | | Experimental realism (experimenteel realisme) | De psychologische geloofwaardigheid van een simulatie, oftewel de mate waarin deelnemers zich emotioneel en mentaal betrokken voelen bij de gesimuleerde situatie. | | Beschrijvend onderzoek | Een onderzoeksstrategie die zich richt op het beschrijven van de huidige toestand van één enkele variabele binnen een specifieke groep, zonder relaties tussen variabelen te onderzoeken. Het doel is een momentopname te krijgen van de kenmerken van een groep. | | Correlationeel onderzoek | Een onderzoeksstrategie waarbij onderzoekers twee variabelen observeren zoals ze natuurlijk voorkomen, om de relatie of het verband daartussen vast te stellen. Deze strategie beschrijft de relatie, maar verklaart deze niet en claimt geen oorzakelijk effect. | | Experimenteel onderzoek | Een onderzoeksstrategie die als doel heeft oorzaak-en-gevolgrelaties tussen twee variabelen te verklaren. Dit wordt bereikt door deelnemers willekeurig toe te wijzen aan verschillende condities en vervolgens systematische verschillen in de gemeten variabele te vergelijken, waarbij strikte controle wordt toegepast om alternatieve verklaringen uit te sluiten. | | Onderzoeksontwerp | Het algemene plan voor het uitvoeren van een onderzoeksstrategie, dat specificeert of groepen of individuen worden onderzocht, of er vergelijkingen binnen of tussen groepen zijn, en hoeveel variabelen worden opgenomen. Het richt zich op hoe de strategie zal worden uitgevoerd. | | OnderzoeksProcedure | De exacte, stap-voor-stap beschrijving van hoe een specifieke studie wordt uitgevoerd, inclusief hoe variabelen worden gemanipuleerd, gecontroleerd en gemeten, hoeveel deelnemers worden betrokken en hoe zij door het onderzoek gaan. | | Onderzoeksstrategie | De algemene aanpak en het doel van een studie, bepaald door het soort vraag dat men wil beantwoorden en het gewenste antwoord. Het richt zich op wat men wil bereiken met het onderzoek. | | Validiteit | Het criterium voor de kwaliteit van onderzoek, dat verwijst naar de waarheidsgetrouwheid of nauwkeurigheid van de conclusies die uit een studie worden getrokken. Een studie zonder geldige conclusies wordt als zwak of slecht ontworpen beschouwd. | | Tijdgerelateerde bedreigingen | Potentiële problemen die optreden als gevolg van de tijdsduur van een onderzoek, zoals geschiedenis (history), rijping (maturation) of instrumentatieveranderingen, die de resultaten kunnen beïnvloeden. | | Volgorde-effecten | Invloeden die ontstaan doordat de volgorde waarin condities worden aangeboden, de prestaties of reacties van deelnemers in latere condities beïnvloedt, zoals vermoeidheid, leren of verzadiging. | | Randomisatie | Een controlemethode waarbij de volgorde van condities of stimuli willekeurig wordt toegewezen aan deelnemers om systematische vertekening door volgorde-effecten te minimaliseren. | | Constante omstandigheden | Het handhaven van identieke omgevingsfactoren en procedures voor alle deelnemers gedurende het gehele onderzoek om externe invloeden op de resultaten te beperken. | | Matching tussen condities | Een techniek waarbij deelnemers of condities zodanig worden gekoppeld dat ze vergelijkbaar zijn op relevante kenmerken, om zo individuele verschillen te controleren. | | Tussen-proefpersonenontwerp (Between-subjects design) | Een onderzoeksopzet waarbij verschillende groepen deelnemers verschillende condities of behandelingen ontvangen, waardoor volgorde-effecten worden geëlimineerd maar individuele verschillen een rol spelen. | | Tegenbalanceren (Counterbalancing) | Een techniek waarbij de volgorde van behandelingscondities systematisch wordt gevarieerd tussen deelnemers om ervoor te zorgen dat elke conditie even vaak in elke positie voorkomt, waardoor volgorde-effecten worden gelijk verdeeld. | | Volledige counterbalancing | Een methode waarbij alle mogelijke volgordes van de condities worden gebruikt, wat resulteert in $n!$ (n faculteit) volgordes, waarbij $n$ het aantal condities is. | | Partiële counterbalancing | Een methode waarbij niet alle mogelijke volgordes van condities worden gebruikt, maar slechts voldoende volgordes om ervoor te zorgen dat elke conditie een gelijk aantal keren in elke positie voorkomt. | | Latin Square | Een systematische methode voor partiële counterbalancing waarbij elke behandeling één keer in elke rij en kolom voorkomt, wat zorgt voor een gelijke verdeling van behandelingen over volgorde-posities. | | Gebalanceerde Latin Square | Een type Latin Square waarbij alle paren van behandelingen even vaak voorkomen, wat alleen mogelijk is bij een even aantal condities. | | Proefpersonen-in-zichzelf-ontwerp (Within-subjects design) | Een onderzoeksopzet waarbij dezelfde groep deelnemers alle condities of behandelingen doorloopt, wat individuele verschillen elimineert maar gevoelig is voor tijd- en volgorde-effecten. | | Quasi-onafhankelijke variabele | Een variabele die wordt gebruikt om groepen deelnemers of groepen scores te onderscheiden, zonder dat deze door de onderzoeker gemanipuleerd wordt. Deze variabele is vaak een bestaand kenmerk of een tijdsperiode. | | Non-equivalent group design | Een onderzoeksdesign waarbij bestaande groepen worden vergeleken die niet door de onderzoeker zelf zijn gecreëerd. Er is geen garantie dat deze groepen vooraf gelijk zijn, wat de interne validiteit kan bedreigen. | | Pre-test–post-test design | Een design waarbij metingen worden gedaan vóór en na een gebeurtenis of behandeling bij één groep. Dit wordt als non-experimenteel beschouwd omdat er geen controle is over mogelijke tijdseffecten. | | Factorial design | Een onderzoeksdesign waarbij twee of meer factoren (onafhankelijke of quasi-onafhankelijke variabelen) tegelijkertijd worden onderzocht. Elke factor heeft minimaal twee niveaus, en de condities ontstaan uit alle mogelijke combinaties van deze niveaus. | | Hoofdeffect | Het gemiddelde verschil tussen de niveaus van één specifieke factor in een factorieel design, ongeacht de niveaus van de andere factoren. Dit toont het effect van die ene factor op de afhankelijke variabele. | | Interactie | Het fenomeen waarbij het effect van één factor op de afhankelijke variabele verandert afhankelijk van het niveau van een andere factor. Dit betekent dat de factoren niet onafhankelijk van elkaar werken. | | Moderatie | Een alternatieve term voor interactie, vooral gebruikt in niet-experimenteel onderzoek. Het geeft aan dat een tweede factor (de moderator) de relatie tussen de eerste factor en de afhankelijke variabele beïnvloedt. | | Between-subjects factorial design | Een factorieel design waarbij elke combinatie van factorniveaus wordt toegewezen aan een aparte groep deelnemers. Elke deelnemer neemt slechts deel aan één conditie. | | Within-subjects factorial design | Een factorieel design waarbij dezelfde groep deelnemers alle condities doorloopt. Dit vereist minder deelnemers en biedt meer controle over individuele verschillen. | | Mixed factorial design | Een factorieel design dat zowel between-subjects als within-subjects factoren combineert. Eén factor wordt tussen de groepen gemanipuleerd of vergeleken, terwijl een andere factor binnen dezelfde groep wordt gemeten over verschillende tijdstippen of condities. | | Externe variabele (extraneous variable) | Elke variabele in een onderzoek die niet behoort tot de specifieke variabelen die onderzocht worden, maar die wel de resultaten kan beïnvloeden. | | Verstorende variabele (confounded variable) | Een externe variabele die systematisch samenhangt met de onderzochte variabelen en een alternatieve verklaring biedt voor de waargenomen relatie, waardoor de interne validiteit wordt bedreigd. | | Omgevingsinvloeden | Algemene omgevingsfactoren die systematisch verschillen tussen onderzoekscondities, zoals de grootte van een kamer, temperatuur of tijdstip, en die de interne validiteit kunnen bedreigen. | | Deelnemersvariabelen (participant variables) | Individuele verschillen tussen deelnemers, zoals leeftijd, IQ of persoonlijkheid, die systematisch kunnen verschillen tussen groepen in verschillende condities en de interne validiteit bedreigen. | | Binnen-proefpersoonontwerp (Within-subjects design) | Een experimenteel ontwerp waarbij dezelfde groep deelnemers aan alle behandelingscondities wordt blootgesteld. Elke deelnemer wordt dus meerdere keren gemeten, één keer per conditie, waardoor individuele verschillen als storende factor worden geëlimineerd. | | Tussen-proefpersoonontwerp (Between-subjects design) | Een experimenteel ontwerp waarbij verschillende, equivalente groepen deelnemers aan verschillende behandelingen worden blootgesteld. Elke groep ontvangt slechts één behandeling. | | Sequentieel ontwerp | Een structuur van een binnen-proefpersoonontwerp waarbij deelnemers de behandelingen na elkaar ontvangen op verschillende tijdstippen. | | Gelijktijdig ontwerp (Concurrent design) | Een structuur van een binnen-proefpersoonontwerp waarbij verschillende condities door elkaar worden gepresenteerd binnen één enkele sessie. | | Geschiedenis (History) | Een tijdgerelateerde bedreiging waarbij externe gebeurtenissen één conditie meer beïnvloeden dan een andere, wat de resultaten kan vertekenen. | | Rijping (Maturation) | Een tijdgerelateerde bedreiging die verwijst naar fysiologische of psychologische veranderingen bij deelnemers die optreden tijdens het onderzoek en die prestaties kunnen beïnvloeden, onafhankelijk van de behandeling. | | Instrumentatie (Instrumentation) | Een tijdgerelateerde bedreiging waarbij veranderingen in het meetinstrument of de beoordelaar over tijd de scores kunnen beïnvloeden, wat leidt tot vertekening van de resultaten. | | Regressie naar het gemiddelde (Regression toward the mean) | Een fenomeen waarbij extreme scores bij herhaalde metingen de neiging hebben om richting het gemiddelde te bewegen, vaak door toevallige factoren, wat een bedreiging kan vormen bij selectie op basis van extreme scores. | | Volgorde-effecten (Order effects) | Effecten die optreden doordat deelname aan één behandeling de prestaties in latere behandelingen beïnvloedt. Dit kan zich uiten als oefeneffecten, vermoeidheidseffecten, carry-over effecten, contrast-effecten of progressieve fouten. | | Oefeneffect (Practice effect) | Een type volgorde-effect waarbij deelnemers verbeteren in prestaties door simpelweg de taak vaker te hebben uitgevoerd. | | Vermoeidheidseffect (Fatigue effect) | Een type volgorde-effect waarbij deelnemers slechter presteren in latere condities door vermoeidheid die is opgebouwd door eerdere deelname. | | Construct | Een hypothetische eigenschap of mechanisme dat helpt bij het verklaren en voorspellen van gedrag binnen een theorie. Constructen kunnen niet direct worden geobserveerd of gemeten. | | Operationele definitie | Een procedure die wordt gebruikt om een variabele die niet direct waarneembaar of meetbaar is, indirect te meten en te definiëren. Het specificeert een reeks handelingen voor het meten van extern, waarneembaar gedrag. | | Validiteit (van metingen) | De mate waarin een meetproces de variabele meet die het beweert te meten. Het is het eerste criterium voor het evalueren van een meetprocedure. | | Betrouwbaarheid (van metingen) | De stabiliteit of consistentie van een meetprocedure. Een meetinstrument is betrouwbaar als het bij herhaalde metingen onder dezelfde omstandigheden dezelfde resultaten oplevert. | | Face validity (Schijnbare validiteit) | Een basisvorm van validiteit die wordt aangetoond wanneer een meetprocedure op het eerste gezicht lijkt te meten wat ze beweert te meten. Het is gebaseerd op de subjectieve indruk. | | Concurrent validity (Gelijktijdige validiteit) | Wordt aangetoond wanneer scores van een nieuwe meting direct verband houden met scores van een gevestigde meting van dezelfde variabele. Het vergelijkt een nieuwe methode met een bestaande, goedgekeurde test. | | Predictive validity (Voorspellende validiteit) | Wordt aangetoond wanneer scores van een meting gedrag nauwkeurig voorspellen zoals verwacht door een theorie. Het meetinstrument voorspelt toekomstig gedrag. | | Construct validity (Constructvaliditeit) | Vereist dat de scores van een meetprocedure zich precies hetzelfde gedragen als de variabele zelf. Het is gebaseerd op meerdere onderzoeken en groeit geleidelijk met nieuw bewijs. | | Convergent validity (Convergentievaliditeit) | Wordt aangetoond door een sterke relatie tussen de scores verkregen uit twee of meer verschillende methoden voor het meten van hetzelfde construct. Verschillende meetmethoden voor hetzelfde construct geven sterk gerelateerde scores. | | Divergent validity (Divergentievaliditeit) | Wordt aangetoond door een geringe of geen relatie te laten zien tussen de metingen van twee verschillende constructen. Het meetinstrument is specifiek voor het construct en niet voor een ander construct. | | Meetfout (error) | Willekeurige variaties die optreden bij het meten van een variabele, die de metingen beïnvloeden. Een kleine foutcomponent leidt tot consistente scores, terwijl een grote foutcomponent leidt tot onbetrouwbare metingen. | | Observer error (Fout van de waarnemer) | Menselijke beoordelingsfouten die optreden bij het observeren of meten van gedrag. |

# Soorten interventies en indeling van het sociaal werk Dit onderwerp bespreekt de diverse interventies binnen het sociaal werk, georganiseerd naar doelgroep (individuen, groepen, organisaties) en de gelaagdheid van de hulpverlening. ## 1. Soorten interventies en indeling van het sociaal werk ### 1.1 Interventies naar/met individuen en individuele cases Deze interventies zijn vergelijkbaar met de benadering van 'social case work' en individueel maatschappelijk werk. De focus ligt op het individu of een systeem rondom een individu, zoals een gezin. De interventie start vanuit de vragen, noden of problemen van de cliënt en beoogt een oplossing te ontwikkelen samen met de belanghebbende. Hierbij kunnen sociale diensten of ondersteuningsmogelijkheden binnen het sociale netwerk ingeschakeld worden, maar de individuele cliënt blijft centraal. Emancipatorisch werken, gericht op het versterken van het handelingsvermogen van de cliënt, is een kerncomponent. ### 1.2 Interventies naar/met groepen en (structuren van de) gemeenschap Deze interventies leggen expliciet de verbinding tussen het individuele en de groep(en) waartoe mensen behoren, evenals het gedeelde of gemeenschappelijke. Problemen die voortkomen uit groepslidmaatschap (zoals gender, migratieachtergrond, leeftijd) of gemeenschappelijke ervaringen (zoals verslaving) worden aangepakt. Men werkt samen met groepen, gemeenschappen of 'communities'. Het doel is om, door inzicht in de maatschappelijke component van probleemsituaties, ook de individuele situaties te verbeteren. Interventies op onderdelen van de samenleving worden gezien als een voorwaarde voor effectieve aanpak van individuele problemen. Het versterken van het sociale weefsel en groepsvorming met het oog op een democratische, solidaire, open en cultureel diverse samenleving is hierbij een belangrijk doel. Emancipatorische en participatieve principes zijn essentieel. Dit sluit aan bij 'social group work' en samenlevingsopbouw of opbouwwerk, waarbij burgers worden betrokken bij het aanpakken van maatschappelijke problemen en structurele verbeteringen worden nagestreefd door te werken aan uitsluitingsmechanismen, regelgeving en organisatievormen. ### 1.3 Interventies naar andere organisaties Deze interventies richten zich op organisaties, diensten en praktijken die het sociaal werkveld zelf, overheden en andere organisaties ondersteunen. Het betreft hier vaak koepels, overheidsinstanties en ondersteunende organisaties voor het werkveld. Deze fungeren als bronnen voor kennisvergaring over thema's, beleidskaders en uitwisseling met collega's. De 'doelgroep' van deze interventies zijn de sociaal-werk-praktijken zelf. Vaak zetten deze organisaties ook interventies op naar het beleid en de bredere samenleving om de thematiek structureel aan te pakken. Veel van deze organisaties doen ook aan groepswerk als basis voor hun beleids- en politieke acties. Overheidsorganisaties zoals Steunpunten, Kenniscentra, Departementen van ministeries en Agentschappen vallen hieronder. Het is belangrijk op te merken dat samenwerken met andere organisaties inherent is aan sociaal werk, maar dit valt niet onder het werken *naar* andere organisaties in deze categorisatie. ### 1.4 Echelonnering van het sociaal werk (De lijnen van toegankelijkheid) Het sociaal werk wordt opgedeeld in verschillende 'lijnen' die de toegankelijkheid van organisaties aangeven. Dit varieert van directe toegang tot hulp die via doorverwijzing loopt. * **Nulde lijn:** Zeer laagdrempelige en vrij toegankelijke initiatieven. Dit omvat zorg binnen het eigen netwerk (vrijwilligers, buren), zelfhulp (apps, boeken) en mantelzorg (door gezinsleden of buren voor zieke personen). * **Eerste lijn:** Vrij toegankelijke organisaties waarvoor vaak een afspraak nodig is, zoals huisartsen, kinesitherapeuten, psychologen en welzijnswerkers. * **Tweede lijn:** Organisaties die gespecialiseerde, niet-rechtstreeks toegankelijke hulp bieden en waarvoor een doorverwijzing nodig is. * **Derde lijn:** Organisaties die gespecialiseerde hulp aanbieden die niet vrij toegankelijk is en vaak intramuraal (binnen de muren van een voorziening) wordt aangeboden. #### 1.4.1 Mate van hulp en zorg binnen sociaal werk organisaties Hulp en zorg kunnen op verschillende manieren worden aangeboden: * **Ambulante hulp:** De cliënt gaat op consultatie voor een beperkte duur. Voorbeelden zijn trajecten bij de VDAB, gesprekken met ouders en hulpverleners, of hulpverleners die naar de cliënt toegaan om een doelgroep te bereiken. * **Semi-residentiële hulp en zorg:** Intensieve hulp en zorg zonder overnachting. Voorbeelden zijn dagprogramma's voor jongeren met beperkingen of dagcentra voor ouderen met dementie. * **Residentiële zorg:** Dag- en nachtopvang waarbij de cliënt tijdelijk of permanent in een voorziening verblijft. Dit kan variëren van gemeenschapscentra voor minderjarigen die een misdrijf hebben gepleegd tot woonzorgcentra voor ouderen met ernstige dementie. Deze zorg wordt intramuraal aangeboden. ### 1.5 Mensenrechten als uitgangspunt in het Algemeen Welzijnswerk Het sociaal werk heeft een sterke band met mensenrechten, sociale rechtvaardigheid, collectieve sociale verantwoordelijkheid en duurzaamheid. Sociaal werkers zijn actoren in het realiseren en behouden van mensenrechten, waaronder vrijheidsrechten, politieke rechten en sociaal-economische grondrechten. Artikel 23 van de Belgische Grondwet stelt dat iedereen recht heeft op een menswaardig leven, wat een inspanningsverbintenis voor de overheid impliceert. Dit artikel omvat onder andere: 1. Het recht op arbeid en vrije beroepskeuze. 2. Het recht op sociale zekerheid, gezondheidsbescherming en sociale, geneeskundige en juridische bijstand. 3. Het recht op een behoorlijke huisvesting. 4. Het recht op de bescherming van een gezond leefmilieu. 5. Het recht op culturele en maatschappelijke ontplooiing. 6. Het recht op gezinsbijslagen. Het Decreet betreffende het Algemeen Welzijnswerk van 9 maart 2009 beoogt het waarborgen van deze rechten door een breed, gratis en toegankelijk eerstelijnsaanbod te voorzien, gericht op preventie, hulp en signalering. Het fungeert als schakel tussen basisvoorzieningen en categoriale zorgsectoren, en heeft een belangrijke signaalfunctie naar het beleid over tekortkomingen in de realisatie van grondrechten. ### 1.6 Belangrijke organisaties binnen het Algemeen Welzijnswerk Het landschap van het algemeen welzijnswerk wordt gekenmerkt door een aantal grote organisaties: * **OCMW (Openbaar Centrum voor Maatschappelijk Welzijn):** Verzekert maatschappelijke dienstverlening en welzijn voor elke burger. Het OCMW biedt financiële hulp (leefloon, tegemoetkomingen), psychosociale hulp en medische hulp. De steun is residuair, wat betekent dat het ingrijpt wanneer iemand geen rechten meer kan doen gelden op andere sociale zekerheidsuitkeringen. OCMW's beheren ook diverse diensten zoals schuldbemiddeling, opvangtehuizen, sociale restaurants en thuiszorgdiensten. Iedereen heeft recht op OCMW-steun mits men behoeftig is en aan bepaalde voorwaarden voldoet. * **CAW (Centrum voor Algemeen Welzijnswerk):** Organiseert dienst- en hulpverlening gericht op het detecteren, voorkomen, verminderen, signaleren en oplossen van factoren die welzijn bedreigen. CAW's bieden onder andere hulp aan slachtoffers en daders van geweld, crisishulp en opvangmogelijkheden. Ze werken met domeinen zoals dak- en thuisloosheid, familiaal geweld, en precaire verblijfssituaties. Ze zetten in op outreachend werken om drempels te verlagen en de toegankelijkheid van diensten te vergroten. * **Diensten voor Maatschappelijk Werk van de Mutualiteiten:** Deze diensten richten zich voornamelijk op leden van de mutualiteit en bieden hulp bij problemen gerelateerd aan ziekte, handicap, ouderdom of sociale kwetsbaarheid. Ze ondersteunen bij het zoeken naar financiële tegemoetkomingen, sociale en fiscale voordelen, en bij de aanvraag van zorgbudgetten. Ze doen ook aan outreachend hulpverlening. * **Tele-Onthaal:** Een vrijwilligersorganisatie die 24/7 luistert via telefoon of chat. Ze bieden eerste opvang en ondersteuning in beginsituaties van problemen, met aandacht voor risico's zoals zelfdoding. Tele-Onthaal signaleert tekorten in het welzijnslandschap aan de overheid. * **GBO (Geïntegreerd Breed Onthaal):** Een samenwerkingsverband tussen het OCMW, CAW en de diensten maatschappelijk werk van de mutualiteiten. Het GBO bundelt krachten om hulp en dienstverlening beter af te stemmen, onderbescherming tegen te gaan en de toegankelijkheid van sociale hulp en dienstverlening te realiseren. Het biedt neutrale informatie, verheldert hulpvragen en verwijst door naar gepaste hulp. * **Eerstelijnszones (ELZ):** Netwerken van eerstelijnsaanbieders (huisartsen, maatschappelijk werkers, psychologen, etc.) binnen een geografisch afgebakend gebied. Ze stemmen werkingen op elkaar af, wisselen kennis uit en signaleren lokale zorg- en welzijnsnoden. Eerstelijnszones organiseren zelf geen zorg, maar stimuleren interdisciplinaire samenwerking en ondersteunen de ontwikkeling van het GBO. Ze werken op het derde interventieniveau, gericht op het organiseren en informeren van het werkveld. ### 1.7 Doorverwijzen en de Sociale Kaart Een essentiële vaardigheid voor sociaal werkers is het correct en adequaat doorverwijzen van cliënten. De **Sociale Kaart** is een online tool die burgers en hulpverleners informatie biedt over organisaties, hun aanbod van diensten, producten en activiteiten in het sociale domein. De Vlaamse Sociale Kaart faciliteert het vinden van antwoorden op zorgvragen en helpt hulpverleners gericht door te verwijzen. ### 1.8 Actuele uitdagingen in het Algemeen Welzijnswerk * **Wachtlijsten:** Lange wachttijden voor hulpverlening, zorg en ondersteuning, met ernstige negatieve gevolgen voor cliënten, naasten en professionals. Dit wordt veroorzaakt door een groeiende vraag, personeelstekorten, gebrek aan samenwerking en onvoldoende structurele oplossingen. * **Migratie:** De opvang en integratie van nieuwkomers, waaronder vluchtelingen, brengt complexe uitdagingen met zich mee op het gebied van huisvesting, inkomen, mentale kwetsbaarheid en culturele verschillen. Het CAW heeft een specifieke deelsector voor precair verblijf en migratie. Deze interventies en de echelonnering vormen de basis voor de professionele praktijk van sociaal werkers, waarbij menswaardigheid, participatie en mensenrechten centraal staan. --- # Domein algemeen welzijnswerk Het algemeen welzijnswerk heeft als kerndoel het ondersteunen van individuen in hun persoonlijke en sociale ontplooiing, het waarborgen van hun rechten en het bevorderen van een menswaardig leven, met speciale aandacht voor kwetsbare groepen. ### 2.1 Historiek van het algemeen welzijnswerk De geschiedenis van het algemeen welzijnswerk in België, en meer specifiek in Vlaanderen, kent verschillende fasen: * **Vóór de jaren zestig:** De focus lag voornamelijk op de aanpassing van de doelgroep aan het maatschappelijk gebeuren, met sterke verankering in de medische (ziekenfondsen), juridische en materiële sfeer (voorlopers van OCMW's, charitatieve organisaties). Armoedebestrijding en gezondheidszorg stonden centraal. * **Jaren zestig en zeventig:** Met de groei van de welvaartsstaat verschoof de aandacht naar sociaalpsychologische problemen. Autonome Centra voor Maatschappelijk Werk (CMW) namen hierin een leidende rol op zich, wat de professionalisering van het beroep bevorderde. Organisaties als Tele-Onthaal en JAC's ontstonden en begonnen met specifiek geschoold personeel en vrijwilligers te werken. * **Jaren tachtig:** De welzijnssector was versnipperd, maar met het eerste Vlaamse welzijnsbeleid in 1980 werden jeugdzorg, Kind en Gezin, gehandicaptenzorg en ouderenzorg de vier pijlers. * **Jaren negentig:** Het algemeen eerstelijnswelzijnswerk kreeg vorm met de erkenning van OCMW, CAW en de diensten maatschappelijk werk van de mutualiteiten. Het Decreet van 19 december 1997 betreffende het algemeen welzijnswerk regelde de organisatie van deze basishulpverlening, met een nadruk op toegankelijkheid, preventie, hulp en signalering, en droeg bij aan de professionalisering en samenvoeging van diensten. * **2009:** Het Decreet van 9 maart 2009 betreffende het Algemeen Welzijnswerk legde de basis voor een verdere structurering en professionalisering. ### 2.2 Beleidskaders Het beleid rond algemeen welzijnswerk wordt vormgegeven door verschillende instanties en op meerdere niveaus: * **Departement Zorg (Vlaanderen):** Dit departement, een fusie van het Departement Welzijn, Volksgezondheid en Gezin en het Agentschap Zorg en Gezondheid, bereidt het beleid voor, evalueert het en ondersteunt de minister. Het voert ook beleidsuitvoerende taken uit, zoals subsidiëring. De missie richt zich op een gezonde en zorgzame samenleving, met bijzondere aandacht voor kwetsbaren. * **Complexiteit van het Belgische beleid:** * **Federale overheid:** Organisaties zoals het OCMW vallen deels onder federale bevoegdheden. * **Vlaamse overheid:** CAW's vallen volledig onder Vlaamse bevoegdheden. * **Gemeenschappelijke bevoegdheden:** De gezondheidszorg, waar de mutualiteiten toe behoren, wordt zowel door de Vlaamse als de Federale overheid aangestuurd. ### 2.3 Algemeen welzijnswerk: kernprincipes en Decreet van 2009 Het algemeen welzijnswerk kenmerkt zich door een **laagdrempelig, gratis en toegankelijk eerstelijnsaanbod**. De hulp- en dienstverlening is gericht op alle burgers, met een specifieke focus op de meest kwetsbaren. Meer gespecialiseerde dienstverlening (tweede lijn) komt vaak tot stand via doorverwijzing, waarbij organisaties van het algemeen welzijnswerk een cruciale rol spelen vanwege hun brede kennis. Het **Decreet betreffende het Algemeen Welzijnswerk van 9 maart 2009** vormt de basis en heeft als missie: "Het algemeen welzijnswerk helpt de gebruikers zich persoonlijk en sociaal te ontplooien, hun individuele en sociale rechten uit te oefenen, zodat ze een menswaardig leven kunnen leiden." Het **doel** van het decreet is: "De psychosociale hulp- en dienstverlening die ter beschikking staat van alle personen van wie de welzijnskansen bedreigd of verminderd worden ten gevolge van gebeurtenissen in de persoonlijke levenssfeer, problemen ten gevolge van gebeurtenissen in een context van criminaliteit of problemen van meervoudige kwetsbaarheid ten gevolge van een proces van sociale uitsluiting." Het algemeen welzijnswerk fungeert als een **schakel** tussen maatschappelijke basisvoorzieningen en categoriale zorgsectoren, verbetert de toegang tot basisvoorzieningen en heeft een belangrijke **signaalfunctie** naar het beleid om tekortkomingen in de realisatie van grondrechten aan te kaarten. #### 2.3.1 Mensenrechten als uitgangspunt Mensenrechten vormen het fundamentele uitgangspunt van sociaal werk, inclusief het algemeen welzijnswerk. Centraal staan **mensenrechten, sociale rechtvaardigheid, collectieve sociale verantwoordelijkheid en duurzaamheid**. * **Belgische Grondwet (1993):** Mensenrechten, waaronder vrijheidsrechten, politieke rechten en sociaal-economische grondrechten, zijn ingeschreven in de grondwet. * **Artikel 23 van de Grondwet:** Garandeert het recht op een menswaardig leven en legt de overheid de opdracht op om zich "ernaar te streven" deze rechten te realiseren (inspanningsverbintenis). Dit omvat: 1. **Recht op arbeid:** Vrije keuze van beroep, billijke arbeidsvoorwaarden, beloning, informatie, overleg en collectief onderhandelen. 2. **Recht op sociale zekerheid, gezondheid en bijstand:** Een menswaardig leefloon, gelijke basissteun bij ziekte, gratis juridische bijstand, budgetbeheer en toegankelijke hulpverlening. 3. **Recht op behoorlijke huisvesting:** Toegang tot elektriciteit, een gezonde woning aangepast aan specifieke noden. 4. **Recht op een gezond leefmilieu:** Een veilige buurt, gezonde leefomgeving, bescherming van de gezondheid via overheidsmaatregelen en voorlichting. 5. **Recht op culturele en maatschappelijke ontplooiing.** 6. **Recht op gezinsbijslagen:** Kinderbijslag, geboorte- en adoptiepremies. * **Rechtenverkenner:** De overheid neemt maatregelen om sociale grondrechten te garanderen, maar de effectieve realisatie ervan blijft een uitdaging. ### 2.4 Kernorganisaties in het algemeen welzijnswerk Het landschap wordt gedomineerd door drie grote organisaties, die elk een laagdrempelig, gratis en eerstelijns aanbod bieden: * **A. Openbaar Centrum voor Maatschappelijk Welzijn (OCMW):** * **Kernopdracht:** Verzekert maatschappelijke dienstverlening om welzijn te bevorderen en burgers een leven te laten leiden dat beantwoordt aan de menselijke waardigheid. * **Maatschappelijke dienstverlening:** Biedt bescherming aan personen en gezinnen met ontoereikende middelen door financiële hulp (leefloon, tegemoetkomingen), psychosociale hulp en/of medische hulp. * **Menselijke waardigheid:** Omvat voeding, kleding, huisvesting, verzorging en toegang tot gezondheidszorg. * **Residuaire rechten:** OCMW's komen tussen wanneer iemand geen rechten meer kan doen gelden op andere sociale zekerheidsinstellingen. Ze kunnen voorschotten verlenen die later worden teruggevorderd. * **Diensten:** Zeer divers en afhankelijk van lokale noden (bv. schuldbemiddeling, opvangtehuizen, sociale winkels, thuiszorg, woonzorgcentra). * **Voorwaarden:** Men moet behoeftig zijn, in België wonen, en aan specifieke voorwaarden voor de hulpvorm voldoen (bv. meerderjarig voor leefloon). * **Wetgevend kader:** Organieke wet van 8 juli 1976. Gemeenten en OCMW's zijn politiek en financieel geïntegreerd sinds 2019. * **Toekomstige uitdagingen:** De tijdelijke beperking van werkloosheidsuitkeringen kan leiden tot een toename van aanvragen voor leeflonen. * **B. Centrum Algemeen Welzijnswerk (CAW):** * **Kernopdracht:** Detecteren, voorkomen, verminderen, signaleren en oplossen van factoren die welzijnskansen bedreigen. * **Aanbod:** Informatie, advies, begeleiding, crisishulp en opvangmogelijkheden. Hulp aan slachtoffers en daders van geweld, misbruik, verkeersongevallen en misdrijven. * **Kerntaken:** Onthaal, begeleiding, preventie en beleidssignalering. * **Hulpcontinua (domeinen):** Dak- en thuisloosheid, familiaal geweld, conflictueuze scheidingen, slachtoffers, daderschap en detentie, precaire verblijfssituatie, kwetsbare jongeren en volwassenen. * **Outreachende hulpverlening:** Actief contact leggen in de leefwereld van mensen om drempels te verlagen en onderbescherming tegen te gaan. * **Verschil met OCMW:** CAW's richten zich meer op doelgroepwerkingen en probleemgebieden, terwijl OCMW's financiële ondersteuning primair aanbieden. Schuldbemiddeling valt nu voornamelijk onder het OCMW. * **C. Diensten voor Maatschappelijk Werk (mutualiteiten):** * **Kernopdracht:** Gerichte hulp- en dienstverlening aan leden, met focus op gezondheidszorg. * **Aanbod:** Ondersteuning bij financiële tegemoetkomingen, sociale en fiscale voordelen, aanvraag van zorgbudgetten, administratieve ondersteuning, hulpmiddelen, aanpassing van woningen, thuiszorg, inschrijving voor personen met een beperking. * **Doelgroep:** Zorgbehoevende ouderen, mensen met een beperking, chronische aandoeningen, kanker, dementie, en hun mantelzorgers. * **Outreachende hulpverlening:** Wordt ook door deze diensten toegepast om drempels te verlagen. * **D. Tele-Onthaal:** * **Kernopdracht:** 24/7 luisteren naar mensen met problemen via telefoon of chat. * **Functie:** Eerste opvang en ondersteuning, vooral in vroege stadia van problemen, met aandacht voor zelfmoordrisico's. Doorverwijzing naar professionele hulpverlening. * **Signaalfunctie:** Signaleert tekorten in het welzijnswerk aan de overheid. * **Anonimiteit:** Biedt een veilige, anonieme ruimte voor gesprek. * **Actuele tendens:** Toename van oproepen, met name van jongeren en mannen, mogelijk door verminderd taboe op mentale kwetsbaarheid en toenemende eenzaamheid. ### 2.5 Samenwerkingsverbanden en initiatieven * **Geïntegreerd Breed Onthaal (GBO):** Een samenwerkingsverband tussen OCMW, CAW en de diensten maatschappelijk werk van de mutualiteiten. * **Doel:** Mensen zonder omwegen bij de juiste hulp brengen, onderbescherming tegengaan en toegankelijke sociale hulp- en dienstverlening realiseren. Biedt neutrale informatie, verkent en realiseert rechten, verheldert hulpvragen en verwijst door. * **Eerstelijnszones (ELZ):** Netwerken van eerstelijnsaanbieders in een geografisch gebied. * **Rol:** Stemmen lokale zorg- en hulpverlening op elkaar af, wisselen kennis uit, identificeren noden en tekorten. Organiseren zelf geen zorg, maar stimuleren interdisciplinaire samenwerking en ondersteunen het GBO. ### 2.6 Doorverwijzen en de Sociale Kaart Een essentiële vaardigheid voor sociaal werkers is **adequaat doorverwijzen**. * **Sociale Kaart:** Een tool die burgers en hulpverleners informatie biedt over organisaties, aanbod, diensten, producten en activiteiten in het sociale domein. Het Vlaamse Sociale Kaart is een portaal voor informatie over het zorgaanbod in Vlaanderen en Brussel. ### 2.7 Actuele uitdagingen * **Wachtlijsten:** Een hardnekkig probleem in het algemeen welzijnswerk, veroorzaakt door een groeiende vraag, personeelstekorten en gebrek aan samenwerking. Dit leidt tot verslechtering van klachten, demotivatie, overbelasting van naasten en zorgverleners. Oplossingen liggen in betere samenwerking, preventie, snelle interventie en meer personeel. * **Migratie:** Nieuwkomers, met name vluchtelingen, worden geconfronteerd met complexe procedures, onzekerheid, mentale kwetsbaarheid, en problemen rond huisvesting, inkomen en integratie. Het algemeen welzijnswerk, met name het CAW via hun werking rond migratie, speelt een rol in de ondersteuning. > **Tip:** De impact van migratie op het sociaal werk is groot, mede door wachtlijsten, financiële middelen en onbekendheid met het sociaal werk. * **Gezondheidsongelijkheid:** Ongelijke verdeling van gezondheid op basis van sociaaleconomische status, wat leidt tot een gezondheidskloof. Proportioneel universalisme (universele maatregelen met variërende intensiteit afhankelijk van kwetsbaarheid) is een antwoord hierop. Wijkgezondheidscentra worden gezien als een ideale organisatie om dit principe toe te passen. * **Menselijke waardigheid en grondrechten:** De basis van het welzijnswerk. Het waarborgen van deze rechten, ook voor kwetsbare groepen en nieuwkomers, blijft een voortdurende uitdaging. --- # Domein forensisch sociaal werk Dit leerpad focust op forensisch sociaal werk, de definitie, functies en de link met mensenrechten. Er wordt ingegaan op de historiek, het beleid, de doelgroepen en de belangrijkste organisaties binnen dit domein, evenals de actuele uitdagingen. ## 3.1 Historiek ### 3.1.1 Pioniers van het forensisch sociaal werk Met de goedkeuring van de wet Lejeune in 1888, die handelt over de voorwaardelijke invrijheidsstelling, werd de basis gelegd voor welzijnswerkinterventies binnen het strafrecht. Vanaf dat moment kunnen we spreken van justitieel welzijnswerk. Aanvankelijk lag de focus op de controle van veroordeelde daders en het opvolgen van opgelegde voorwaarden. Justitieel welzijnswerk werd ingezet als instrument voor strafuitvoering, met nadruk op preventie van recidive en controle op afwijkend gedrag. In het begin stonden vrijwilligers centraal, maar geleidelijk werden ook professionelen ingeschakeld. Organisaties zoals Beschermingscomités, Diensten voor sociale reïntegratie en Werken der wederaanpassing waren verbonden aan dit vroege justitieel welzijnswerk. ### 3.1.2 Jaren '70 en '80 van de vorige eeuw Vanaf de jaren '70 zorgde de professionalisering van het justitieel welzijnswerk en een kritische kijk op sociaal werk voor een verruiming van het blikveld. De moraliserende benadering maakte plaats voor respect voor de waarden van de hulpvrager en een deskundig aanbod, met meer aandacht voor zelfwerkzaamheid. De ondergeschiktheid van hulpverlening aan justitie evolueerde naar een samenwerkingsmodel met duidelijke rollen. De tweede staatshervorming van 1980 leidde tot een hertekening van het werkveld, waarbij persoonsgebonden materie een bevoegdheid van de gemeenschappen werd. Dit resulteerde in een autonome Vlaamse hulpverlening, los van justitiële opdrachten. De doelgroep breidde uit tot beklaagden, naastbestaanden en slachtoffers. In 1985 werd een besluit genomen over erkenning en subsidiëring van diensten forensische welzijnszorg, wat leidde tot een onderscheid tussen privaat justitieel welzijnswerk (Vlaamse gemeenschap) en publiek forensisch sociaal werk vanuit justitie. ### 3.1.3 Na 2000 In 2000 werd een Vlaams strategisch plan gelanceerd voor hulp- en dienstverlening aan gedetineerden en hun directe sociale omgeving. Dit plan kreeg in 2013 een politieke verankering in een decreet. De federale basiswet gevangeniswezen uit 2005 legde de basisrechten van gedetineerden vast, met als doel vrijheidsberoving als straf te zien, terwijl andere grondrechten behouden blijven. De doelstellingen die terugkeren in deze wetten zijn schadeherstel, detentieschade beperken, recidive beperken en re-integratie bevorderen. Sinds 2022 start de Vlaamse overheid met het agentschap justitie en handhaving, wat de aanzet is voor een Vlaams justitiebeleid en de verschuiving van initiatieven vanuit Welzijn naar Justitie. ## 3.2 Definitie, functies en mensenrechten ### 3.2.1 Definitie Justitieel welzijnswerk (ook wel forensisch sociaal werk genoemd) is welzijnswerk op de snijlijn met (straf)recht. Binnen dit domein werk je voor en met "justitiabelen", wat alle personen omvat die direct of indirect geconfronteerd worden met een strafrechtelijke interventie, of er dreigen mee in aanraking te komen. Dit betreft daders, slachtoffers en naastbestaanden van daders en/of slachtoffers. Het doel is schadeherstel, maatschappelijke re-integratie van daders en preventie van recidive. Forensisch betekent letterlijk "betrekking hebbend op justitie", "gerechtelijk" of "juridisch". ### 3.2.2 Functies en kenmerken * **Drang- en dwangcontext:** Forensisch sociaal werk vindt plaats in omgevingen waar zorg verplicht of sterk gestimuleerd is (bv. gevangenissen, justitiehuizen). Het doel is de veiligheid van cliënt en omgeving waarborgen, met oog voor zelfbeschikking. * **Multidisciplinaire samenwerking:** Samenwerking met politie, gevangenissen, andere hulpverleners en netwerkpartners is essentieel, gestuurd door het juridisch kader. * **Focus op recidivepreventie:** Een centraal doel is het verminderen van de kans op herhaling van strafbare feiten door behandeling, begeleiding en bevordering van maatschappelijke participatie. * **Veiligheid en risicobeheersing:** De forensisch sociaal werker legt de focus op veiligheid en risicomanagement, en verantwoordt zich naar cliënt, samenleving en rechtstaat. * **Re-integratie en participatie:** De professional begeleidt cliënten naar (opnieuw) zelfstandig functioneren in de samenleving door middel van opvoeding, scholing, werk en therapie, zowel in het belang van de cliënt als ter voorkoming van recidive. ### 3.2.3 Mensenrechten De forensische context raakt aan talrijke mensenrechten, waaronder het recht op leven, vrijheid, verbod op foltering, gelijkheid voor de wet, rechtshulp, eerlijk proces, privacy, en economische, sociale en culturele rechten. Binnen detentie geldt het basisidee dat een gevangenisstraf beperkt dient te blijven tot het verlies van vrijheid; andere grondrechten mogen niet worden ontnomen. De wetgeving wil de basisrechten van gedetineerden vrijwaren. Vaak bestaat er spanning tussen de basisrechten van gedetineerden en de veiligheidseisen in detentiecontexten. Specifieke mensenrechten binnen de detentiecontext omvatten onder andere: het recht op effectieve rechtsmiddelen, vrijwaring van willekeurige detentie, het recht op de hoogte te worden gebracht van aanklachten, een eerlijk proces, onschuldig te worden gehouden tot schuld bewezen is, voldoende tijd en middelen voor de voorbereiding van de verdediging, een proces binnen redelijke termijn, en vrijwaring van dwang tot bekennen. Ook scheiding tussen beklaagden en veroordeelden, jeugdigen en volwassenen, en het recht op beroep bij een hogere rechtbank zijn van belang. De centrale vragen binnen forensisch sociaal werk zijn: hoe om te gaan met criminaliteit en onveiligheid op een menswaardige manier voor alle betrokkenen? Hoe om te gaan met daders en hun rechten, rekening houdend met overbevolkte gevangenissen? Hoe slachtoffers ondersteunen en hun rechten waarborgen zonder de rechten van anderen te schaden? Hoe omgaan met naastbestaanden van daders en slachtoffers, en hun rechten? Organisaties die zich op nationaal en internationaal niveau bezighouden met mensenrechten binnen de forensische context zijn onder andere het Federaal Instituut voor Mensenrechten, de Centrale Toezichtsraad voor het Gevangeniswezen, de Liga voor de Mensenrechten, het Europees Comité voor de Preventie van Foltering, het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, het VN-Comité tegen Foltering, en Amnesty International. Overbevolking in gevangenissen en de aanpak van internering worden gezien als grove schendingen van mensenrechten. ## 3.3 Beleid Het beleid op het gebied van forensisch sociaal werk is versnipperd over verschillende niveaus. * **Federale overheid (Justitie):** De federale overheid draagt de verantwoordelijkheid voor het beleidsdomein justitie, inclusief rechtbanken, politie en gevangenissen. Ze is voornamelijk gericht op het opsporen en bestraffen van daders. * **Vlaamse overheid (Justitie en Handhaving):** Sinds 2022 is er een eigen agentschap Justitie en Handhaving. De Vlaamse overheid richt zich meer op de begeleiding van daders, slachtoffers en naastbestaanden, en neemt steeds meer taken binnen strafuitvoering op. Hieronder vallen de justitiehuizen, het Vlaams centrum voor elektronisch toezicht, en hulp- en dienstverlening aan gedetineerden via een importmodel. ## 3.4 Doelgroep en organisaties De doelgroep binnen forensisch sociaal werk zijn "justitiabelen": alle personen die rechtstreeks of onrechtstreeks geconfronteerd worden met een strafrechtelijke interventie. Dit omvat daders, slachtoffers en naastbestaanden. ### 3.4.1 Forensisch sociaal werk buiten de gevangenis * **Sociale dienst politie:** Biedt eerste opvang, bijstand en informatie aan slachtoffers en naastbestaanden, en kan beroep doen op politionele slachtofferbejegening. * **Justitiehuizen en VCET (Vlaams centrum voor elektronisch toezicht):** Bieden justitiële begeleiding en toezicht van daders, informatie en bijstand aan slachtoffers, en voeren elektronisch toezicht uit. * **Slachtofferhulp (CAW):** Biedt begeleiding aan slachtoffers van misdrijven, rampen of verkeersongevallen, nabestaanden en getuigen, zowel voor verwerking als voor praktische hulp. * **Veilige huizen:** Gevestigd voor gezinnen met ernstige conflicten en geweld, bieden ze ondersteuning, creëren ze duidelijkheid in hulpverlening, verbinden ze betrokken diensten en volgen ze dossiers op. * **Bemiddeling tussen slachtoffer en dader, moderator vzw:** Brengt slachtoffer en dader vrijwillig in contact om te praten over het gebeurde, de gevolgen en om een plaats te geven aan de gebeurtenissen. ### 3.4.2 Forensisch sociaal werk binnen de gevangenis * **JWW (Justitieel welzijnswerk van het CAW):** Coördineert het hulpverleningstraject in de gevangenis, bereidt met de gedetineerde het leven na detentie voor en werkt aan hervalpreventie. Biedt ook hulp aan familie en betrokkenen. * **PSD (Psychosociale dienst vanuit de FOD Justitie):** Verzorgt het onthaal van gedetineerden, begeleidt hen tijdens detentie, geeft advies over strafuitvoeringsmodaliteiten en stelt reclasseringsplannen op. * **Hulp- en dienstverleners binnen de gevangenis vanuit de Vlaamse gemeenschap:** Diverse organisaties bieden ondersteuning aan gedetineerden op vlak van cultuur, onderwijs, sport, tewerkstelling, en gezondheid. ### 3.4.3 Online hulpverlening Online hulpverlening is toegankelijk voor slachtoffers, naastbestaanden en daders (buiten detentie). Voor daders in detentie is dit vaak beperkt. ## 3.5 Uitdagingen en ontwikkelingen ### 3.5.1 Uitdaging 1: Balans tussen veiligheid en autonomie Forensische zorg krijgt te maken met cliënten met complexe, meervoudige problematieken (psychiatrische stoornissen, verstandelijke beperkingen, verslavingen, gedragsproblemen). Kernuitdagingen zijn gedragsverandering, recidivepreventie en re-integratie, waarbij drempels zoals schulden, werk- en woningproblemen en een beperkt netwerk overwonnen moeten worden. ### 3.5.2 Uitdaging 2: Complexe problematieken Deze uitdaging overlapt met de eerste. Steeds meer cliënten met complexe en meervoudige problemen vragen aandacht binnen de strafrechtsketen, wat een gespecialiseerde en geïntegreerde aanpak vereist. ### 3.5.3 Uitdaging 3: Spanningsveld justitie-hulpverlening Het forensisch sociaal werk bevindt zich op het snijvlak van welzijnswerk (gericht op individueel en maatschappelijk welzijn) en justitie (gericht op maatschappelijke veiligheid en controle). Er is een risico op instrumentele inschakeling van hulpverlening voor strafrechtelijke doeleinden. Sinds de staatshervormingen zijn de Vlaamse en federale actoren verschillend uitgebouwd, wat leidt tot spanningen tussen autonome hulpverlening en hulpverlening gericht op strafuitvoering. Het Vlaamse agentschap Justitie en Handhaving centraliseert diensten, wat de autonomie van forensisch welzijnswerk onder druk kan zetten. --- # Domein gezondheidszorg Dit studieonderdeel verkent het domein gezondheidszorg, met aandacht voor de definitie van gezondheid, de geschiedenis van de (geestelijke) gezondheidszorg, gezondheidsongelijkheid en het gezondheidsbeleid in België en Vlaanderen. Organisaties en actuele uitdagingen komen eveneens aan bod. ## 4. Domein gezondheidszorg ### 4.1 Inleiding Het domein gezondheidszorg omvat zowel de mentale of geestelijke gezondheid als de fysieke gezondheid. Het houdt zich bezig met thema's zoals gezondheidsondersteuning, ziektepreventie, ziekenhuizen, centra voor geestelijke gezondheidszorg en het bevorderen van een gezonde levensstijl. ### 4.2 Definitie gezondheid De definitie van gezondheid is door de jaren heen geëvolueerd. * **WHO-definitie (eerste definitie):** "Een toestand van compleet fysisch, mentaal en sociaal welbevinden en niet enkel afwezigheid van lichamelijk letsel of ziekte." * **Meerwaarde:** Benadrukt gezondheid als meer dan de afwezigheid van ziekte en integreert het bio-psycho-sociale model, waarbij biologische, psychologische en sociale factoren samenspelen in het ontstaan, voortbestaan en herstel van klachten. * **Kritiekpunten:** * Het concept "compleet" kan leiden tot medicalisering, waarbij elk ongemak aanleiding geeft tot medicijngebruik. * Het impliceert dat iedereen ongezond is, wat de focus op risico-inschatting kan vergroten. * Het concept laat geen ruimte voor het omgaan met ziekte of stoornis. * Het is ontstaan in een tijdperk van infectieziekten, terwijl nu chronische en niet-overdraagbare ziekten domineren. * **Huber-definitie (tweede definitie):** "Gezondheid als het vermogen om zich aan te passen en een eigen regie te voeren, in het licht van de fysieke, emotionele en sociale uitdagingen in het leven." * **Doelstelling:** Het verlagen van de kosten van gezondheidszorg door mensen te stimuleren een gezonde levenshouding aan te nemen en hun eigen regie te voeren. * **Kenmerken:** Benadrukt preventie en de rol van individuen, groepen en organisaties in het stimuleren van een gezonde levensstijl. * **Mensenrechtenlink:** Volgens een VN-resolutie uit 2002 heeft iedereen recht op "het genieten van de hoogst haalbare standaard van lichamelijke en geestelijke gezondheid". Dit vereist goede voorzieningen, opgeleid personeel, noodzakelijke medicijnen, toegankelijkheid (fysiek en economisch), medische ethiek, culturele passendheid en wetenschappelijke adequaatheid. #### 4.2.1 Wat is geestelijke gezondheid? * **Psychische problemen en klachten:** Een merkbare verandering in iemands denken, voelen, gedrag en/of relaties, die de persoon zelf hindert in het dagelijks leven of door de omgeving als ongewenst wordt ervaren. * **Psychische stoornis:** Wanneer psychische problemen of klachten ernstiger, voortdurend en langdurig aanwezig zijn, met negatieve effecten op het functioneren op verschillende levensdomeinen (werk, wonen, financiën, vrije tijd) en sociale rollen. * **Mensen met een psychische kwetsbaarheid:** Een breder sociaalwerk-gerichte term die de nadruk legt op de kwetsbaarheid die elke mens kan ervaren gedurende zijn leven, in plaats van op medische classificaties. ### 4.3 Geschiedenis van de (geestelijke) gezondheidszorg in België De geschiedenis van de (geestelijke) gezondheidszorg kent verschillende fasen: * **Focus op controle van psychiatrische patiënten (vóór 19e eeuw):** * Oprichting van 'gasthuizen' en 'dolhuizen' voor armen, zieken en geesteszieken. * Isolatiecellen en opsluiting in gevangenissen voor agressieve of onhandelbare personen. * De Kerk speelde een rol in armenzorg en opvang in kloosters. * De benadering was gericht op "verzekerde bewaring" en uitsluiting, met focus op controle en bescherming van de maatschappij, niet op behandeling. * Gebruik van stigmatiserende terminologie. * **Focus op behandeling en verzorging van psychiatrische patiënten (vanaf 19e eeuw):** * **Pioniers:** Philippe Pinel wordt gezien als pionier van de moderne psychiatrie, die krankzinnigheid als een mentale stoornis beschouwde die genezen kon worden. * **Wetgeving:** In Frankrijk de wet van 1838; in België de "Wet op de behandeling van krankzinnigen" in 1850, naar invloed van Guislain. Deze wetten beoogden onterechte opsluiting te voorkomen. * **Na WO II (Verzorgingsstaat):** Inbedding van sociale zekerheid, inclusief verplichte ziekte- en invaliditeitsverzekering. * **Jaren '60:** Aandacht voor geestelijke gezondheidszorg groeit, mede dankzij psychofarmaca en nieuwe therapieën. De wet op ziekenhuizen (1963) stelde erkenningsnormen en financiering via RIZIV vast. * **'Blauwdruk voor geestelijke gezondheidszorg':** Hervormingsplan gericht op het afbouwen van ziekenhuisbedden ten gunste van alternatieven (bv. beschut wonen) en de integratie van psychiatrische zorg in algemene ziekenhuizen. * **Wet van 6 juli 1973:** Ziekenhuisprogrammatie voor betere spreiding en capaciteit. * **Jaren '90:** Wetten ter bescherming van de persoon van de geesteszieke (bv. gedwongen opname). * **21e eeuw:** Deinstitutionalisering, met groeiende focus op (psychiatrische) thuiszorg en mobiele teams. #### 4.3.1 Algemene gezondheidszorg * **Sociaal zekerheidsstelsel (vanaf 1945):** Ontstaan uit het akkoord "Ontwerp tot overeenkomst tot Sociale Solidariteit" (1944), leidend tot de verplichte ziekte- en invaliditeitsverzekering. * **Jaren '70 (Neoliberalisme):** Onder druk op de verzorgingsstaat, met een verschuiving naar privatisering, deregulering en een focus op individuele verantwoordelijkheid en eigenbelang, wat indruist tegen het principe van solidariteit in de gezondheidszorg. * **Huisartsen en Wijkgezondheidscentra:** De wet 'Leburton' (1963) legde artsenhonorarissen vast, wat leidde tot stakingen. Nieuwe samenwerkingsvormen tussen artsen en andere zorgverleners, zoals multidisciplinaire groepspraktijken en wijkgezondheidscentra (WGZ), kwamen op. WGZ's zetten vaak sociaal werkers in voor een multidisciplinaire aanpak van de gezondheid van buurtbewoners. * **Eerstelijnszones (vanaf 2017):** Ontstaan na een pilootproject om de samenwerking over disciplines en organisaties heen te stimuleren. * **Geïntegreerd Breed Onthaal (GBO, vanaf 2018):** Samenwerking tussen CAW, OCMW en mutualiteiten om onderbescherming tegen te gaan en de toegankelijkheid van dienstverlening te vergroten. ### 4.4 Gezondheidsongelijkheid * **Definitie:** De ongelijke verdeling van gezondheid gebaseerd op sociaaleconomische status. Een "gezondheidskloof" en een lineair verband tussen sociale positie en gezondheid (gezondheidsgradiënt) zijn kenmerkend. * **Cijfers:** Mensen met een hogere sociaaleconomische status hebben over het algemeen een betere gezondheid dan mensen met een lagere status. * **Antwoord: Proportioneel universalisme:** * Universele maatregelen, maar met een intensiteit die in verhouding staat tot de kwetsbaarheid. * Niet enkel gericht op de meest kwetsbaren, maar op iedereen, met variaties in aanbod op basis van diversiteit, noden en ongelijkheid. * Gedragen door een rechtvaardigheidsgedachte. * **Ideale organisaties:** Wijkgezondheidscentra, die laagdrempelige, kwalitatieve eerstelijnszorg bieden met expliciete aandacht voor buurtbewoners en een inclusief beleid nastreven. ### 4.5 Het gezondheidsbeleid in België en Vlaanderen Het gezondheidsbeleid in België is versnipperd over verschillende beleidsniveaus: * **Vlaamse overheid:** * **Beleidsdomein:** Welzijn, Volksgezondheid en Gezin. * **Departement Zorg:** Fusie van Departement Welzijn, Volksgezondheid en Gezin en Agentschap Zorg en Gezondheid. Bereidt beleid voor, evalueert en ondersteunt de minister. Voert beleidsuitvoerende taken uit, zoals subsidiëring van welzijns- en gezondheidsinfrastructuur. Verantwoordelijk voor preventief gezondheidsbeleid, geestelijke gezondheidszorg, eerstelijnszorg, ouderenzorg en thuiszorg. * **Minister:** Caroline Gennez (Welzijn, Volksgezondheid en Gezin). * **Federale overheid:** * **Federale Overheidsdienst (FOD) Volksgezondheid, veiligheid van de voedselketen en Leefmilieu:** Verantwoordelijk voor wetgeving rond euthanasie, vaccinatie, patiëntenrechten, binnenluchtkwaliteit en de betaling van bepaalde zorgverstrekkers in ziekenhuizen. * **Minister:** Frank Vandenbroucke (Volksgezondheid). ### 4.6 Organisaties en doelgroepen in de gezondheidszorg Organisaties in de gezondheidszorg kunnen worden onderverdeeld op basis van hun focus: #### 4.6.1 Organisaties die werken aan fysieke gezondheid * **Diensten op het terrein:** Mutualiteiten, sociale diensten van ziekenhuizen, dagcentra voor personen met een beperking, wijkgezondheidscentra. * **Expertisecentra:** Vlaams Instituut Gezond Leven (vormt overheidsbeleid). * **Overheidsdiensten:** Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap (VAPH) (financiële ondersteuning). * **Doelgroepen:** Mensen met chronische aandoeningen, tijdelijke fysieke letsels, niet-aangeboren of aangeboren fysieke beperkingen, fysieke en mentale beperkingen, senioren met verminderde fysieke mogelijkheden, kinderen en jongeren met langdurige ziekte, mensen die hun fysieke gezondheid willen verbeteren, mantelzorgers, belangenorganisaties. #### 4.6.2 Organisaties die werken aan mentale gezondheid * **Diensten op het terrein:** Wijkgezondheidscentra, Centra Geestelijke Gezondheidszorg (CGG), zelfmoordlijn 1813, mutualiteiten, psychiatrische ziekenhuizen, Psychiatrische Afdeling van een Algemeen Ziekenhuis (PAAZ), mobiele teams. * **Preventiediensten:** Rond middelengebruik (alcohol, tabak, drugs) en suïcidepreventie. * **Belangenorganisaties:** Verdedigen belangen en verhogen bewustzijn rond psychische problemen. * **Overheidsdiensten/Expertisecentra:** Vormen beleid en vergaren kennis. * **Online hulpverlening:** Chats, zelftesten, etc. (vaak aangeboden door bovenstaande organisaties). * **Doelgroepen:** Mensen met chronische of tijdelijke psychische/psychiatrische aandoeningen (bv. depressie, bipolaire stoornis), eetstoornissen, middelenafhankelijkheid, dubbele diagnose (middelenafhankelijkheid en psychische problemen), kinderen en jongeren met mentale problemen (ADHD, ADD) of psychische/psychiatrische aandoeningen, jongeren/volwassenen met middelenafhankelijkheid, mensen die preventieve interventies volgen (bv. Expeditie Geluk), kinderen van ouders met alcoholproblemen (KOAP) of psychische problemen (KOPP). ##### 4.6.2.1 Centra Geestelijke Gezondheidszorg (CGG) * **Focus:** Preventie, vroegdetectie en behandeling van psychische problemen. * **Doelgroepen:** Kinderen, jongvolwassenen, ouderen, forensische context, verslavingsproblematiek. * **Aanbod:** * **Preventie en detectie:** Coaching van organisaties rond zelfmoordpreventie en drugpreventie. * **Gespecialiseerde hulp:** Behandeling van ernstige psychische problemen en middelengerelateerde stoornissen. * **Interventies:** Informatie, advies, psychosociale begeleiding, psychodiagnostiek, psychotherapie (individueel, partner, gezin, groep), medisch-psychiatrische interventies (consultatie psychiater, medicatie). * **Vorming en training:** Productinformatie, signaalherkenning, gesprekstechnieken, doorverwijzing. * **Intervisie:** Bespreken van sectorgebonden thema's en casussen. * **Toegankelijkheid:** Ambulante hulp, meestal na doorverwijzing. Lange wachtlijsten kunnen toegankelijkheid beperken. ##### 4.6.2.2 Wijkgezondheidscentra (WGZ) * **Focus:** Laagdrempelige, kwalitatieve eerstelijnszorg met aandacht voor de gezondheid van buurtbewoners. * **Principes:** Interdisciplinaire samenwerking, integrale benadering, inbedding in de wijk, samenwerking met lokale partners. * **Doel:** Meer sociale rechtvaardigheid en toegankelijke gezondheidszorg voor iedereen. * **Proportioneel universalisme:** Universeel toegankelijk, maar met gerichte inspanningen voor kwetsbare groepen (interculturele bemiddeling, maatschappelijk werkers, intensievere zorg). * **Team:** Huisartsen, verpleegkundigen, sociaal werkers en andere disciplines. ##### 4.6.2.3 Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap (VAPH) * **Missie:** Maximaliseren van autonomie en levenskwaliteit voor personen met een handicap. * **Definitie handicap:** Langdurig en belangrijk participatieprobleem door samenspel van functiestoornissen, beperkingen in activiteiten en persoonlijke/externe factoren (mentaal, psychisch, lichamelijk, zintuiglijk). * **Dienstverlening:** Financiële en materiële ondersteuning voor hulpmiddelen en persoonsvolgende budgetten. * **Afdelingen:** Toeleiding en Hulpmiddelen, Dienstverlening Budgethouders, Vergunnen en Financieren. * **Doelgroep:** Minder- en meerderjarigen met een erkende handicap. #### 4.6.3 Organisaties die werken aan fysieke gezondheid Voorbeelden zijn mutualiteiten, sociale diensten van ziekenhuizen, dagcentra voor mensen met een beperking, het Vlaams Instituut Gezond Leven, en het VAPH. ### 4.7 Actuele uitdagingen in de gezondheidszorg 1. **Voorbij de vooroordelen (stigma's rond psychische kwetsbaarheid):** * **Probleem:** Stigma's rond psychische kwetsbaarheid leiden tot discriminatie (jobkansen, sociale acceptatie) en weerhoudt mensen ervan hulp te zoeken. * **Oplossingen:** Media kunnen een rol spelen door destigmatiserende berichtgeving en het gebruik van correcte terminologie (bv. "psychosegevoeligheid" i.p.v. "schizofrenie"). Meer dialoog en respectvolle omgang zijn nodig. Kunst kan een medium zijn om empathie te bevorderen. * **Tegenstelling:** De maatschappij verafgoodt creativiteit, maar heeft minder geduld met mensen die het moeilijk hebben. 2. **Je buurt bepaalt of je gezond kan leven:** * **Probleem:** De omgeving waarin men woont, heeft een grote invloed op de mogelijkheden om gezonde keuzes te maken (beweging, voeding). Sociaaleconomisch kwetsbare wijken hebben vaak minder toegang tot gezonde opties en meer obstakels. * **Factoren:** Beschikbaarheid van gezonde voeding, bewegingsmogelijkheden (groene ruimtes, veilige paden), transport, financiële drempels (kosten voor gezonde voeding, sport), sociale omgeving (sociaal isolement versus sociale steun). * **Oplossingen:** Investeringen in openbaar vervoer, toegankelijke groene ruimtes, gemeenschapsinitiatieven, laagdrempelige informatieverspreiding, participatie van bewoners in beleidsvorming. Een verschuiving naar een collectieve en preventieve aanpak van gezondheid is nodig. ### 4.8 De sociale kaart en doorverwijzen * **Sociale Kaart:** Een tool die burgers en hulpverleners informatie biedt over organisaties, aanbod van diensten, producten en activiteiten in het sociale domein. Helpt bij het vinden van passende hulp en het correct doorverwijzen van cliënten. * **Essentieel voor sociaal werkers:** Het adequaat kunnen doorverwijzen is een cruciale vaardigheid, gezien de complexiteit van het hulpverleningslandschap. --- # Domein jeugdhulp Hier volgt een gedetailleerde studiehandleiding over het domein jeugdhulp. ## 5. Domein jeugdhulp Het domein jeugdhulp richt zich op kinderen en jongeren onder de 21/25 jaar, hun context, en de interventies die gericht zijn op het bevorderen van hun welzijn en kans op een kansrijke ontwikkeling. ### 5.1 Inleiding Het domein jeugdhulp focust op kinderen en jongeren tot de leeftijd van 21/25 jaar, inclusief hun leefomgeving zoals ouders en pleegouders. De kern van jeugdhulpverlening ligt in het anticiperen op, signaleren van, en reageren op hulpvragen die zowel vanuit de jongere zelf, hun netwerk, als vanuit professionele organisaties of overheidsinstanties kunnen komen. Dit leerpad focust op hulpverlening rond kinderen en jongeren, in tegenstelling tot jeugdwerk dat primair gericht is op vrijetijdsbesteding onder educatieve begeleiding. ### 5.2 Historiek De kijk op kinderen en de jeugd is historisch veranderlijk en heeft de ontwikkeling van jeugdhulp sterk beïnvloed. #### 5.2.1 Van kind als deel van de volwassenen Historicus Philippe Ariès stelt dat kinderen tot eind zeventiende, begin achttiende eeuw werden gezien als miniatuurvolwassenen en snel werden geïntegreerd in de volwassen wereld. #### 5.2.2 De rol van de overheid Geleidelijk aan begon de overheid zich te mengen in opvoedingssituaties, gedreven door de behoefte aan controle op gezinsomstandigheden voor de zorg van kinderen en de veiligheid van de samenleving. Beleidsopties werden mede bepaald door de zienswijze op 'kinderen in gevaar' en 'kinderen als gevaar'. #### 5.2.3 Kind als gevaar Eind 19e eeuw, met de industrialisering en verstedelijking, groeide de angst voor sociale onrust en de ongerustheid over de toestand van kinderen. Ziekte, slechte huisvesting en voeding leidden tot hoge kindersterfte. De overheid greep in met de Kinderwetten, die ingrijpen in gezinnen mogelijk maakten bij ongewenste opvoeding en preventief optraden tegen delinquent gedrag. * **Arbeidsverbod voor kinderen** * **Invoering algemene leerplicht** * **Wet op de Kinderbescherming (1912):** Dit betekende een breuk met het onaantastbaar ouderlijk gezag, met verregaande ingrijpmogelijkheden voor de overheid in gezinszaken. Er werden kinderrechtbanken ingesteld en minderjarigen werden strafrechtelijk onbekwaam verklaard. De focus verschoof van straffen naar hulp- en beschermingsmaatregelen. * **Nationaal Werk voor Kinderwelzijn (1919):** Voorloper van Kind en Gezin. * **Kinderbijslagwet (1941)** #### 5.2.4 Kind in gevaar * **Wet op de Jeugdbescherming (1965):** Deze wet maakte het mogelijk voor de jeugdrechtbank om in te grijpen wanneer de gezondheid, integriteit of veiligheid van het kind in gevaar kwam door het gedrag van de ouders of de opvoedingssituatie. De focus verschoof verder naar sociale maatregelen en buitengerechtelijke bescherming (vrijwillige jeugdbescherming) naast gerechtelijke interventies (gedwongen hulpverlening). ### 5.3 Beleid Het beleid rond jeugdhulp valt onder het beleidsdomein Welzijn, Volksgezondheid en Gezin in Vlaanderen. Dit domein omvat een departement (beleidsvoorbereiding en -ondersteuning onder leiding van de minister) en verzelfstandigde agentschappen (beleidsuitvoerende taken). Het Vlaams jeugd- en kinderrechtenbeleidsplan (JKP) toets elke nieuwe maatregel aan de impact ervan op jongeren en kinderen (JOKER: JOngeren en Kinderen EffectenRapport). ### 5.4 Kinderrechten Jeugdhulp is een mensenrechtenberoep, met een specifieke focus op kinderrechten, zoals vastgelegd in het Kinderrechtenverdrag (1989, kracht van wet in België sinds 1992). Dit verdrag geldt voor iedereen onder de 18 jaar. #### 5.4.1 Belang van kinderrechten in de digitale wereld Er is aandacht voor de rechten van kinderen op sociale media, waarbij het beleid zoekt naar een evenwicht tussen bescherming (bv. tegen ongepaste inhoud, online grooming) en het recht op informatie, identiteitsontwikkeling en participatie. #### 5.4.2 Overzicht kinderrechten Kinderrechten worden onderverdeeld in drie categorieën: * **Recht op provisie (onderhoud):** Recht op voeding, gezondheidszorg, onderwijs en sociale voorzieningen. * **Recht op protectie (bescherming):** Bescherming tegen mishandeling, verwaarlozing en uitbuiting. * **Recht op participatie (inspraak):** Recht om gehoord te worden, deel te nemen aan hulpverlening en meningen te uiten. #### 5.4.3 Kinderrechten in de jeugdhulp Alle kinderen en jongeren in Vlaanderen hebben recht op jeugdhulp en rechten binnen de jeugdhulp, ook wanneer deze door de jeugdrechtbank wordt opgelegd. Dit omvat het recht om gehoord te worden en het recht om in beroep te gaan. Het decreet rechtspositie van de minderjarige regelt deze rechten. ### 5.5 Definitie, kenmerken en werking #### 5.5.1 Definitie Integrale jeugdhulpverlening biedt hulp en zorg op maat aan minderjarigen, hun ouders, opvoedingsverantwoordelijken en hun leefomgeving, met flexibiliteit om aan de hulpvraag te beantwoorden, teneinde het welzijn te verhogen en het recht op kansrijke ontwikkeling te realiseren. #### 5.5.2 Kenmerken (Kaderdecreet Vroeg en Nabij) * **Eigen kracht:** Hulpverlening vertrekt vanuit de krachten en mogelijkheden van de jongere en hun omgeving. * **Participatie:** Kinderen, jongeren en gezinnen worden actief betrokken bij de hulpverlening. * **Tijdige toegang:** Snelle en vlotte toegang tot jeugdhulp voor wie hulp nodig heeft, met focus op integrale hulp voor ingrijpende noden. * **Preventief en eigen leefwereld:** Inzet op preventie en vroegdetectie, met verbinding tussen de leefwereld van gezinnen en hun directe netwerk (school, buurt). #### 5.5.3 Werking De werking van integrale jeugdhulp kent verschillende instapmogelijkheden: * **Brede instap:** Laagdrempelige diensten (bv. Kind en Gezin, CAW, CLB) voor informatie, advies en algemene begeleiding. * **Probleemgebonden hulp:** * **Rechtstreeks toegankelijke hulpverlening:** Laagdrempelige hulp waar men zonder aanvraagprocedure terecht kan (bv. huisarts, OCMW, CLB, CAW, Centra Geestelijke Gezondheidszorg). * **Niet rechtstreeks toegankelijke hulpverlening:** Gespecialiseerde, vaak intensieve hulp die een aanmeldingsprocedure via de intersectorale toegangspoort vereist (bv. Multifunctionele Centra (MFC), jeugdhulpvoorzieningen, pleegzorg). * **Intersectorale toegangspoort:** Onderzoekt en koppelt hulpvragen aan het juiste aanbod binnen de jeugdhulp. De aanmelding komt via een hulpverlener. * **Gemandateerde voorziening:** In geval van verontrustende situaties of niet-aanvaarde hulpverlening, komen het Vertrouwenscentrum voor Kindermishandeling (VK) en het Ondersteuningscentrum Jeugdzorg (OCJ) in actie. Zij bieden informatie, ondersteuning, advies en kunnen doorverwijzen naar het parket indien nodig. * **Gerechtelijke jeugdhulpverlening:** Wanneer vrijwillige hulpverlening faalt en de bezorgdheid groot is, of bij jongeren die een delict hebben gepleegd, beslist de jeugdrechtbank over verdere opvolging. #### 5.5.4 Beroepshouding (Kindreflex) De 'kindreflex' stimuleert hulpverleners om het thema kinderen en ouderschap bespreekbaar te maken, verontrustende situaties te detecteren en de veiligheid te herstellen, zelfs wanneer kinderen niet direct zichtbaar zijn in de hulpvraag. ### 5.6 Organisaties binnen jeugdhulp * **Agentschap Opgroeien:** Bundelt Kind en Gezin, Jongerenwelzijn en een deel van VAPH. Realiseert het recht op kansrijk opgroeien in Vlaanderen en Brussel. * **Bandbreedte:** Ondersteunt hulpverleners bij blended care (digitale en face-to-face contacten) in de jeugdhulp. * **Kennisbank Agentschap Opgroeien:** Expertisecentrum dat kennis en inzichten verzamelt en deelt. * **Kind en Gezin:** Aanspreekpunt voor (aanstaande) ouders met kinderen van 0 tot 3 jaar, met laagdrempelig aanbod op maat en multidisciplinaire teams. * **Kinderrechtencommissariaat:** Onafhankelijke instantie die toeziet op de naleving van kinderrechten, bemiddelt, onderzoekt klachten en adviseert beleidsmakers. * **CLB (Centrum voor leerlingenbegeleiding):** Biedt gratis, onafhankelijke hulp aan leerlingen, netwerken en scholen rond gezondheidszorg, psychosociaal functioneren, leren/studeren en onderwijsloopbaanbegeleiding. * **JAC (Jongeren Advies Centrum):** Onderdeel van CAW, richt zich specifiek op jongeren tot 25 jaar met uiteenlopende problemen. * **Huis van het Kind:** Biedt diverse diensten voor ouders en kinderen (preventieve gezondheidszorg, opvoedingsondersteuning, ontmoeting), met multidisciplinaire samenwerking en doorverwijzing. * **OverKop:** Veilige plek voor jongeren van 12-25 jaar waar ze kunnen ontspannen, samenkomen en praten over hun zorgen, met focus op intersectorale samenwerking. ### 5.7 Algemene uitdagingen binnen het domein * **Kinderarmoede:** Circa 1 op 7 kinderen in België leeft in armoede, wat invloed heeft op woonomstandigheden, werk, opleiding, opvoeding en basisbehoeften. Kinderen in armoede hebben significant meer kans om in contact te komen met jeugdhulp. Het individueel schuldmodel legt de nadruk op de schuld van de armen zelf. * **Wachtlijsten:** Lange wachttijden voor hulpverlening, wat leidt tot het kiezen van de 'snelst beschikbare' hulp in plaats van de meest aangewezen hulp. * **Complexe problematieken:** Groeiende druk op het mentaal welzijn van kinderen en jongeren, met langere wachtlijsten voor complexe hulpvragen. Er is nood aan geïntegreerde zorg over verschillende domeinen heen. ### 5.8 Lexicon * **Gedetineerde:** Iemand op basis van het strafrecht opgenomen in een gevangenis of psychiatrische instelling. * **Voorhechtenis:** Vorm van strafrechtelijke vrijheidsberoving van een verdachte vóór veroordeling, gericht op het waarborgen van het onderzoek, voorkomen van vlucht en bescherming van de maatschappij. * **Veroordeelde:** Iemand die schuldig is bevonden aan een strafbaar feit en een straf krijgt opgelegd. * **Geïnterneerde:** Daders met een psychiatrische problematiek die, na het plegen van een misdrijf, zorg nodig hebben en een veiligheidsmaatregel is opgelegd met het oog op maatschappelijke re-integratie. * **Recidive:** Herhaling van strafbare feiten door iemand die reeds veroordeeld is. * **Reclassering:** Organisatie en activiteiten gericht op de re-integratie van (ex-)gedetineerden in de samenleving, met als doel recidive te voorkomen. * **Importmodel:** Een aanbodmodel waarbij organisaties hulp- en dienstverlening die buiten de gevangenismuren wordt aangeboden, ook binnen de gevangenismuren aanbieden. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Interventies naar/met individuen en individuele cases | Dit type interventies richt zich op een individu of een gezin-systeem, met als doel antwoorden uit te werken op de vragen, noden of problemen van deze cliënt. De individuele cliënt of case staat hierbij centraal als ingang én uitgang. Emancipatorisch werken en het versterken van handelingsvermogen zijn kenmerkend. | | Interventies naar/met groepen en (structuren van de) gemeenschap | Deze interventies verbinden het individuele met de groep(en) waartoe mensen behoren en het gemeenschappelijke. Men werkt rond thema’s die voortvloeien uit de groep(en) waartoe mensen behoren, zoals problemen gerelateerd aan gender, leeftijd of migratiestatus, of gemeenschappelijke problemen zoals verslaving. De interventie richt zich op groepen, gemeenschappen of ‘communities’ en streeft naar zowel individuele als structurele verbeteringen. Emancipatorische en participatieve principes zijn hierbij belangrijk. | | Interventies naar andere organisaties | Deze interventies richten zich op het sociaal werkveld zelf, op overheden en organisaties. Het gaat om koepels, overheidsinstanties en ondersteuners voor het werkveld die kennis vergaren, uitwisselen en beleidskaders ontwikkelen. Deze organisaties richten zich ook structureel op beleid en de brede samenleving door de thema's en uitdagingen uit de praktijk aan te pakken. | | Echelonnering van het Sociaal Werk | De opdeling van sociaal werk in verschillende 'lijnen' die de toegankelijkheid van organisaties aangeven. Dit varieert van laagdrempelige, vrij toegankelijke initiatieven (nulde lijn) tot gespecialiseerde, niet-vrij toegankelijke hulp (derde lijn). | | Nulde lijn | Bundelt laagdrempelige en vrij toegankelijke initiatieven, zoals zorg binnen het eigen netwerk (vrijwilligerswerk, mantelzorg) en zelfhulp (apps, zelfhulpboeken). | | Eerste lijn | Omvat organisaties die vrij toegankelijk zijn, maar waarvoor vaak een afspraak nodig is, zoals huisartsen, kinesitherapeuten, psychologen en welzijnswerkers. | | Tweede lijn | Bevat organisaties die een doorverwijzing vereisen en gespecialiseerde zorg aanbieden die niet rechtstreeks toegankelijk is. | | Derde lijn | Organisaties die gespecialiseerde hulp aanbieden die niet vrij toegankelijk is en vaak intramuraal, binnen een voorziening, wordt aangeboden. | | Ambulante hulp | Hulp of zorg die op consultatie wordt aangeboden voor een beperkte duur, zonder overnachting. | | Semi-residentiële hulp | Hulp en zorg waarbij er meestal geen overnachting is, maar die intensiever is en langer duurt dan ambulante hulp. | | Residentiële zorg | Zorg en hulp die dag- én nachtopvang aanbiedt, waarbij de betrokkene tijdelijk of permanent in de voorziening verblijft. | | Algemeen Welzijnswerk | Domein dat gebruikers helpt zich persoonlijk en sociaal te ontplooien, hun rechten uit te oefenen en een menswaardig leven te leiden. De doelgroep zijn alle personen van wie de welzijnskansen bedreigd of verminderd zijn. | | CAW (Centrum voor Algemeen Welzijnswerk) | Een organisatie die mensen helpt met al hun welzijnsgerelateerde vragen en problemen, inclusief crisishulp en opvang, en die zich richt op detecteren, voorkomen, verminderen, signaleren en oplossen van welzijnsbedreigende factoren. | | OCMW (Openbaar Centrum voor Maatschappelijk Welzijn) | Een centrum dat maatschappelijke dienstverleningen verzekert en zorgt voor het welzijn van iedere burger, met een focus op financiële ondersteuning, psychosociale hulp en medische hulp. | | Dienst maatschappelijk werk (van de mutualiteiten) | Diensten die deel uitmaken van een ziekenfonds en zich richten op hun leden, met focus op gezondheidszorg zoals thuiszorg, ziekte- en invaliditeitsuitkeringen, en ondersteuning bij aanvragen voor tegemoetkomingen. | | Tele-Onthaal | Een vrijwilligersorganisatie die 24/7 luistert naar mensen met problemen via telefoon of chat, en als eerste opvang en ondersteuning dient. | | Geïntegreerd Breed Onthaal (GBO) | Een samenwerkingsverband tussen OCMW, CAW en de diensten maatschappelijk werk van de ziekenfondsen om hulp en dienstverlening beter op elkaar af te stemmen en onderbescherming tegen te gaan. | | Eerstelijnszones | Netwerken van eerstelijnsaanbieders (organisaties in de eerste lijn) in een geografisch afgebakend gebied die kennis en informatie uitwisselen en de werking op elkaar afstemmen om de kwaliteit van de zorg te verbeteren. | | Sociale kaart | Een tool die burgers en hulpverleners informatie biedt over organisaties en hun aanbod van diensten, producten en activiteiten in het sociale domein. | | Mensenrechten | Vrijheidsrechten, politieke rechten en sociaal-economische grondrechten die iedereen het recht op een menswaardig leven garanderen en vereisen dat de overheid actief optreedt. | | Forensisch sociaal werk | Welzijnswerk op de snijlijn met (straf)recht, dat werkt voor en met justitiabelen (daders, slachtoffers, naastbestaanden) om schade te herstellen, daders te re-integreren en herval te voorkomen. | | Justitiabelen | Alle mensen die rechtstreeks of onrechtstreeks geconfronteerd worden met een strafrechtelijke interventie, of er mee dreigen in aanraking te komen. | | Drang- en dwangcontext | Omgevingen waar zorg verplicht of sterk gestimuleerd wordt (bv. gevangenissen, justitiehuizen), met als doel de veiligheid te waarborgen en samenwerking te streven, met respect voor zelfbeschikking. | | Multidisciplinaire samenwerking | Essentiële samenwerking met diverse diensten en organisaties (politie, gevangenissen, andere hulpverleners) om juridische kaders te volgen en cliëntgericht te werken. | | Recidivepreventie | Een centraal doel in forensisch sociaal werk, gericht op het verminderen van de kans dat een cliënt opnieuw strafbare feiten pleegt door middel van behandeling, begeleiding en maatschappelijke participatie. | | Veiligheid en risicobeheersing | De focus in forensisch sociaal werk op het waarborgen van veiligheid en het beheersen van risico's binnen de zorg voor de cliënt, met verantwoording naar cliënt, samenleving en rechtstaat. | | Re-integratie en participatie | Het begeleiden van cliënten naar een zelfstandig functioneren in de samenleving door middel van opvoeding, scholing, werk en therapie, om zowel het welzijn van de cliënt te bevorderen als recidive te voorkomen. | | Justitiehuizen | Diensten die zich bezighouden met justitiële begeleiding en toezicht van daders, onthaal en ondersteuning van slachtoffers, informatieverstrekking aan burgers die met het gerecht in aanraking komen, en het uitvoeren van elektronisch toezicht. | | Slachtofferhulp (CAW) | Begeleiding en praktische hulp voor slachtoffers van misdrijven, rampen of verkeersongevallen, inclusief nabestaanden en getuigen, om hen te helpen bij verwerking en bijstaan bij politie- of doktersbezoeken. | | Veilige huizen | Centra voor gezinnen met ernstige conflicten en geweld, die werken op basis van aanmeldingen door professionele diensten of politie, en zich richten op het stoppen van geweld door alle betrokken problemen aan te pakken. | | JWW (Justitieel welzijnswerk van het CAW) | Binnen de gevangenis coördineert de hulpverlener het hulpverleningstraject, bereidt de re-integratie voor en probeert de banden met de sociale omgeving te behouden of te herstellen. Biedt ook hulp aan familie en betrokkenen buiten de gevangenis. | | PSD (Psychosociale Dienst vanuit de FOD Justitie) | Medewerkers die het onthaal van gedetineerden verzorgen, hen begeleiden tijdens de detentie ter voorbereiding op re-integratie, advies geven over strafuitvoeringsmodaliteiten en meehelpen een reclasseringsplan op te stellen. | | Gezondheid | Volgens de WHO: een toestand van compleet fysisch, mentaal en sociaal welbevinden, niet enkel afwezigheid van ziekte. Volgens Huber: het vermogen om zich aan te passen en eigen regie te voeren in het licht van fysieke, emotionele en sociale uitdagingen. | | Bio-psycho-sociaal model | Een model dat stelt dat het ontstaan, voortbestaan en herstel van een klacht het resultaat is van een samenspel van biologische, psychologische en sociale factoren. | | Gezondheidsongelijkheid | De ongelijke verdeling van gezondheid die er bestaat volgens de sociaaleconomische status van individuen, wat resulteert in een gezondheidskloof of -gradiënt. | | Proportioneel universalisme | Een principe dat stelt dat maatregelen universeel moeten zijn, maar met een intensiteit die in verhouding staat tot de mate van kwetsbaarheid, om de gezondheidsongelijkheid terug te dringen. | | Centra Geestelijke Gezondheidszorg (CGG) | Centra gespecialiseerd in preventie, vroegdetectie en behandeling van mensen met psychische problemen, gericht op diverse doelgroepen en diverse problematieken, inclusief middelengerelateerde stoornissen. | | Wijkgezondheidscentra (WGZ) | Centra die laagdrempelige, kwaliteitsvolle eerstelijnszorg bieden met aandacht voor de gezondheid van buurtbewoners, gebaseerd op interdisciplinaire samenwerking en inbedding in de wijk. | | Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap (VAPH) | Een organisatie die streeft naar maximale autonomie en levenskwaliteit voor personen met een handicap, door middel van financiële en materiële ondersteuning en het faciliteren van kwaliteitsvolle ondersteuning. | | Kinderrechten | Rechten die specifiek ontworpen zijn voor minderjarigen, zoals het recht op provisie (onderhoud), bescherming en participatie (inspraak), vastgelegd in het Kinderrechtenverdrag. | | Jeugdhulp | Hulp en zorg op maat die aan minderjarigen, hun ouders en opvoedingsverantwoordelijken wordt geboden, met flexibiliteit om te antwoorden op de hulpvraag en gericht op het recht op kansrijk opgroeien. | | Brede instap (in jeugdhulp) | Laagdrempelige diensten waar men terecht kan voor informatie, advies of begeleiding, en waar samen met het kind, de jongere en ouders passende oplossingen worden gezocht. | | Probleemgebonden hulp | Gespecialiseerde hulpverlening die rechtstreeks toegankelijk of niet-rechtstreeks toegankelijk kan zijn, gericht op specifieke hulpvragen van kinderen en jongeren. | | Intersectorale toegangspoort | Een orgaan dat de juiste hulpaanbod matcht met de hulpvraag binnen de jeugdhulp, waarbij hulpverleners jongeren aanmelden en de toegangspoort de verdere opvolging regelt. | | Gemandateerde voorziening | Organisaties (Vertrouwenscentrum voor Kindermishandeling, Ondersteuningscentrum Jeugdzorg) die ingrijpen bij verontrustende situaties of wanneer hulpverlening niet wordt aanvaard, om de ontwikkeling, integriteit en veiligheid van minderjarigen te waarborgen. | | Gerechtelijke jeugdhulpverlening | Hulpverlening die plaatsvindt na doorverwijzing naar de jeugdrechtbank wanneer vrijwillige hulpverlening faalt, waarbij de rechtbank beslist over verdere opvolging, ook voor jongeren die een delict hebben gepleegd. | | Kindreflex | De reflex om het thema kinderen en ouderschap bespreekbaar te stellen binnen hulpverlening, met als doel om ouderschap te stimuleren en verontrustende situaties tijdig te detecteren. | | Kinderarmoede | Situaties waarin kinderen opgroeien in armoede, met gevolgen voor woonomstandigheden, werk, opleiding, opvoeding en basisbehoeften, wat de kans op contact met jeugdhulp vergroot. | | Wachtlijsten (in jeugdhulp) | Het fenomeen van lange wachttijden voor hulpverlening, zorg en ondersteuning binnen de jeugdhulp, waardoor soms de eerst beschikbare hulp wordt ingezet in plaats van de meest aangewezen hulp. | | Complexe problematieken (jeugdhulp) | Steeds complexere samenleving en groeiende druk op jongeren, met toenemende aandacht voor mentaal welzijn en langere wachtlijsten voor complexe hulpvragen. | | Gedetineerde | Iemand die op basis van het strafrecht is opgenomen in een gevangenis of psychiatrische instelling. | | Voorhechtenis | Een vorm van strafrechtelijke vrijheidsberoving van een verdachte die nog niet veroordeeld is, met als doel het opsporingsonderzoek niet te storen, vluchtgevaar te voorkomen, de maatschappij te beschermen en de openbare orde te handhaven. | | Veroordeelde | Iemand die door een rechter schuldig is bevonden aan een strafbaar feit en daardoor een straf krijgt opgelegd, zoals een boete, alternatieve straf of gevangenisstraf. | | Geïnterneerde | Daders met een psychiatrische problematiek die een misdrijf hebben gepleegd maar lijden aan een geestesstoornis waardoor ze hun daden niet konden controleren. Zij krijgen zorg op maat met als doel maatschappelijke re-integratie en het beschermen van de maatschappij. | | Recidive | Het opnieuw plegen van strafbare feiten door iemand die daarvoor al veroordeeld is. Kan leiden tot een zwaardere straf. | | Reclassering | De organisatie en activiteiten gericht op de re-integratie van (ex-)gedetineerden in de samenleving, met focus op het voorkomen van recidive door middel van begeleiding, toezicht en steunprogramma's. | | Importmodel | Een aanbodmodel waarbij organisaties die buiten de gevangenismuren hulp of dienstverlening bieden, dit ook binnen de gevangenismuren aanbieden aan gedetineerden. |

# Het onderzoeksproces en de kwaliteit van onderzoek Het onderzoeksproces en de kwaliteit van onderzoek behandelen de stappen die nodig zijn om een onderzoek te plannen, uit te voeren en te beoordelen, met een focus op het definiëren van het probleem, het formuleren van doelstellingen en het waarborgen van de methodologische integriteit [1](#page=1). ## 1. Het onderzoeksproces en de kwaliteit van onderzoek ### 1.1 Wat is onderzoek? Onderzoek kan gedefinieerd worden als een doelbewust en methodisch proces van het zoeken naar nieuwe kennis in de vorm van antwoorden op vooraf gestelde vragen. Het is systematisch, wat betekent dat het wordt uitgevoerd volgens een geplande werkwijze. Onderzoek kenmerkt zich door drie elementen [2](#page=2): 1. Een duidelijk doel [2](#page=2). 2. Het systematisch verzamelen van gegevens [2](#page=2). 3. Het systematisch interpreteren van gegevens [2](#page=2). Een methode is een systematische en doelgerichte werkwijze om gegevens te verzamelen, te analyseren en te interpreteren. Een techniek daarentegen is een specifieke activiteit om gegevens te verzamelen, zoals een enquête, interview, observatie, test of simulatie [2](#page=2). ### 1.2 Doelen van onderzoek in organisaties Onderzoek in organisaties kan verschillende doelen dienen [2](#page=2): #### 1.2.1 Fundamenteel onderzoek Dit type onderzoek heeft een wetenschappelijk doel en is gericht op het uitbreiden van theorieën, voornamelijk binnen de academische en wetenschappelijke gemeenschap. De onderzoeker streeft ernaar om niet enkel een oplossing voor een specifiek probleem te vinden, maar om algemene richtlijnen te ontwikkelen die breed inzetbaar zijn over verschillende sectoren [2](#page=2). > **Example:** Een onderzoeker wil de meest effectieve manier onderzoeken waarop een organisatie kan herstellen van een verstoring in de dienstverlening, met als doel breed toepasbare richtlijnen te ontwikkelen [2](#page=2). #### 1.2.2 Praktijkgericht onderzoek Dit onderzoek wordt uitgevoerd naar aanleiding van een specifiek probleem of vraagstuk dat voortkomt uit de praktijk, zoals managementproblemen in het bedrijfsleven of de overheid. Het wordt ook wel toegepast onderzoek genoemd en is specifiek gericht op het oplossen van een probleem binnen één organisatie [2](#page=2). ### 1.3 Het onderzoeksproces Het onderzoeksproces verloopt systematisch en bestaat uit verschillende fasen. Het is essentieel om vooruit te plannen, bijvoorbeeld door na te denken over data-analyse en rapportage voordat de dataverzameling begint. Hoewel het proces verschillende fasen kent, verloopt het niet altijd strikt lineair. De typische fasen omvatten [2](#page=2): 1. Oriëntatie op probleem en context [2](#page=2). 2. Formulering van de onderzoeksdoelstelling en vraagstelling [2](#page=2). 3. Kritische literatuurstudie om bestaande kennis te inventariseren [2](#page=2). 4. Methodologische verantwoording, inclusief operationalisering [2](#page=2). 5. Dataverzameling (bijvoorbeeld via interviews of observaties) [2](#page=2). 6. Data-analyse, met een onderscheid tussen kwantitatieve en kwalitatieve gegevens [2](#page=2). 7. Rapportage en presentatie, bijvoorbeeld in de vorm van een onderzoeksrapport [2](#page=2). ### 1.4 Kwaliteit in onderzoek De kwaliteit van onderzoek is cruciaal en verwijst naar het zo hoog mogelijk niveau van de methodologische opzet en uitvoering. Er zijn verschillende kwaliteitscriteria die gehanteerd worden [3](#page=3): #### 1.4.1 Controleerbaarheid Dit criterium gaat over de mate waarin het onderzoek transparant is en het proces en de resultaten beoordeeld kunnen worden. Als de informatie over wat tijdens het onderzoek is gedaan, niet terug te vinden is, wordt het onderzoek als verdacht beschouwd. Hoe minder de gegevens inzichtelijk zijn, hoe minder geloofwaardig het onderzoek is [3](#page=3). #### 1.4.2 Betrouwbaarheid en validiteit * **Validiteit:** Meet het onderzoek daadwerkelijk wat het beoogt te meten? [3](#page=3). * **Betrouwbaarheid:** Verwijst naar de accuraatheid en nauwkeurigheid van de metingen [3](#page=3). #### 1.4.3 Objectiviteit Onderzoek moet vanuit een neutraal standpunt worden gevoerd, waarbij vooroordelen en subjectieve selectie worden vermeden. De onderzoeker mag niet geleid worden door eigen meningen of voorkeuren, omdat dit een vertekend beeld van de werkelijkheid kan opleveren. Ook mag de weging van methodiek, informatie en bronnen niet gebaseerd zijn op persoonlijke voorkeuren of die van de opdrachtgever [3](#page=3). #### 1.4.4 Ethiek Dit criterium betreft de gedragsnormen binnen het onderzoek, waarbij de betrokkenen (mensen, dieren, etc.) met respect behandeld moeten worden en op een correcte manier benaderd dienen te worden [3](#page=3). ### 1.5 Kenmerken van een goed onderzoeksonderwerp De keuze van een onderzoeksonderwerp is afhankelijk van de specifieke situatie. Na het definiëren van de vragen en doelstellingen, zowel bij fundamenteel als praktisch onderzoek, zijn er twee belangrijke criteria voor een goed onderwerp [3](#page=3): 1. **Relevantie:** De mate waarin het onderwerp een waardevolle bijdrage levert, ongeacht de uitkomst van het onderzoek [3](#page=3). 2. **Haalbaarheid:** De mate waarin het doel van het onderzoek bereikt kan worden binnen bestaande beperkingen, zoals tijd en beschikbare middelen (apparatuur, budget, personeel) [3](#page=3). ### 1.6 Het opstellen van een onderzoeksvoorstel Een onderzoeksvoorstel is een document dat de geplande activiteiten voor een onderzoeksproject beschrijft, inclusief de aanleiding, het doel en de uitvoering. Het opstellen van een onderzoeksvoorstel omvat doorgaans drie hoofdonderdelen [3](#page=3): 1. Oriëntatie op het probleem en de context [3](#page=3). 2. Formulering van de opdracht, onderzoeksdoelstellingen en vraagstelling [3](#page=3). 3. Het daadwerkelijk schrijven van het onderzoeksvoorstel [3](#page=3). #### 1.6.1 Oriëntatie op probleem en context Dit proces omvat het verzamelen van informatie over de opdrachtgever en de context waarin het probleem zich bevindt. Een beter beeld van de opdrachtgever helpt om het onderzoek beter af te stemmen op hun behoeften. Dit kan gedaan worden door het zoeken naar reeds beschikbare informatie en door in gesprek te gaan met de opdrachtgever. Belangrijke informatie om te verzamelen betreft producten en diensten, markten, organisatiestructuur, missie en visie, en kengetallen. Het goed in kaart brengen van het probleem is essentieel voor het doen van relevant onderzoek en het formuleren van effectieve aanbevelingen. Een probleem wordt hierbij gedefinieerd als een onwenselijke of onzekere situatie. Het goed begrijpen van een probleem vereist het scheiden van oorzaak en gevolg [3](#page=3) [4](#page=4). #### 1.6.2 Formuleren van de opdracht, onderzoeksdoelstelling en vraagstelling Na de oriëntatie wordt de opdracht uitgewerkt. Dit omvat [4](#page=4): 1. **Formuleren van de centrale vraag:** Dit is een open vraag die specifiek omschrijft wat onderzocht moet worden en die afgebakend is in termen van wat wel en niet onderzocht wordt. Het antwoord op de centrale vraag mondt uit in het eindproduct [4](#page=4). 2. **Formuleren van de onderzoeksdoelstelling:** Dit is een eenduidige zin die de exacte verwachting weergeeft van het op te leveren eindresultaat. De doelstelling dient SMART te zijn: Specifiek, Meetbaar, Acceptabel (of Actiegericht), Relevant en Tijdgebonden [4](#page=4). > **Example:** Onderzoeksdoelstelling: "Advies geven aan hotel California op welke wijze zij door middel van HRM personeel kunnen binden aan een organisatie.". Onderzoeksvraag: "Op welke wijze kan hotel California door middel van HRM personeel binden aan de organisatie?" [4](#page=4). 3. **Formuleren van deelvragen:** De centrale vraag wordt opgedeeld in kleinere, behapbare deelvragen. Deze deelvragen helpen bij het beantwoorden van de centrale vraag, maar zijn niet hetzelfde als enquêtevragen. Deelvragen kunnen verkennend (nieuwe inzichten verkrijgen), beschrijvend (nauwkeurig verslag geven) of verklarend (verbanden tussen variabelen onderzoeken) zijn [5](#page=5). #### 1.6.3 Uitwerken van het onderzoeksontwerp Dit omvat de gedetailleerde planning van hoe het onderzoek zal worden uitgevoerd [5](#page=5): 1. **Eenheden bepalen:** De personen of objecten waarop het onderzoek betrekking heeft. Dit kan individuen, groepen, organisaties, etc. zijn. Er wordt onderscheid gemaakt tussen de eenheid van analyse (over wie of wat uitspraken worden gedaan) en de eenheid van observatie (eenheid waarover informatie wordt verzameld, de steekproef) [5](#page=5). 2. **Variabelen bepalen:** Kenmerken van de eenheden die meetbaar zijn. Dit zijn de eigenschappen die men wil bestuderen, zoals geslacht, leeftijd of nationaliteit [5](#page=5). 3. **Begrippen uitwerken:** Het voorzien van passende beschrijvingen om verwarring te voorkomen, oftewel het stipuleren van termen binnen de context van het onderzoek [5](#page=5). 4. **Operationaliseren:** Het meetbaar maken van abstracte concepten. Indien een concept niet direct meetbaar is, worden indicatoren gebruikt: direct meetbare variabelen die indirect een overkoepelend variabele meten [5](#page=5). 5. **Relaties tussen variabelen:** Het nadenken over de samenhang, oorzaak of gevolg tussen variabelen. Theorieën beschrijven oorzaak-gevolg verbanden tussen variabelen [5](#page=5). 6. **Hypothesenvorming:** Een hypothese is een toetsbare veronderstelling over het verband tussen twee of meer gebeurtenissen of concepten. Bij het deductieve onderzoek gebruik je een bestaande theorie om een hypothese te formuleren die je toetst, terwijl bij inductief onderzoek een theorie wordt ontwikkeld op basis van dataverzameling [5](#page=5). #### 1.6.4 Het schrijven van het onderzoeksvoorstel Het onderzoeksvoorstel dient om ideeën te organiseren en de opdrachtgever te overtuigen van de haalbaarheid en relevantie. Het functioneert tevens als een contract met de opdrachtgever. De standaardinhoud van een onderzoeksvoorstel omvat [6](#page=6): 1. **Titel:** Geeft de inhoud van het voorstel zo goed mogelijk weer [6](#page=6). 2. **Aanleiding en probleembeschrijving:** Helder inzicht in de reden van het onderzoek, de context, de gewenste versus huidige situatie, en de informatiebehoefte. Men toont hierbij bekendheid met relevante literatuur [6](#page=6). 3. **Onderzoeksvragen en –doelstellingen:** Gedetailleerde uitwerking van de informatiebehoefte en het precieze focus van het onderzoek, inclusief het onderscheiden van oorzaken, gevolgen en achterliggende variabelen [6](#page=6). 4. **Methode:** Beschrijving van hoe het onderzoek wordt uitgevoerd en waarom deze methode het meest geschikt is om de doelstellingen te bereiken [6](#page=6). 5. **Tijdschema:** Een planning van het onderzoek in fasen, vaak visueel weergegeven met een Gantt-diagram [6](#page=6). 6. **Middelen:** Een inschatting van de benodigde financiën, toegang tot gegevens, uitrusting, software en vaardigheden, wat ook de haalbaarheid meet [6](#page=6). 7. **Referenties:** Een lijst van gebruikte bronnen met correcte verwijzingen [6](#page=6). --- # Onderzoeksontwerp en methodologieën Het bepalen van een onderzoeksontwerp omvat een gestructureerde aanpak, beginnend bij filosofische aannames en leidend tot specifieke methoden en de evaluatie van de datakwaliteit. ### 2.1 Onderzoeksfilosofieën of paradigma's Onderzoek wordt beïnvloed door filosofische aannames die bepalen welke vragen gesteld worden, welke methoden gebruikt worden en wat de doelen van het onderzoek zijn. Deze aannames zijn onder te verdelen in [8](#page=8): * **Ontologische aannames**: Vragen over de aard van de werkelijkheid die onderzocht wordt. Is de werkelijkheid objectief gegeven of een menselijke constructie [8](#page=8)? * **Epistemologische aannames**: Vragen over hoe kennis over de werkelijkheid verzameld wordt [8](#page=8). Vier belangrijke paradigma's onderscheiden zich op basis van deze aannames: * **(Post)positivisme**: Gaat uit van een objectieve realiteit die gemeten kan worden. De focus ligt op het identificeren van causale wetten met universeel karakter, door hypothesen te toetsen met gestandaardiseerde, repliceerbare metingen en statistische technieken. Het reductionisme, het reduceren van problemen tot de eenvoudigst mogelijke elementen, is hierbij een belangrijk principe [10](#page=10) [9](#page=9). * **(Kritisch) realisme**: Erkent een niet-observeerbare objectieve realiteit met onderliggende causale mechanismen. Kritisch realisme stelt dat er een objectieve realiteit is, maar dat deze niet volledig objectief gekend kan worden [8](#page=8) [9](#page=9). * **Interpretivisme (sociaal)**: Beschouwt de realiteit als subjectief geconstrueerd en richt zich op het in kaart brengen van de beleving en betekenisgeving van mensen. Kennis wordt verkregen door het begrijpen van de subjectieve realiteit, vaak door participatie of door in de situatie te stappen [8](#page=8) [9](#page=9). * **Pragmatisme**: Richt zich op de bruikbaarheid van waarheid om problemen op te lossen [8](#page=8). **Voorbeeld:** > **Voorbeeld:** Bij het onderzoeken van burn-out kan het positivisme zich richten op het meten van de prevalentie en de objectieve oorzaken, terwijl het interpretivisme zich richt op hoe individuen burn-out ervaren en betekenis geven. Kritisch realisme zou kijken naar onderliggende, moeilijk observeerbare factoren, en pragmatisme zou zich richten op het oplossen van het burn-out probleem [9](#page=9). ### 2.2 Onderzoeksstrategieën Een onderzoeksstrategie is een algemeen plan dat aangeeft hoe de onderzoeker te werk zal gaan bij het beantwoorden van de onderzoeksvragen. De twee hoofdstrategieën zijn [10](#page=10): * **Deductief**: Start vanuit een bestaande theorie of model om een hypothese te formuleren en ontwerpt vervolgens een onderzoeksmethode om deze hypothese te toetsen. Dit sluit aan bij het positivisme. Het proces omvat het formuleren van een hypothese, het operationeel maken van variabelen, het toetsen van de hypothese, het onderzoeken van de uitkomst, en indien nodig, het aanpassen van de theorie of het model. Generalisatie, het afleiden van breder toepasbare veronderstellingen op basis van specifieke gevallen, is een belangrijk aspect [10](#page=10). * **Inductief**: Begint met het verzamelen van data, waarna patronen worden gezocht om tot theorievorming te komen. Dit sluit aan bij het interpretivisme. Het proces omvat het verzamelen van informatie, het opstellen van vragen, het vormen van categorieën, het zoeken naar patronen, en het ontwikkelen of vergelijken van theorieën [10](#page=10). #### 2.2.1 Onderzoeksbenaderingen combineren Het combineren van deductieve en inductieve benaderingen is niet altijd eenvoudig. Een deductieve benadering is geschikter wanneer er veel literatuur beschikbaar is, waardoor een theoretisch kader en hypothesen gedefinieerd kunnen worden. Een inductieve benadering is meer aangewezen bij nieuwe onderwerpen, waar veel discussie over is en weinig literatuur voorhanden is [11](#page=11). ### 2.3 Onderzoeksmethoden Er zijn diverse onderzoeksmethoden die gebruikt kunnen worden om data te verzamelen. Een onderscheid kan gemaakt worden tussen observationele studies, waarbij de werkelijkheid bestudeerd wordt zoals die is, en experimenten, waarbij manipulaties worden toegepast [11](#page=11). #### 2.3.1 Experiment Een experimenteel onderzoek heeft vijf kenmerken: 1. Formulering van minimaal twee groepen (experimentele en controlegroep) [11](#page=11). 2. Willekeurige toedeling van proefpersonen of objecten aan de groepen (randomisatie) [11](#page=11). 3. De onderzoeker bepaalt welke groep aan de interventie wordt blootgesteld [11](#page=11). 4. Minimale invloeden van buitenaf [11](#page=11). 5. Idealiter een nulmeting voorafgaand aan de interventie, naast een nameting [11](#page=11). Varianten van experimenten zijn: * **Laboratoriumonderzoek**: Gebruikelijk in exacte wetenschappen zoals psychologie en marketing, gericht op het bestuderen van causale verbanden tussen onafhankelijke en afhankelijke variabelen [11](#page=11) [12](#page=12). * **Quasi-experiment**: Werkt met reeds bestaande groepen, zoals studenten of patiënten [12](#page=12). * **Nabootsing**: Kan plaatsvinden via computersimulaties, spelsimulaties of schaalmodellen [12](#page=12). #### 2.3.2 Surveyonderzoek Surveyonderzoek verzamelt (kwantitatieve) gegevens via gestructureerde, gestandaardiseerde vragenlijsten of interviews. Het richt zich op 'wie, wat, waar en hoeveel'-vragen, en kan ook verklarend van aard zijn, zoals het onderzoeken van de associatie tussen een training voor leidinggevenden en motiverend leiderschapsgedrag. Resultaten van een steekproef kunnen representatief zijn voor een grotere populatie, wat het een efficiënte methode maakt voor het verzamelen van grote hoeveelheden data [12](#page=12). #### 2.3.3 Case study (=gevalstudie) Een casestudy is gericht op het begrijpen en verklaren van een verschijnsel binnen zijn context, met een focus op 'waarom' en 'hoe' vragen om dieperliggende processen te ontrafelen. Er kan sprake zijn van een enkelvoudige case (bijzonder, uniek of kritisch) of meervoudige cases om resultaten te generaliseren. Bij casestudies wordt gebruik gemaakt van triangulatie, waarbij verschillende databronnen en methoden worden gecombineerd om de betrouwbaarheid van de data te waarborgen. Het is vaak een selecte of strategische steekproef en past binnen het interpretivistische paradigma [12](#page=12). #### 2.3.4 Action research – pragmatisme Action research heeft als doel het oplossen van problemen en het teweegbrengen van maatschappelijke of organisationele verandering. De onderzoeker neemt actief deel aan het onderzochte proces en betrekt de actoren erbij. De klemtoon ligt op 'hoe'-vragen, en de resultaten kunnen relevant zijn voor andere contexten [12](#page=12). #### 2.3.5 Grounded theory – interpretatief model Grounded theory is een veelgebruikte kwalitatieve onderzoeksmethode die sterk inductief is en gericht is op theorieontwikkeling. Op basis van systematisch verzamelde en geanalyseerde data wordt een theorie ontwikkeld die gedrag kan voorspellen en verklaren [12](#page=12). #### 2.3.6 Etnografie Etnografie is een inductieve methode afkomstig uit de culturele antropologie, gericht op het beschrijven en verklaren van de realiteit zoals onderzochte personen die ervaren. Typische methoden zijn (participatieve) observaties, schaduwen en interviews, waarbij veldnotities centraal staan. In managementonderzoek wordt het soms toegepast om bedrijfscultuur of strategieformulering te bestuderen [13](#page=13). #### 2.3.7 Archiefonderzoek/ documentenanalyse Deze methode maakt gebruik van administratieve data en documenten die het product zijn van dagelijkse activiteiten. Het is geschikt voor het bestuderen van veranderingen over langere periodes en kan worden toegepast in mediaonderzoek of door bedrijfsdocumenten te analyseren (bijvoorbeeld met betrekking tot waarden of strategieformulering) [13](#page=13). **Vergelijking Case Study en Etnografie:** * Beide methoden zijn kwalitatief en inductief [13](#page=13). * Casestudies hebben minder focus op de interactie binnen groepen en samenlevingen [13](#page=13). * Casestudies zijn flexibeler qua onderzoeksniveau (land, team, etc.) en kunnen meerdere methoden combineren, inclusief kwantitatieve technieken [13](#page=13). * Etnografie richt zich op groepen en de interactie daartussen om de omgang te begrijpen [13](#page=13). * Participatieve observatie is een centrale techniek in etnografie, hoewel het ook in casestudies gebruikt kan worden [13](#page=13). ### 2.4 Meervoudige methoden Meervoudige methoden in onderzoek kunnen verschillende vormen aannemen: * **Kwantitatief onderzoek met multimethode**: Gebruik van meer dan één kwantitatieve methode voor gegevensverzameling en analyse [14](#page=14). * **Kwalitatief onderzoek met multimethode**: Gebruik van meer dan één kwalitatieve methode voor gegevensverzameling en analyse [14](#page=14). * **Monomethode**: Gebruik van een enkele gegevensverzamelingsmethode en bijbehorende analyseprocedures [14](#page=14). * **Multimethode**: Gebruik van meer dan één gegevensverzamelingsmethode en bijbehorende analyseprocedures [14](#page=14). * **Gemengde methode**: Gebruik van zowel kwalitatieve als kwantitatieve methoden en procedures voor het verzamelen en analyseren van gegevens binnen één onderzoeksontwerp [14](#page=14). Het gebruik van meerdere methoden kan helpen bij het nastreven van verschillende doelen en het vereenvoudigen van data triangulatie [14](#page=14). ### 2.5 Tijdshorizonten De tijdshorizont van een onderzoek verwijst naar de periode waarin de data worden verzameld: * **Dwarsdoorsnede-onderzoek (=cross-sectioneel onderzoek)**: Bestudeert een verschijnsel op een specifiek tijdstip, een momentopname. Dit kan bijvoorbeeld door interviews of vragenlijsten op één enkel moment [14](#page=14). * **Longitudinaal onderzoek**: Bestudeert veranderingen en ontwikkelingen door herhaaldelijke meting of waarneming over tijd. Dit is noodzakelijk voor het vaststellen van causaliteit [14](#page=14). ### 2.6 Kwaliteit van onderzoeksdata De kwaliteit van onderzoeksdata wordt beoordeeld op basis van betrouwbaarheid, validiteit en generaliseerbaarheid [14](#page=14). #### 2.6.1 Betrouwbaarheid Betrouwbaarheid is de mate waarin dataverzamelingstechnieken en analyseprocedures bij herhaling tot dezelfde bevindingen leiden [14](#page=14). Betrouwbaarheid kan worden aangetast door: * **Subject of deelnemersfout**: Afwijkende antwoorden door situaties die niet overeenkomen met normaal gedrag [14](#page=14). * **Subject of deelnemersbias**: Vertekening door onnauwkeurige antwoorden om onderzoeksresultaten te beïnvloeden [15](#page=15). * **Waarnemersfout**: Systematische fouten gemaakt door waarnemers [15](#page=15). * **Waarnemersbias**: Onbewust meenemen van eigen ideeën door waarnemers in de interpretatie van gegevens [15](#page=15). #### 2.6.2 Validiteit Validiteit geeft aan of de resultaten daadwerkelijk gaan over datgene wat gemeten moest worden; meet je wat je wilt meten [15](#page=15)? Validiteit kan worden aangetast door: * **Geschiedenis**: Invloed van externe gebeurtenissen die resultaten misleidend beïnvloeden [15](#page=15). * **Instrumentatie**: Verandering in meetmethode tussen metingen, wat tot verschillende resultaten kan leiden [15](#page=15). * **Mortaliteit**: Uitval van deelnemers tijdens het onderzoek [15](#page=15). * **Maturatie**: Tijdgebonden veranderingen die vanzelf optreden, zoals veranderde opinies door maatschappelijke ontwikkelingen [16](#page=16). * **Ambiguïteit omtrent de causale richting**: Onzekerheid over welke variabele de oorzaak of het gevolg is [16](#page=16). * **Test (bijv. mere-measurement-effect)**: Het effect van de meting zelf [16](#page=16). * **‘Uitval’ (bijv. Healthy worker effect)**: Specifieke vormen van uitval die de resultaten kunnen beïnvloeden [16](#page=16). * **Ontoereikende tijdshorizon**: De gekozen tijdsperiode is ongeschikt voor het onderzoek [16](#page=16). #### 2.6.3 Generaliseerbaarheid (=externe validiteit) Generaliseerbaarheid betreft de mate waarin onderzoeksresultaten toepasbaar zijn buiten de onderzochte situatie. Bij kleine of unieke cases ligt de focus op het begrijpen van de specifieke situatie, niet op brede generalisatie. Problemen ontstaan met name bij verkeerde generalisaties [16](#page=16). ### 2.7 Samenvatting Onderzoek wordt gekenmerkt door twee hoofdmethoden: deductie (van theorie naar hypothese en toetsing) en inductie (van data naar theorievorming). Onderzoeksprojecten kunnen verkennend, beschrijvend of verklarend zijn. Het onderzoeksontwerp zet onderzoeksvragen en -doelstellingen om in een praktisch project, rekening houdend met methoden, keuzes en tijdshorizonten. Belangrijke methoden zijn experiment, survey, casestudy, action research, grounded theory, etnografie en archiefonderzoek, waarbij combinaties mogelijk zijn. Onderzoek kan een dwarsdoorsnede- of longitudinaal karakter hebben. Het waarborgen van valide en betrouwbare resultaten is cruciaal [16](#page=16). --- # Literatuurstudie en dataverzameling Dit onderwerp behandelt de noodzaak, planning, bronnen en zoekmethoden voor literatuur, alsook de uitdagingen en ethische aspecten bij het verkrijgen van toegang tot respondenten en data voor onderzoek [17](#page=17) [18](#page=18). ## 3.1 Het kritische literatuuroverzicht ### 3.1.1 Het doel van een literatuurstudie Een kritisch literatuuroverzicht dient om een gedetailleerde en verantwoorde analyse te geven van de sterke en zwakke punten van bestaande literatuur binnen een onderzoeksgebied. Het doel is om inzicht te verschaffen in relevante theorieën en eerder onderzoek, de onderzoeker op de hoogte te brengen van wat reeds bekend is, en de basis te vormen voor het primaire onderzoek. Het helpt bij het formuleren en verduidelijken van onderzoeksvragen, het identificeren van impliciete onderzoeksmogelijkheden, en het vinden van expliciete aanbevelingen voor verder onderzoek. Tevens draagt het bij aan het begrijpen van onderzoeksmethoden, strategieën en technieken, zoals het bepalen van variabelen. Kritisch lezen en het beoordelen van de bruikbaarheid van bronnen zijn hierbij essentieel [18](#page=18) [19](#page=19). ### 3.1.2 Wat betekent ‘kritisch’ Kritisch lezen houdt in dat de onderzoeker beschikt over basiskennis van het onderwerp en de literatuur, hierover nadenkt, analyseert, en een beredeneerd oordeel kan geven. Dit omvat het identificeren en beoordelen van de meest relevante theorieën en experts, het bespreken van onderzoek dat tegen de eigen ideeën ingaat, het rechtvaardigen van argumenten met verwijzingen naar eerder onderzoek, en het verantwoorden van eigen ideeën. Een kritisch oordeel laat de verhouding tot de eigen onderzoeksvragen duidelijk zien en is objectief, ondersteund door bewijsmateriaal. Het identificeert ook gebieden waar nieuw onderzoek nodig is, zoals inconsistenties, ontbrekende delen in bestaande onderzoeken, de noodzaak tot verdere toetsing van resultaten, of onvoldoende bewijs [19](#page=19). ### 3.1.3 De inhoud van het kritische literatuuroverzicht De inhoud van een kritisch literatuuroverzicht omvat het bepalen en kritisch vergelijken van de belangrijkste begrippen, het beschrijven van discussies binnen het onderwerp, en het presenteren van de belangrijkste wetenschappelijke theorieën. Het toont aan dat de kennis op het gebied up-to-date is en maakt duidelijke verwijzingen naar bronnen om plagiaat te voorkomen [19](#page=19). ### 3.1.4 De structuur van het kritische overzicht De structuur van een kritisch literatuuroverzicht is vaak flexibel en afhankelijk van de eigen keuze van de onderzoeker. Een veelgebruikte standaardstructuur is die van een trechter, waarbij men begint met een breder perspectief en zich geleidelijk richt op de specifieke onderzoeksvragen en -doelstellingen [19](#page=19) [24](#page=24). ## 3.2 Een literatuurstudie plannen Het plannen van een literatuurstudie is een tijdrovend proces dat een duidelijk gedefinieerde onderzoeksvraag, doelstellingen en een onderzoeksvoorstel vereist. Een zoekstrategie moet worden opgesteld, inclusief de trefwoorden, databases, zoekmachines en criteria die gebruikt zullen worden om relevante data te vinden [20](#page=20). ### 3.2.1 Trefwoorden definiëren Trefwoorden, ook wel inclusiecriteria genoemd, zijn kernbegrippen, auteurs, theorieën, stromingen of modellen die passen bij de onderzoeksvragen. Exclusiecriteria omvatten zaken waarnaar juist niet gezocht wordt. Het is belangrijk om duidelijkheid te hebben over de taal, het geografische gebied, de bedrijfssector, de publicatieperiode en het soort literatuur dat relevant is [20](#page=20). ### 3.2.2 Zoektermen genereren Zoektermen of trefwoorden zijn woorden of combinaties van woorden die de kern van de onderzoeksvragen weergeven en gebruikt worden in zoekopdrachten. Een bruikbare methode om zoektermen te genereren is door te lezen over het onderwerp en ideeën te bespreken met anderen om feedback te verkrijgen en de zoektermen te verfijnen [20](#page=20). #### 3.2.2.1 Brainstormen Brainstormen houdt in dat alle woorden en zinnen die geassocieerd worden met het onderzoeksonderwerp worden opgeschreven, wat leidt tot een breed scala aan associaties. Vervolgens worden de meest relevante ideeën geselecteerd door convergerend te werken [20](#page=20). #### 3.2.2.2 Opstellen relevantiebomen Relevantiebomen zijn een methode om onderzoeksonderwerpen te genereren, beginnend bij een breed concept en uitwaaierend naar gedetailleerdere takken. Deze methode helpt bij het identificeren van relevante trefwoorden en bepaalt welke gebieden het belangrijkst zijn voor het onderzoek [20](#page=20). ## 3.3 Beschikbare literatuurbronnen Literatuurbronnen worden ingedeeld op basis van de informatiestroom van de originele bron: primair, secundair en tertiair [20](#page=20). ### 3.3.1 Primaire literatuurbronnen Primaire literatuurbronnen zijn de eerste publicaties waarin een bepaald werk voorkomt, zoals overheidsdocumenten, maar ook ongepubliceerde bronnen zoals brieven en memo's. Rapporten, die steeds vaker online beschikbaar zijn, en dissertaties, die gedetailleerde maar vaak moeilijk toegankelijke informatie bevatten, vallen hieronder. De betrouwbaarheid van online beschikbare rapporten dient gecontroleerd te worden [20](#page=20) [21](#page=21). ### 3.3.2 Secundaire literatuurbronnen Secundaire literatuurbronnen bevatten informatie uit primaire bronnen en zijn toegankelijk voor een breder publiek. Essentiële secundaire bronnen zijn tijdschriften, zowel wetenschappelijke tijdschriften met peer-reviewed artikelen als vaktijdschriften met een praktisch karakter. Boeken, waaronder handboeken die een overzicht geven van de stand van zaken in een wetenschapsgebied, en kranten, die actuele informatie verschaffen maar politiek of persoonlijk eenzijdig kunnen zijn, behoren eveneens tot deze categorie [21](#page=21). ### 3.3.3 Tertiaire literatuurbronnen/zoekmiddelen Tertiaire literatuurbronnen, zoals encyclopedieën of bibliografische databases, helpen bij het zoeken naar primaire en secundaire literatuur. Indices en abstracts, die een samenvatting van artikelen bieden, en databanken, die het zoeken vergemakkelijken, vallen hieronder [21](#page=21) [22](#page=22). > **Tip:** Het is cruciaal om meerdere bronnen te gebruiken om zoveel mogelijk relevante literatuur te vinden [22](#page=22). ## 3.4 Zoeken in de literatuur Het zoeken in de literatuur kan plaatsvinden met behulp van tertiaire bronnen en op internet [22](#page=22). ### 3.4.1 Zoeken met behulp van tertiaire literatuur Bij het zoeken in databanken worden trefwoorden gecombineerd tot een zoekstring. Problemen kunnen ontstaan door onjuiste spelling, taal, terminologie, of het gebruik van jargon. Boole-logica, een systeem om onderwerpen in een zoekopdracht te combineren, beperken of uit te breiden met logische proposities, is hierbij essentieel [22](#page=22). ### 3.4.2 Zoeken op internet De kwaliteit van informatie op internet is niet altijd eenvoudig te beoordelen, aangezien iedereen informatie kan plaatsen. Criteria voor een goede website zijn betrouwbaarheid, actualiteit, status (gezaghebbendheid) en volledigheid. Onderzoekers moeten zich bewust zijn van de 'filter bubble' die zoekmachines kunnen creëren, waarbij zoekresultaten worden aangepast aan de gebruiker. Incognito surfen en het kritisch beoordelen van gevonden informatie zijn nuttige strategieën. Zoekmachines, waaronder algemene zoekmachines, metazoekmachines en gespecialiseerde zoekmachines zoals Google Scholar, gebruiken trefwoorden en Boole-logica om documenten te doorzoeken. Google Scholar zoekt specifiek naar peer-reviewed wetenschappelijke artikelen [22](#page=22). ## 3.5 Literatuur beoordelen Na het vinden van literatuur moet de relevantie en waarde ervan voor de onderzoeksvragen worden beoordeeld. Dit proces omvat het nagaan of een artikel beschikbaar is en waar het te vinden is. De relevantie hangt af van de onderzoeksvragen en -doelstellingen [22](#page=22). > **Tip:** Beoordeel of je voldoende literatuur hebt gelezen door na te gaan of je terugkomt bij reeds gelezen artikelen, en gebruik hierbij de juiste zoekstrategie [23](#page=23). ## 3.6 Literatuur vastleggen Het vastleggen van literatuur omvat het maken van aantekeningen om verbanden tussen ideeën in de literatuur en het eigen onderzoek te overdenken [23](#page=23). ### 3.6.1 Bibliografische details vastleggen Bibliografische details van alle geraadpleegde en gebruikte bronnen moeten worden vastgelegd in een bibliografie of literatuuroverzicht. Referentieslijsten bevatten de bibliografische details van bronnen waarnaar direct in de tekst wordt verwezen, vaak volgens het APA-systeem [23](#page=23). ### 3.6.2 Korte samenvattingen maken Het maken van korte samenvattingen van de inhoud van elk artikel helpt bij het sneller terugvinden van relevante informatie [23](#page=23). ### 3.6.3 Aanvullende informatie vastleggen Naast bibliografische details en samenvattingen, moet ook aanvullende informatie over de literatuur worden vastgelegd [23](#page=23). ## 3.7 Plagiaat Plagiaat is het presenteren van het werk en de ideeën van anderen als eigen werk zonder duidelijke bronvermelding. Dit kan variëren van het stelen van informatie tot het kopiëren van delen van teksten zonder aanhalingstekens of het parafraseren zonder correcte bronvermelding. Parafraseren betekent het weergeven van andermans ideeën in eigen woorden [24](#page=24). > **Tip:** Zorg ervoor dat je bij het schrijven van je kritische literatuuroverzicht het werk van anderen niet plagieert [24](#page=24). ## 3.8 Toegang tot respondenten en data Het verwerven van toegang tot respondenten en data is een cruciaal onderdeel van onderzoek. Primaire data zijn gegevens die de onderzoeker zelf creëert (bv. via interviews of enquêtes), terwijl secundaire data reeds bestaande gegevens zijn die voor een ander doel zijn verzameld. De keuze voor primaire of secundaire data hangt af van de toegankelijkheid en de onderzoeksvragen [25](#page=25) [26](#page=26). ### 3.8.1 Problemen met het verwerven van toegang Er zijn verschillende soorten toegangsproblemen [26](#page=26). #### 3.8.1.1 Fysieke toegang Fysieke toegang betreft de formele toestemming van een organisatie om data te verzamelen. Hoewel internet de toegang heeft vergemakkelijkt, kan deze nog steeds lastig zijn door tijds- en middeleninbeslagname, gevoeligheid van het onderwerp, zorgen over reputatieschade, vragen rond de competentie van de onderzoeker, of de moeilijke situatie van de organisatie. Vertrouwelijkheid van data en anonimiteit van het bedrijf en de deelnemers zijn hierbij belangrijke aandachtspunten. Als toegang niet verkregen wordt, kan gekozen worden voor een andere organisatie of kunnen de onderzoeksvragen gewijzigd worden. Toegang verwerven is een voortdurend proces [26](#page=26). #### 3.8.1.2 Cognitieve toegang Cognitieve toegang is de acceptatie en toestemming van de mensen binnen een bedrijf om data te verkrijgen. Dit is essentieel voor een representatieve steekproef. Vertrouwen kweken bij deelnemers is hierbij van enorm belang, omdat zij anders mogelijk wantrouwig zijn en niet goed meewerken. Virtuele toegang via online gemeenschappen, zoals bulletin boards, webpagina's, e-maillijsten en chatrooms, is ook belangrijk [26](#page=26) [27](#page=27). ### 3.8.2 Soorten onderzoekers Het soort onderzoeker kan ook invloed hebben op toegangsproblemen [27](#page=27). #### 3.8.2.1 Externe onderzoeker Een externe onderzoeker, die buiten een bedrijf opereert waar weinig of geen contact is geweest, moet voortdurend vertrouwen op de goodwill van de organisatie. Het is belangrijk om competentie, integriteit en het onderzoeksproject helder en duidelijk uit te leggen. Een voordeel van een externe onderzoeker is objectiviteit [27](#page=27). #### 3.8.2.2 Interne of participerende onderzoeker Een interne of participerende onderzoeker verricht onderzoek binnen het bedrijf waar hij of zij werkt. Dit kan leiden tot argwaan over de redenen van het onderzoek en de datagebruik, evenals ethische problemen [27](#page=27). ### 3.8.3 Strategieën voor het verkrijgen van toegang Effectieve strategieën omvatten het verzamelen van achtergrondinformatie over het bedrijf, het gunnen van voldoende tijd, het gebruiken van bestaande contacten en het opbouwen van nieuwe contacten. Het doel en het soort toegang moeten duidelijk zijn, evenals de mogelijke voordelen voor het bedrijf. Passend taalgebruik, gemakkelijke reactiemogelijkheden en het overkomen als geloofwaardig zijn ook cruciaal [27](#page=27) [28](#page=28). > **Tip:** Neem bezwaren van de organisatie tegen toegang weg door eerlijk te zijn over tijd en middelen, het onderwerp positief te belichten, en duidelijke garanties te geven over vertrouwelijkheid en anonimiteit [28](#page=28). ## 3.9 Onderzoeksethiek Onderzoeksethiek betreft de gepastheid van het gedrag van de onderzoeker ten aanzien van de rechten van de onderzoeksdeelnemers en degenen die de effecten van het onderzoek ondervinden. Ethische codes en richtlijnen helpen wangedrag te voorkomen [28](#page=28). ### 3.9.1 Algemene ethische kwesties Algemene ethische kwesties omvatten de privacy van deelnemers, het vrijwillige karakter van deelname, toestemming en eventuele misleiding, vertrouwelijkheid en anonimiteit van data, reacties van deelnemers (zoals ongemak), het effect van datagebruik op deelnemers, en het gedrag en de objectiviteit van de onderzoeker. Het principe van "geen schade aanrichten" is de hoeksteen van ethische kwesties. Bij onderzoek via internet is het belangrijk rekening te houden met nettiquette [28](#page=28) [29](#page=29). ### 3.9.2 Ethische kwesties in de verschillende fasen van het onderzoeksproces #### 3.9.2.1 Ontwerpfase en eerste toegang In de ontwerpfase en bij eerste toegang mag geen druk worden uitgeoefend op potentiële deelnemers. Een toestemmingsformulier en geïnformeerde toestemming, waarbij de deelnemer volledig is geïnformeerd en vrijwillig instemt, zijn essentieel. Elke weigering moet worden geaccepteerd [29](#page=29) [30](#page=30). #### 3.9.2.2 Dataverzameling Tijdens de dataverzameling kan een deelnemer zich altijd terugtrekken. Afspraken moeten worden nagekomen, privacy moet worden gerespecteerd, en indringende of vernederende vragen moeten worden vermeden. Bij observatiemethoden moeten grenzen worden afgesproken, en indien in het geheim is geobserveerd, is debriefing achteraf noodzakelijk [30](#page=30). #### 3.9.2.3 Dataverwerking en opslag De Europese Unie hecht belang aan de bescherming van data, zoals vastgelegd in Richtlijn 95/46/EG en de GDPR (General Data Protection Regulation). Deze wetgeving stelt principes voor de verwerking van persoonsgegevens, inclusief gevoelige persoonsdata, en vereist veilige opslag en naleving van de rechten van de betrokkene [30](#page=30) [31](#page=31). #### 3.9.2.4 Analyse en rapportage Bij analyse en rapportage is objectiviteit belangrijk, wat een eerlijke en volledige voorstelling van de resultaten inhoudt. Vertrouwelijkheid en anonimiteit van deelnemers moeten worden gewaarborgd, en het effect van de resultaten op deelnemers moet worden overwogen [31](#page=31). ## 3.10 Secundaire data gebruiken Secundaire data zijn gegevens die oorspronkelijk voor een ander doel zijn verzameld en voor een onderzoeksproject worden gebruikt. Deskresearch, het verzamelen van gegevens uit bestaande bronnen, gaat meestal vooraf aan field research (het verzamelen van primaire data) [31](#page=31). ### 3.10.1 Soorten secundaire data Secundaire data kunnen kwalitatief of kwantitatief zijn, en gebruikt worden in beschrijvend of verkennend onderzoek [31](#page=31). #### 3.10.1.1 Documentaire secundaire data Documentaire secundaire data omvatten geschreven documenten (notities, boeken, kranten) en niet-schriftelijke documenten (geluids- en video-opnamen, foto's). Archiefonderzoek is grotendeels gebaseerd op dit soort data [31](#page=31). #### 3.10.1.2 Secundaire enquêtegegevens Dit zijn gegevens verzameld via enquêtes die al eerder zijn geanalyseerd. Ze kunnen afkomstig zijn van tellingen (verplichte deelname, vaak door overheid) doorlopende en regelmatige enquêtes (door gouvernementele en niet-gouvernementele organisaties) of ad-hoc enquêtes (eenmalig gemaakt voor specifieke situaties) [31](#page=31) [32](#page=32). #### 3.10.1.3 Secundaire data uit meervoudige bronnen Deze data worden gevormd door twee of meer dataverzamelingen te combineren, wat zowel documentaire data als enquêtegegevens kan omvatten. Voorbeelden zijn tijdreeksen en cohortstudies [32](#page=32). ### 3.10.2 Secundaire gegevensbronnen beoordelen Bij het beoordelen van secundaire gegevensbronnen moet worden nagegaan of ze de onderzoeksvraag kunnen beantwoorden, of de voordelen opwegen tegen de nadelen, en of er toegang is tot de gegevens [32](#page=32). #### 3.10.2.1 Globale geschiktheid De validiteit van de meting (hoe nauwkeurig wordt gemeten wat bedoeld wordt) en het bereik van de gegevensverzameling (de dekking van de populatie) zijn van belang [32](#page=32) [33](#page=33). #### 3.10.2.2 Precieze geschiktheid Dit omvat de betrouwbaarheid en validiteit van de bron, waarbij de autoriteit of reputatie van de bron een snelle beoordeling mogelijk maakt. Het beoordelen van de betrouwbaarheid van documenten op internet vereist onderzoek naar de verantwoordelijke partij, copyrightvermelding, en de methode en context van gegevensverzameling. Meetvertekeningen, opzettelijke onnauwkeurigheden in data, komen vaak voor in bedrijfsdocumenten en kunnen moeilijk op te sporen zijn, wat triangulatie met andere bronnen noodzakelijk maakt [33](#page=33). #### 3.10.2.3 Kosten en baten De kosten voor het verkrijgen van secundaire data (tijd, financiële middelen) moeten worden afgewogen tegen de voordelen die ze zullen opleveren (mate waarin ze antwoorden bieden op de onderzoeksvraag). Imperfecte gegevens zijn beter dan geen gegevens [33](#page=33). --- # Schrijven, presenteren en data-analyse Dit deel vat samen hoe je een onderzoeksverslag schrijft en presenteert, inclusief de structuur, schrijfstijl en mondelinge presentatie, en hoe je kwantitatieve en kwalitatieve data analyseert. ## 4. Schrijven, presenteren en data-analyse ### 4.1 Het schrijven van je verslag Het schrijven van een onderzoeksverslag is een essentieel onderdeel van het onderzoeksproces en wordt sterk aanbevolen om al vroeg in het traject te starten. Dit dwingt je om kritisch te kijken naar de gevonden literatuur en structuur aan je ideeën te geven, wat als basis dient voor de rest van het onderzoek [35](#page=35). #### 4.1.1 Voorbereiding op het schrijven * **Maak gebruik van je tekstverwerker:** Ken de functionaliteiten van je tekstverwerker, zoals nummeringen, kop- en voetteksten, hoofdstukindelingen en spelling- en grammaticacontrole [35](#page=35). * **Werk van idee naar structuur:** Orden je ideeën door bijvoorbeeld de groeperingsmethode te gebruiken, waarbij je het hoofdonderwerp centraal plaatst en daaromheen gerelateerde ideeën organiseert [35](#page=35). * **Plan het schrijfproces:** Realistisch plannen is cruciaal, aangezien goed schrijven tijd en discipline vergt. Vermijd te ambitieuze doelen [35](#page=35). * **Selecteer tegenlezers:** Vraag anderen om je verslag na te lezen en opbouwende kritiek te geven [35](#page=35). #### 4.1.2 Het structureren van je rapport De structuur van een rapport kan variëren afhankelijk van de doelgroep, zoals een wetenschappelijk rapport versus een managementrapport [36](#page=36). * **Voorstel voor een structuur (wetenschappelijk artikel):** * **Samenvatting (abstract):** Bevat de hoofdpunten, inclusief doel, methoden, resultaten en conclusie [35](#page=35) [36](#page=36). * **Voorwoord:** Niet verplicht, kan het doel, belang en literatuuroverzicht bevatten [35](#page=35) [36](#page=36). * **Inhoudsopgave:** Geeft een overzicht van de structuur [35](#page=35). * **Inleiding:** Bevat de aanleiding, het doel, het belang, een literatuuroverzicht en de onderzoeksvragen/hypothesen. Sluit af met een 'routekaart' die de lezer door het rapport leidt [36](#page=36) [37](#page=37). * **Literatuuroverzicht (theoretisch kader):** Plaatst het eigen onderzoek in een bredere context [36](#page=36) [37](#page=37). * **Methode:** Beschrijft de onderzoeksmethodologie, respondenten, instrumenten, interventies en analyses. Dit hoofdstuk wordt in de verleden tijd geschreven [36](#page=36) [37](#page=37). * **Resultaten:** Presenteert de feiten uit het onderzoek, vaak ondersteund door tabellen en grafieken. Interpretatie hoort hier niet thuis [36](#page=36) [37](#page=37). * **Conclusies:** Beantwoordt de onderzoeksvragen en realiseert de doelstellingen, zonder nieuwe inzichten die niet door de resultaten worden ondersteund [37](#page=37). * **Aanbevelingen:** Concrete suggesties voor vervolgstappen [36](#page=36). * **Het plan:** Vaak onderdeel van managementrapporten (bv. marketingplan) [36](#page=36). * **Discussie:** Bevat interpretatie van resultaten, terugkoppeling naar literatuur, brede context, beperkingen van het onderzoek, conclusies en aanbevelingen [36](#page=36). * **Bibliografie:** Een lijst van alle gebruikte bronnen, meestal alfabetisch gerangschikt volgens APA-stijl [38](#page=38). * **Bijlagen:** Aanvullend materiaal dat niet essentieel is voor de hoofdtekst [38](#page=38). * **Structuur voor een managementrapport:** * Managementsamenvatting * Inleiding * Resultaten * Conclusies * Aanbevelingen * Plan * **Nummering:** Pagina's en hoofdstukken worden genummerd met Arabische cijfers, terwijl de samenvatting, voorwoord en inhoudsopgave Romeinse cijfers gebruiken [36](#page=36). * **Lengte van het verslag:** Houd je aan de richtlijnen; schrijven is schrappen [38](#page=38). #### 4.1.3 De inhoud organiseren * **Kies een goede titel:** Kort, bondig en de inhoud adequaat weergevend [38](#page=38). * **Vertel een duidelijk verhaal:** Zorg voor een logische lijn (rode draad) die de lezer naar de conclusie leidt. Een nuttige controle is 'achterwaarts redeneren' [38](#page=38). * **Help de lezer:** Gebruik subkoppen, signaalwoorden (signposting), korte inleidingen en samenvattingen per hoofdstuk, en verduidelijk met tabellen en grafieken [38](#page=38). #### 4.1.4 Een geschikte schrijfstijl ontwikkelen * **Academisch Nederlands:** Hanteer een heldere, nauwkeurige en eenvoudige stijl [38](#page=38). * **Tips voor stijl:** * Ken je doelgroep [38](#page=38). * Wissel lange en korte zinnen af [38](#page=38). * Beperk het gebruik van 'ik', 'wij', 'men' [38](#page=38). * Gebruik heldere woorden en uitdrukkingen [38](#page=38). * Kwantificeer waar mogelijk, vermijd vage termen als 'sommige', 'goed', 'weinig' [38](#page=38). * Vermijd jargon, maar gebruik vaktermen waar nodig, met inachtneming van de kennis van de lezer [39](#page=39). * Parafraseer literatuur in plaats van te veel te citeren [39](#page=39). * Controleer spelling en grammatica [39](#page=39). * **Anonimiteit en vertrouwelijkheid:** Kom beloftes van anonimiteit na en markeer verslagen als 'Vertrouwelijk' indien nodig [39](#page=39). * **Voortdurend herzien:** Blijf je verslag herzien [39](#page=39). ### 4.2 Mondelinge presentatie van het verslag De voorbereiding van een mondelinge presentatie begint met het vaststellen van het doel: informeren, overtuigen, aansporen tot actie, of een combinatie hiervan [39](#page=39). #### 4.2.1 Voorbereiding * Stel duidelijke doelstellingen [39](#page=39). * Wek interesse door de presentatie duidelijk en eenvoudig te houden [39](#page=39). * **Tip:** Communiceer je doelstellingen vooraf aan het publiek. Stel vragen om interactie te bevorderen [39](#page=39). #### 4.2.2 Visuele hulpmiddelen * **Voordelen:** Vergroten begrip en geven een professioneel karakter [39](#page=39). * **Nadelen:** Te veel visuele middelen kunnen het verhaal ondergeschikt maken en afleiden [39](#page=39). #### 4.2.3 De presentatie geven * Zorg voor een inhoudelijk waardevolle, geloofwaardige, goed gedoseerde en getimede presentatie [39](#page=39). * Wees natuurlijk, helder en begrijpelijk. Lichaamstaal, oogcontact en spreektechniek zijn belangrijk [39](#page=39). * **Praktische punten:** * Lees je tekst nooit voor [39](#page=39). * Focus op de kernpunten, het meest opvallende [39](#page=39). * Zorg voor een heldere structuur [39](#page=39). * Bereid je voor op vragen en 'parkeer' onverwachte vragen indien nodig [39](#page=39). * Vermijd jargon, wees concreet, geef voorbeelden, bevorder interactie en toon enthousiasme [39](#page=39). ### 4.3 Data-analyse De analyse van data kan worden onderverdeeld in kwantitatieve en kwalitatieve data-analyse. #### 4.3.1 Kwantitatieve data-analyse ##### 4.3.1.1 Data voorbereiden * **Meetniveau bepalen:** Dit bepaalt welke analysemethoden gebruikt kunnen worden [57](#page=57). * **Categorische schaal:** Waarden uitgedrukt in woorden (nominaal of ordinaal) [57](#page=57). * **Nominaal (beschrijvend):** Uitsluitende waarden zonder logische volgorde; alleen modus is zinvol [57](#page=57). * **Ordinaal:** Uitsluitende waarden met een logische volgorde; modus en mediaan berekenbaar [57](#page=57). * **Dichotome data:** Beschrijvende variabele met slechts twee waarden [57](#page=57). * **Numerieke schaal:** Waarden uitgedrukt in getallen (interval of ratio) [57](#page=57). * **Interval:** Gelijke afstanden tussen waarden, geen absoluut nulpunt; modus, mediaan en rekenkundig gemiddelde berekenbaar; optellen en aftrekken mogelijk [57](#page=57). * **Ratio:** Gelijke afstanden, absoluut nulpunt; modus, mediaan en rekenkundig gemiddelde berekenbaar; optellen, aftrekken, delen en vermenigvuldigen mogelijk [57](#page=57). * **Continue en discrete variabelen:** * **Continue variabelen:** Kunnen theoretisch elke waarde aannemen binnen een bereik, afhankelijk van meetnauwkeurigheid [58](#page=58). * **Discrete variabelen:** Aannemen van afzonderlijke eenheden, met een eindig aantal waarden binnen een bereik (bv. schoenmaat) [58](#page=58). * **Opmaak van data:** Invoeren in een datamatrix (kolommen = variabelen, rijen = cases) [58](#page=58). * **Coderen:** Toekennen van numerieke codes aan waarden van variabelen, vooral nuttig voor categorische data. Een codeboek bevat overzicht van variabelen, waarden en codes [58](#page=58) [59](#page=59). * **Ontbrekende data coderen:** Essentieel dat elke case een code heeft, ook bij ontbrekende data, met specifieke codes voor redenen zoals non-respons of niet van toepassing [59](#page=59). * **Data invoeren:** Proces van het toevoegen van data aan de matrix [59](#page=59). * **Cases wegen:** Om een onrepresentatieve steekproef te corrigeren door ondervertegenwoordigde groepen zwaarder te laten doorwegen, gebaseerd op responspercentages per stratum [59](#page=59). ##### 4.3.1.2 Data verkennen en representeren * **Uitgangspunt:** De onderzoeksvraag [59](#page=59). * **Doelen:** Frequentie bepalen, verschillen tussen categorieën onderzoeken, verbanden leggen [59](#page=59). * **Typen analyse:** Univariaat (één variabele), bivariaat (twee variabelen), multivariaat (meer dan twee variabelen) [59](#page=59). * **Visualisatie:** * **Cirkeldiagram:** Voor aandeel van categorieën, maximaal 6-8 segmenten [59](#page=59). * **Staafdiagram:** Voor ordinale of discrete variabelen, in dalende of klimmende volgorde [59](#page=59). * **Histogram:** Voor continue variabelen om de verdeling weer te geven; opp. staven = frequentie, geen scheiding tussen staven benadrukt continuïteit [60](#page=60). * **Lijndiagram:** Voor twee interval-/ratio-variabelen, vaak met een tijdsvariabele (trendanalyse) [59](#page=59) [60](#page=60). * **Frequentiepolygoon:** Voor continue of discrete waarden [60](#page=60). * **Boxplot:** Voor het vergelijken van verdelingen van meer variabelen [61](#page=61). * **Meervoudig staafdiagram:** Voor het vergelijken van hoogste en laagste waarden (multivariaat) [61](#page=61). * **Percentagecomponentstaafdiagram:** Voor het vergelijken van aandeel variabelen (multivariaat) [61](#page=61). * **Gestapeld staafdiagram:** Voor het vergelijken van totalen (multivariant) [61](#page=61). * **Vergelijkende evenredige cirkeldiagrammen:** Voor aandeel en totaal voor verschillende variabelen (multivariaat) [61](#page=61). * **Scatterplot (spreidingsdiagram):** Toont verbanden tussen variabelen; elke stip vertegenwoordigt een case [61](#page=61). ##### 4.3.1.3 Data beschrijven met statistiek * **Centrale tendentie:** Geeft een algemene indruk van de waarden [61](#page=61). * **Modus:** De meest voorkomende waarde [62](#page=62). * **Mediaan:** De middelste waarde na sortering; niet beïnvloed door extreme waarden [62](#page=62). * **Rekenkundig gemiddelde:** De som van waarden gedeeld door het aantal; gevoelig voor extreme waarden [62](#page=62). * **Spreiding:** Beschrijft de variëteit binnen de data (enkel voor numerieke data) [62](#page=62). * **Bereik:** Verschil tussen de laagste en hoogste waarde [62](#page=62). * **Kwartielafstand:** Verschil tussen het derde en tweede kwartiel (middelste 50%) [62](#page=62). * **Variatie:** De gemiddelde gekwadrateerde afwijking van het gemiddelde; het kwadraat van de standaardafwijking [62](#page=62). * **Standaarddeviatie (standaardafwijking):** De wortel uit de variatie; geeft de gemiddelde spreiding van gegevens rond het gemiddelde aan, uitgedrukt op de oorspronkelijke schaal [62](#page=62). * **Indexcijfer:** Een samenvattende waarde om trends of veranderingen over tijd te vergelijken met een basisperiode [62](#page=62). #### 4.3.2 Kwalitatieve data-analyse Kwalitatief onderzoek streeft naar inzicht en begrip van een fenomeen, met een kleiner, gericht sample en data in de vorm van woorden en levenschte situaties [64](#page=64). ##### 4.3.2.1 Data verzamelen (kwalitatief) * **Observaties:** Systematisch waarnemen, vastleggen, beschrijven, analyseren en interpreteren van gedrag [51](#page=51) [65](#page=65). * **Gestructureerde observatie:** Kwantificeren van gedrag met behulp van een coderingsschema [50](#page=50) [51](#page=51). * **Participerende waarneming:** De onderzoeker neemt deel aan de activiteiten van de onderzoekspersonen om inzicht te krijgen in hun symbolische wereld. Rollen variëren van compleet participerend (geheim doel) tot waarnemer als participant (duidelijk doel). Voordelen zijn diepgaand inzicht en ecologische validiteit, nadelen zijn tijdrovend, ethische dilemma's en observatiebias [65](#page=65) [66](#page=66) [67](#page=67). * **Interviews:** Gericht data verzamelen in gesprek met één of meerdere personen [68](#page=68). * **Soorten vragen:** * **Open vragen:** Nodigen uit tot uitgebreide antwoorden (wat, hoe, waarom) [68](#page=68). * **Verdiepende vragen:** Vragen die dieper ingaan op een antwoord of thema [68](#page=68). * **Analytische reflectie:** Letterlijk parafraseren van uitspraken van de geïnterviewde om diepte te creëren [69](#page=69). * **Gesloten vragen:** Vragen om specifieke informatie of feiten/meningen te bevestigen [69](#page=69). * **Suggestieve vragen:** Vermijden, omdat ze de respondent sturen [69](#page=69). * **Kritieke incidentenmethode:** Vragen naar concrete, impactvolle gebeurtenissen die de respondent positief of negatief heeft ervaren [69](#page=69). * **Soorten interviews (mate van structuur):** * **Gestructureerd:** Met een gestandaardiseerde vragenlijst (kwantitatief) [70](#page=70). * **Semigestructureerd:** Gebruik van thema's en vragen die kunnen variëren; kwalitatief [70](#page=70). * **Ongestructureerd (diepte-interview):** Informeel, met brede thema's in plaats van een vaste lijst [70](#page=70). * **Individueel vs. groepsinterview:** Individueel is geschikt voor privéonderwerpen en diepgaand onderzoek; groepsinterviews genereren ideeën en oriëntatie, maar minder geschikt voor gevoelige onderwerpen [70](#page=70). * **Focusgroep:** Een groepsinterview met nadruk op interactieve discussie tussen 8-12 homogene deelnemers, geleid door een moderator [71](#page=71). * **Interviews via internet:** Synchroon (real-time) of asynchroon (offline) [71](#page=71). ##### 4.3.2.2 Data klaarmaken voor analyse * **Transcripteren:** Letterlijk uitschrijven van interviews, inclusief non-verbale signalen, aarzelingen en stilte. Transcripten moeten vragen, antwoorden, interviewer en geïnterviewde duidelijk onderscheiden [73](#page=73). * **Anonimiteit en vertrouwelijkheid:** Zorgvuldige opslag van gegevens [73](#page=73). * **Member check:** Transcripten terugsturen naar geïnterviewden ter verificatie [73](#page=73). ##### 4.3.2.3 Benaderen van kwalitatieve analyse * **Inductief proces:** Theorie opbouwen vanuit de data, met een focus op verkennen [74](#page=74). * **Deductief proces:** Gebruik van bestaande theorie om onderzoeksvragen te formuleren en data-analyse te organiseren [74](#page=74). * **Grounded theory:** Een methode om data te verzamelen en te analyseren om een conceptueel kader te ontwikkelen [74](#page=74). ##### 4.3.2.4 Kwalitatieve analyseprocedures * **Algemene procedures:** Betekenissen samenvatten (condenseren), data-eenheden in categorieën indelen (groeperen), en betekenissen structureren tot een verhaal (ordenen) [74](#page=74). * **Coderen:** Selecteren van relevante passages, voorzien van een label/code. Codes kunnen dicht bij de data staan (in vivo code) of abstracter zijn. Belangrijk is eerlijkheid en openheid voor verschillende interpretaties [74](#page=74) [75](#page=75). * **Data tot eenheden vormen:** Relevante data-eenheden toekennen aan ontworpen categorieën [75](#page=75). * **Sjabloonanalyse:** Een hiërarchische template van datacodes of categorieën wordt gecreëerd en ontwikkeld, en geoptimaliseerd door confrontatie met de data [75](#page=75). * **Analytische inductie:** Doel is het vastleggen van noodzakelijke voorwaarden/oorzaken van een verschijnsel door strategisch gekozen cases te onderzoeken [76](#page=76). * **Grounded theory:** * **Open coderen:** Data opdelen in eenheden en categoriseren met labels [76](#page=76). * **Axiaal coderen:** Verbanden zoeken tussen hoofdcategorieën en subcategorieën [76](#page=76). * **Selectief coderen:** Integreren van hoofdcategorieën om een "grounded theory" te formuleren. Theoretische steekproeven worden genomen tot theoretische verzadiging optreedt [77](#page=77). * **Discoursanalyse:** Analyseren van taalgebruik in een specifieke sociale context; hoe taal de sociale werkelijkheid construeert [77](#page=77). * **Narratieve analyse:** Op zoek gaan naar verhalen van respondenten om verbanden, relaties en sociaal geconstrueerde verklaringen te onderzoeken. Data wordt niet in categorieën opgedeeld, maar de structuur en inhoud van verhalen staan centraal [77](#page=77). * **Deductieve analyseprocedures:** Vertrekken van theoretische proposities om patronen te vergelijken en te toetsen [78](#page=78). * **Computer-assisted qualitative data analysis (CAQDAS):** Software zoals NVIVO of ATLAS.ti kan helpen bij het coderen, hercoderen en organiseren van grote hoeveelheden kwalitatieve data [78](#page=78). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Fundamenteel onderzoek | Onderzoek dat gericht is op het uitbreiden van wetenschappelijke kennis en theorieën, vaak uitgevoerd in academische settings, met als doel algemene inzichten te ontwikkelen die breed toepasbaar zijn over verschillende sectoren. | | Praktijkgericht onderzoek | Onderzoek dat wordt uitgevoerd naar aanleiding van een specifiek probleem of vraagstuk in de praktijk, zoals binnen het bedrijfsleven of de overheid, met als doel een concrete oplossing te vinden voor dat specifieke probleem. | | Onderzoeksproces | Een systematische reeks fasen die een onderzoeker doorloopt om kennis te vergaren, beginnend bij de oriëntatie op het probleem tot aan de rapportering en presentatie van de bevindingen. | | Controleerbaarheid | Een kwaliteitscriterium in onderzoek dat verwijst naar de mate waarin het onderzoeksproces transparant en navolgbaar is, zodat de methoden en stappen die zijn genomen, beoordeeld kunnen worden. | | Betrouwbaarheid | Een kwaliteitscriterium in onderzoek dat aangeeft hoe accuraat en nauwkeurig de metingen en procedures zijn, zodat bij herhaling van het onderzoek vergelijkbare resultaten worden verkregen. | | Validiteit | Een kwaliteitscriterium in onderzoek dat nagaat of er daadwerkelijk gemeten wordt wat men beoogde te meten, en of de resultaten relevant zijn voor het onderzoeksdoel. | | Objectiviteit | Een kwaliteitscriterium in onderzoek dat vereist dat het onderzoek vanuit een neutraal standpunt wordt uitgevoerd, zonder beïnvloeding door persoonlijke meningen, voorkeuren of subjectieve selectie van informatie. | | Ethiek | De gedragsnormen en principes die van toepassing zijn in onderzoek, met name met betrekking tot het respectvol behandelen van betrokken personen, het waarborgen van hun rechten en welzijn, en het ethisch verantwoorden van de onderzoeksactiviteiten. | | Onderzoeksvoorstel | Een document waarin de opzet van een gepland onderzoeksproject wordt beschreven, inclusief de aanleiding, doelstellingen, vragen, methode, tijdschema en benodigde middelen, bedoeld om de haalbaarheid en relevantie aan te tonen. | | Centraal vraag | De hoofdvraag die in een onderzoek centraal staat en specifiek omschrijft wat er onderzocht moet worden, met als doel de richting te geven aan het onderzoeksproces en het eindproduct te bepalen. | | Onderzoeksdoelstelling | Een beknopte zin die de exacte verwachting weergeeft van het te leveren eindresultaat van een onderzoek, vaak getoetst aan SMART-criteria (Specifiek, Meetbaar, Acceptabel, Realistisch, Tijdgebonden). | | Deelvragen | Vragen die worden afgeleid uit de centrale vraag om het onderzoek op te splitsen in kleinere, behapbare onderdelen, die helpen bij het structureren van de dataverzameling en analyse. | | Eenheden | De entiteiten (individuen, groepen, organisaties, etc.) waarop een onderzoek betrekking heeft en waarover uitspraken worden gedaan (eenheid van analyse) of waarvan informatie wordt verzameld (eenheid van observatie). | | Variabelen | Kenmerken van eenheden die meetbaar zijn en centraal staan in het onderzoek, en die gebruikt worden om eenheden te beschrijven, te vergelijken of de relaties ertussen te analyseren. | | Operationaliseren | Het proces waarbij abstracte theoretische begrippen meetbaar worden gemaakt door ze te vertalen naar concrete indicatoren, meetinstrumenten of vragen, zodat ze in onderzoek kunnen worden onderzocht. | | Hypothese | Een toetsbare veronderstelling over de relatie tussen twee of meer variabelen of concepten, die geformuleerd wordt op basis van theorie of eerdere observaties en die vervolgens in onderzoek wordt getoetst. | | Deductieve methode | Een onderzoeksmethode waarbij men start vanuit een bestaande theorie of model om hypotheses te formuleren, die vervolgens getoetst worden met behulp van empirisch onderzoek. | | Inductieve methode | Een onderzoeksmethode waarbij men begint met het verzamelen van data en op basis van observaties en patronen een nieuwe theorie of model ontwikkelt. | | Onderzoeksfilosofie | De onderliggende aannames en opvattingen van een onderzoeker over de aard van de werkelijkheid (ontologie) en hoe kennis kan worden verkregen (epistemologie), die de keuzes in het onderzoeksproces beïnvloeden. | | Paradigma | Een set van gedeelde aannames, waarden en methoden die de wetenschappelijke gemeenschap in een bepaald vakgebied leidt, zoals positivisme of interpretivisme, die de manier van kijken naar en uitvoeren van onderzoek bepalen. | | Onderzoeksstrategie | Een algemeen plan dat aangeeft hoe een onderzoeker te werk zal gaan om de onderzoeksvragen te beantwoorden, zoals deductie of inductie, en dat leidt tot de keuze van specifieke onderzoeksmethoden. | | Experiment | Een onderzoeksmethode waarbij de onderzoeker variabelen manipuleert om causale verbanden te onderzoeken, meestal door het vergelijken van een experimentele groep met een controlegroep. | | Surveyonderzoek | Een onderzoeksmethode waarbij gegevens worden verzameld via gestructureerde vragenlijsten (enquêtes of gestructureerde interviews) om kenmerken van een populatie te beschrijven of verbanden te onderzoeken. | | Case study (gevalstudie) | Een onderzoeksmethode die diepgaand onderzoek verricht naar een specifiek fenomeen binnen zijn context, vaak met behulp van meerdere databronnen en de triangulatie van data, om "waarom" en "hoe" vragen te beantwoorden. | | Action research (actieonderzoek) | Een onderzoeksmethode gericht op het oplossen van praktische problemen en het teweegbrengen van verandering, waarbij de onderzoeker actief deelneemt aan het onderzochte proces en de betrokkenen worden betrokken. | | Grounded theory | Een inductieve onderzoeksmethode gericht op theorieontwikkeling, waarbij data systematisch worden verzameld en geanalyseerd om een theorie te ontwikkelen die gebaseerd is op de verzamelde gegevens. | | Etnografie | Een onderzoeksmethode, ontleend aan de culturele antropologie, gericht op het beschrijven en verklaren van de realiteit waarin onderzochte personen leven of werken, zoals zij die ervaren, vaak door middel van participerende observaties en interviews. | | Archiefonderzoek/documentenanalyse | Een onderzoeksmethode waarbij administratieve data en documenten de primaire bron van data vormen om veranderingen over tijd te bestuderen. | | Meervoudige methoden (multimethoden) | Het gebruik van meer dan één dataverzamelingsmethode of analyseprocedure binnen een onderzoeksproject, wat kan leiden tot een rijkere en meer omvattende analyse. | | Dwarsdoorsnede-onderzoek (cross-sectioneel onderzoek) | Onderzoek dat een fenomeen op één specifiek tijdstip bestudeert, wat resulteert in een momentopname van de situatie. | | Longitudinaal onderzoek | Onderzoek dat veranderingen en ontwikkelingen bestudeert door herhaaldelijke metingen of waarnemingen over een langere periode. | | Literatuurstudie | Het kritisch analyseren en samenvatten van bestaande wetenschappelijke literatuur om inzicht te krijgen in een onderzoeksgebied, de relevantie van het eigen onderzoek te bepalen en de onderzoeksvragen te verfijnen. | | Primaire literatuurbronnen | Bronnen die voor het eerst een bepaald werk publiceren, zoals rapporten, dissertaties en overheidsdocumenten. | | Secundaire literatuurbronnen | Bronnen die informatie uit primaire bronnen samenvatten of analyseren, zoals wetenschappelijke tijdschriften, vaktijdschriften en boeken. | | Tertiaire literatuurbronnen/zoekmiddelen | Bronnen die helpen bij het zoeken naar primaire en secundaire literatuur, zoals databases, indices en abstracten. | | Plagiaat | Het overnemen van het werk of de ideeën van anderen en deze presenteren als eigen werk zonder duidelijke bronvermelding. | | Toegang tot respondenten | Het proces van het verkrijgen van formele toestemming (fysieke toegang) en acceptatie (cognitieve toegang) van individuen of organisaties om data te verzamelen voor onderzoek. | | Onderzoeksethiek | De principes en normen die het gedrag van een onderzoeker sturen met betrekking tot de rechten en het welzijn van de betrokkenen, en de gepastheid van de onderzoeksactiviteiten. | | Persoonsgegevens | Informatie die direct of indirect kan leiden tot identificatie van een persoon, zoals naam, adres of IP-adres. | | Gevoelige persoonsdata | Persoonsgegevens die informatie bevatten over ras, politieke overtuigingen, religie, seksuele geaardheid, etc., en die extra bescherming vereisen. | | GDPR (General Data Protection Regulation) | De Europese privacywetgeving die de verwerking en bescherming van persoonsgegevens regelt. | | Secundaire data | Gegevens die oorspronkelijk voor een ander doel zijn verzameld en die voor een nieuw onderzoeksproject worden gebruikt, zoals documenten of bestaande enquêtegegevens. | | Deskresearch | Het verzamelen van gegevens uit bestaande, reeds gepubliceerde of beschikbare bronnen, zonder nieuw veldonderzoek te verrichten. | | Field research | Het verzamelen van nieuwe, primaire data door middel van methoden zoals interviews, enquêtes of observaties ter plaatse. | | Documentaire secundaire data | Geschreven of niet-geschreven documenten (zoals rapporten, notulen, foto's, bedrijfsdatabases) die als secundaire databron dienen. | | Secundaire enquêtegegevens | Gegevens die eerder via enquêtes zijn verzameld en die voor een nieuw onderzoeksproject worden hergebruikt. | | Telling (census) | Een onderzoek waarbij gegevens van alle leden van een populatie worden verzameld, wat resulteert in een compleet beeld van die populatie. | | Doorlopende en regelmatige enquêtes | Enquêtes die periodiek worden herhaald om trends en veranderingen over tijd te volgen, uitgevoerd door overheids- of non-gouvernementele organisaties. | | Ad-hoc enquêtes | Eenmalige enquêtes die specifiek voor een bepaalde situatie of onderzoeksvraag worden ontworpen en uitgevoerd. | | Tijdreeks | Een reeks kwantificeerbare gegevens van één variabele, geregistreerd over een periode met regelmatige intervallen, gebruikt om trends over tijd te analyseren. | | Cohortstudie | Onderzoek waarbij gegevens van dezelfde groep individuen over een langere periode worden verzameld op verschillende tijdstippen, als een reeks momentopnamen. | | Globale geschiktheid | Een eerste beoordeling van een secundaire databron om te bepalen of deze in grote lijnen relevant en bruikbaar is voor het onderzoek. | | Precieze geschiktheid | Een gedetailleerde beoordeling van een secundaire databron, inclusief de betrouwbaarheid, validiteit en de aanwezigheid van meetvertekeningen, om de geschiktheid voor specifieke onderzoeksdoeleinden vast te stellen. | | Meetvertekeningen | Opzettelijke of onbedoelde onnauwkeurigheden in gegevensverzameling of -registratie, die de resultaten kunnen beïnvloeden. | | Kosten en baten | Een afweging van de middelen (tijd, geld) die nodig zijn om secundaire data te verkrijgen ten opzichte van de voordelen die deze data bieden voor het beantwoorden van de onderzoeksvraag. | | Steekproefkader | Een lijst of bron die een volledig overzicht geeft van de eenheden in de populatie, waaruit een steekproef kan worden getrokken, waardoor iedere eenheid een gelijke kans heeft om geselecteerd te worden (bij aselecte steekproeven). | | Steekproefomvang | Het aantal eenheden dat in een steekproef wordt opgenomen, waarbij een grotere omvang over het algemeen leidt tot hogere nauwkeurigheid en representativiteit, maar ook hogere kosten met zich meebrengt. | | Type 1 fout | Bij statistische hypothesetoetsing: het ten onrechte verwerpen van de nulhypothese, terwijl deze juist is. | | Type 2 fout | Bij statistische hypothesetoetsing: het ten onrechte niet verwerpen van de nulhypothese, terwijl de alternatieve hypothese juist is. | | Betrouwbaarheidsinterval | Een reeks waarden binnen een bepaald betrouwbaarheidsniveau (bv. 95%) waarin de werkelijke populatiewaarde waarschijnlijk ligt, gebaseerd op de steekproefresultaten. | | Respons | Het deel van de getrokken steekproef dat daadwerkelijk deelneemt aan het onderzoek en data levert. | | Non-respons | Het deel van de getrokken steekproef dat geen data levert, om diverse redenen zoals onbereikbaarheid, weigering of gebrek aan kennis. | | Selecte non-respons | Non-respons waarbij de personen die niet meedoen aan het onderzoek systematisch verschillen van degenen die wel meedoen, wat de representativiteit kan aantasten. | | Totale responspercentage | Het totale aantal respondenten dat aan het onderzoek deelneemt gedeeld door het totale aantal in de steekproef na uitsluiting van niet-in aanmerking komende respondenten. | | Actieve responspercentage | Het totale responsaantal gedeeld door het totale aantal elementen in de steekproef nadat niet-in aanmerking komende of onbereikbare respondenten zijn uitgesloten. | | Enkelvoudige aselecte steekproef | Een steekproefmethode waarbij elke eenheid in de populatie een gelijke en onbekende kans heeft om geselecteerd te worden, vaak door middel van loting of een willekeurige nummergenerator. | | Systematische steekproef | Een aselecte steekproefmethode waarbij eenheden worden geselecteerd uit een lijst met een vast interval (bv. elke 10e eenheid), beginnend bij een willekeurig gekozen startpunt. | | Gestratificeerde aselecte steekproef | Een aselecte steekproefmethode waarbij de populatie eerst wordt verdeeld in relevante subgroepen (strata) en vervolgens uit elk stratum een aselecte steekproef wordt getrokken om representativiteit te waarborgen. | | Clustersteekproef | Een aselecte steekproefmethode waarbij de populatie wordt verdeeld in clusters (bv. geografische gebieden) en vervolgens een aselecte steekproef van deze clusters wordt getrokken. | | Quotasteekproef | Een selecte steekproefmethode waarbij de onderzoeker ervoor zorgt dat de steekproef bepaalde kenmerken van de populatie vertoont, door quota toe te wijzen aan verschillende groepen. | | Doelgerichte steekproef | Een selecte steekproefmethode waarbij de onderzoeker op basis van zijn oordeel de meest geschikte eenheden selecteert voor het onderzoek. | | Sneeuwbalsteekproef | Een selecte steekproefmethode waarbij bestaande respondenten worden gevraagd om nieuwe respondenten aan te wijzen, nuttig voor het bereiken van moeilijk te benaderen populaties. | | Zelfselecterende steekproef | Een selecte steekproefmethode waarbij eenheden die vrijwillig meedoen aan het onderzoek worden geselecteerd. | | Gemakssteekproef | Een selecte steekproefmethode waarbij eenheden worden gekozen omdat ze het gemakkelijkst te verkrijgen zijn, wat ten koste gaat van de representativiteit. | | Kwantitatieve data | Numerieke data die gemeten en statistisch geanalyseerd kan worden, vaak gebruikt om patronen en verbanden te kwantificeren. | | Kwalitatieve data | Niet-numerieke data, zoals tekst, audio of video, die diepgaand inzicht geeft in fenomenen, meningen en ervaringen. | | Gestructureerde waarneming | Een observatiemethode waarbij vooraf vastgestelde gedragingen of gebeurtenissen systematisch worden geregistreerd volgens een coderingsschema. | | Coderingsschema | Een lijst met specifieke gedragingen, gebeurtenissen of categorieën die tijdens een observatie of bij het analyseren van data worden gemeten of toegekend. | | Gestructureerde interviews | Interviews waarbij de interviewer dezelfde vragen in dezelfde volgorde stelt aan alle respondenten en de antwoorden nauwkeurig registreert, vaak gebruikt in kwantitatief onderzoek. | | Latente concepten | Abstracte begrippen die niet direct observeerbaar zijn, zoals motivatie of persoonlijkheid, die gemeten worden via indicatoren. | | Manifeste concepten | Begrippen die direct observeerbaar of meetbaar zijn, zoals leeftijd of geslacht. | | Vragenlijst | Een gestandaardiseerde reeks vragen die wordt gebruikt om informatie te verzamelen van een groep respondenten, voor zowel kwantitatief als kwalitatief onderzoek. | | Open vragen | Vragen waarbij respondenten in hun eigen woorden kunnen antwoorden, wat diepgaande informatie oplevert. | | Gesloten vragen | Vragen met vooraf gedefinieerde antwoordopties waaruit de respondent moet kiezen, wat efficiënte dataverzameling mogelijk maakt. | | Lijstvragen (multiple choice) | Gesloten vragen waarbij een lijst met mogelijke antwoorden wordt aangeboden waaruit de respondent kan kiezen. | | Categorievragen | Gesloten vragen met wederzijds uitsluitende categorieën als antwoordopties, waarbij slechts één antwoord mogelijk is. | | Rangordevragen | Gesloten vragen waarbij respondenten een reeks antwoorden op volgorde van voorkeur of belangrijkheid moeten plaatsen. | | Schaal- of beoordelingsvragen | Vragen waarbij respondenten een schaal gebruiken om hun mening, houding of ervaring te beoordelen, zoals een Likert-schaal. | | Matrixvragen | Een reeks gesloten vragen waarbij dezelfde antwoordopties worden gebruikt voor alle vragen binnen de matrix, wat de efficiëntie vergroot. | | Kwantiteitsvraag | Een gesloten vraag die een hoeveelheid of getal vraagt. | | Filtervragen | Vragen die worden gebruikt om respondenten te screenen en te bepalen of zij in aanmerking komen voor verdere vragen in de vragenlijst. | | Meetniveau | De eigenschappen van variabelen die bepalen welke statistische analyses mogelijk zijn, zoals nominaal, ordinaal, interval en ratio. | | Categorische schaal | Een schaal die waarden uitdrukt in woorden, die nominaal of ordinaal kan zijn. | | Numerieke schaal | Een schaal die waarden uitdrukt in getallen, die interval of ratio kan zijn. | | Nominaal meetniveau | Een categorische schaal waarbij waarden elkaar uitsluiten en geen logische volgorde hebben (bv. geslacht, kleur). | | Ordinaal meetniveau | Een categorische schaal waarbij waarden elkaar uitsluiten en een logische volgorde hebben (bv. opleidingsniveau, tevredenheidsschaal). | | Dichotome data | Beschrijvende variabelen die slechts twee waarden kunnen aannemen (bv. ja/nee, man/vrouw). | | Intervalmeetniveau | Een numerieke schaal waarbij de afstanden tussen waarden gelijk zijn, maar er geen absoluut nulpunt is (bv. temperatuur in Celsius). | | Ratiomeetniveau | Een numerieke schaal waarbij de afstanden tussen waarden gelijk zijn en er een absoluut nulpunt is, waardoor alle wiskundige bewerkingen mogelijk zijn (bv. lengte, gewicht). | | Continue variabelen | Variabelen die in theorie elke waarde binnen een bepaald bereik kunnen aannemen, afhankelijk van de meetnauwkeurigheid (bv. lengte, tijd). | | Discrete variabelen | Variabelen die alleen specifieke, afzonderlijke waarden kunnen aannemen (bv. aantal kinderen, schoenmaat). | | Datamatrix | Een tabelvormige representatie van data, waarbij kolommen variabelen en rijen cases voorstellen. | | Coderen | Het toekennen van numerieke of symbolische codes aan de waarden van variabelen om data te vereenvoudigen voor analyse. | | Codeboek | Een document dat alle variabelen in een dataset beschrijft, inclusief hun waarden, codes en definities, om consistentie in de codering te waarborgen. | | Ontbrekende data | Data die niet is verzameld of geregistreerd voor een specifieke variabele en case, om verschillende redenen zoals non-respons of het overslaan van een vraag. | | Cases wegen | Een techniek om de representativiteit van een steekproef te verbeteren door de bijdrage van verschillende subgroepen aan te passen op basis van hun responspercentage in de populatie. | | Univariate statistiek | Statistische methoden die worden gebruikt om één variabele te onderzoeken en te beschrijven, zoals frequentieverdelingen, gemiddelden en standaarddeviaties. | | Bivariate statistiek | Statistische methoden die worden gebruikt om de relatie tussen twee variabelen te onderzoeken. | | Multivariate statistiek | Statistische methoden die worden gebruikt om de relaties tussen drie of meer variabelen te onderzoeken. | | Centrale tendentie | Maten die de typische of centrale waarde van een dataset beschrijven, zoals modus, mediaan en rekenkundig gemiddelde. | | Spreiding | Maten die de variatie of verspreiding van waarden binnen een dataset beschrijven, zoals bereik, kwartielafstand en standaarddeviatie. | | Variatie | Een spreidingsmaat die de gemiddelde gekwadrateerde afwijking van de waarden ten opzichte van het gemiddelde weergeeft. | | Standaarddeviatie (standaardafwijking) | Een statistische maat die de mate van spreiding van gegevens rond het gemiddelde aangeeft, uitgedrukt in de oorspronkelijke meeteenheid. | | Indexcijfer | Een samenvattende waarde die de verandering van een variabele over tijd weergeeft ten opzichte van een basisperiode, vaak gebruikt om trends te vereenvoudigen. | | Participerende waarneming | Een observatiemethode waarbij de onderzoeker actief deelneemt aan de activiteiten van de groep die wordt onderzocht om diepgaand inzicht te verkrijgen. | | Gestructureerde observatie | Een observatiemethode waarbij vooraf gedefinieerde gedragingen systematisch worden waargenomen en geregistreerd. | | Observer-effect | Het fenomeen waarbij geobserveerde individuen hun gedrag aanpassen omdat ze weten dat ze worden geobserveerd. | | Waarnemersbias | De onbewuste invloed van de ideeën en verwachtingen van de waarnemer op de interpretatie van gegevens. | | Collegial inspection | Een methode om observaties te valideren door een collega die het onderzoeksveld goed kent, alternatieve interpretaties te bespreken. | | Member check | Een vorm van triangulatie waarbij onderzoeksverslagen of -aantekeningen aan de geïnterviewden worden voorgelegd ter verificatie. | | Interview | Een gesprek tussen een onderzoeker en een of meerdere personen, bedoeld om gerichte data te verzamelen, variërend van gestructureerd tot ongestructureerd. | | Open vragen | Vragen die respondenten de ruimte geven om in hun eigen woorden uitgebreid te antwoorden. | | Verdiepende vragen | Vragen die bedoeld zijn om dieper in te gaan op een bepaald antwoord of thema, om meer gedetailleerde informatie te verkrijgen. | | Analytische reflectie | Het parafraseren van de woorden van de geïnterviewde om de betekenis te verduidelijken en door te vragen op de kern van de uitspraak. | | Gesloten vragen | Vragen met een beperkt aantal antwoordopties waaruit de respondent moet kiezen. | | Suggestieve vragen | Vragen die de respondent in een bepaalde richting sturen of een bepaald antwoord impliceren, en die vermeden moeten worden. | | Kritische incidentenmethode | Een interviewtechniek waarbij respondenten worden gevraagd een specifieke gebeurtenis (kritiek incident) met duidelijke effecten gedetailleerd te beschrijven om inzichten te verkrijgen. | | Gestructureerde interviews | Interviews die een vooraf bepaalde vragenlijst volgen, vergelijkbaar met enquêtes, vaak gebruikt in kwantitatief onderzoek. | | Semigestructureerde interviews | Interviews met een lijst van thema's en vragen die behandeld moeten worden, maar waarbij de volgorde en formulering flexibel kan zijn, typisch voor kwalitatief onderzoek. | | Ongestructureerde interviews (diepte-interviews) | Informele interviews zonder een vaste vragenlijst, waarbij de onderzoeker brede thema's verkent om diepgaand inzicht te krijgen. | | Individueel interview | Een één-op-één gesprek tussen onderzoeker en respondent, geschikt voor privéonderwerpen en diepgaande informatie. | | Groepsinterview | Een interview met meerdere respondenten tegelijk, geschikt voor het genereren van ideeën en het verkennen van onderwerpen, hoewel minder geschikt voor gevoelige thema's. | | Focusgroep | Een specifiek type groepsinterview met een moderator en een groep deelnemers (meestal 8-12) die een nauwkeurig omschreven onderwerp bespreken, met nadruk op interactieve discussie. | | Synchroon interview | Een interview dat in real-time plaatsvindt, zoals een telefoongesprek of videogesprek. | | Asynchroon interview | Een interview dat niet in real-time plaatsvindt, zoals een e-mailinterview of forumdiscussie. | | Internetforum | Een online platform waar gebruikers discussies kunnen voeren over specifieke onderwerpen. | | E-mailinterview | Een interview dat via een serie e-mails wordt gevoerd, waarbij elke e-mail een paar vragen bevat. | | Respondentbias | Vertekening van antwoorden door respondenten, bijvoorbeeld door sociaal wenselijke antwoorden te geven, gevoelige thema's te mijden of tijdsgebrek. | | Interviewerbias | Vertekening van antwoorden door het gedrag, de toon of de non-verbale communicatie van de interviewer. | | Generaliseerbaarheid | De mate waarin de resultaten van een onderzoek kunnen worden toegepast op een grotere populatie of andere situaties. | | Hoge validiteit | De mate waarin een onderzoeksmethode, zoals een interview, daadwerkelijk meet wat het beoogt te meten, vaak verhoogd door de mogelijkheid om vragen te verduidelijken. | | Audio-opname en transcriptie | Het vastleggen van interviews met een audio-recorder en het vervolgens letterlijk uitschrijven van de opname (transcriptie) voor analyse. | | Kwalitatieve data-analyse | Het proces van het synthetiseren, categoriseren en structureren van niet-numerieke data om patronen, thema's en betekenissen te ontdekken en theorieën te ontwikkelen. | | Condenseren | Het samenvatten van kwalitatieve data om de essentie te behouden en de hoeveelheid informatie te reduceren. | | Categoriseren | Het groeperen van data-eenheden (bv. woorden, zinnen, passages) in betekenisvolle categorieën of thema's. | | Structureren | Het ordenen van data op een logische manier, vaak in de vorm van een verhaal of schema, om betekenisvolle inzichten te presenteren. | | Thema's | Herhalende patronen of concepten die naar voren komen uit kwalitatieve data. | | Patronen | Regelmatigheden of structuren die worden geïdentificeerd in kwalitatieve data. | | Inductieve benadering | Een analysemethode waarbij men begint met data en op basis daarvan een theorie opbouwt, zonder vooraf vastgestelde verwachtingen. | | Deductieve benadering | Een analysemethode waarbij men bestaande theorieën of literatuur gebruikt om de analyse van data te organiseren en te interpreteren. | | Grounded theory | Een specifieke inductieve analyseprocedure waarbij data systematisch worden verzameld en geanalyseerd om een theorie te ontwikkelen die gegrond is in de data zelf. | | Sjablonanalyse | Een analysemethode voor kwalitatieve data waarbij een hiërarchisch template van codes of categorieën wordt gecreëerd en verfijnd door confrontatie met de data. | | Analytische inductie | Een methode om noodzakelijke voorwaarden of oorzaken van een fenomeen vast te stellen door strategisch gekozen cases intensief te onderzoeken en de verklaringen te toetsen en aan te passen. | | Open coderen | De eerste fase van coderen in grounded theory, waarbij data wordt opgedeeld in eenheden en gelabeld met beschrijvende codes die dicht bij de data staan. | | Axiaal coderen | De tweede fase van coderen in grounded theory, waarbij verbanden worden gezocht tussen hoofdcategorieën en subcategorieën. | | Selectief coderen | De laatste fase van coderen in grounded theory, waarbij de hoofdcategorieën verder worden geïntegreerd om een samenhangende theorie te formuleren. | | Discoursanalyse | Een methode om taal te analyseren en te onderzoeken hoe taal sociale realiteit construeert en bepaalde belangen dient. | | Narratieve analyse | Een methode die zich richt op het analyseren van de verhalen van respondenten om verbanden, relaties en sociaal geconstrueerde verklaringen te onderzoeken. | | Computer-assisted qualitative data analysis (CAQDAS) | Softwaretools die helpen bij het organiseren, coderen en analyseren van grote hoeveelheden kwalitatieve data, zoals NVIVO of ATLAS.ti. |

# Het onderzoeksproces en de kwaliteit van onderzoek Dit onderwerp behandelt de definitie en het doel van onderzoek, de verschillende fasen van het onderzoeksproces en de essentiële criteria voor kwaliteitsonderzoek. ### 1.1 Wat is onderzoek? Onderzoek kan gedefinieerd worden als een doelbewuste en methodische zoektocht naar nieuwe kennis in de vorm van antwoorden op vooraf gestelde vragen. Het is een systematische werkwijze die gekenmerkt wordt door drie elementen: een duidelijk doel, systematische dataverzameling en systematische interpretatie van gegevens. Een **methode** is een systematische en doelgerichte werkwijze om gegevens te verzamelen, analyseren en interpreteren. Een **techniek** daarentegen is een specifieke activiteit voor dataverzameling, zoals een enquête, interview, observatie, test of simulatie [2](#page=2). #### 1.1.1 Relevantie van onderzoek in organisaties Onderzoek is relevant voor managers omdat dagelijkse problemen, fenomenen en processen vragen oproepen. Wanneer bijvoorbeeld de verkoop daalt, het absenteïsme stijgt of doelstellingen niet worden gehaald, wordt onderzoek ingezet om de oorzaken te achterhalen [2](#page=2). #### 1.1.2 Doel van onderzoek in organisaties Onderzoek in organisaties kan twee hoofddoelen dienen [2](#page=2): 1. **Fundamenteel onderzoek:** Dit type onderzoek heeft een wetenschappelijk doel en is gericht op het uitbreiden van theorieën, voornamelijk binnen academische kringen en de wetenschappelijke gemeenschap. De onderzoeker zoekt niet alleen een oplossing voor een specifiek probleem, maar beoogt algemene inzichten te ontwikkelen die breed toepasbaar zijn in verschillende sectoren [2](#page=2). > **Voorbeeld:** Een onderzoeker die de meest effectieve manier wil achterhalen voor organisaties om te herstellen van een verstoring in de dienstverlening, met als doel breed inzetbare richtlijnen te ontwikkelen [2](#page=2). 2. **Praktijkgericht onderzoek:** Dit onderzoek wordt uitgevoerd naar aanleiding van een specifiek probleem, vaak afkomstig uit het bedrijfsleven, de overheid of andere organisaties. Het wordt ook wel toegepast onderzoek genoemd en richt zich op het oplossen van concrete problemen binnen een specifieke organisatie [2](#page=2). ### 1.2 Het onderzoeksproces Onderzoek wordt op een systematische wijze uitgevoerd en doorloopt verschillende fasen. Hoewel het proces niet altijd een standaard rechttoe rechtaan verloop kent, is het noodzakelijk om vooruit te plannen, bijvoorbeeld door na te denken over data-analyse en rapportage voordat met de dataverzameling wordt begonnen. De belangrijkste fasen van het onderzoeksproces zijn [2](#page=2): * **Fase 1: Oriëntatie op probleem en context:** In deze fase oriënteert de onderzoeker zich op de opdrachtgever en verzamelt relevante informatie over de context [3](#page=3). * **Fase 2: Formulering van onderzoeksdoelstelling en vraagstelling:** Hierin wordt onderzocht waarom investeren in onderzoek zinvol is en worden de centrale vraag, de onderzoeksdoelstelling en eventuele deelvragen geformuleerd [2](#page=2) [3](#page=3). * **Fase 3: Kritische literatuurstudie:** De onderzoeker gaat na wat er reeds bekend is over het onderwerp [2](#page=2). * **Fase 4: Methodologische verantwoording inclusief operationalisering:** In deze fase worden de gemaakte methodologische keuzes en de aanpak van het onderzoek beschreven. Dit omvat het bepalen van de onderzoekseenheden, variabelen, het uitwerken van begrippen, het operationaliseren van deze begrippen, het specificeren van relaties tussen variabelen en eventueel hypothesevorming [2](#page=2) [3](#page=3). * **Fase 5: Dataverzameling:** Hier worden gegevens verzameld, bijvoorbeeld door middel van interviews of observaties [2](#page=2). * **Fase 6: Data-analyse:** De verzamelde gegevens worden geanalyseerd, waarbij onderscheid wordt gemaakt tussen kwantitatieve en kwalitatieve data [2](#page=2). * **Fase 7: Rapportering en presentatie:** De onderzoeksresultaten worden gepresenteerd, bijvoorbeeld in een onderzoeksrapport [2](#page=2). > **Tip:** Een onderzoeksvoorstel is een cruciaal document dat de planning van een onderzoeksproject uiteenzet, inclusief de aanleiding, doelen en voorgestelde uitvoering. Het bestaat uit verschillende onderdelen zoals titel, aanleiding en probleembeschrijving, onderzoeksdoelstellingen en -vragen, methode, tijdschema, middelen (inclusief haalbaarheidstoets) en referenties [3](#page=3). ### 1.3 Kwaliteit in onderzoek De kwaliteit van onderzoek wordt beoogd zo hoog mogelijk te houden door het onderzoek volgens methodologische regels op te zetten en uit te voeren. De belangrijkste kwaliteitscriteria zijn [3](#page=3): 1. **Controleerbaarheid:** Dit criterium geeft aan in welke mate het mogelijk is om inzicht te krijgen in wat er tijdens het onderzoek is gedaan. Als de informatie over de onderzoeksstappen niet teruggevonden kan worden, wordt het onderzoek verdacht en minder geloofwaardig [3](#page=3). 2. **Betrouwbaarheid en validiteit:** * **Validiteit** onderzoekt of gemeten is wat men ook werkelijk wilde meten [3](#page=3). * **Betrouwbaarheid** ziet toe op de accuraatheid en nauwkeurigheid van de meting [3](#page=3). 3. **Objectiviteit:** Onderzoek dient te worden uitgevoerd vanuit een neutraal standpunt, waarbij vooroordelen en subjectieve selectie worden vermeden. De onderzoeker mag zich niet laten leiden door eigen meningen of voorkeuren, aangezien dit kan leiden tot een vertekend beeld van de werkelijkheid. Ook mag geen weging van methodiek, informatie of bronnen plaatsvinden op basis van persoonlijke voorkeuren of die van de opdrachtgever [3](#page=3). 4. **Ethiek:** Dit criterium verwijst naar de gedragsnormen die gehanteerd worden tijdens het onderzoek. Betrokkenen, zoals mensen, dienen met respect te worden behandeld en op een correcte manier benaderd te worden [3](#page=3). ### 1.4 Kenmerken van een goed onderzoeksonderwerp De keuze voor een onderzoeksonderwerp hangt af van de specifieke situatie. Bij het definiëren van de vragen en doelstellingen, zowel voor fundamenteel als praktisch onderzoek, zijn twee criteria van belang [3](#page=3): 1. **Relevantie:** De mate waarin het onderzoek een waardevolle bijdrage levert, ongeacht de uitkomst [3](#page=3). 2. **Haalbaarheid:** De mate waarin het doel van het onderzoek bereikt kan worden binnen bestaande beperkingen, zoals tijd, middelen (apparatuur, budget, etc.) [3](#page=3). --- # Het ontwerpen van een onderzoeksvoorstel en onderzoeksontwerp Dit thema behandelt het cruciale proces van het ontwikkelen van een gedetailleerd onderzoeksvoorstel en het specificeren van het onderzoeksontwerp, van de initiële probleemoriëntatie tot de operationalisering van variabelen. ### 2.1 Oriëntatie op het probleem en context De eerste stap in het opstellen van een onderzoeksvoorstel is een grondige oriëntatie op het probleem en de context. Dit houdt in dat de onderzoeker informatie verzamelt over de opdrachtgever, het specifieke probleem dat aangepakt moet worden, en de bredere context waarin dit probleem zich voordoet [3](#page=3) [4](#page=4). #### 2.1.1 Oriëntatie op de opdrachtgever en context Het verkrijgen van een goed beeld van de opdrachtgever helpt het onderzoek beter af te stemmen op de specifieke behoeften en kaders. Dit omvat het verzamelen van informatie over [4](#page=4): * Producten en diensten [4](#page=4). * Markten [4](#page=4). * Organisatiestructuur [4](#page=4). * Missie en visie [4](#page=4). * Kengetallen [4](#page=4). #### 2.1.2 Probleemdefiniëring Een probleem wordt gedefinieerd als een onwenselijke of onzekere situatie [4](#page=4). * **Onwenselijk:** De feitelijke situatie wijkt af van de gewenste situatie [4](#page=4). * **Onzeker:** Er is onvoldoende informatie om beslissingen te nemen [4](#page=4). Het is essentieel om de oorzaak en het gevolg van een probleem van elkaar te scheiden om het goed te begrijpen [4](#page=4). #### 2.1.3 Formuleren van de opdracht en eindproducten De opdracht wordt geformuleerd op basis van het te leveren eindproduct, waarvan vijf typen worden onderscheiden [4](#page=4): 1. **Analyse:** Een ontleding die inzicht verschaft, bijvoorbeeld in de vorm van een beschrijving, inventarisatie of verklaring [4](#page=4). 2. **Advies:** Een stellingname over de beste actie die de opdrachtgever kan ondernemen [4](#page=4). 3. **Ontwerp:** Een visuele of schematische weergave van een product, interventie, proces of concept [4](#page=4). 4. **Fabricaat:** Het concrete eindproduct, gebaseerd op een ontwerp, dat functioneel ingezet kan worden [4](#page=4). 5. **Handeling:** Professioneel gedrag gericht op belanghebbenden, zoals trainen of coachen [4](#page=4). ### 2.2 Formuleren van onderzoeksdoelstellingen en vraagstellingen Dit onderdeel richt zich op het specificeren wat precies onderzocht moet worden [4](#page=4). #### 2.2.1 Centrale vraag en onderzoeksdoelstelling * **Centrale vraag:** Omschrijft in een specifieke, open vraag wat onderzocht moet worden en bakent het onderzoeksgebied af. Het antwoord hierop mondt uit in het eindproduct [4](#page=4). * **Onderzoeksdoelstelling:** Een enkele zin die de exacte verwachting weergeeft omtrent het op te leveren eindresultaat. Deze moet SMART zijn [4](#page=4): * **Specifiek:** Exacte beschrijving van verwachtingen [4](#page=4). * **Meetbaar:** Hoe bewezen wordt dat de doelstelling is behaald [4](#page=4). * **Acceptabel/Actiegericht:** Geeft aan wat er gedaan wordt. (Niet expliciet genoemd in dit deel, maar wel impliciet in de aard van doelstellingen) [4](#page=4). * **Realistisch/Relevant:** Haalbaar en waardevol [4](#page=4). * **Tijdgebonden:** Geeft een specifiek moment aan waarop de doelstelling behaald moet zijn [4](#page=4). #### 2.2.2 Deelvragen De centrale vraag wordt opgedeeld in deelvragen. Enquêtevragen zijn *niet* hetzelfde als deelvragen; enquêtevragen helpen deelvragen te beantwoorden. Er worden drie soorten vragen onderscheiden op basis van het onderzoeksdoel [5](#page=5): 1. **Verkennende vragen:** Gericht op het verkrijgen van nieuwe inzichten, vaak door literatuuronderzoek, gesprekken met experts of interviews [5](#page=5). * *Voorbeeld:* Wat is de mening van werknemers over de bonussystemen in hun bedrijf [5](#page=5)? 2. **Beschrijvende vragen:** Gericht op het nauwkeurig verslaggeven van iets [5](#page=5). * *Voorbeeld:* Hoeveel procent van de werknemers kiest voor een bedrijfswagen [5](#page=5)? 3. **Verklarende vragen:** Gericht op het verklaren van verbanden tussen variabelen [5](#page=5). * *Voorbeeld:* Wat is de invloed van bonussystemen op de motivatie van werknemers [5](#page=5)? ### 2.3 Het uitwerken van het onderzoeksontwerp Het onderzoeksontwerp specificeert hoe het onderzoek praktisch zal worden uitgevoerd. Belangrijke onderdelen zijn [5](#page=5): #### 2.3.1 Eenheden bepalen Dit zijn de objecten of subjecten waarop het onderzoek betrekking heeft, zoals individuen, groepen, organisaties of culturen [5](#page=5). * **Eenheid van analyse:** De entiteit waarover in het onderzoek uitspraken worden gedaan [5](#page=5). * **Eenheid van observatie:** De entiteit waarbij informatie wordt verzameld (de steekproef) [5](#page=5). #### 2.3.2 Variabelen bepalen Variabelen zijn meetbare kenmerken van de eenheden. Ze maken het mogelijk om eenheden te beschrijven. Voorbeelden zijn geslacht, leeftijd of nationaliteit [5](#page=5). #### 2.3.3 Begrippen uitwerken (stipuleren) Abstracte begrippen moeten worden uitgewerkt met een passende beschrijving om verwarring te voorkomen. Stipuleren betekent duidelijk en specifiek beschrijven wat met een term binnen het onderzoek bedoeld wordt [5](#page=5). #### 2.3.4 Operationaliseren Dit proces maakt abstracte concepten meetbaar. Als een concept niet direct meetbaar is, worden indicatoren gebruikt die wel direct meetbaar zijn en indirect het overkoepelende concept meten [5](#page=5). #### 2.3.5 Relaties tussen variabelen Bij het beschrijven van variabelen wordt nagedacht over hun onderlinge relaties, zoals samenhang of oorzaak-gevolg. Verbanden tussen variabelen worden onderzocht naar aanleiding van verklarende vragen. Een **theorie** is een beschrijving van een oorzaak- en gevolgverband tussen twee of meer variabelen [5](#page=5). #### 2.3.6 Hypothesevorming Een **hypothese** is een toetsbare veronderstelling over het verband tussen twee of meer gebeurtenissen of concepten. Deze kan worden getoetst tegen een nulhypothese die stelt dat de veronderstelling niet juist is [5](#page=5). * **Deductieve onderzoeksmethode:** Start vanuit een bestaande theorie of model om een hypothese te formuleren en ontwerpt een methode om deze te toetsen [5](#page=5). * **Inductieve onderzoeksmethode:** Ontwikkelt een theorie op basis van het verzamelen en analyseren van data door waarneming [5](#page=5). ### 2.4 Het schrijven van een onderzoeksvoorstel Een onderzoeksvoorstel is een document dat de geplande aanpak, het doel en de uitvoering van een onderzoeksproject beschrijft. Het heeft twee hoofddoelen [3](#page=3) [6](#page=6): 1. **Overtuigen:** De opdrachtgever overtuigen van de haalbaarheid en relevantie van het onderzoek binnen de gestelde beperkingen [6](#page=6). 2. **Contracteren:** Een afspraak vastleggen met de opdrachtgever [6](#page=6). #### 2.4.1 Inhoud van een onderzoeksvoorstel De standaardinhoud van een onderzoeksvoorstel omvat [6](#page=6): 1. **Titel:** Geeft de inhoud van het voorstel zo goed mogelijk weer [6](#page=6). 2. **Aanleiding en probleem-beschrijving:** Een helder inzicht in de aanleiding, de context, essentiële kenmerken en kaders van het probleem, de gewenste versus huidige situatie, de informatiebehoefte, en aantonen van bekendheid met relevante literatuur [6](#page=6). 3. **Onderzoeksvragen en -doelstellingen:** Duidelijke uitwerking van de informatiebehoefte om het onderzoeksfocus aan te geven, exacte problemen, oorzaken, gevolgen en achterliggende variabelen te onderscheiden [6](#page=6). 4. **Methode:** Beschrijft hoe het onderzoek wordt uitgevoerd, waarom de gekozen methode het beste is om de doelstellingen te bereiken, en toont aan dat de methode zorgvuldig is overwogen in relatie tot de doelstellingen [6](#page=6). 5. **Tijdschema:** Een fasering van het onderzoek om de haalbaarheid te meten, vaak visueel weergegeven met een Gantt-diagram [6](#page=6). 6. **Middelen (haalbaarheid):** Een opsomming van benodigde financiën, toegang tot gegevens, benodigde uitrusting, software en vaardigheden [6](#page=6). 7. **Referenties:** Een lijst van gebruikte bronnen, met correcte verwijzingen [6](#page=6). ### 2.5 Het bepalen van een onderzoeksontwerp Het onderzoeksontwerp vormt de methodologische verantwoording van hoe het onderzoek zal worden opgezet en waarom voor bepaalde methoden wordt gekozen. De "onderzoeksui" geeft een duidelijk beeld van de basis voor de keuze van methoden voor dataverzameling en kennisontwikkeling [8](#page=8). #### 2.5.1 Onderzoeksfilosofieën of paradigma's Deze vormen de buitenste schil en worden gekenmerkt door filosofische assumpties die bepalen welke vragen gesteld worden, welke methoden gebruikt worden en wat de doelen van het onderzoek zijn. Belangrijke assumpties zijn [8](#page=8): * **Ontologisch:** Is de werkelijkheid objectief of een menselijke constructie [8](#page=8)? * **Epistemologisch:** Hoe wordt kennis over de werkelijkheid verzameld [8](#page=8)? Vier belangrijke paradigma's zijn [8](#page=8) [9](#page=9): * **(Post)positivisme:** Gaat uit van een objectieve, meetbare realiteit. Natuurwetenschappelijk model, gericht op causale wetten en het toetsen van hypothesen [8](#page=8) [9](#page=9). * **(Kritische) realisme:** Erkent een objectieve realiteit, maar stelt dat deze niet volledig observeerbaar of objectief kenbaar is [8](#page=8). * **Interpretivisme (sociaal):** Gaat uit van een sociaal geconstrueerde, subjectieve realiteit die begrepen moet worden door deelname en participatie. Methoden zoals etnografie en case study zijn hierdoor gekenmerkt [8](#page=8) [9](#page=9). * **Pragmatisme:** Focust op de bruikbaarheid van kennis om problemen op te lossen en veranderingen teweeg te brengen [8](#page=8) [9](#page=9). #### 2.5.2 Onderzoeksstrategieën Dit zijn algemene plannen die aangeven hoe de onderzoeker te werk zal gaan [10](#page=10). * **Deductief:** Vertrekt vanuit een bestaande theorie of model om een hypothese te formuleren en te toetsen. Kenmerken zijn reductionisme en generalisatie [10](#page=10). * **Inductief:** Verzamelt data om vervolgens categorieën te vormen, patronen te zoeken en een theorie of model te ontwikkelen. Is een voorbeeld van de interpretatieve methode [10](#page=10) [12](#page=12). #### 2.5.3 Onderzoeksbenaderingen combineren Het combineren van deductieve en inductieve benaderingen is niet altijd makkelijk. Een deductieve benadering is nuttig bij veel literatuur en een duidelijk theoretisch kader terwijl een inductieve benadering geschikt is voor nieuwe onderwerpen met weinig literatuur en veel discussie [11](#page=11). #### 2.5.4 Onderzoeksmethoden Verschillende methoden worden ingezet om data te verzamelen [11](#page=11) [12](#page=12) [13](#page=13): * **Experiment:** Kenmerkt zich door minstens twee groepen (experimenteel en controle), willekeurige toedeling (randomisatie), manipulatie door de onderzoeker, controle op externe invloeden, en bij voorkeur een nulmeting en nameting [11](#page=11). * **Laboratoriumonderzoek:** Model uit exacte wetenschappen, gericht op causale verbanden [11](#page=11). * **Quasi-experiment:** Werkt met bestaande groepen [12](#page=12). * **Nabootsing:** Via computersimulatie, spelsimulatie of schaalmodel [12](#page=12). * **Surveyonderzoek:** Verzamelen van kwantitatieve gegevens via een gestructureerde vragenlijst (enquête/gestructureerd interview). Efficiënt voor grote populaties [12](#page=12). * **Case study (gevalstudie):** Gericht op het begrijpen en verklaren van een verschijnsel in zijn context, vaak met 'waarom' en 'hoe' vragen. Kan enkelvoudig of meervoudig zijn en maakt gebruik van triangulatie. Past bij het interpretivistische paradigma [12](#page=12). * **Action research:** Gericht op het oplossen van problemen en het teweegbrengen van verandering, waarbij de onderzoeker actief deelneemt. Past bij het pragmatisme [12](#page=12). * **Grounded theory:** Een kwalitatieve, inductieve methode gericht op theorieontwikkeling op basis van systematisch verzamelde data [12](#page=12). * **Etnografie:** Een inductieve methode uit de culturele antropologie, gericht op het beschrijven en verklaren van de realiteit zoals ervaren door de onderzochten. Gebruikt vaak participatieve observaties [12](#page=12) [13](#page=13). * **Archiefonderzoek/documentenanalyse:** Gebruikt administratieve data en documenten als voornaamste bron. Geschikt voor de studie van veranderingen over tijd [13](#page=13). #### 2.5.5 Meervoudige methoden Het combineren van methoden kan plaatsvinden binnen kwantitatief (multimethode) of kwalitatief onderzoek (multimethode). Monomethode gebruikt één methode, multimethode meer dan één. **Gemengde methode** combineert zowel kwalitatieve als kwantitatieve methoden. Het gebruik van meerdere methoden kan de triangulatie van data vereenvoudigen [14](#page=14). #### 2.5.6 Tijdshorizonten * **Dwarsdoorsnede-onderzoek (cross-sectioneel):** Bestudeert een verschijnsel op een specifiek tijdstip (momentopname) [14](#page=14). * **Longitudinaal onderzoek:** Bestudeert veranderingen en ontwikkelingen door herhaaldelijke meting of waarneming over tijd. Noodzakelijk voor causaliteit [14](#page=14). #### 2.5.7 Kwaliteit van onderzoeksdata * **Betrouwbaarheid:** De mate waarin dataverzamelingstechnieken en analyseprocedures bij herhaling tot dezelfde bevindingen leiden. Kan aangetast worden door subjectfouten, deelnemersbias, waarnemersfouten of waarnemersbias [14](#page=14) [8](#page=8). * **Validiteit:** Geeft aan of de resultaten werkelijk gaan over datgene waarover ze lijken te gaan; meet je wat je wilt meten?. Kan aangetast worden door geschiedenis, instrumentatie, mortaliteit, maturatie, ambiguïteit van causale richting, testeffecten en ontoereikende tijdshorizon [15](#page=15) [8](#page=8). * **Generaliseerbaarheid (externe validiteit):** Hoe goed onderzoeksresultaten toepasbaar zijn buiten de onderzochte situatie. Bij kleine of unieke cases is begrijpen van de specifieke situatie belangrijker dan brede generalisatie [16](#page=16). > **Tip:** Het begrijpen van de verschillende onderzoeksparadigma's is cruciaal, omdat deze de basis vormen voor de gekozen onderzoeksstrategie en methoden. > **Voorbeeld:** Een onderzoeker die de invloed van een nieuwe marketingcampagne op de verkoop wil meten, kan een experimenteel ontwerp gebruiken met een experimentele groep die de campagne ervaart en een controlegroep die dat niet doet. De resultaten van de metingen vóór en na de interventie zullen dan worden geanalyseerd om de validiteit en betrouwbaarheid van de conclusies te waarborgen. --- # Literatuurstudie en dataverzamelingstechnieken Dit deel van de studiehandleiding richt zich op de essentiële stappen van literatuuronderzoek en de diverse technieken voor dataverzameling die gebruikt kunnen worden in wetenschappelijk onderzoek. ## 3. Literatuurstudie en dataverzamelingstechnieken Een grondige literatuurstudie vormt de basis voor elk onderzoek, door bestaande kennis kritisch te analyseren, te evalueren en te integreren met het eigen onderzoek. Gelijktijdig biedt dit hoofdstuk een overzicht van diverse dataverzamelingstechnieken, variërend van experimenten en surveys tot casestudies en interviews, elk met hun specifieke toepassingen en overwegingen ten aanzien van kwaliteit en generaliseerbaarheid. ### 3.1 Literatuurstudie Een literatuurstudie, ook wel een kritisch literatuuroverzicht genoemd, is een gedetailleerde en verantwoorde analyse van de sterke en zwakke punten van bestaande literatuur op een bepaald gebied. Het doel is om de onderzoeker op de hoogte te brengen van wat er reeds bekend is binnen het onderzoeksgebied, wat essentieel is voor het ontwikkelen van een goed begrip en inzicht in relevante theorie en onderzoek [18](#page=18). #### 3.1.1 Doelen van een literatuurstudie * Het ontwikkelen van een diepgaand begrip en inzicht in relevante theorie en onderzoek [18](#page=18). * Zorgen dat onderzoek pas wordt gestart nadat de relevante literatuur is geraadpleegd [18](#page=18). * Het logisch presenteren van hoofdpunten uit de literatuur en deze in verband brengen met het eigen onderzoek [18](#page=18). * Onderzoeksvragen uitwerken [18](#page=18). * Onderzoeksmogelijkheden die tot nu toe impliciet bleven, belichten [18](#page=18). * Het vinden van expliciete aanbevelingen voor verder onderzoek [18](#page=18). * Inzicht verkrijgen in geschikte methoden, strategieën en technieken voor het onderzoek, zoals het bepalen van variabelen [18](#page=18). * Het leren van kritisch lezen en het inschatten van de bruikbaarheid van bronnen door effectief en bewust lezen [19](#page=19). #### 3.1.2 Kritisch lezen Kritisch lezen houdt in dat men niet alleen de basiskennis over een onderwerp beheerst, maar ook de literatuur begrijpt, erover nadenkt en deze analyseert. Een kritisch oordeel vereist het vermogen om [19](#page=19): * De meest relevante theorieën en erkende experts te identificeren en te beoordelen [19](#page=19). * Onderzoek te bespreken dat ingaat tegen eigen ideeën [19](#page=19). * Argumenten te rechtvaardigen door te verwijzen naar eerder onderzoek [19](#page=19). * Eigen ideeën te verantwoorden [19](#page=19). * Een beredeneerd oordeel te geven over de waarde en relevantie van het onderzoek van anderen, en de verhouding tot eigen onderzoeksvragen duidelijk te maken [19](#page=19). * Objectief te zijn bij het bespreken van literatuur en bewijsmateriaal te gebruiken voor argumenten [19](#page=19). * Onderscheid te maken tussen feiten en meningen [19](#page=19). * Gebieden aan te wijzen waar nieuw onderzoek nodig is, zoals inconsistenties in huidige kennis, ontbrekende delen in bestaande onderzoeken, de behoefte aan verder testen van onderzoeksresultaten, of onvoldoende bewijs [19](#page=19). #### 3.1.3 Inhoud van een kritisch literatuuroverzicht De inhoud omvat doorgaans: * Het bepalen en kritisch vergelijken van de belangrijkste begrippen [19](#page=19). * Het beschrijven van bestaande discussies over het onderwerp [19](#page=19). * Het presenteren van de belangrijkste wetenschappelijke theorieën [19](#page=19). * Het aantonen dat de kennis op het betreffende gebied up-to-date is [19](#page=19). * Het maken van duidelijke verwijzingen naar bronnen om plagiaat te voorkomen [19](#page=19). #### 3.1.4 Structuur van een kritisch literatuuroverzicht De structuur is vaak flexibel, maar een veelgebruikte standaardstructuur is die van een "trechter", beginnend breed en geleidelijk versmallend naar de specifieke onderzoeksvragen en -doelstellingen [19](#page=19) [24](#page=24). #### 3.1.5 Planning van een literatuurstudie Het plannen van een literatuurstudie is een tijdrovend proces. Een effectieve strategie omvat [20](#page=20): * **Definiëren van trefwoorden:** Identificeren van kernbegrippen, auteurs, theorieën, stromingen of modellen die relevant zijn voor de onderzoeksvragen (inclusiecriteria), en zaken waarnaar niet gezocht zal worden (exclusiecriteria). Duidelijkheid over taal, gebied, bedrijfssector, geografisch gebied, publicatieperiode en het soort literatuur is hierbij belangrijk [20](#page=20). * **Genereren van zoektermen:** Woorden of combinaties van woorden die de kern van de onderzoeksvragen weergeven en als zoekopdracht in databases worden ingevoerd. Methoden zoals brainstormen (divergerend denken gevolgd door convergente selectie) en het opstellen van relevantiebomen (van breed naar gedetailleerd) zijn nuttig. Het bespreken van ideeën met anderen kan helpen bij het verfijnen en verhelderen van zoektermen [20](#page=20). #### 3.1.6 Beschikbare literatuurbronnen Literatuurbronnen kunnen worden ingedeeld op basis van hun informatieve flow: * **Primaire bronnen:** De oorspronkelijke publicatie van een werk, zoals rapporten, dissertaties, overheidsdocumenten, maar ook ongepubliceerde documenten zoals brieven en memo's. Rapporten en congresverslagen zijn steeds vaker online te vinden, maar betrouwbaarheid moet gecontroleerd worden. Dissertaties bieden unieke en gedetailleerde informatie maar zijn vaak moeilijk toegankelijk [20](#page=20) [21](#page=21). * **Secundaire bronnen:** Informatie uit primaire bronnen, toegankelijk voor een breder publiek. Belangrijke secundaire bronnen zijn tijdschriften (wetenschappelijke en vaktijdschriften) en boeken (inclusief handboeken). Wetenschappelijke tijdschriften publiceren peer-reviewed artikelen, terwijl vaktijdschriften een meer praktisch karakter hebben en niet altijd gecontroleerd worden. Kranten bieden actuele informatie maar kunnen eenzijdig zijn [21](#page=21). * **Tertiaire bronnen/zoekmiddelen:** Hulpmiddelen die helpen bij het zoeken naar primaire en secundaire literatuur, zoals indices, citatie-indices en abstracts. Databases en websites van uitgevers vallen hieronder en maken het zoeken eenvoudiger [21](#page=21) [22](#page=22). #### 3.1.7 Zoeken in de literatuur Het zoeken kan plaatsvinden met behulp van tertiaire literatuur en op internet [22](#page=22). * **Zoeken met tertiaire literatuur:** Het gebruik van databases met trefwoordcombinaties is essentieel. Booleaanse logica (AND, OR, NOT) helpt bij het combineren, beperken of uitbreiden van zoekopdrachten [22](#page=22). * **Zoeken op internet:** Kwaliteit van internetbronnen is cruciaal; betrouwbaarheid, actualiteit, status en volledigheid moeten beoordeeld worden. Zoekmachines zoals Google Scholar doorzoeken specifiek wetenschappelijke artikelen [22](#page=22). #### 3.1.8 Literatuur beoordelen Na het opzoeken van literatuur moet de relevantie en waarde ervan worden beoordeeld. Dit hangt af van de onderzoeksvragen en -doelstellingen. Ook de toereikendheid van de gevonden literatuur moet worden beoordeeld, oftewel of er genoeg is gelezen [22](#page=22) [23](#page=23). #### 3.1.9 Literatuur vastleggen Aantekeningen maken helpt bij het nadenken over verbanden en het vastleggen van bibliografische details (voor de bibliografie/literatuurlijst) en korte samenvattingen van de inhoud. Het APA-systeem wordt vaak gebruikt voor referentie [23](#page=23). #### 3.1.10 Plagiaat Plagiaat is het presenteren van het werk en de ideeën van anderen als het eigen werk zonder de oorspronkelijke bron te noemen. Dit omvat zowel het stelen van informatie als het verkeerd parafraseren of citeren [24](#page=24). ### 3.2 Dataverzamelingstechnieken Dataverzamelingstechnieken variëren afhankelijk van het onderzoeksdoel en de aard van de te onderzoeken fenomenen. Elke methode heeft zijn eigen kenmerken, voordelen en nadelen. #### 3.2.1 Experimenteel onderzoek Een experiment is een onderzoeksmethode waarbij de onderzoeker zaken manipulatief opstelt. Kenmerken van een experimenteel onderzoek zijn: * Formulering van minimaal twee groepen: een experimentele groep en een controlegroep [11](#page=11). * Willekeurige toedeling van proefpersonen of -objecten aan beide groepen (randomisatie) [11](#page=11). * De onderzoeker bepaalt welke groep aan de interventie wordt blootgesteld [11](#page=11). * De onderzoeker zorgt voor minimale invloeden van buitenaf [11](#page=11). * Bij voorkeur een nulmeting voor de interventie, naast een nameting [11](#page=11). Varianten van experimenteel onderzoek omvatten laboratoriumonderzoek in exacte wetenschappen, quasi-experimenten (werken met bestaande groepen) en simulaties [12](#page=12). #### 3.2.2 Surveyonderzoek (enquête) Dit is een methode voor het verzamelen van kwantitatieve gegevens via een gestructureerde, gestandaardiseerde vragenlijst. Surveyonderzoek is efficiënt voor het verzamelen van grote hoeveelheden data van omvangrijke populaties en kan leiden tot resultaten die representatief zijn voor die populatie [12](#page=12). #### 3.2.3 Case study (gevalstudie) Een casestudy richt zich op het begrijpen en verklaren van een verschijnsel in zijn context, met nadruk op 'waarom' en 'hoe' vragen [12](#page=12). * **Enkelvoudige case:** Focust op een extreme, unieke of kritieke case [12](#page=12). * **Meervoudige case:** Gebruikt meerdere cases om de generaliseerbaarheid van bevindingen te toetsen [12](#page=12). De casestudymethode maakt gebruik van triangulatie, wat betekent dat verschillende databronnen en methoden worden gecombineerd om de betrouwbaarheid van de data te verhogen. Vaak wordt een selecte of strategische steekproef gebruikt, en het interpretativistische paradigma is hierbij relevant [12](#page=12). #### 3.2.4 Action research (actieonderzoek) Actieonderzoek is gericht op het oplossen van problemen of het teweegbrengen van verandering. De onderzoeker neemt actief deel aan het onderzochte proces en betrekt de betrokken actoren. De klemtoon ligt op 'hoe'-vragen en de resultaten hebben vaak implicaties buiten het directe project. Dit sluit aan bij het pragmatisme [12](#page=12). #### 3.2.5 Grounded theory (gegronde theorie) Grounded theory is een kwalitatieve onderzoeksmethode gericht op theorieontwikkeling, en is een goed voorbeeld van de inductieve methode. Op basis van systematisch verzamelde en geanalyseerde data wordt een theorie ontwikkeld die gedrag kan voorspellen en verklaren [12](#page=12). #### 3.2.6 Etnografie Etnografie, een inductieve methode ontleend aan culturele antropologie, beschrijft en verklaart de realiteit zoals ervaren door de onderzochte personen. Het maakt gebruik van observaties, interviews en veldnota's. Hoewel ook gebruikt in managementonderzoek, is het relatief zeldzaam. Etnografie heeft raakvlakken met de casestudy, maar focust meer op interacties binnen groepen en samenlevingen. De klemtoon ligt hierbij op participatieve observatie [13](#page=13). #### 3.2.7 Archiefonderzoek/documentenanalyse Administratieve data en documenten vormen de voornaamste bron van data. Deze methode is zeer geschikt voor de studie van veranderingen over langere tijd en kan gebruikt worden voor media- of bedrijfsdocumentanalyse [13](#page=13). ### 3.3 Meervoudige methoden (Mixed Methods) * **Kwantitatief onderzoek met multimethode:** Gebruik van meer dan één kwantitatieve methode voor gegevensverzameling en analyse [14](#page=14). * **Kwalitatief onderzoek met multimethode:** Gebruik van meer dan één kwalitatieve methode voor gegevensverzameling en analyse [14](#page=14). * **Monomethode:** Gebruik van een enkele gegevensverzamelingsmethode en bijbehorende analyseprocedures [14](#page=14). * **Multimethode:** Gebruik van meer dan één gegevensverzamelingsmethode en bijbehorende analyseprocedures [14](#page=14). * **Gemengde methode (Mixed Methods):** Gebruik van zowel kwalitatieve als kwantitatieve methoden en procedures voor gegevensverzameling en analyse in één onderzoeksontwerp. Het gebruik van meerdere methoden kan de data-triangulatie vereenvoudigen [14](#page=14). ### 3.4 Tijdshorizonten * **Dwarsdoorsnede-onderzoek (cross-sectioneel):** Bestudeert een verschijnsel op een specifiek tijdstip; een momentopname [14](#page=14). * **Longitudinaal onderzoek:** Bestudeert veranderingen en ontwikkelingen door herhaaldelijke meting of waarneming over tijd. Dit is noodzakelijk voor het vaststellen van causaliteit [14](#page=14). ### 3.5 Kwaliteit van onderzoeksdata #### 3.5.1 Betrouwbaarheid Betrouwbaarheid is de mate waarin dataverzamelingstechnieken en analyseprocedures tot dezelfde bevindingen leiden bij herhaling. Betrouwbaarheid kan worden aangetast door [14](#page=14): * **Subject- of deelnemersfout:** Afwijkend gedrag van deelnemers omdat ze weten dat ze worden bestudeerd [14](#page=14). * **Subject- of deelnemersbias:** Deelnemers geven onnauwkeurige antwoorden om onderzoeksresultaten te vervormen [15](#page=15). * **Waarnemersfout:** Systematische fouten gemaakt door waarnemers [15](#page=15). * **Waarnemersbias:** Waarnemers nemen onbewust hun eigen ideeën mee in de interpretatie van gegevens [15](#page=15). #### 3.5.2 Validiteit Validiteit geeft aan of de resultaten werkelijk gaan over datgene waarover ze lijken te gaan; meet je wat je wilt meten?. Validiteit kan worden aangetast door [15](#page=15): * **Geschiedenis:** Invloed van externe gebeurtenissen vlak voor of tijdens het onderzoek [15](#page=15). * **Instrumentatie:** Verandering in meetmethode tussen metingen [15](#page=15). * **Mortaliteit:** Uitval van deelnemers tijdens het onderzoek [15](#page=15). * **Maturatie:** Tijdgebonden veranderingen die vanzelf optreden (bv. veranderde opinies) [16](#page=16). * **Ambiguïteit omtrent de causale richting:** Onzekerheid over welke variabele oorzaak of gevolg is [16](#page=16). * **Test (bv. mere-measurement-effect)** [16](#page=16). * **Uitval (bv. Healthy worker effect)** [16](#page=16). * **Ontoereikende tijdshorizon** [16](#page=16). #### 3.5.3 Generaliseerbaarheid (externe validiteit) Generaliseerbaarheid is de mate waarin onderzoeksresultaten toepasbaar zijn buiten de onderzochte situatie. Bij kleine of unieke cases ligt de focus op begrip van die specifieke situatie, niet op brede generalisatie [16](#page=16). ### 3.6 Dataverzamelingstechnieken in Detail #### 3.6.1 Experimentele en quasi-experimentele ontwerpen * **Experimenteel onderzoek:** Gebruikt minimaal twee groepen (experimenteel en controlegroep), randomisatie, manipulatie van een onafhankelijke variabele, controle op externe invloeden en idealiter een nul- en nameting. Het doel is het bestuderen van causale verbanden [11](#page=11) [12](#page=12). * **Quasi-experiment:** Werkt met bestaande groepen in plaats van willekeurig toegewezen groepen [12](#page=12). #### 3.6.2 Surveyonderzoek * **Kenmerken:** Kwantitatieve gegevensverzameling via een gestructureerde vragenlijst. Geschikt voor 'wie, wat, waar, hoeveel' en verklarende vragen (bv. verbanden tussen variabelen). Resultaten kunnen representatief zijn voor de populatie [12](#page=12). * **Soorten vragenlijsten:** Keuze hangt af van populatiekenmerken, vereiste persoon, steekproefomvang, verwachte respons, soorten vragen, mogelijkheid tot tonen van media, aantal vragen, beschikbare tijd, financiële middelen, rol van interviewer en data-invoer [52](#page=52). * **Operationaliseren:** Abstracte begrippen (concepten) meetbaar maken door het bepalen van variabelen en indicatoren. Bestaande, gevalideerde vragenlijsten hebben de voorkeur [50](#page=50) [53](#page=53). * **Validiteit en betrouwbaarheid:** Beoordeeld op basis van interne validiteit, inhoudsvaliditeit, constructvaliditeit en predictieve validiteit. Betrouwbaarheid wordt getoetst via test-hertest, interne consistentie en controlevragen [53](#page=53). * **Opstellen van vragen:** Open vragen, gesloten vragen (lijstvragen, categorievragen, rangordevragen, schaal-/beoordelingsvragen, matrixvragen), kwantiteitsvragen en filtervragen. Formulering vereist aandacht voor lexicale, idiomatische en empirische betekenis, en grammatica [53](#page=53) [54](#page=54). * **Ontwerp van de vragenlijst:** Logische volgorde van vragen (gebruikmakend van filtervragen) en een gebruiksvriendelijke opmaak. Het doel van de vragenlijst moet duidelijk worden uitgelegd in een begeleidende brief [54](#page=54) [55](#page=55). * **Aanbieden:** Online, per post, uitreiken/ophalen, of telefonisch [55](#page=55). #### 3.6.3 Gestructureerde waarneming Het kwantificeren van gedrag door systematisch waarnemen, vastleggen en analyseren. Een coderingsschema helpt hierbij [50](#page=50). #### 3.6.4 Gestructureerde interviews (kwantitatief) Een methode waarbij de interviewer respondenten dezelfde vragen stelt in een vaste volgorde en antwoorden registreert. Geschikt voor beschrijvend en verklarend onderzoek [51](#page=51). #### 3.6.5 Case study Focust op het diepgaand begrijpen van een fenomeen in zijn context. Maakt gebruik van diverse databronnen (triangulatie) [12](#page=12). #### 3.6.6 Action research Gericht op probleemoplossing en verandering, waarbij de onderzoeker actief participeert [12](#page=12). #### 3.6.7 Etnografie Beschrijft en verklaart de leefwereld van onderzochte personen zoals zij die ervaren, met nadruk op participatieve observatie [13](#page=13). #### 3.6.8 Archiefonderzoek/documentenanalyse Gebruikt bestaande administratieve data en documenten als bron [13](#page=13). #### 3.6.9 Participerende waarneming (observatie) De onderzoeker neemt deel aan de activiteiten van de onderzochte groep om hun leefwereld te begrijpen. Er zijn verschillende rollen mogelijk: compleet participerend, compleet waarnemend, waarnemer als participant, en participant als waarnemer. Data wordt verzameld als primaire waarneming (objectief), secundaire waarneming (interpretatief) en ervaringsdata (gevoelens van de onderzoeker). Nadelen zijn tijdrovendheid, ethische dilemma's, mogelijke observatiebias en moeilijkheden bij data-vastlegging [65](#page=65) [66](#page=66) [67](#page=67). #### 3.6.10 Interviews (kwalitatief) Gericht verzamelen van data in gesprek met één of meerdere personen [68](#page=68). * **Soorten vragen:** Open vragen voor beschrijvingen, verdiepende vragen voor doorvragen, analytische reflectie (parafraseren), gesloten vragen voor specifieke informatie, en kritische incidentenmethode voor concrete ervaringen. Suggestieve vragen dienen te worden vermeden [68](#page=68) [69](#page=69). * **Mate van structuur:** Gestructureerde interviews (met standaard vragenlijst, kwantitatief), semi-gestructureerde interviews (thema's vast, flexibel in volgorde, kwalitatief), en ongestructureerde interviews (diepte-interviews, informeel) [70](#page=70). * **Individueel vs. groepsinterview:** Individuele interviews zijn geschikt voor privéonderwerpen en diepgang, terwijl groepsinterviews (waaronder focusgroepen) goed zijn voor ideeëngeneratie en oriëntatie [70](#page=70). * **Via internet:** Synchrone (real-time) en asynchrone (offline) interviews zijn mogelijk via internetfora, e-mail [71](#page=71). * **Kwaliteit en problemen:** Respondentbias en interviewerbias kunnen de validiteit aantasten. Generaliseerbaarheid en validiteit kunnen uitdagingen zijn. Goede voorbereiding, neutraal taalgebruik, vertrouwen creëren en een luisterende houding zijn cruciaal. Audio-opnames en transcriptie zijn belangrijk, waarbij toestemming vereist is [71](#page=71) [72](#page=72). ### 3.7 Kwaliteitseisen en Overwegingen #### 3.7.1 Betrouwbaarheid en Validiteit Deze concepten zijn cruciaal voor de kwaliteit van de data. Betrouwbaarheid zorgt voor consistentie bij herhaling, terwijl validiteit garandeert dat gemeten wordt wat bedoeld wordt [14](#page=14) [15](#page=15). #### 3.7.2 Generaliseerbaarheid De mate waarin bevindingen buiten de specifieke onderzoekssituatie toepasbaar zijn. Dit is sterk afhankelijk van de gekozen steekproefmethode en -omvang [16](#page=16) [41](#page=41). #### 3.7.3 Steekproeven * **Populatie en Steekproef:** Een populatie is de groep waarin men geïnteresseerd is; een steekproef is een selectie uit deze populatie [41](#page=41). * **Representativiteit:** Een steekproef moet een correcte afspiegeling zijn van de populatie om generalisatie mogelijk te maken [41](#page=41). * **Steekproefkader:** Een lijst of database van de populatie om willekeurige selectie te faciliteren [41](#page=41). * **Aselecte vs. Selecte steekproef:** Bij aselecte steekproeven heeft elke case een gelijke kans om geselecteerd te worden; bij selecte steekproeven is deze kans onbekend of niet gelijk [41](#page=41). * **Aselecte methoden:** Enkelvoudige aselecte, systematische, gestratificeerde, en clustersteekproef [44](#page=44) [45](#page=45) [46](#page=46). * **Selecte methoden:** Quotasteekproef, doelgerichte steekproef, sneeuwbalsteekproef, zelfselecterende steekproef, en gemakssteekproef [46](#page=46) [47](#page=47). * **Steekproefomvang:** Grotere steekproeven leiden tot meer nauwkeurigheid, maar moeten worden afgewogen tegen beschikbare tijd en middelen [42](#page=42). * **Fouten:** Type 1 en Type 2 fouten bij hypothesetoetsing [43](#page=43). * **Respons:** Het deel van de steekproef dat daadwerkelijk deelneemt. Non-respons kan de representativiteit aantasten [43](#page=43). #### 3.7.4 Secundaire data Data die oorspronkelijk voor een ander doel zijn verzameld. Soorten zijn documentaire data, secundaire enquêtegegevens en data uit meervoudige bronnen. Beoordeling van secundaire gegevensbronnen omvat globale en precieze geschiktheid, inclusief betrouwbaarheid en validiteit [31](#page=31) [32](#page=32). #### 3.7.5 Kwalitatieve data-analyse Kwalitatieve data is niet-gestandaardiseerd en complex. Analyse omvat condenseren, categoriseren en structureren om patronen en thema's te ontdekken. Methoden zijn onder andere sjabloonanalyse, analytische inductie, grounded theory, discoursanalyse en narratieve analyse. CAQDAS (Computer-assisted qualitative data analysis) software kan hierbij ondersteunen [73](#page=73) [75](#page=75) [76](#page=76) [77](#page=77) [78](#page=78). --- # Data-analyse en rapportage Dit thema behandelt de analyse van zowel kwantitatieve als kwalitatieve data, van de voorbereiding tot de interpretatie en rapportage van de onderzoeksresultaten. ### 4.1 Kwantitatieve data-analyse Kwantitatieve data-analyse omvat het voorbereiden, verkennen, representeren en beschrijven van numerieke data met behulp van statistische methoden [56](#page=56). #### 4.1.1 Data voorbereiden in de computer invoeren en controleren Het correct invoeren en controleren van data is een cruciale eerste stap. Dit begint met het bepalen van het meetniveau van de variabelen, wat invloed heeft op de mogelijke analysemethoden [56](#page=56) [57](#page=57). * **Meetniveaus:** * **Categorische schaal:** Variabelen waarvan de waarden in woorden worden uitgedrukt en elkaar uitsluiten. Dit kan nominaal of ordinaal zijn [57](#page=57). * **Nominaal:** Beschrijvend, waarden sluiten elkaar uit, geen logische volgorde. Alleen de modus kan berekend worden [57](#page=57). * **Ordinaal:** Waarden sluiten elkaar uit en hebben een bepaalde volgorde. Modus en mediaan kunnen berekend worden [57](#page=57). * **Dichotome data:** Beschrijvende variabelen met slechts twee mogelijke waarden [57](#page=57). * **Numerieke schaal:** Variabelen waarvan de waarden in getallen worden uitgedrukt. Dit kan interval- of ratiomeetniveau zijn [57](#page=57). * **Intervalmeetniveau:** Gelijkmatige afstand tussen waarden, maar geen absoluut nulpunt. Optellen en aftrekken zijn mogelijk, delen en vermenigvuldigen niet. Modus, mediaan en rekenkundig gemiddelde kunnen berekend worden [57](#page=57). * **Ratiomeetniveau:** Gelijkmatige afstand tussen waarden en een absoluut nulpunt. Optellen, aftrekken, delen en vermenigvuldigen zijn mogelijk. Modus, mediaan en rekenkundig gemiddelde kunnen berekend worden [57](#page=57). * **Continue en discrete variabelen:** * **Continue variabelen:** Kunnen in theorie elke waarde aannemen binnen een bepaald gebied, mits nauwkeurig gemeten (bv. tijd om een race te lopen) [58](#page=58). * **Discrete variabelen:** Waarden zijn afzonderlijke eenheden met een beperkt aantal mogelijke waarden (bv. schoenmaat) [58](#page=58). * **Opmaak van data:** Data wordt vaak ingevoerd in een matrixvorm (datamatrix), waarbij kolommen variabelen representeren en rijen individuele cases [58](#page=58). * **Coderen:** Het toekennen van numerieke codes aan variabelen en hun waarden om de analyse te vereenvoudigen [58](#page=58). * **Numerieke data:** Feitelijke getallen kunnen gecodeerd worden, eventueel door minder gedetailleerde categorieën te vormen [58](#page=58). * **Categorische data:** Een codeboek geeft een overzicht van variabelen, hun waarden en toegewezen codes. Dit helpt bij het ontwikkelen van categorieën en subgroepen [59](#page=59). * **Ontbrekende data:** Elk data-element moet een code hebben, ook als er geen data is. Er zijn vier redenen voor ontbrekende data: niet van toepassing, non-respons, onbekend antwoord/geen mening, of gemiste/onduidelijke vraag [59](#page=59). * **Data invoeren:** Verwijst naar specifieke slides (13, 14, 15) [58](#page=58). * **Cases wegen:** Indien een steekproef onrepresentatief is, kunnen onvertegenwoordigde groepen zwaarder worden laten doorwegen met een weegfactor die niet groter is dan 1,5. Dit gebeurt door het responsiepercentage per stratum te berekenen en een gewicht toe te kennen volgens een specifieke formule [59](#page=59). #### 4.1.2 Data verkennen en representeren Het verkennen en representeren van data gebeurt vanuit de onderzoeksvraag, met aandacht voor frequentie, verschillen tussen categorieën, en verbanden. Er wordt onderscheid gemaakt tussen univariaten (één variabele) en multivariaten (twee of meer variabelen) analyses [59](#page=59). * **Tabellen en diagrammen:** * Ontbrekende data mag niet worden meegenomen in de berekening van percentages [59](#page=59). * **Cirkeldiagram:** Geschikt voor weinig variabelen (max 6-8) om aandeel te laten zien [59](#page=59). * **Staafdiagram:** Voor ordinale of discrete variabelen [59](#page=59). * **Histogram:** Voor continue variabelen op interval/rationiveau [59](#page=59). * **Lijndiagram:** Voor twee interval/ratiovariabelen, waarbij één variabele een tijdsvariabele is [59](#page=59). * **Univariate statistiek:** Het onderzoeken en presenteren van één variabele [59](#page=59). * **Frequentietabel:** Wordt gebruikt om data te presenteren [59](#page=59). * **Staafdiagrammen:** Nauwkeurigere weergave, gesorteerd in dalende of klimmende volgorde [60](#page=60). * **Histogram:** Weergeven van de hoogste en laagste waarden voor continue data. De oppervlakte van de staven vertegenwoordigt de frequentie. Geen scheiding tussen staven benadrukt het continue karakter [60](#page=60). * **Trend laten zien:** Alleen voor variabelen met numerieke (soms geordende) longitudinale data [60](#page=60). * **Lijngrafiek:** Visueel sterk voor tijdperioden [60](#page=60). * **Staafdiagram:** Voor discrete tijdperioden [60](#page=60). * **Histogram:** Voor continue tijdsperioden [60](#page=60). * Kan ook met tijdreeksanalyse en regressie-analyse of ARIMA [60](#page=60). * **Aandeel laten zien:** * **Cirkeldiagram:** Meest gebruikt, segmenten zijn evenredig met het aandeel van de totale waarde. Groeperen is nodig als er meer dan 6-8 segmenten zijn [60](#page=60). * **Verdeling van de waarden laten zien:** Belangrijk voor statistische toetsen [60](#page=60). * **Frequentiepolygoon:** Kan gebruikt worden met histogrammen (continue waarden) of staafdiagrammen (discrete waarden) [60](#page=60). * **Boxplot:** Een methode om de verdeling te visualiseren [60](#page=60). * **Bivariate en multivariate statistiek:** Het vergelijken van variabelen [61](#page=61). * **Meervoudig staafdiagram (samengesteld):** Om hoogste en laagste waarden te vergelijken [61](#page=61). * **Percentagecomponentstaafdiagram of meerdere cirkeldiagrammen:** Om aandeel van variabelen te vergelijken [61](#page=61). * **Meervoudige lijngrafiek:** Elke lijn geeft een variabele weer voor het vergelijken van trends en conjuncties [61](#page=61). * **Gestapeld staafdiagram:** Om totalen te vergelijken, waarbij de opbouw van het diagram de totalen bepaalt [61](#page=61). * **Vergelijkende evenredige cirkeldiagrammen:** Om aandeel en totaal voor verschillende variabelen te vergelijken; het totale oppervlak van de cirkel representeert het totaal voor die variabele [61](#page=61). * **Meervoudige frequentieveelhoeken of staafdiagrammen:** Om de verdeling van 3 of 4 variabelen te vergelijken [61](#page=61). * **Verschillende boxplots:** Voor meer dan 4 variabelen [61](#page=61). * **Scatterplot (spreidingsdiagram):** Om het verband tussen twee variabelen te laten zien, waarbij elke stip een case weergeeft. Een positief verband betekent dat waarden toenemen als de andere variabele toeneemt; een negatief verband is omgekeerd [61](#page=61). #### 4.1.3 Data beschrijven met behulp van statistiek Het beschrijven van data met statistiek kan zich richten op centrale tendentie en spreiding [61](#page=61). * **Centrale tendentie:** Beschrijft de typische waarden in een dataset [61](#page=61). * **Modus:** De waarde die het meest voorkomt. Zinvol voor beschrijvende data [62](#page=62). * **Mediaan:** De middelste waarde na het sorteren van de data. Heeft geen invloed van extreme waarden [62](#page=62). * **Rekenkundig gemiddelde:** De som van waarden gedeeld door het aantal waarden. Gevoelig voor extreme waarden [62](#page=62). * **Spreiding bespreken:** Alleen mogelijk voor numerieke data [62](#page=62). * **Bereik:** Verschil tussen de laagste en hoogste waarde. Vertegenwoordigt alleen extremen [62](#page=62). * **Kwartielafstand:** Het verschil binnen de middelste 50% van de waarden. Het verschil tussen het derde en tweede kwartiel [62](#page=62). * **Variatie:** Een spreidingsmaat die aangeeft hoe dicht waarden rond het gemiddelde liggen. Het is het kwadraat van de standaardafwijking. Het wordt berekend door de gekwadrateerde afwijkingen van het gemiddelde te middelen [62](#page=62). * **Standaarddeviatie (standaardafwijking):** Beschrijft de spreiding van gegevens rond het gemiddelde. Het is de wortel uit de variatie, waardoor de spreiding weer op de oorspronkelijke schaal wordt uitgedrukt [62](#page=62). * **Indexcijfer:** Een samenvattende gegevenswaarde die de verandering van kwantificeerbare variabelen in de loop van de tijd vereenvoudigt, berekend ten opzichte van een basisperiode. Een waarde groter dan 100 duidt op een toename ten opzichte van de basisperiode, en een waarde kleiner dan 100 op een afname [62](#page=62). * Formule: Indexcijfer voor case = $\frac{\text{gegevenswaarde van case}}{\text{gegevenswaarde van basisperiode}} \times 100$ [62](#page=62). ### 4.2 Kwalitatieve data-analyse Kwalitatieve data-analyse richt zich op het verkrijgen van inzicht en begrip van een fenomeen, vaak met een kleinere, gerichte steekproef. De data is complex, niet gestandaardiseerd en wordt gecondenseerd, gecategoriseerd en gestructureerd om thema's, patronen en verbanden te ontdekken. Het einddoel is een betekenisvolle analyse in verhaalvorm of theorieontwikkeling [64](#page=64) [73](#page=73). #### 4.2.1 Data klaarmaken voor analyse Het proces begint met transcriberen, waarbij de data letterlijk wordt uitgeschreven, inclusief non-verbale signalen, aarzelingen en stiltes. Transcripten moeten duidelijk onderscheid maken tussen vragen en antwoorden, en tussen de interviewer en geïnterviewde. Voor semigestructureerde interviews wordt een code uit de vragenlijst toegevoegd. De tekst moet veilig worden opgeslagen om anonimiteit en vertrouwelijkheid te garanderen, en gecontroleerd worden op fouten, eventueel met een 'member check' waarbij de transcriptie aan de geïnterviewde wordt teruggekoppeld [73](#page=73). #### 4.2.2 Benaderen van kwalitatieve analyse Kwalitatieve analyse kan inductief of deductief benaderd worden [74](#page=74). * **Deductieve benadering:** Gebruikt bestaande theorie of literatuur om onderzoeksvragen te formuleren en de data-analyse te organiseren. Er is kritiek dat dit leidt tot een te beperkte kijk op de data [74](#page=74). * **Inductieve benadering:** Probeert een theorie op te bouwen die gebaseerd is op de data. Kwalitatieve analyse is overwegend inductief [74](#page=74). * **Grounded theory:** Een proces van dataverzameling en -analyse om een conceptueel kader te ontwikkelen [74](#page=74). #### 4.2.3 Hoe gebeurt kwalitatieve analyse [1](#page=1)? Er is geen standaardprocedure, maar er zijn enkele veelvoorkomende procedures [74](#page=74): * **Betekenissen samenvatten (condenseren):** Het proces van het reduceren van data tot de kernboodschap [73](#page=73). * **Data-eenheden indelen in categorieën (groeperen):** Het toekennen van relevante 'stukken' data aan de juiste categorieën [74](#page=74) [75](#page=75). * **Coderen:** Het lezen van data, selecteren van relevante passages, en voorzien van een label of code. Codes kunnen aanvankelijk dicht bij de data staan en later abstracter worden [75](#page=75). * **Codeerschema:** Een opzet van codes en categorieën die in de data naar voren komen [75](#page=75). * **Eerlijkheid:** Quotes niet strategisch kiezen om een vooraf opgestelde 'storyline' te bevestigen; de boodschap van de geïnterviewde staat centraal [75](#page=75). * **Openstaan voor interpretaties:** Verschillende interpretaties zijn mogelijk [75](#page=75). * **Methode- en resultatensectie:** Uitleggen hoe interpretaties tot stand zijn gekomen [75](#page=75). * **Betekenissen structureren aan de hand van een verhaal (ordenen):** Het organiseren van data om patronen te ontdekken, vaak geholpen door visualisaties [74](#page=74). #### 4.2.4 Hoe gebeurt kwalitatieve analyse [2](#page=2)? Kwalitatieve analyse kan soms gekoppeld worden aan kwantitatieve analyse, bijvoorbeeld voor hypotheseformulering of door kwalitatieve data te kwantificeren [75](#page=75). * **Sjabloonanalyse:** Een hiërarchische template van datacodes of categorieën wordt gecreëerd en ontwikkeld. Het is een combinatie van inductie en deductie, waarbij de codelijst tijdens analyse wordt aangevuld. Het sjabloon wordt geoptimaliseerd door confrontatie met de data [75](#page=75). * **Analytische inductie:** Het vastleggen van noodzakelijke voorwaarden of oorzaken van een bepaald verschijnsel. Dit gebeurt door strategisch gekozen cases te onderzoeken, hypothesen te toetsen en de verklaring aan te passen. Kritiek hierop is dat het kan leiden tot onaanvechtbare verklaringen [76](#page=76). * **Grounded theory:** Een gestructureerde en systematische strategie om een theorie te ontwikkelen over een centraal thema uit de data [76](#page=76). * **Open coderen:** Data opdelen in eenheden en categoriseren met een label, waarbij soortgelijke eenheden hetzelfde label krijgen [76](#page=76). * **Axiaal coderen:** Verbanden zoeken tussen hoofdcategorieën en subcategorieën [76](#page=76). * **Selectief coderen:** Hoofdcategorieën verder integreren om een 'grounded theory' te formuleren [77](#page=77). * Steekproeven worden doelbewust geselecteerd, met kritieke cases om concepten en categorieën beter te ontwikkelen en verbanden te verkennen [77](#page=77). * **Theoretische verzadiging:** Het punt waarop geen nieuwe data meer wordt verzameld die relevant is voor een categorie, en de categorieën en hun verbanden goed ontwikkeld en geverifieerd zijn [77](#page=77). * **Discoursanalyse:** Een algemene benaming voor methoden die taal analyseren in een specifieke sociale context, en hoe taal de sociale werkelijkheid construeert. Het is maatschappij kritisch en kijkt naar belangen en dominante discoursen [77](#page=77). * **Narratieve analyse:** Zoeken naar en onderzoeken van verhalen van respondenten om verbanden, relaties en sociaal geconstrueerde verklaringen te begrijpen. De aandacht gaat uit naar terugkerende verhalen en hun structuurelementen [77](#page=77). * **Deductieve analyseprocedures:** Vertrekpunt zijn theoretische proposities. Patronen tussen onafhankelijke en afhankelijke variabelen worden vergeleken om theoretische uitgangspunten of hypothesen te toetsen. Dit lijkt op grounded theory, maar met een theoretisch vertrekpunt [78](#page=78). * **Computer-assisted qualitative data analysis (CAQDAS):** Software zoals NVIVO en ATLAS.ti helpt bij verkennende analyses, coderen en hercoderen van grote hoeveelheden data. Het leren van deze software kan ingewikkeld zijn, maar het is nuttig voor het bewaren van overzicht [78](#page=78). ### 4.3 Rapport schrijven en presenteren Het schrijven en presenteren van een onderzoeksverslag is een essentieel onderdeel van het onderzoeksproces [34](#page=34). #### 4.3.1 Voorbereiding op het schrijven Het is raadzaam om al vroeg in het onderzoek te beginnen met het vastleggen van ideeën, wat helpt bij het structureren van gedachten en het filteren van belangrijke literatuur. Het kennen van de functionaliteiten van tekstverwerkers, het ordenen van ideeën naar structuur, en het plannen van het schrijfproces (realistisch en met zelfdiscipline) zijn belangrijk. Het laten nalezen door 'tegenlezers' levert opbouwende kritiek op [35](#page=35). #### 4.3.2 Structureren van het rapport Een wetenschappelijk artikel of rapport heeft een specifieke structuur, die kan variëren afhankelijk van de doelgroep (wetenschap of management) [35](#page=35) [36](#page=36). * **Standaardstructuur voor een wetenschappelijk rapport:** * **Samenvatting (Abstract):** Een kort overzicht van de hoofdpunten: doel, methode, resultaten en conclusie [35](#page=35) [36](#page=36). * **Voorwoord (optioneel):** Ideeën, opzet, bedankjes [36](#page=36). * **Inhoudsopgave:** Geeft structuur aan het rapport [35](#page=35). * **Inleiding:** Beschrijft de aanleiding, doel, belang van het onderzoek, en fungeert als een 'routekaart' voor de rest van het rapport [36](#page=36). * **Literatuuroverzicht (Theoretisch kader):** Plaats het eigen onderzoek in een bredere context [36](#page=36). * **Methode:** Beschrijft de gebruikte methoden, respondenten, instrumenten, interventie en analyses. Dit hoofdstuk is verplicht en moet de betrouwbaarheid en validiteit overtuigen. Gebruik van verleden tijd [36](#page=36) [37](#page=37). * **Resultaten:** Presenteert feiten uit het onderzoek, controleerbaar en visueel voorgesteld. Vermeld ook negatieve of ontbrekende resultaten [37](#page=37). * **Conclusies:** Beantwoordt de onderzoeksvragen en doelen, gebaseerd op de resultaten, zonder nieuwe inzichten te presenteren die niet ondersteund worden [37](#page=37). * **Aanbevelingen/Plan:** Concrete suggesties voor actie [36](#page=36). * **Discussie:** Kritische terugblik op het onderzoek, beperkingen en waarde ervan in de praktijk of wetenschap [37](#page=37). * **Bibliografie:** Alfabetisch gerangschikte lijst van gebruikte bronnen (bv. APA-stijl) [37](#page=37). * **Bijlagen:** Materiaal dat de hoofdtekst ondersteunt maar niet essentieel is voor het begrip [37](#page=37). * **Structuur voor een managementrapport:** Kan afwijken, met nadruk op aanbevelingen en plannen, en bevat een managementsamenvatting [36](#page=36). * **Nummering:** Pagina's en hoofdstukken worden genummerd met Arabische cijfers, terwijl samenvatting, voorwoord en inhoudsopgave met Romeinse cijfers kunnen worden genummerd [36](#page=36). #### 4.3.3 De lengte van het verslag Richtlijnen voor de lengte moeten gevolgd worden; schrijven is schrappen [38](#page=38). #### 4.3.4 De inhoud van het verslag organiseren * **Titel:** Kort, bondig en adequaat de inhoud weergevend [38](#page=38). * **Duidelijk verhaal vertellen:** Er moet een rode draad zijn die de lezer naar de conclusie leidt. Een nuttige controle is 'achterwaarts redeneren' [38](#page=38). * **Lezer helpen informatie te vinden:** Gebruik subkoppen en signaalwoorden. Leid elk hoofdstuk kort in en sluit af met een samenvatting. Verduidelijk met tabellen en grafieken, na introductie [38](#page=38). #### 4.3.5 Een geschikte schrijfstijl ontwikkelen * **Stijl:** Helder, nauwkeurig en eenvoudig (Academisch Nederlands). Houd rekening met de doelgroep, wissel lange en korte zinnen af, beperk het gebruik van 'ik', 'wij' en 'men', gebruik heldere woorden, kwantificeer waar mogelijk en vermijd jargon (gebruik wel vaktermen). Parafraseer in plaats van te veel te citeren. Controleer spelling en grammatica [38](#page=38) [39](#page=39). * **Anonimiteit en vertrouwelijkheid:** Beloften van anonimiteit moeten worden nagekomen [39](#page=39). * **Voortdurend herzien:** Het schrijfproces vereist continue revisie [39](#page=39). #### 4.3.6 Mondelinge presentatie van het verslag * **Doel bepalen:** Informeren, overtuigen, aansporen tot actie, of een combinatie hiervan [39](#page=39). * **Voorbereiding:** Stel duidelijke doelstellingen, wek belangstelling, houd het duidelijk en eenvoudig [39](#page=39). > **Tip:** Vertel het publiek van tevoren wat de doelstellingen zijn. Stel vragen om interactie te stimuleren [39](#page=39). * **Visuele hulpmiddelen:** Kunnen het begrip vergroten en een professioneel karakter geven, maar kunnen ook afleiden of de inhoud ondergeschikt maken [39](#page=39). * **De presentatie geven:** De inhoud moet waardevol, geloofwaardig, goed gedoseerd en getimed zijn. De spreker moet natuurlijk en helder formuleren [39](#page=39). * **Praktische punten:** Lees de tekst niet voor, vertel niet alles maar alleen het beste, mooiste, opvallendste. Zorg voor een heldere structuur. Bereid je voor op vragen en overweeg deze te 'parkeren' voor na de presentatie. Vermijd jargon, wees concreet, geef voorbeelden, bevorder interactie en toon enthousiasme [39](#page=39). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Onderzoek | Doelbewust en methodisch zoeken naar nieuwe kennis in de vorm van antwoorden op vooraf gestelde vragen, uitgevoerd volgens een geplande werkwijze. | | Fundamenteel onderzoek | Onderzoek met een primair wetenschappelijk doel, gericht op het uitbreiden van theorieën en het ontwikkelen van algemeen toepasbare richtlijnen, in plaats van het oplossen van een specifiek probleem. | | Praktijkgericht onderzoek | Onderzoek dat wordt uitgevoerd naar aanleiding van een specifiek probleem of vraagstuk, vaak afkomstig uit het bedrijfsleven of de overheid, met als doel dit probleem op te lossen. | | Onderzoeksproces | Het systematische verloop van onderzoek, bestaande uit verschillende fasen zoals probleemoriëntatie, doel- en vraagformulering, literatuurstudie, methodologische verantwoording, dataverzameling, data-analyse en rapportering. | | Controleerbaarheid | Het criterium dat de transparantie en inzichtelijkheid van een onderzoek waarborgt, zodat beoordeeld kan worden wat er tijdens het onderzoek is gedaan en hoe tot resultaten is gekomen. | | Betrouwbaarheid | De accuraatheid en nauwkeurigheid van de metingen binnen een onderzoek; hoe consistent de resultaten zouden zijn bij herhaalde metingen onder dezelfde omstandigheden. | | Validiteit | De mate waarin een onderzoek meet wat het beoogt te meten; de nauwkeurigheid waarmee een concept of construct wordt weergegeven in de metingen. | | Objectiviteit | Het voeren van onderzoek vanuit een neutraal standpunt, waarbij oordelen en subjectieve selecties worden vermeden, zodat de eigen mening of voorkeur van de onderzoeker of opdrachtgever geen invloed heeft op de resultaten. | | Ethiek (in onderzoek) | De gedragsnormen die gehanteerd worden in onderzoek, met name hoe betrokken personen of entiteiten met respect en op correcte wijze worden behandeld tijdens het onderzoeksproces. | | Methode | Een systematische en doelgerichte werkwijze om gegevens te verzamelen, te analyseren en te interpreteren binnen een onderzoek. | | Techniek (in onderzoek) | Een specifieke activiteit die wordt uitgevoerd om gegevens te verzamelen, zoals een enquête, interview, observatie, test of simulatie. | | Onderzoeksdoelstelling | Een formulering die aangeeft wat het onderzoek beoogt te bereiken of welk probleem het wil oplossen. | | Onderzoeksvraagstelling | Een vraag die centraal staat in het onderzoek en de specifieke kennis die verworven moet worden, aangeeft. | | Operationalisering | Het proces waarbij abstracte begrippen of variabelen uit een onderzoeksvraag of doelstelling worden vertaald naar concrete, meetbare aspecten die in het onderzoek gebruikt kunnen worden. | | Onderzoeksvoorstel | Een document dat de planning van een onderzoeksproject beschrijft, inclusief aanleiding, doelstellingen, onderzoeksvragen, methodologie, tijdschema en benodigde middelen. | | Term | Definitie | | Aanleiding en Probleembeschrijving | Dit onderdeel van een onderzoeksvoorstel beschrijft helder de redenen voor het onderzoek en de context waarin het probleem zich afspeelt, inclusief de essentiële kenmerken van de opdracht en de kaders. Het omvat ook de beschrijving van de gewenste situatie ten opzichte van de huidige, de informatiebehoefte en aantonen van bekendheid met relevante literatuur. | | Deductieve Onderzoeksmethode | Een onderzoeksmethode waarbij gestart wordt vanuit een bestaande theorie of model om een hypothese te formuleren. Vervolgens wordt een onderzoeksontwerp gemaakt om deze hypothese te toetsen. | | Deelvragen | Vragen die voortkomen uit een centrale onderzoeksvraag en deze opdelen in kleinere, meer specifieke vragen. Ze helpen om de centrale vraag in detail te onderzoeken en de verschillende aspecten ervan te belichten. | | Dwarsdoorsnede-onderzoek (=cross-sectioneel onderzoek) | Een onderzoeksbenadering die een verschijnsel bestudeert op een specifiek moment in de tijd, als een momentopname. Dit kan bijvoorbeeld door interviews af te nemen gedurende een korte periode of door een vragenlijst op één bepaald tijdstip uit te sturen. | | Etnografie | Een inductieve onderzoeksmethode, ontleend aan de culturele antropologie, gericht op het beschrijven en verklaren van de realiteit waarin onderzochte personen leven of werken, vanuit hun eigen beleving en vormgeving. | | Experiment | Een onderzoeksmethode gekenmerkt door de manipulatie van variabelen en de vergelijking van minimaal twee groepen (experimentele en controlegroep), waarbij willekeurige toedeling van proefpersonen of objecten plaatsvindt en externe invloeden zoveel mogelijk worden beperkt. | | Formuleringsopdracht | De specifieke uitwerking van een opdracht die de vijf typen eindproducten kan omvatten: analyse, advies, ontwerp, fabricaat, en handeling. Dit vormt de basis voor het formuleren van de centrale vraag en de onderzoeksdoelstelling. | | Generaliseerbaarheid (=externe validiteit) | De mate waarin onderzoeksresultaten toepasbaar zijn buiten de specifieke onderzochte situatie. Bij kleine of unieke cases ligt de focus op begrip van die specifieke situatie, en niet direct op brede generalisatie. | | Grounded Theory | Een kwalitatieve onderzoeksmethode die als beste voorbeeld van de inductieve methode wordt beschouwd. Het doel is theorieontwikkeling op basis van systematisch verzamelde en geanalyseerde data, met als doel gedrag te voorspellen en te verklaren. | | Haalbaarheid | Een criterium voor een goed onderzoeksonderwerp of onderzoeksvoorstel, dat aangeeft in hoeverre het gestelde doel bereikt kan worden binnen de bestaande beperkingen, zoals tijd, middelen (apparatuur, budget) en vaardigheden. | | Hypothese | Een veronderstelling over het verband tussen twee of meer gebeurtenissen of concepten, die getoetst kan worden tegen een nulhypothese (die stelt dat de veronderstelling niet juist is). Dit wordt ook wel de alternatieve hypothese genoemd. | | Indicatoren | Direct of indirect meetbare variabelen die worden gebruikt om abstracte concepten meetbaar te maken wanneer deze niet direct waarneembaar zijn. Ze helpen bij het operationaliseren van begrippen. | | Inductieve Onderzoeksmethode | Een onderzoeksmethode waarbij data wordt verzameld en op basis van de analyse daarvan een theorie of model wordt ontwikkeld. Dit hangt nauw samen met het interpretivisme. | | Instrumentatie (validiteit) | Een factor die de validiteit van een onderzoek kan aantasten, veroorzaakt door een verandering in de meetmethode tussen verschillende metingen, wat kan leiden tot afwijkende onderzoeksresultaten. | | Interpretivisme | Een onderzoeksbenadering waarbij de realiteit als subjectief wordt beschouwd en kennis wordt verkregen door de beleving en betekenisgeving van individuen of groepen in kaart te brengen, vaak door diepgaand begrip te zoeken. | | Informatiestructuur | De manier waarop informatie wordt georganiseerd en gepresenteerd binnen een onderzoeksvoorstel of -ontwerp, met als doel duidelijkheid te verschaffen over het onderzoeksplan en de gevolgde methodologie. | | Longitudinaal onderzoek | Een onderzoeksbenadering waarbij veranderingen en ontwikkelingen over tijd worden bestudeerd door herhaaldelijke metingen of waarnemingen. Dit type onderzoek is vaak nodig om causaliteit vast te stellen. | | Maturatie (validiteit) | Een factor die de validiteit van een onderzoek kan aantasten, gerelateerd aan tijdsgebonden veranderingen die vanzelf optreden, zoals veranderde opinies door maatschappelijke ontwikkelingen of nieuws. | | Meervoudige Methoden | Het gebruik van meer dan één gegevensverzamelingsmethode en bijbehorende analyseprocedures binnen een onderzoeksontwerp. Dit kan zowel kwantitatieve, kwalitatieve als gemengde methoden omvatten. | | Methodologische Verantwoording | Het proces van het bepalen en duidelijk maken waarom er voor een specifieke methode of methoden wordt gekozen om data te verzamelen en kennis te ontwikkelen binnen een onderzoeksproject. | | Monomethode | Het gebruik van een enkele gegevensverzamelingsmethode en de bijbehorende analyseprocedures binnen een onderzoeksontwerp. | | Nabootsing | Een onderzoeksmethode die gebruik maakt van simulaties, zoals computersimulaties, spelsimulaties of schaalmodellen, om verschijnselen te bestuderen of te onderzoeken. | | Observational Study | Een onderzoeksbenadering waarbij wordt bestudeerd wat er in de realiteit gebeurt zoals dat van nature plaatsvindt, zonder interventie of manipulatie door de onderzoeker. | | Onderzoek doen | Een systematisch proces met een duidelijk doel, waarbij een onderzoeker gegevens verzamelt en interpreteert om kennis te vergaren, problemen op te lossen of theorieën te ontwikkelen. | | Onderzoekseffect | Een verzamelnaam voor verschillende soorten effecten die de validiteit van een onderzoek kunnen beïnvloeden, zoals het 'mere-measurement-effect' (waarbij meting zelf het gedrag beïnvloedt) of het 'healthy worker effect' (waarbij werkende populaties gezonder lijken). | | Onderzoeksfilosofie / Paradigma | De fundamentele aannames en standpunten die de basis vormen van een sociaal-wetenschappelijk onderzoek, bepalend voor de soorten vragen die gesteld worden, de gebruikte methoden en de doeleinden van het onderzoek. Voorbeelden zijn positivisme, interpretivisme en pragmatisme. | | Onderzoeksmodel | Een schematische weergave of conceptueel raamwerk dat de verwachte relaties tussen variabelen en concepten in een onderzoek illustreert, vaak als basis voor de formulering van deelvragen of hypothesen. | | Onderzoeksprobleem | Een onwenselijke of onzekere situatie die aanleiding geeft tot onderzoek. Een onwenselijke situatie is een feitelijke situatie die afwijkt van een gewenste situatie, terwijl een onzekere situatie gekenmerkt wordt door onvoldoende informatie voor besluitvorming. | | Onderzoekstrategie | Het algemene plan dat aangeeft hoe de onderzoeker te werk zal gaan bij het beantwoorden van de onderzoeksvragen, en dat een overkoepelende structuur biedt voor het gehele onderzoeksproces. | | Onderzoeksvraag | Een specifieke vraag die de kern van het onderzoek omschrijft en die de onderzoeker probeert te beantwoorden. Het is meestal een open vraag, waarvan het antwoord leidt tot een eindproduct. | | Onderzoeksontwerp | Het gedetailleerde plan van hoe een onderzoek zal worden uitgevoerd. Het omvat de keuze van methoden, procedures, steekproef en analysemethoden om de onderzoeksvragen te beantwoorden en de doelstellingen te bereiken. | | Ontologie | De tak van de metafysica die zich bezighoudt met de aard van het zijn, de werkelijkheid en de fundamentele categorieën van dingen. In onderzoek verwijst het naar de aannames over de aard van de werkelijkheid die wordt onderzocht (objectief of subjectief). | | Operationaliseren | Het proces waarbij abstracte concepten meetbaar worden gemaakt. Dit houdt in dat er concrete indicatoren of waarnemingen worden bepaald die de aanwezigheid of intensiteit van een concept representeren. | | Pragmatisme | Een filosofische stroming die de bruikbaarheid van de waarheid centraal stelt en zich richt op het oplossen van problemen. In onderzoek betekent dit dat de nadruk ligt op het vinden van praktische oplossingen en effectieve strategieën. | | Probleem | Een onwenselijke of onzekere situatie die aanleiding geeft tot onderzoek en waarvoor een oplossing of meer inzicht gezocht wordt. | | Probleemstelling | Een duidelijke en precieze omschrijving van het specifieke probleem dat met het onderzoek aangepakt moet worden, inclusief de oorzaken en gevolgen ervan. | | Quasi-experiment | Een experimenteel ontwerp dat lijkt op een echt experiment, maar waarbij er geen willekeurige toedeling van proefpersonen aan groepen is. Vaak wordt er gewerkt met reeds bestaande groepen. | | Relevantie | Een criterium voor een goed onderzoeksonderwerp of onderzoeksvoorstel, dat aangeeft in welke mate het onderzoek een waardevolle bijdrage levert, ongeacht de specifieke uitkomst van het onderzoek. | | Relaties tussen variabelen | De onderlinge verbanden die worden onderzocht tussen verschillende meetbare kenmerken (variabelen). Dit kan gaan om samenhang, veroorzaking of het leiden tot bepaalde uitkomsten. | | Samenvatting (onderzoeksvoorstel) | Een beknopte weergave van de belangrijkste aspecten van het onderzoeksvoorstel, inclusief het probleem, de doelstellingen, de methoden en het verwachte resultaat, bedoeld om de lezer snel een overzicht te geven. | | SMART-criteria | Een acroniem dat staat voor Specifiek, Meetbaar, Acceptabel, Realistisch en Tijdgebonden. Deze criteria worden gebruikt om onderzoekdoelstellingen te formuleren die duidelijk, uitvoerbaar en controleerbaar zijn. | | Surveyonderzoek | Een kwantitatieve onderzoeksmethode die gegevens verzamelt via gestructureerde, gestandaardiseerde vragenlijsten (enquêtes of gestructureerde interviews). Het is efficiënt voor het verkrijgen van data van grote populaties. | | Theorie | Een beschrijving van een oorzaak- en gevolgverband tussen twee of meer variabelen, die al dan niet getest is. Theorieën helpen bij het verklaren van fenomenen en het formuleren van hypothesen. | | Tijdschema | Een planning die de verschillende fasen van een onderzoeksproject in kaart brengt. Vaak wordt gebruik gemaakt van een Gantt-diagram om taken visueel uit te zetten tegen de tijd. | | Trianguleren | Het gebruik maken van verschillende methoden voor gegevensverzameling binnen een onderzoek om er zeker van te zijn dat de verkregen data accuraat zijn en de werkelijkheid correct weerspiegelen. | | Typen eindproducten | De verschillende vormen die het resultaat van een onderzoek kan aannemen, zoals een analyse, een advies, een ontwerp, een fabricaat of een handeling, afhankelijk van de aard van de opdracht. | | Variabele | Een kenmerk van een eenheid dat meetbaar is en dat vooraf wordt bepaald om te bestuderen. Variabelen beschrijven eigenschappen van individuen, groepen of objecten. | | Waarnemersbias | Een vertekening die kan optreden wanneer waarnemers onbewust hun eigen ideeën of verwachtingen meenemen in de interpretatie van gegevens, waardoor de resultaten van het onderzoek vervormd kunnen worden. | | Waarnemersfout | Een systematische fout die door waarnemers wordt gemaakt tijdens het verzamelen van gegevens, wat de betrouwbaarheid en validiteit van de resultaten kan beïnvloeden. | | Wetenschappelijke Theorie | Een systematisch geheel van begrippen, definities, proposities en aannames die bedoeld zijn om een fenomeen te verklaren of te voorspellen. Wetenschappelijke theorieën zijn gebaseerd op empirisch bewijs en zijn falsifieerbaar. | | Wisselwerking | De interactie tussen verschillende elementen binnen een onderzoek, zoals tussen de onderzoeker en de onderzochten, of tussen verschillende methoden. Deze interactie kan de resultaten beïnvloeden. | | Deductieve benadering | Een onderzoeksbenadering waarbij men begint met een algemene theorie of model en daaruit specifieke hypothesen afleidt die vervolgens getoetst worden met data. | | Inductieve benadering | Een onderzoeksbenadering waarbij men data verzamelt en op basis van patronen en inzichten uit deze data een theorie of model ontwikkelt. | | Observationele studie | Een onderzoeksmethode waarbij bestaande situaties worden geobserveerd zoals ze zich in de realiteit voordoen, zonder dat de onderzoeker actief ingrijpt of manipuleert. | | Experimentele groep | De groep in een experiment die wordt blootgesteld aan de interventie of manipulatie van de onafhankelijke variabele. | | Controlegroep | De groep in een experiment die niet wordt blootgesteld aan de interventie, en dient als vergelijkingsbasis voor de experimentele groep. | | Randomisatie | Het willekeurig toewijzen van proefpersonen of objecten aan de experimentele en controlegroep om systematische verschillen tussen de groepen te minimaliseren. | | Onafhankelijke variabele | De variabele die door de onderzoeker wordt gemanipuleerd in een experiment om het effect ervan op de afhankelijke variabele te onderzoeken. | | Afhankelijke variabele | De variabele waarvan de verandering wordt gemeten om het effect van de onafhankelijke variabele vast te stellen. | | Surveyonderzoek (Enquête) | Een methode voor het verzamelen van (meestal kwantitatieve) gegevens via gestructureerde, gestandaardiseerde vragenlijsten of gestructureerde interviews. | | Case study (Gevalstudie) | Een diepgaande studie van een enkel of meerdere specifieke gevallen (personen, organisaties, gebeurtenissen) om een verschijnsel in zijn context te begrijpen en te verklaren. | | Triangulatie | Het gebruik van meerdere methoden, data bronnen of onderzoekers om een fenomeen te onderzoeken, teneinde de betrouwbaarheid en validiteit van de bevindingen te verhogen. | | Action research (Actieonderzoek) | Een onderzoeksmethode gericht op het oplossen van praktische problemen of het teweegbrengen van verandering, waarbij de onderzoeker actief deelneemt aan het proces. | | Archiefonderzoek / Documentenanalyse | Een onderzoeksmethode waarbij administratieve data en bestaande documenten de voornaamste bron van informatie vormen. | | Dwarsdoorsnede-onderzoek (Cross-sectioneel onderzoek) | Onderzoek dat een verschijnsel op één specifiek tijdstip bestudeert, resulterend in een momentopname. | | Generaliseerbaarheid (Externe validiteit) | De mate waarin onderzoeksresultaten toepasbaar zijn buiten de specifieke onderzochte situatie of populatie. | | Kritisch literatuuroverzicht | Een gedetailleerde en verantwoorde analyse van de sterke en zwakke punten van bestaande literatuur binnen een bepaald onderzoeksgebied, die de kennis van de onderzoeker aantoont. | | Trefwoord | Een woord of combinatie van woorden die de kern van een onderzoeksvraag weergeven en gebruikt wordt als zoekterm in databases of zoekmachines. | | Zoekterm | Een woord of combinatie van woorden die wordt ingevoerd in een zoekmachine om specifieke informatie te vinden. | | Primaire literatuurbronnen | Bronnen die voor het eerst een bepaald werk publiceren of weergeven, zoals rapporten en dissertaties. | | Secundaire literatuurbronnen | Bronnen die informatie uit primaire bronnen samenvatten of analyseren, zoals tijdschriftenartikelen en boeken. | | Tertiaire literatuurbronnen / Zoekmiddelen | Hulpmiddelen die helpen bij het zoeken naar primaire en secundaire literatuur, zoals databases en indices. | | Boole-logica | Een systeem dat logische operatoren (zoals AND, OR, NOT) gebruikt om zoekopdrachten in databases te combineren, beperken of uit te breiden. | | Geïnformeerde toestemming | Een proces waarbij potentiële deelnemers aan een onderzoek volledig worden geïnformeerd over de aard, het doel en de risico’s van het onderzoek, en vrijwillig instemmen met deelname. | | Data-eenheden | Relevante "stukken" data die worden toegewezen aan de juiste categorieën tijdens kwalitatieve data-analyse. | | Coderen | Het proces van het toekennen van labels of codes aan data-eenheden om patronen en thema's te identificeren en te structureren, vooral in kwalitatieve analyse. | | Steekproef | Een selectie van cases uit een populatie waarvan de onderzoeker gegevens wil verzamelen en analyseren. | | Populatie | De gehele groep waarnaar het onderzoek zich richt en waarover conclusies getrokken moeten worden. | | Representativiteit | De mate waarin een steekproef een getrouwe afspiegeling is van de populatie op relevante variabelen. | | Aselecte steekproef | Een steekproefmethode waarbij elke case in de populatie een gelijke kans heeft om geselecteerd te worden. | | Selecte steekproef | Een steekproefmethode waarbij de kans dat een case wordt gekozen, onbekend of niet gelijk is voor alle cases in de populatie. | | Respons | Het deel van de steekproef dat daadwerkelijk deelneemt aan het onderzoek en data oplevert. | | Non-respons | Het deel van de steekproef waarvan geen data is verzameld, om diverse redenen. | | Meetniveau | De schaal waarop variabelen worden gemeten, wat invloed heeft op de mogelijke statistische analyses, zoals nominaal, ordinaal, interval en ratio. | | Gestructureerd interview | Een interviewmethode waarbij de interviewer aan elke respondent dezelfde vragen stelt in een vooraf bepaalde volgorde, vaak gebruikt in kwantitatief onderzoek. | | Ongestructureerd interview (Diepte-interview) | Een informele interviewvorm zonder een vooraf opgestelde lijst met vragen, waarbij de interviewer brede thema's verkent en de respondent de vrijheid heeft om uitgebreid te antwoorden. | | Focusgroep | Een groepsinterview met een klein aantal deelnemers dat wordt geleid door een moderator om interactieve discussies over een specifiek thema te stimuleren. | | Kwalitatieve data | Data die niet gestandaardiseerd is en vaak bestaat uit woorden, beelden of beschrijvingen, verzameld via interviews, observaties of teksten. | | Kwantitatieve data | Numerieke data die gemeten en geanalyseerd kan worden met statistische methoden. | | Discoursanalyse | Een methode om taal te analyseren en te onderzoeken hoe taal de sociale werkelijkheid construeert en welke belangen daarmee gediend worden. | | Narratieve analyse | Een methode die gericht is op het onderzoeken van de verhalen van respondenten om betekenis, verbanden en sociaal geconstrueerde verklaringen te achterhalen. | | Categorische schaal | Een meetschaal waarbij de mogelijke waarden van een variabele worden uitgedrukt in woorden, en deze waarden kunnen nominaal of ordinaal zijn. | | Numerieke schaal | Een meetschaal waarbij de mogelijke waarden van een variabele worden uitgedrukt in getallen, en deze waarden kunnen interval of ratio zijn. | | Nominaal meetniveau | Een meetschaal waarbij de variabele wordt uitgedrukt in woorden die elkaar uitsluiten, zonder logische volgorde. Alleen de modus kan berekend worden. | | Ordinaal meetniveau | Een meetschaal waarbij de variabele wordt uitgedrukt in woorden die elkaar uitsluiten en een bepaalde volgorde hebben. Modus en mediaan kunnen berekend worden. | | Dichotome data | Beschrijvende variabelen die slechts twee mogelijke waarden kunnen aannemen, zoals "ja" of "nee". | | Intervalmeetniveau | Een meetschaal waarbij de verschillen tussen waarden gelijk zijn, er geen absoluut nulpunt is en optellen en aftrekken mogelijk is, maar delen en vermenigvuldigen niet. | | Ratiomeetniveau | Een meetschaal met gelijke afstanden tussen waarden, een absoluut nulpunt, en waarbij optellen, aftrekken, delen en vermenigvuldigen mogelijk is. | | Continue variabelen | Variabelen die in theorie elke waarde kunnen aannemen binnen een bepaald bereik, mits ze met voldoende nauwkeurigheid gemeten kunnen worden, zoals tijd. | | Discrete variabelen | Data waarvan de waarden discrete eenheden zijn, waardoor er slechts een eindig aantal waarden mogelijk is binnen een bepaald bereik, zoals schoenmaten. | | Codeboek | Een overzicht van alle variabelen in een enquête, inclusief de mogelijke waarden en de bijbehorende codes, wat de analyse vergemakkelijkt. | | Ontbrekende data (missing data) | Data die niet geregistreerd is voor een variabele bij een bepaalde case, om diverse redenen zoals non-respons of onbekende antwoorden. | | Cases wegen | Het zwaarder laten doorwegen van bepaalde respondenten (cases) in de analyse wanneer een steekproef onrepresentatief is, om de vertegenwoordiging te verbeteren. | | Univariate statistiek | Analyse en presentatie van slechts één variabele om trends, aandelen of de verdeling van waarden te onderzoeken. | | Bivariate statistiek | Analyse die zich richt op het vergelijken van twee variabelen om verbanden te ontdekken. | | Multivariate statistiek | Analyse die zich richt op het vergelijken van twee of meer variabelen om trends, totalen, aandelen, of verbanden te onderzoeken. | | Centrale tendentie | Maatstaven die een algemene indruk geven van de centrale of middelhoge waarden binnen een dataset, zoals modus, mediaan en rekenkundig gemiddelde. | | Modus | De waarde die het vaakst voorkomt in een dataset. | | Mediaan | De middelste waarde in een gesorteerde dataset; bij een even aantal waarden is het het gemiddelde van de twee middelste waarden. | | Rekenkundig gemiddelde | De som van alle waarden gedeeld door het aantal waarden; de meestgebruikte maat voor centrale tendentie. | | Spreiding | Maatstaven die aangeven hoe ver de waarden in een dataset uit elkaar liggen ten opzichte van het gemiddelde, zoals variatie en standaardafwijking. | | Variateit (variantie) | Een maat voor de spreiding van waarden rond het gemiddelde, berekend als het gemiddelde van de gekwadrateerde afwijkingen van het gemiddelde. | | Standaarddeviatie (standaardafwijking) | Een statistische maat die de spreiding van gegevens rond het gemiddelde beschrijft, uitgedrukt in dezelfde eenheden als de originele data. | | Kwalitatief onderzoek | Onderzoek gericht op het verkrijgen van inzicht in een fenomeen, waarbij data zoals woorden en levenszeczyne situaties worden verzameld en geanalyseerd om patronen en thema's te ontdekken. | | Transcriberen | Het proces van het letterlijk uitschrijven van opgenomen interviews of observaties, inclusief non-verbale signalen en aarzelingen. | | Open coderen | De eerste stap in Grounded Theory, waarbij data wordt opgedeeld in eenheden en gelabeld met codes die dicht bij de data staan. | | Axiaal coderen | Een stap in Grounded Theory waarbij verbanden worden gezocht tussen hoofdcategorieën en subcategorieën. | | Selectief coderen | De laatste stap in Grounded Theory, waarbij hoofdcategorieën verder worden geïntegreerd om een "grounded theory" te formuleren. | | CAQDAS (Computer-Assisted Qualitative Data Analysis Software) | Softwarepakketten (zoals NVIVO, ATLAS.ti) die helpen bij het efficiënter coderen, organiseren en analyseren van grote hoeveelheden kwalitatieve data. | | Academisch Nederlands | Een heldere, nauwkeurige en eenvoudige schrijfstijl die gebruikt wordt in wetenschappelijke verslagen, waarbij jargon vermeden wordt en parafraseren de voorkeur krijgt boven veel citeren. | | Verhaallijn (rode draad) | De logische lijn en samenhang die door een rapport loopt, die de lezer begeleidt naar de belangrijkste conclusie of het antwoord op de onderzoeksvraag. | | Signaalwoorden (signposting) | Woorden en zinsneden die gebruikt worden om de samenhang tussen verschillende onderdelen van een tekst aan te geven en de lezer te begeleiden. |

# Fundamenten van wetenschappelijk onderzoek Dit onderwerp behandelt de kernprincipes van wetenschappelijk onderzoek, inclusief de definitie, het belang van context, ontologische en epistemologische perspectieven, de inductieve-deductieve cyclus, en het onderscheid tussen fundamenteel en toegepast onderzoek [1](#page=1). ### 1.1 Wat is wetenschappelijk onderzoek? Wetenschappelijk onderzoek kan worden gedefinieerd als een systematische methode om tot gefundeerde kennis te komen. Het is een langzaam, eeuwenlang proces waarbij geaccumuleerde kennis wordt georganiseerd in theorieën die gesteund worden op empirische gegevens. Het belangrijkste verschil met het verwerven van alledaagse kennis ligt in het gebruik van strikte regels om de kwaliteit van de kennis te waarborgen, zodat deze geldig en betrouwbaar is [1](#page=1). #### 1.1.1 De rol van context in sociaalwetenschappelijk onderzoek Sociaalwetenschappelijk onderzoek vindt nooit plaats in een vacuüm. De context omvat diverse elementen die de manier van denken en onderzoeken beïnvloeden. Deze elementen zijn onder andere [2](#page=2): * Theorieën [2](#page=2). * Visie op theorie en empirie [2](#page=2). * Epistemologische en ontologische beschouwingen [2](#page=2). * Ethische overwegingen [2](#page=2). * Het doel van het onderzoek [2](#page=2). * De politieke context [2](#page=2). * De persoonlijkheid van de onderzoeker [2](#page=2). #### 1.1.2 Kenmerken van een theorie Een theorie is een logisch samenhangend geheel van uitspraken over relaties tussen concepten. Concepten zijn algemene en abstracte ideeën die dienen als label om concreet waarneembare zaken of fenomenen te categoriseren. Kenmerken van een wetenschappelijke theorie zijn [2](#page=2): 1. **Logische samenhang:** De uitspraken binnen de theorie zijn intern consistent [2](#page=2). 2. **Empirische toetsbaarheid:** Een theorie moet verifieerbaar en weerlegbaar zijn. Dit betekent dat het mogelijk moet zijn om door observatie de eventuele onjuistheid van de kennis aan te tonen (falsifieerbaar). Transparantie is hierbij cruciaal [2](#page=2). 3. **Veralgemeenbaarheid:** Theorieën gaan over meer dan éénmalig fenomeen op één plaats. Ze bieden verklaringen voor terugkerende patronen of regelmatigheden in het sociale leven [2](#page=2). ### 1.2 Wetenschapsfilosofische perspectieven: Ontologie en Epistemologie Wetenschapsfilosofische perspectieven vormen een belangrijk onderdeel van het "ajuinmodel" van onderzoek [5](#page=5). #### 1.2.1 Ontologie Ontologie richt zich op de vraag waaruit onze wereld bestaat en welke entiteiten er bestaan. Het onderzoekt de aard van het 'zijn' [2](#page=2). #### 1.2.2 Epistemologie Epistemologie onderzoekt wat goede kennis is, hoe we deze kennis verwerven, wanneer we deze kennis bezitten, en welke soorten kennis er bestaan [2](#page=2). #### 1.2.3 Rationalisme versus Empiricisme Deze twee denkrichtingen hebben een bepalende invloed gehad op de ontwikkeling van de wetenschap en vormen de basis voor verschillende benaderingen van kennisverwerving [3](#page=3) [4](#page=4). * **Rationalisme:** * Stelt dat ware kennis deductief tot stand komt door middel van denken en logische afleiding [4](#page=4). * De rede wordt gezien als de voornaamste bron van kennis, belangrijker dan openbaring, traditie of ervaring [4](#page=4). * De werkelijkheid wordt verondersteld een inherente redelijke en logische structuur te hebben [4](#page=4). * Grondlegger: René Descartes. Hij benadrukte dat observatie en ervaring misleidend kunnen zijn, en dat alleen in de rede "eeuwige waarheid" een solide grond vindt [4](#page=4). * Uitgangspunt is dat ware kennis deductief wordt afgeleid uit theorieën en vervolgens wordt getoetst via falsificatie [4](#page=4). * **Empiricisme:** * Stelt dat sensorische waarneming, samen met inductie, de enige bron van alle kennis is [4](#page=4). * Tegenhanger van het rationalisme, omdat de rede te beperkt wordt geacht om als fundament voor kennis te dienen [4](#page=4). * Kennis komt voort uit ervaring en observatie van de werkelijkheid, gevolgd door reflectie daarop [4](#page=4). * Grondlegger: John Locke. Hij stelde dat de mens wordt geboren als een "tabula rasa" (leeg blad) en dat niets kenbaar is zonder systematische observatie [4](#page=4) [5](#page=5). * Uitgangspunt is dat ware kennis inductief wordt verworven door particuliere observaties te generaliseren tot theorieën. Theorieën worden getoetst via verificatie [5](#page=5). #### 1.2.4 Moderne wetenschappelijke kennis Moderne wetenschappelijke kennis wordt tot stand gebracht door het samenspel van rationeel denken en empirische observatie. Beide bronnen van kennis worden onderworpen aan rationele, logische analyse en empirische toetsing (verificatie/falsificatie) [5](#page=5). ### 1.3 De inductieve-deductieve cyclus De inductieve-deductieve cyclus, ook wel de empirische cyclus genoemd, beschrijft het samenspel tussen theorie en empirie in wetenschappelijk onderzoek [3](#page=3). * **Empirie:** Verwijst naar het ervaren van de wereld door waarneming en dataverzameling. In de sociale wetenschappen is in-tersubjectiviteit (het delen van subjectieve toestanden) belangrijk voor objectieve waarneming [3](#page=3). * **Inductie:** * Het proces van observatie van fenomenen die vragen oproepen [3](#page=3). * Door systematische observatie worden hypothesen geformuleerd die uiteindelijk kunnen leiden tot de vorming van theorieën [3](#page=3). * Dit is een beweging van specifiek naar algemeen [3](#page=3). * **Deductie:** * Het proces waarbij theorieën worden getoetst, geëvalueerd en eventueel bijgesteld [3](#page=3). * Dit is een beweging van algemeen naar specifiek [3](#page=3). De cyclus is continu: observaties leiden tot theorievorming (inductie), en theorieën worden vervolgens getoetst aan de werkelijkheid (deductie), wat weer leidt tot aanpassingen of nieuwe observaties. > **Tip:** De hypothetico-deductieve methode, gebaseerd op Popper, is een prominent voorbeeld van het deductieve aspect van onderzoek, beginnend met het identificeren van problemen en het ontwikkelen van hypotheses [22](#page=22). #### 1.3.1 De hypothetico-deductieve methode Deze methode, beïnvloed door Poppers ideeën over wetenschap, omvat de volgende stappen [22](#page=22): 1. Ruime probleemdoeleinden identificeren [22](#page=22). 2. Probleemstelling definiëren [22](#page=22). 3. Hypotheses ontwikkelen [22](#page=22). 4. Constructen operationaliseren (bepalen hoe concepten gemeten worden) [22](#page=22). 5. Data verzamelen [22](#page=22). 6. Data analyseren [22](#page=22). 7. Interpretatie van data [22](#page=22). Deze methode wordt vooral in kwantitatief onderzoek toegepast [22](#page=22). ### 1.4 Soorten onderzoek Er kan een onderscheid gemaakt worden tussen fundamenteel en toegepast onderzoek, evenals business onderzoek [14](#page=14). #### 1.4.1 Fundamenteel onderzoek * Tracht de algemene kennislimieten te verruimen [14](#page=14). * Is niet primair gefocust op het oplossen van een specifiek praktisch probleem [14](#page=14). * Het doel is "kennis om kennis bij te hebben" [14](#page=14). #### 1.4.2 Toegepast onderzoek * Focust zich op een specifieke beslissing voor een specifieke organisatie [14](#page=14). * Wordt uitgevoerd met de intentie om de bevindingen toe te passen op een specifiek probleem van die organisatie [14](#page=14). #### 1.4.3 Business onderzoek Business onderzoek is een georganiseerd, systematisch, data-gebaseerd, kritisch en objectief onderzoek of een onderzoek naar een specifiek (bedrijfs)probleem, met als doel antwoorden of oplossingen te vinden [14](#page=14). ### 1.5 Probleemstelling in onderzoek Het formuleren van een probleemstelling is vaak essentieel, en soms zelfs belangrijker dan de oplossing zelf [23](#page=23). #### 1.5.1 Het managementsprobleem Een managementprobleem ontstaat wanneer de huidige situatie afwijkt van de ideale situatie, er een discrepantie bestaat tussen beide. Dit kan zich uiten als [23](#page=23): * **Action problems:** De huidige situatie is disfunctioneel en werkt niet, waardoor verbetering nodig is. Voorbeelden zijn hoog absenteïsme, ontevreden klanten of een lager marktaandeel [23](#page=23). * **Opportuniteiten:** Hoewel er geen dringende problemen zijn, wil men de situatie verbeteren. Dit kan bijvoorbeeld gaan om de introductie van een nieuw product of het verbeteren van klantloyaliteit [23](#page=23). #### 1.5.2 Het onderzoeksprobleem De overgang van een managementprobleem naar een onderzoeksprobleem vereist het definiëren van onderzoeksdoelen en onderzoeksvragen [23](#page=23) [24](#page=24). * **Onderzoeksdoel(en):** Beschrijven waarom het onderzoek wordt uitgevoerd [24](#page=24). * **Onderzoeksvraag/vragen:** Specificeert wat men wil leren of te weten komen [24](#page=24). #### 1.5.3 Typen onderzoeksvragen Onderzoeksvragen kunnen verschillende doelen dienen [24](#page=24): 1. **Verkennende onderzoeksvragen:** Worden gesteld wanneer er nog weinig bekend is over een onderwerp [24](#page=24). 2. **Beschrijvende onderzoeksvragen:** Hebben als doel het profileren van bepaalde groepen of het kwantificeren van fenomenen [24](#page=24). 3. **Causale onderzoeksvragen:** Proberen te verklaren hoe iets komt, oftewel de oorzakelijke verbanden te onderzoeken [24](#page=24). #### 1.5.4 Verfijnen van de probleemstelling Bij het verfijnen van een probleemstelling kunnen frameworks zoals FINER (Feasible, Interesting, Novel, Ethical, Relevant) gebruikt worden [25](#page=25). * **Feasible:** Is het onderzoek uitvoerbaar qua tijd, kennis, technologie en scope [25](#page=25)? * **Interesting:** Wie heeft er baat bij het onderzoek en hoe relateert het aan bredere contexten [25](#page=25)? * **Novel:** Vormt het antwoord op een research gap of is het replicatieonderzoek [25](#page=25)? * **Ethical:** Is het onderzoek ethisch verantwoord [25](#page=25)? * **Relevant:** Hoe relevant is het onderzoek voor de beroepspraktijk en wetenschappers in het vakgebied [25](#page=25)? > **Concept Check:** Een "probleem" kan gedefinieerd worden als elke situatie met een discrepantie tussen de huidige en gewenste situatie. De doelstellingen van een studie verklaren "waarom" de studie wordt uitgevoerd, niet "hoe" [25](#page=25). --- # Wetenschapsfilosofische stromingen en kritiek Dit onderdeel verkent fundamentele wetenschapsfilosofische stromingen, hun kernprincipes en de kritieken die erop zijn geuit, met specifieke aandacht voor de bijdragen van Popper, Kuhn en Lakatos aan de integratie van verschillende perspectieven [6](#page=6). ### 2.1 Wetenschapsfilosofie: grondbegrippen Wetenschapsfilosofie, ook wel *research philosophy*, omvat het geheel van overtuigingen en aannames over de ontwikkeling van kennis en de aard van die kennis. Twee kerncomponenten zijn [6](#page=6): * **Ontologie:** Aannames over de aard van de realiteit [6](#page=6). * **Epistemologie:** Aannames over de aard van kennis en hoe we tot weten komen. Epistemologie (kennisleer) is de filosofische studie van kennis, met centrale vragen als: Wat is kennis? Hoe kunnen we weten wat we weten? Hoe kunnen we (on)waarheid onderscheiden? Wat is 'aanvaardbare' kennis in een discipline? [6](#page=6). ### 2.2 De opkomst van de moderne wetenschap en de positivistische stroming De oorsprong van de moderne wetenschap wordt geassocieerd met figuren als Galileo Galilei, die observatie centraal stelde tegenover autoriteit. Francis Bacon bekritiseerde het rationalisme en populariseerde de inductieve methode, terwijl René Descartes de rede als basis zag. De vraag of de sociale wereld volgens dezelfde principes bestudeerd kan worden als de natuurwetenschappen leidde tot twee grote stromingen in de sociale wetenschappen: positivisme en interpretivisme [6](#page=6). #### 2.2.1 Positivisme Het positivisme streeft ernaar natuurwetenschappelijke methodes te gebruiken voor het bestuderen van de sociale realiteit [6](#page=6). * **Tijdskader:** Het positivisme putte uit het succes van de moderne empirische wetenschappen in de 19e eeuw, met een geloof in het opbouwen van zekere en onweerlegbare kennis, vergelijkbaar met de fysica. Het doel was het ontdekken van wetmatigheden die voorspelbaarheid mogelijk maken [6](#page=6). * **Grondleggers:** * **Auguste Comte (1798-1857):** Zag de noodzaak om de wetten te doorgronden die de sociale werkelijkheid beheersen, mede geïnspireerd door de Franse Revolutie en het idee van het toepassen van positivistische methoden op de samenleving [6](#page=6). * **Adolphe Quetelet (1796-1874):** Ontwikkelde de 'sociale fysica' door statistische waarnemingen toe te passen op sociale en demografische fenomenen, zoals gewicht, nataliteit, mortaliteit en criminaliteit, om sociologische en demografische 'wetmatigheden' te formuleren [7](#page=7). * **Principes:** * Enkel zintuiglijk waarneembare verschijnselen kunnen gerechtvaardigd worden als kennis en gedeeld worden [7](#page=7). * Kennis wordt verkregen door observatie en het verzamelen van feiten, die de basis vormen voor regels (inductieve methode) [7](#page=7). * Het doel van theorieën is het genereren van hypothesen die getest kunnen worden ter validatie van verklaringen voor regels [7](#page=7). * Wetenschap moet waardenvrij kunnen worden uitgevoerd [7](#page=7). * Het **principe van de verifieerbaarheid** is centraal: concepten zijn alleen betekenisvol als ze potentieel meetbaar zijn. Observatie heeft een hogere epistemologische status dan theorie [7](#page=7). * **Implicaties voor sociale wetenschappen:** Rigoureuze methodologie met nadruk op meten van kenmerken, steekproefmethoden, statistische technieken en oorzaak-gevolgrelaties [7](#page=7). * **(Neo-)Positivisme:** * De 20e eeuw zag de opkomst van neopositivisme (na WOI) en postpositivisme (in de tweede helft van de 20e eeuw, ook wel kritisch realisme genoemd) [7](#page=7). * Deze stromingen delen met het positivisme het gebruik van natuurwetenschappelijke methoden en de aanname van een externe, bestudeerbare werkelijkheid [7](#page=7). * **Logisch positivisme (Neo-positivisme):** De Wiener Kreis (1920-1938) was een belangrijke stroming binnen het positivisme, met figuren als Moritz Schlick, Rudolf Carnap en Otto Neurath. Dit gedachtegoed verwierp non-empirische uitspraken (metafysica, theologie, ethiek) en streefde naar empirische en logische verklaringen. Het **verificationisme** (alles moet empirisch bewezen zijn) was hierin extreem [7](#page=7) [8](#page=8). * **Postpositivisme (Kritisch Realisme):** * Grondlegger: Bhaskar met zijn 'Realist Theory of Science' [8](#page=8). * Stelt dat er een objectieve waarheid bestaat, maar verwerpt de mogelijkheid deze objectief te meten. Er is geen perfecte overeenkomst tussen observaties en de realiteit [8](#page=8). * Is **kritisch** over ons vermogen de wereld met zekerheid te begrijpen [8](#page=8). #### 2.2.2 Kritiek op het positivisme en inductie * **Kritisch Rationalisme (Karl Popper, 1902-1994):** * Popper bekritiseerde het klassieke model van wetenschap als een proces van observatie en inductie [8](#page=8). * Hij betwistte het idee dat waarheid van theorieën definitief bewezen kan worden door observaties. Theorieën kunnen nooit bewezen worden, enkel **getoetst en gefalsifieerd**. Ze zijn voorlopig waar tot het tegendeel bewezen is [8](#page=8). * Wetenschappelijke observatie is nooit objectief, maar afhankelijk van voorkennis en predisposities van de onderzoeker [8](#page=8). * **Kritiek op inductieve werkwijze:** Observaties dienen om theorieën te toetsen en te falsifiëren, wat het klassiek empirisme verwerpt. De basis voor hypothesen is theorie, niet empirie [8](#page=8). * **Deductieve weg van wetenschapsbeoefening:** De onderzoeker start met een oriënterende theorie, die leidt tot proposities voor het opzetten van empirisch onderzoek en de interpretatie van resultaten [8](#page=8). * **Falsificatieprincipe:** Een theorie is wetenschappelijk indien deze falsificeerbaar is. Slechts één tegenvoorbeeld dat de theorie weerlegt, is doorslaggevend. Dit principe is een kernpunt in de wetenschapsfilosofie [9](#page=9). * **Thomas Kuhn (1922-1996) en paradigma's:** * Kuhn bekritiseerde de veronderstelling van een gestage groei van wetenschappelijke kennis. Volgens hem kent wetenschap geen cumulatieve ontwikkeling, maar abrupte breuken en **"epistemologische breuken"** [9](#page=9). * Wetenschappelijke zienswijzen worden gevormd door een **sociaal proces**, niet louter rationeel [9](#page=9). * **Paradigma:** Een heersende opvatting, model en theorie die de wetenschappelijke praktijk stuurt [9](#page=9). * **Voorbeelden van paradigma-verschuivingen:** * Geocentrisme naar Heliocentrisme [9](#page=9). * Newtoniaanse fysica naar Quantumfysica [9](#page=9). * Kuhn stelt dat waarheid van wetenschappelijke theorieën niet alleen gebaseerd is op feiten verzamelen, maar ook op een sociale dimensie, waarbij ideeën, ideologieën en overtuigingen van wetenschappers vooruitgang kunnen belemmeren [9](#page=9). * **Cyclisch proces van wetenschappelijke ontwikkeling:** 1. **Normale wetenschap:** Werkzaam binnen een heersend paradigma [10](#page=10). 2. **Anomalieën:** Problemen die niet verklaard kunnen worden binnen het heersende paradigma [10](#page=10). 3. **Crisisperiode:** Rivaliserende theorieën verklaren anomalieën, leidend tot een paradigmaverschuiving [10](#page=10). 4. **Nieuw paradigma:** Leidt tot een hernieuwde periode van cumulatief 'puzzle solving' [10](#page=10). * **Imre Lakatos (1922-1974) en onderzoeksprogramma's:** * Lakatos trachtte de visies van Popper en Kuhn te verenigen [10](#page=10). * Hij erkende dat Poppers falsificatiemethode niet altijd sluitend is, omdat bij een experimenteel falen de fout niet noodzakelijk bij de hypothese ligt, maar bij randvoorwaarden of methodologie [10](#page=10). * Het onderzoeksproces wordt gezien als een **inductie-deductie kringloop**, waarmee hij positivisme en het Popperiaanse standpunt integreerde [10](#page=10). #### 2.2.3 Beperkingen van het positivisme * **Objectiviteit:** De invloed van de wetenschapper zelf is significant; verschillende waarnemers kunnen hetzelfde fenomeen anders interpreteren (bv. het Double-slit experiment in de kwantumfysica) [10](#page=10). * **Sociale dimensie:** Wetenschappers zijn personen met eigen ideologieën en overtuigingen die hun onderzoek beïnvloeden, zoals benadrukt door Thomas Kuhn [10](#page=10). * **Kwantificeerbaarheid:** Niet alle fenomenen zijn kwantificeerbaar (bv. liefde), hoewel deze wel door neurologische reacties verklaard kunnen worden [10](#page=10). * **Eerstepersoonervaring:** Objectivering van fenomenen, zoals het ervaren van golven, kan de subjectieve ervaring verliezen [11](#page=11). ### 2.3 Interpretivisme De interpretatieve stroming is een tegenbeweging tegen het positivisme, die stelt dat de sociale werkelijkheid niet bestudeerd kan worden met natuurwetenschappelijke methoden omdat deze te verschillend is [11](#page=11). * **Grondleggers/Beïnvloed door:** * **Max Weber (1864-1920):** Benadrukte het belang van "Verstehen" (begrijpen van binnenuit) om toegang te krijgen tot de subjectieve betekenis van menselijk handelen [11](#page=11). * **Edmund Husserl (1859-1938):** Stelde dat realiteit betekenis krijgt door de subjectieve en creatieve inbreng van actoren; de onderzoeker moet toegang krijgen tot deze betekenisgevingsprocessen [11](#page=11). * **Principes:** * Verwerpt zowel empirie als ratio als de enige bron van kennis; sociale wetenschappen hebben eigen methodes [11](#page=11). * Menselijk handelen is betekenisvol; de sociale realiteit heeft betekenis voor mensen [11](#page=11). * Onderzoekers moeten de subjectieve betekenis van sociaal handelen bestuderen en menselijk handelen en de sociale wereld interpreteren en begrijpen ("verstehen") [11](#page=11). * **Implicaties voor sociale wetenschappen:** * Nadruk op **kwalitatieve methoden** [11](#page=11). * Focus op de reconstructie van betekenissen en zingeving door actoren, met technieken als ongestructureerde interviews, diepte-interviews, documentanalyse, biografische technieken en participerende observatie [11](#page=11). * **Grounded Theory benadering (Glaser & Strauss, 1967):** Een quasi volstrekt inductieve benadering die vanuit concrete observaties abstracte concepten en samenhangen ontwikkelt. Theorievorming vindt plaats na bestudering van de sociale werkelijkheid [11](#page=11). ### 2.4 Ontologie: Een kernaspect van wetenschapsfilosofie Ontologie, de studie van het zijn, onderzoekt de aard van de realiteit en de bouwstenen van het bestaan. Centrale vragen zijn: Wat is 'bestaan'? Bestaat er een realiteit extern aan de mens? [12](#page=12). #### 2.4.1 Sociale ontologie Dit onderzoekt de aard van de sociale werkelijkheid en sociale entiteiten. Kan de sociale werkelijkheid gezien worden als bestaande uit objectieve elementen, of is deze een sociaal construct gebaseerd op percepties en handelingen van actoren? [12](#page=12). * **Objectivisme:** * Er bestaat een objectieve realiteit die onderhevig is aan natuurwetten [12](#page=12). * Wetenschappelijke kennis kan worden opgebouwd over deze externe realiteit [12](#page=12). * Bepaalde sociale structuren bepalen (het gedrag van) individuele actoren [12](#page=12). * Sociale fenomenen hebben een betekenis die onafhankelijk is van sociale actoren en bezitten de kenmerken van een object [12](#page=12). * **Constructivisme:** * Sociale fenomenen en hun betekenis worden voortdurend geconstrueerd door sociale actoren [12](#page=12). * De realiteit is een sociaal construct, geproduceerd via sociale interacties en constant in revisie [12](#page=12). ### 2.5 Pragmatisme en Axiologie * **Pragmatisme:** Stelt geen specifieke positie voor goed onderzoek voor, maar erkent dat zowel objectief als subjectief onderzoek nuttige kennis kan opleveren. De nadruk ligt op wat werkt, en de huidige waarheid is tijdelijk [13](#page=13). * **Axiologie (Waardenleer):** Bestudeert de rol van waarden in onderzoek [13](#page=13). * **Waardenneutraal onderzoek:** Gericht op objectieve waarheid [13](#page=13). * **Waardenbewust onderzoek:** Erkent dat onderzoek altijd deels subjectief is en beïnvloed wordt door de keuze van onderzoeksgebied, vraagstelling, methode, dataverzameling, data-analyse en interpretatie [13](#page=13). * **Axiologische posities:** * Empirisch analytische benaderingen: Waarheid gebaseerd op empirische ondersteuning [13](#page=13). * Interpretatieve benaderingen: Waarheid heeft betekenis voor de onderzochten [13](#page=13). * Kritische benaderingen: Uitspraken moeten gecontextualiseerd worden in het belang van wie het onderzoek wordt uitgevoerd (bv. feministische, neo-marxistische studies) [13](#page=13). **Praktische overwegingen** bij het kiezen van een benadering omvatten de aard van de onderzoeksvraag, het onderwerp, de te onderzoeken personen, tijd en budget [13](#page=13). --- # Onderzoeksproces en methodologie Het onderzoeksproces omvat de systematische stappen die nodig zijn om kennis te vergaren, van het formuleren van een vraag tot het rapporteren van bevindingen, waarbij zowel kwalitatieve als kwantitatieve methoden worden toegepast en ethische principes worden nageleefd. ## 3. Het onderzoeksproces en methodologie ### 3.1 Soorten onderzoek Er wordt een onderscheid gemaakt tussen kwantitatief en kwalitatief onderzoek [15](#page=15). #### 3.1.1 Kwantitatief onderzoek * Kwantitatief onderzoek kenmerkt zich door een deductieve benadering, waarbij de nadruk ligt op het testen van bestaande theorieën [15](#page=15). * Het maakt gebruik van de natuurwetenschappelijke methode en gaat uit van het positivisme, waarbij de sociale realiteit wordt gezien als een objectieve, externe realiteit [15](#page=15). * Kenmerken zijn onder andere een focus op getallen, een afstandelijke positie van de onderzoeker, het testen van theorieën, een gestructureerd en statisch proces, en streven naar generalisatie [16](#page=16). #### 3.1.2 Kwalitatief onderzoek * Kwalitatief onderzoek hanteert een inductieve benadering, met als doel het genereren van nieuwe theorieën [15](#page=15). * Het richt zich op hoe individuen de sociale wereld interpreteren (interpretivisme) en beschouwt de realiteit als een sociaal construct (constructionisme) [15](#page=15). * Kenmerken omvatten een focus op woorden, het perspectief van de participant, een nauwe betrokkenheid van de onderzoeker, het ontwikkelen van theorieën, een procesmatig en ongestructureerd karakter, en streven naar contextueel begrip [16](#page=16). > **Tip:** Het onderscheid tussen kwantitatief en kwalitatief onderzoek is cruciaal voor het kiezen van de juiste methoden en interpretatie van resultaten. ### 3.2 Stappen in het onderzoeksproces Het onderzoeksproces, van onderwerpkeuze tot masterproef, omvat de volgende stappen [16](#page=16): 1. Onderwerp kiezen en onderzoeksvragen formuleren [16](#page=16). 2. Kritische literatuurstudie [16](#page=16) [27](#page=27). 3. Constructen, conceptueel kader en theorieën ontwikkelen [16](#page=16) [33](#page=33). 4. Verzamelen en analyseren van onderzoeksmateriaal [16](#page=16). 5. Interpreteren van onderzoeksresultaten [16](#page=16). 6. Argumentatie, kadering en rapporteren [16](#page=16). > **Tip:** Hoewel dit een lineaire weergave is, kan het onderzoeksproces cyclisch zijn; literatuuronderzoek kan bijvoorbeeld leiden tot aanpassing van de probleemstelling [27](#page=27). ### 3.3 Kenmerken van wetenschappelijk onderzoek Wetenschappelijk onderzoek dient aan diverse kenmerken te voldoen [16](#page=16): 1. **Doelgericht**: Het onderzoek heeft een duidelijk te bereiken doel [16](#page=16). 2. **Rigoureus**: Vertrekt vanuit een theoretisch kader en past dit grondig toe, inclusief een diepgaande studie van de bestaande literatuur en de te hanteren methoden [16](#page=16). 3. **Testbaar**: Maakt het mogelijk om hypothesen te formuleren op basis van de literatuur en deze vervolgens te toetsen, met het oog op falsificatie (Karl Popper) [17](#page=17). 4. **Reproduceerbaar**: Het onderzoek moet herhaalbaar zijn door nauwkeurig de gevolgde procedures, dataherkomst en operationalisering van variabelen te beschrijven, zodat anderen tot vergelijkbare resultaten kunnen komen [17](#page=17). * **Paradoxen van reproduceerbaarheid**: * **Paradox 1 (Publicatiebias/File drawer effect)**: In de sociale wetenschappen wordt er vaak meer nadruk gelegd op originaliteit en significante resultaten, waardoor studies die geen significante bevindingen opleveren of replicaties betreffen, minder gepubliceerd worden. Dit leidt tot een vertekend beeld van het beschikbare bewijs [17](#page=17). * **Paradox 2 (Contextafhankelijkheid)**: De sociale realiteit is dynamisch en beïnvloedbaar door het meetproces zelf, en sommige fenomenen komen slechts eenmalig voor. Dit maakt herhaalbaarheid complexer dan in de exacte wetenschappen, wat bijdraagt aan de "replicatiecrisis" [17](#page=17). * **Open Science beweging**: Pleit voor transparantie en accountability door preregistraties, data en syntax publiek te maken via platforms zoals OSF, AsPredicted, PROSPERO, EGAP en RIDIE [18](#page=18). 5. **Precisie & Betrouwbaarheid**: Streeft naar nauwkeurigheid in de weergave van de werkelijkheid en betrouwbare cijfers voor extrapolatie naar de populatie [18](#page=18). 6. **Objectiviteit**: Hoewel puur objectivisme moeilijk is, streeft men naar intersubjectieve verificatie (overeenstemming tussen wetenschappers) en objectiviteit in de rapportering van bevindingen, ongeacht de mogelijke reacties [18](#page=18). 7. **Vergankelijkbaar (Generaliseerbaar)**: De mate waarin bevindingen kunnen worden gegeneraliseerd naar andere situaties, mensen, instellingen of populaties (externe validiteit) [18](#page=18). * **Problemen**: Gebruik van 'WEIRD' (White/Western, Educated, Industrialized, Rich & Democratic) samples en online panels (bv. Mechanical Turk, Yougov) kan leiden tot vertekeningen. Er is een nood aan representatieve steekproeven [18](#page=18). 8. **Parsimony (Spaamzaamheid)**: De voorkeur voor de eenvoudigste verklaring die het fenomeen adequaat beschrijft (Ockham's razor). Dit geldt ook voor modellen: een model met minder variabelen dat een groot deel van de variantie verklaart, heeft de voorkeur boven een complex model [18](#page=18) [19](#page=19). > **Tip:** Deze kenmerken worden vooral nagestreefd in kwantitatief onderzoek; kwalitatief onderzoek kan minder testbaar of veralgemeenbaar zijn [19](#page=19). ### 3.4 Ethische overwegingen in onderzoek Ethiek is van essentieel belang in elke stap van het onderzoeksproces [19](#page=19). #### 3.4.1 Belang van ethische principes * Onderzoekers verschillen in hun ethische opvattingen, wat leidt tot een continu debat [19](#page=19). * Ethische transgressies (overschrijdingen) komen voor en worden besproken aan de hand van historische voorbeelden zoals de studies van Humphreys, Milgram en het Monster experiment [19](#page=19) [20](#page=20). #### 3.4.2 Verschillende ethische visies 1. **Universalism**: Ethische principes mogen onder geen beding geschonden worden [20](#page=20). 2. **Situation Ethics**: Een case-by-case benadering waarbij men afweegt of kennisvergaring opweegt tegen mogelijke ethische schendingen ("het doel heiligt de middelen") [20](#page=20). 3. **Ethische Transgressie is ‘Normaal’**: De opvatting dat ethische grenzen overschreden moeten worden om de werkelijkheid te doorgronden ("alles kan") [20](#page=20). #### 3.4.3 Terugkerende ethische kwesties 1. **Schade berokkenen aan participanten**: Dit is onaanvaardbaar en kan fysiek, mentaal, of leiden tot aantasting van zelfwaardering of stress [20](#page=20). * **Bescherming**: Uitsluiten van identificatie van deelnemers, anonimiteit garanderen, en data met vertrouwelijkheid behandelen (bv. GDPR) [21](#page=21). * **Data management**: Gebruik van een data management plan, toekennen van ad random nummers aan respondenten en het bewaren van data enkel zo lang als nodig [21](#page=21). 2. **Gebrek aan geïnformeerde toestemming (informed consent)**: Respondenten moeten zoveel mogelijk op de hoogte worden gebracht om een geïnformeerde beslissing te kunnen nemen over deelname. Dit is niet altijd mogelijk (bv. bij verborgen observatie) [21](#page=21). * **Richtlijn**: Respondenten moeten de mogelijkheid hebben om te weigeren of zich terug te trekken [21](#page=21). 3. **Schending van privacy**: Zaken moeten vertrouwelijk worden behandeld en herleidbaar tot individuen mogen niet mogelijk zijn [21](#page=21). > **Tip:** Momenteel worden alle onderzoeksvoorstellen ingediend bij een ethisch comité en een data protection office [21](#page=21). ### 3.5 Kritische literatuurstudie Een kritische literatuurstudie is een gedetailleerde en onderbouwde analyse van de sterktes en zwaktes van bestaande literatuur binnen een gekozen domein, wat de bekendheid met het onderzoeksgebied aantoont [27](#page=27). #### 3.5.1 Doelstellingen van literatuurstudie * Uitleggen waarom een literatuurstudie wordt gedaan [27](#page=27). * Basispraktijken kennen (back & forward search, typen literatuur, databanken, impact factor) [27](#page=27). * Structuur van een wetenschappelijk artikel kennen [27](#page=27) [30](#page=30) [31](#page=31). * Weten hoe een literatuurstudie uit te voeren, structureren en evalueren [27](#page=27). * Weten wat plagiaat is en hoe het te vermijden [27](#page=27) [32](#page=32). * Types variabelen benoemen [27](#page=27). * Weten wat een hypothese is en deze kunnen formuleren [27](#page=27) [35](#page=35). * Een theoretisch raamwerk kunnen identificeren [27](#page=27) [33](#page=33). #### 3.5.2 Functies van een kritische literatuurstudie * Positioneren van het onderzoek ten opzichte van bestaande kennis [28](#page=28). * Identificeren van 'gaps' in de literatuur [28](#page=28). * Verwerven van bruikbare inzichten vanuit verschillende invalshoeken [28](#page=28). * Voorkomen van het 'uitvinden van warm water' (het repliceren van reeds bekende zaken) [28](#page=28). * Identificeren van relevante terminologie en definiëren van sleutelbegrippen [28](#page=28). * Verwerven van inzichten in onderzoeksmethoden die anderen hebben gebruikt [28](#page=28). * Contextualiseren van het onderzoek binnen een breder academisch debat [28](#page=28). #### 3.5.3 Proces van literatuurstudie Het proces is een continue verfijning doorheen het onderzoeksproject en omvat [28](#page=28): 1. **Definiëren van parameters**: Het afbakenen van de literatuur op basis van taal, vakgebied, sector, geografisch gebied, publicatieperiode, en type literatuur [29](#page=29). 2. **Literatuur verzamelen**: * **Types literatuur**: * Gepubliceerde wetenschappelijke literatuur (handboeken, wetenschappelijke tijdschriften - refereed/non-refereed, sommige conference proceedings) [29](#page=29). * "Grey literature" (rapporten, thesissen, sommige conference proceedings) - let op mogelijke belangen [29](#page=29). * Internet (controleer betrouwbaarheid) [29](#page=29). * **Databases**: Belangrijke bronnen zijn Scopus, Web of Science, PsycINFO, PubMed, JSTOR, Google Scholar [30](#page=30). * **Zoektermen identificeren**: Belangrijkste termen uit probleemstelling, keywords uit papers, synoniemen, combinaties van termen [30](#page=30). * Google Scholar queries: Gebruik van aanhalingstekens voor exacte zinsneden, AND, OR, - (uitsluiten), * (wildcard) [30](#page=30). * **Citation chaining**: Backward search (referentielijst) en forward search (wie citeert het artikel) [30](#page=30). 3. **Literatuur evalueren**: * **Structuur van een wetenschappelijk artikel**: * (Bio-)medisch onderzoek: IMRaD (Abstract, Introduction, Methods, Results, Discussion) [30](#page=30). * Business Research: Abstract, Introduction, Background/Literature review, Model development, Methodology, Results, Discussion, Conclusion [31](#page=31). * **Onderscheiden van elkaar**: Relevanatie en Kwaliteit [31](#page=31). * **Relevantie**: Hoe recent, verouderd, dicht bij eigen doelen, context, ondersteuning van argumenten [31](#page=31). * **Kwaliteit**: Duidelijke onderzoeksvragen/probleemstelling, aanwezigheid van theorie, heldere methoden, onderkenning van beperkingen [31](#page=31). * **Kwaliteit van het tijdschrift**: Peer-reviewed, impact factor (gemiddeld aantal citaties) [32](#page=32). 4. **Wanneer voldoende literatuur verzameld/geëvalueerd?**: Saturatie wordt bereikt wanneer men auteurs en ideeën herkent en de academische context met vertrouwen kan bespreken [32](#page=32). 5. **Literatuurstudie structureren en schrijven**: * **Literatuur verwerken**: Maak notities en breng deze samen (bv. spreadsheet, mindmaps) voor categorisering [32](#page=32). * **Plagiaat vermijden**: Door correct te refereren volgens normen zoals APA [32](#page=32). > **Tip:** Begin met het lezen van de titel en het abstract om de relevantie in te schatten, ga daarna naar de methodologie en lees pas in detail als het artikel echt waardevol is [31](#page=31). ### 3.6 Theoretisch raamwerk en ontwikkeling van hypothesen #### 3.6.1 Theoretisch raamwerk Een theoretisch raamwerk vertegenwoordigt de overtuigingen over hoe fenomenen of variabelen gerelateerd zijn (model) en waarom deze associaties bestaan (theorie). Het vormt het fundament van deductief onderzoek en staat vaak na de introductie in een wetenschappelijk artikel [33](#page=33). 1. **Definiëren van variabelen of concepten**: Een variabele is alles wat verschillende waarden kan aannemen. Er kunnen meerdere definities bestaan in de literatuur [34](#page=34). 2. **Beschrijven van relaties tussen variabelen**: * **Afhankelijke variabele (DV)**: De variabele van primair belang, waarvan de variabiliteit verklaard of voorspeld moet worden [34](#page=34). * **Onafhankelijke variabele (IV)**: Variabelen die een invloed uitoefenen op de afhankelijke variabele [34](#page=34). * **Modereren variabele (MV)**: Beïnvloedt de richting en/of sterkte van de relatie tussen de IV en DV [34](#page=34). * **Mediërende variabele (interveniërende variabele)**: Treedt op tussen de IV en DV en helpt te begrijpen hoe de IV de DV beïnvloedt [34](#page=34) [35](#page=35). * **Controle variabelen (CV)**: Kunnen de DV beïnvloeden maar behoren niet tot de kern van het onderzoek (bv. sociaaldemografische kenmerken) [35](#page=35). Een **conceptueel model** visualiseert de verwachte relaties tussen deze variabelen [35](#page=35). #### 3.6.2 Ontwikkeling van hypothesen Een hypothese is een voorlopige, testbare stelling die een voorspelling doet over empirische data [35](#page=35). * **Gerichte hypothese**: Voorspelt een specifieke richting van het effect [35](#page=35). * **Ongerichte hypothese**: Stelt een relatie vast zonder de specifieke richting te specificeren [35](#page=35). Voorbeeld: * H1: De kwaliteit van online reviews heeft een positieve impact op de koopintentie van de consument [36](#page=36). * H2: De kwantiteit aan online reviews heeft een positieve invloed op de koopintentie van de consument [36](#page=36). * H3: De kwaliteit van online reviews heeft een sterker positief effect op de koopintentie van consumenten met een hoge betrokkenheid dan bij consumenten met een lage betrokkenheid [36](#page=36). #### 3.6.3 Hypotheses in kwalitatief onderzoek * In kwalitatief onderzoek worden doorgaans geen hypothesen vooropgesteld, omdat het doel is om nieuwe theorieën te ontwikkelen en betekenisgeving te verkennen [36](#page=36). * Echter, hypothesen kunnen getest worden met behulp van "negative case analysis", waarbij men zoekt naar data die de theorie weerlegt om deze bij te stellen [36](#page=36). > **Tip:** De operationalisering van constructen (hoe ze gemeten worden) behoort tot het methodologische luik en niet tot het theoretisch raamwerk [37](#page=37). --- # Specifieke onderzoeksmethoden en technieken Dit deel behandelt diverse onderzoeksmethoden en technieken, van experimenten en surveys tot kwalitatieve benaderingen zoals etnografie en case studies, inclusief belangrijke concepten als steekproeftrekking, meten en validiteit. ### 4.1 Onderzoeksstrategieën Onderzoeksstrategieën bepalen de algemene aanpak van een studie [39](#page=39). #### 4.1.1 Experimenten Experimenten zijn gericht op het bestuderen van causale relaties tussen variabelen, waarbij de onderzoeker een onafhankelijke variabele manipuleert om het effect op een afhankelijke variabele te observeren. Dit kan plaatsvinden in een laboratorium- of veldomgeving [39](#page=39). #### 4.1.2 Surveyonderzoek Surveyonderzoek verzamelt systematisch informatie van of over mensen om hun kennis, attitudes en gedrag te beschrijven, vergelijken of verklaren. Het kan zowel kwantitatieve als kwalitatieve data omvatten en maakt gebruik van interviews, vragenlijsten en observaties [39](#page=39). #### 4.1.3 Etnografie Etnografie, oorspronkelijk uit de antropologie, streeft ernaar inzicht te verwerven in de cultuur of het gedrag van een sociale groep vanuit het perspectief van een 'insider'. Het maakt gebruik van observatie, vragenlijsten en interviews [39](#page=39). #### 4.1.4 Case studies Case studies behelzen het verzamelen van informatie over een specifieke situatie, omgeving, organisatie, gebeurtenis of activiteit. Ze kunnen zowel enkelvoudig als meervoudig zijn, waarbij een fenomeen in één of meerdere contexten wordt bestudeerd. De analyse-eenheid (unit of analysis) kan variëren van organisaties tot individuen [39](#page=39) [76](#page=76). #### 4.1.5 Grounded theory Grounded theory is een systematische benadering om inductief theorie uit data af te leiden door continue vergelijking van data en theorievorming [39](#page=39). #### 4.1.6 Action research Action research is praktisch en probleemoplossend van aard, waarbij een cyclisch proces van diagnose, planning, actie en reflectie wordt gevolgd. Vaak worden de onderzochte subjecten betrokken bij het onderzoeksteam [39](#page=39). #### 4.1.7 Mixed methods Mixed methods onderzoek combineert kwantitatieve en kwalitatieve dataverzameling en -analyse binnen dezelfde studie. Dit omvat triangulatie, waarbij meerdere onderzoeks- of analysemethoden worden gecombineerd [40](#page=40). ### 4.2 Mate van interferentie van de onderzoeker De mate waarin een onderzoeker ingrijpt, varieert van minimale interferentie tot een doorgedreven vorm [40](#page=40). * **Minimale interferentie:** De onderzoeker blijft op afstand en verstoort de natuurlijke setting niet [40](#page=40). * **Gemiddelde interferentie:** De natuurlijke setting wordt enigszins verstoord, maar zonder sterke invloed op de werkcontext [40](#page=40). * **Doorgedreven vorm van interferentie:** Dit omvat bijvoorbeeld het weghalen van mensen uit hun werkomgeving voor experimenten in een lab, of het zelf aannemen van een rol binnen de te onderzoeken organisatie [40](#page=40). ### 4.3 Setting van de studie De setting van een studie kan kunstmatig of natuurlijk zijn [40](#page=40). * **Non-contrived:** Onderzoek vindt plaats in een natuurlijke omgeving (veldstudies, veldexperimenten) [40](#page=40). * **Contrived:** Onderzoek vindt plaats in een artificiële omgeving (labo-experimenten) [40](#page=40). ### 4.4 Analyse-eenheid De analyse-eenheid verwijst naar het aggregatieniveau waarop informatie wordt geanalyseerd en conclusies worden getrokken, zoals individuen, dyaden, groepen of organisaties [40](#page=40). ### 4.5 Tijdshorizon De tijdshorizon beschrijft de tijdsperiode waarin de data worden verzameld [41](#page=41). * **One-shot (cross-sectioneel):** Een eenmalige meting op één specifiek tijdstip [41](#page=41). * **Longitudinaal:** Data worden op verschillende tijdstippen verzameld [41](#page=41). ### 4.6 Meten: Operationele definitie Meten is het toewijzen van nummers of symbolen aan kenmerken van objecten volgens een set regels [42](#page=42). #### 4.6.1 Primaire en Secundaire data * **Primaire data:** Specifiek verzameld voor de onderzoeksopzet [42](#page=42). * **Secundaire data:** Verzameld door iemand anders met een ander doel [42](#page=42). #### 4.6.2 Meetbare entiteiten * **Direct observable:** Direct waarneembare zaken [43](#page=43). * **Indirect observable:** Indirect waarneembare zaken, bijvoorbeeld via een eenvoudige survey [43](#page=43). * **Construct:** Abstracte concepten die niet direct of indirect waarneembaar zijn, zoals burn-out of prestatiemotivatie, en die geoperationaliseerd moeten worden [43](#page=43). #### 4.6.3 Operationaliseren van constructen Operationalisering reduceert abstracte concepten tot tastbare, meetbare elementen. Dit omvat [43](#page=43): * **Conceptuele definitie:** Wat het concept betekent [43](#page=43). * **Operationalisering:** Hoe het concept gemeten wordt door middel van dimensies en items [43](#page=43). > **Tip:** Operationalisering moet het volledige domein van het construct omvatten en is niet hetzelfde als correlaten, antecedenten of gevolgen van een construct [44](#page=44). ### 4.7 Meten: Schalen, betrouwbaarheid en validiteit Schalen worden gebruikt om constructen te meten en moeten betrouwbaar en valide zijn [45](#page=45). #### 4.7.1 Typen schalen Schalen kunnen worden ingedeeld op basis van de meetniveaus: * **Nominaal:** Subjecten worden toegewezen aan categorieën zonder volgorde (bv. geslacht, burgerlijke staat) [46](#page=46). * **Ordinaal:** Categorieën kunnen betekenisvol geordend worden (bv. hoogste diploma, Likert-schaal) [46](#page=46). * **Interval:** Afstanden tussen waarden zijn betekenisvol, maar het nulpunt is arbitrair (bv. temperatuur in Celsius, toetsscore) [46](#page=46). * **Ratio:** Heeft een absoluut nulpunt, waardoor proporties betekenisvol zijn (bv. gewicht, inkomen) [46](#page=46). #### 4.7.2 Vormgeven van schalen Schalen kunnen worden onderverdeeld in rating- en ranking-schalen [47](#page=47). * **Rating scales:** Respondent geeft één antwoord [47](#page=47). * Dichotoom (Ja/Nee) * Categorisch (nominaal of ordinaal) * Semantische differentiaalschaal * Numerieke schaal * Itemised rating scale (gebalanceerd of ongebalanceerd) * Likert schaal * Fixed/constant sum scale * Stapel schaal * Grafische schaal * **Ranking scales:** Dingen worden met elkaar vergeleken [48](#page=48). * Paarsgewijze vergelijking * Gedwongen keuze * Vergelijkende schaal #### 4.7.3 Betrouwbaarheid en Validiteit * **Betrouwbaarheid:** De consistentie en stabiliteit van een meetinstrument [49](#page=49). * **Stabiliteit:** Metingen zijn stabiel doorheen de tijd (bv. test-retest reliability, parallel-form reliability) [50](#page=50). * **Interne consistentie:** Items binnen een meetinstrument zijn homogeen (bv. interitem consistency reliability met Cronbach's alpha, split-half reliability) [50](#page=50). * **Validiteit:** Hoe goed een instrument het beoogde concept meet [49](#page=49). * **Content validity:** Meetinstrument bevat een representatieve set items die verbonden zijn met het concept [49](#page=49). * Face validity: Beoordeling door experts [49](#page=49). * **Criterion-related validity:** Meetinstrument kan individuen differentiëren op een criterium dat het zou moeten voorspellen (bv. concurrent validity, predictive validity) [49](#page=49). * **Construct validity:** Overeenkomst tussen resultaten en de theorieën die ten grondslag liggen aan het instrument (bv. convergent validity, discriminant validity) [50](#page=50). > **Tip:** Een valide instrument is altijd betrouwbaar, maar niet omgekeerd [49](#page=49). ### 4.8 Steekproeftrekking Steekproeftrekking is het proces van het selecteren van individuen, objecten of gebeurtenissen als representanten voor de gehele populatie [52](#page=52). #### 4.8.1 Populatie en Steekproef * **Populatie:** De gehele groep waarin men geïnteresseerd is [52](#page=52). * **Steekproef:** Een selectie uit de populatie [52](#page=52). * **Steekproefkader:** Een fysieke representatie van de populatie waaruit de steekproef getrokken kan worden [52](#page=52). #### 4.8.2 Steekproefproces 1. Definieer de populatie [52](#page=52). 2. Bepaal het steekproefkader [52](#page=52). 3. Bepaal het steekproefontwerp [53](#page=53). 4. Bepaal de gepaste steekproefgrootte [57](#page=57). 5. Voer het proces van steekproeftrekking uit [57](#page=57). #### 4.8.3 Beschrijvende vs. Inferentiële statistiek * **Beschrijvende (deductieve) statistiek:** Beschrijft de verzamelde gegevens van de steekproef [53](#page=53). * **Inferentiële (inductieve) statistiek:** Maakt conclusies over de populatie op basis van steekproefgegevens [54](#page=54). #### 4.8.4 Steekproefontwerpen ##### 4.8.4.1 Probabilistisch steekproefontwerp Gebaseerd op toeval, waarbij iedereen uit de populatie een gelijke kans heeft om in de steekproef te komen, wat representativiteit garandeert [53](#page=53). * **Simple random sampling:** Volledig aselecte steekproef [55](#page=55). * **Systematic sampling:** Selecteer elk ne element uit het steekproefkader [55](#page=55). * **Stratified random sampling:** Populatie opdelen in strata (groepen) en vervolgens een toevalssteekproef binnen elk stratum [55](#page=55). * **Cluster sampling:** Populatie verdelen in natuurlijke groepen (clusters), enkele clusters selecteren en vervolgens elementen uit die clusters selecteren [55](#page=55). * **Double sampling:** Een initiële steekproef om informatie te verzamelen, gevolgd door een subset voor meer gedetailleerde informatie [56](#page=56). ##### 4.8.4.2 Niet-probabilistisch steekproefontwerp Niet gebaseerd op toeval, wat kan leiden tot selectiebias en minder veralgemeenbare resultaten [56](#page=56). * **Convenience sampling:** Gemakssteekproef, selectie van gemakkelijk toegankelijke elementen [56](#page=56). * **Purposive sampling:** * **Judgement sampling:** Selectie op basis van expertbeoordeling [56](#page=56). * **Snowball sampling:** Selectie gebaseerd op doorverwijzing door reeds geïncludeerde respondenten [56](#page=56). * **Quota sampling:** Definiëren van subgroepen (quota) en niet-probabilistisch selecteren uit elke subgroep [56](#page=56). #### 4.8.5 Steekproefgrootte Er zijn vuistregels voor de bepaling van de steekproefgrootte, zoals n > 30 voor algemeen gebruik, en specifieke regels voor subgroepen, multivariate analyses en experimenten [57](#page=57). ### 4.9 Vragenlijsten Een vragenlijst is een vooropgestelde reeks geschreven vragen waarop respondenten hun antwoorden noteren [58](#page=58). #### 4.9.1 Modi van afname * **Persoonlijk afgenomen:** Individueel of in groep, met voordelen zoals hoge responsrate en de mogelijkheid tot uitleg, maar ook nadelen zoals kosten en mogelijke vertekening door de interviewer [58](#page=58). * **Per post:** Flexibel, groot bereik, maar vaak lage respons [58](#page=58). * **Elektronisch:** Via e-mail of sociale media, flexibel en gemakkelijk te verwerken, maar ook met risico op spam en uitsluiting van minder digitaal vaardige personen [58](#page=58). * **Combinatie:** Een mix van verschillende modi [58](#page=58). #### 4.9.2 Typen vragen * **Gesloten vragen:** Keuzes uit een lijst alternatieven [58](#page=58). * **Open vragen:** Respondent kan antwoorden wat hij wenst [59](#page=59). #### 4.9.3 Te vermijden formuleringen * "Double-barreled" vragen [59](#page=59). * Ambiguë vragen [59](#page=59). * Leidende vragen [59](#page=59). * Recall-dependent vragen [59](#page=59). * Geladen vragen [59](#page=59). * Lange vragen [60](#page=60). * Vragen die te moeilijk zijn geformuleerd [60](#page=60). #### 4.9.4 Opbouw van een vragenlijst Een goede vragenlijst heeft een duidelijke inleiding, gegroepeerde vragen, en plaatsing van persoonlijke informatie aan het einde indien gevoelig [60](#page=60). #### 4.9.5 Volgorde van vragen De trechtervorm (breed naar specifiek) wordt vaak gebruikt. Order effects kunnen optreden waarbij de volgorde van vragen het antwoord op latere vragen beïnvloedt [60](#page=60). #### 4.9.6 Respons verhogen Mogelijkheden zijn herinneringsmails, het niet nodeloos verlengen van de vragenlijst, associatie met een universiteit, aankondigingen, en kleine beloningen [60](#page=60). ### 4.10 Experimenteel ontwerp Experimentele ontwerpen zijn opgezet om mogelijke oorzaak-gevolg relaties tussen variabelen te onderzoeken [63](#page=63). #### 4.10.1 Voorwaarden voor causaliteit 1. Onafhankelijke en afhankelijke variabelen covariëren [63](#page=63). 2. Onafhankelijke variabele gaat vooraf aan afhankelijke variabele [63](#page=63). 3. Onderzoeker controleert voor de effecten van exogene variabelen (andere variabelen die de afhankelijke variabele kunnen beïnvloeden) [63](#page=63). #### 4.10.2 Types experimenten * **Laboratoriumexperimenten:** Oorzaak-gevolg relaties vaststellen in een artificiële setting met controle en manipulatie. Hoge interne validiteit [63](#page=63). * **Veldexperimenten:** Hogere externe (ecologische) validiteit omdat ze in een natuurlijke omgeving plaatsvinden [64](#page=64). #### 4.10.3 Controle van exogene variabelen * **Matching:** Gelijke verdeling van exogene variabelen over de groepen [64](#page=64). * **Randomisatie:** Willekeurige verdeling van deelnemers over de groepen, de voorkeursmethode [64](#page=64). #### 4.10.4 Validiteit * **Interne validiteit:** Mate van vertrouwen dat het effect daadwerkelijk het gevolg is van de manipulatie, niet van andere variabelen [64](#page=64). * **Externe validiteit:** Mate waarin het oorzaak-gevolg effect gegeneraliseerd kan worden [64](#page=64). * **Begripsvaliditeit:** Meet het instrument daadwerkelijk het beoogde begrip? [64](#page=64). #### 4.10.5 Bedreigingen voor de validiteit * Testeffecten (main testing effect, interactive testing effect) [65](#page=65). * Effecten door vertekening in selectie (bv. WEIRD populaties) [65](#page=65). * Instrumenteel effect (verandering in meetinstrument) [65](#page=65). * Attritie (uitval tijdens experiment) [65](#page=65). * Regressie-effecten (neiging naar het gemiddelde) [65](#page=65). * History-effecten (onverwachte gebeurtenissen) [65](#page=65). * Maturatie-effecten (invloed van tijd) [66](#page=66). * Invloed van de deelnemer en onderzoeker (blind & double blind studies) [66](#page=66). #### 4.10.6 Courante types experimentele ontwerpen * **Quasi-experimental designs:** Ontwerpen waarbij een controlegroep of pre-test ontbreekt, wat causale identificatie bemoeilijkt [66](#page=66). * Pre-test & post-test treatment group design [66](#page=66). * Post-tests only with treatment and control groups [66](#page=66). * Time series design [66](#page=66). * **Experimental design:** Volledige experimentele ontwerpen met controle- en treatmentgroepen en metingen [67](#page=67). * Pre-test and post-test treatment and control group design [67](#page=67). * Solomon four-group design [67](#page=67). ### 4.11 Kwalitatieve onderzoeksmethoden: Interviews Interviews zijn een veelgebruikte methode voor kwalitatieve dataverzameling [68](#page=68). #### 4.11.1 Categorieën van interviews * **Niet-gestructureerd (open):** Vragen liggen niet vooraf vast, interviewer stuurt het gesprek aan de hand van thema's [69](#page=69). * **Semi-gestructureerd:** Een deel van de vragen ligt vast, maar er is ruimte voor verdere vragen en verduidelijking [69](#page=69). * **Gestructureerd (vooraf gecodeerd):** Vragen liggen vast in een specifieke volgorde, met duidelijke antwoordopties [69](#page=69). #### 4.11.2 Planning en organisatie Een interviewleidraad dient voorbereid te worden, waarbij rekening wordt gehouden met de onderzoeksvragen en gevoelige informatie. Pilotinterviews zijn essentieel. Steekproeftrekking gebeurt vaak via purposive sampling [69](#page=69). #### 4.11.3 Interviewproces Belangrijk zijn het waarborgen van confidentialiteit, het vragen van toestemming voor opname, het gebruik van opwarmingsvragen, het vermijden van vertekening (bias) en het creëren van vertrouwen [70](#page=70). #### 4.11.4 Soorten vragen * **Inleidende vragen:** Algemene vragen om het gesprek te starten [70](#page=70). * **Vervolgvragen / Indringende vragen:** Gaan dieper in op eerdere antwoorden [71](#page=71). * **Directe vragen:** Gericht aan de respondent [71](#page=71). * **Indirecte vragen:** Niet direct aan de respondent gericht [71](#page=71). * **Stilte:** Een korte pauze kan respondenten stimuleren om meer te vertellen [71](#page=71). * **Interpretatieve vragen:** Om begrip te controleren [71](#page=71). #### 4.11.5 Specifieke interviewtechnieken * **Funneling techniek:** Van brede open vragen naar meer specifieke vragen [71](#page=71). * **Delphi-techniek:** Gebruikt bij focusgroepen om conformering en sociaal wenselijkheid te vermijden [71](#page=71). * **Critical incident techniek:** Bevraagt respondenten over specifieke ervaringen [72](#page=72). #### 4.11.6 Groepsinterviews (Focusgroepen) Een panel van 8-10 leden, vertrouwd met een onderwerp, voert een open discussie onder begeleiding van een getrainde moderator [72](#page=72). ### 4.12 Gefundeerde Theorie (Grounded Theory) Gefundeerde theorie is een benadering om inductief theorie uit data af te leiden [39](#page=39). #### 4.12.1 Processen * **Transcriberen:** Letterlijk uitschrijven van interviews [74](#page=74). * **Coderen:** Data organiseren en toewijzen aan categorieën. Dit proces gaat door tot saturatie is bereikt, wat betekent dat er geen nieuwe thema's of categorieën meer gevonden worden [74](#page=74) [75](#page=75). #### 4.12.2 Hypothese en Propositie * **Hypothese:** Een voorlopige stelling die een te verwachten verband beschrijft en testbaar is met meetbare variabelen [75](#page=75). * **Propositie:** Een statement over hoe concepten gerelateerd zijn, niet noodzakelijk experimenteel te verifiëren of testbaar. In kwalitatief onderzoek kunnen proposities uit data voortkomen en dienen als basis voor theorievorming (inductief) of voortkomen uit theorie (deductief) [75](#page=75). ### 4.13 Case-studieontwerp Een kwalitatieve benadering die een fenomeen diepgaand bestudeert in zijn natuurlijke context. Kan enkelvoudig of meervoudig zijn [76](#page=76). #### 4.13.1 Voordelen en Nadelen Voordelen omvatten diepgaande inzichten, exploratief onderzoek, en het bestuderen van zeldzame gevallen. Nadelen zijn de tijdrovendheid en de moeilijkheid van veralgemening [76](#page=76). #### 4.13.2 Testen van validiteit en betrouwbaarheid in case studies * **Begripsvaliditeit:** Gebruik van feedback van geïnterviewden, focusgroepen, en meervoudige datacollectie [77](#page=77). * **Interne validiteit:** Longitudinale, meervoudige case study designs, en 'replicatielogica' [77](#page=77). * **Externe validiteit:** Gebruik van meerdere cases [77](#page=77). * **Betrouwbaarheid:** Gedetailleerd logboek, notities en opnames [77](#page=77). ### 4.14 Contentanalyse Een onderzoekstechniek voor het analyseren van inhoud uit documenten en teksten, met als doel kwalitatieve zaken te onderzoeken en te kwantificeren op een objectieve, systematische en reproduceerbare manier [77](#page=77). #### 4.14.1 Doel en toepassing Het reduceren van overvloedige informatie, het toevoegen van een kwantitatief element aan kwalitatief materiaal, en het meten van de frequentie van onderwerpen. Geschikt voor beschrijvende, verkennende en verklarende analyses [78](#page=78). #### 4.14.2 Stappenplan 1. Onderzoeksvraag en doel definiëren [78](#page=78). 2. Concepten definiëren [78](#page=78). 3. Populatie of steekproef selecteren [78](#page=78). 4. Zich vertrouwd maken met de data [78](#page=78). 5. Interpretatie van de data [78](#page=78). 6. Codering procedure: opdelen in meaning units, condensed meaning units, codes, categorieën en thema's formuleren [78](#page=78). #### 4.14.3 Voor- en nadelen Voordelen omvatten de handigheid voor het diepgaand begrijpen van teksten, transparantie, objectiviteit, en de brede toepasbaarheid. Nadelen zijn dat de kwaliteit afhangt van de input, het 'waarom-vraag' moeilijk te beantwoorden kan zijn, en de methode soms als a-theoretisch wordt beschouwd [78](#page=78) [79](#page=79). #### 4.14.4 Inter-coder reliability De mate van overeenstemming tussen onafhankelijke onderzoekers die data coderen [80](#page=80). ### 4.15 Observatie Observatie is het systematisch waarnemen, registreren, beschrijven, analyseren en interpreteren van gedrag van mensen in een gegeven setting [82](#page=82). #### 4.15.1 Voordelen en Nadelen Voordelen zijn het verkrijgen van rijke data, het focussen op gedrag, en het elimineren van self-record bias. Nadelen zijn beperkte toegang tot motivaties, tijdsintensiviteit, reactiviteit (gedrag verandert bij wetenschap van observatie), en moeilijkheid om oorzaak-gevolg verbanden te identificeren [83](#page=83). #### 4.15.2 Dimensies voor onderscheid 1. **Gecontroleerd (kunstmatig) vs. Ongecontroleerd (natuurlijk):** Artificiële setting versus dagelijkse leven [83](#page=83). 2. **Non-participant vs. Participant:** Onderzoeker blijft op afstand versus neemt deel aan de groep [83](#page=83). 3. **Gestructureerd vs. Ongestructureerd:** Gebruik van een duidelijke lijst versus observeren van alles [83](#page=83). 4. **Verborgen vs. Openlijk:** Geobserveerden weten niet dat ze onderzocht worden versus wel. Het Hawthorne-effect treedt op wanneer subjecten hun gedrag veranderen omdat ze weten dat ze onderzocht worden [84](#page=84). #### 4.15.3 Specifieke observatiemethoden * **Participant observation:** De onderzoeker treedt de sociale wereld van de geobserveerden binnen [85](#page=85). * **Complete participation:** Immersie, undercover (ethische vragen) [85](#page=85). * **Moderate participation (shadowing):** Bekend als onderzoeker, observeert als getuige [85](#page=85). * **Active participation:** Bekend als onderzoeker, neemt deel aan activiteiten [85](#page=85). Het proces omvat beschrijvende, gefocuste en selectieve observatie [85](#page=85). #### 4.15.4 Risico's inzake datakwaliteit * **Observer drift:** Onbewuste herdefinitie van interpretatie over tijd [86](#page=86). * **Observer error/bias:** Subjectieve interpretatie door de observator [86](#page=86). * **Observer effect:** Invloed van de aanwezigheid van de onderzoeker op het gedrag van het subject (Hawthorne effect) [86](#page=86). * **Informant error:** Fouten door observatie in situaties die niet consistent zijn met normaal gedrag [87](#page=87). * **Time error:** Fouten door observatie op een atypisch tijdstip [87](#page=87). #### 4.15.5 Gestructureerde observatie Vereist een duidelijk plan, gebaseerd op een theoretisch model, met een lijst van te observeren zaken. Het codeerschema moet gefocust, objectief, makkelijk in gebruik, en wederzijds exclusief en collectief uitputtend zijn [86](#page=86). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Wetenschappelijk onderzoek | Een systematisch en rigoureus proces om gefundeerde kennis te vergaren over de werkelijkheid, door middel van gecontroleerde observatie, analyse en interpretatie van empirische gegevens. | | Empirische gegevens | Informatie die wordt verzameld via directe waarneming of meting, en die dient als basis voor wetenschappelijke conclusies en theorieën. | | Theorie | Een logisch samenhangend geheel van uitspraken over relaties tussen concepten, dat fenomenen beschrijft, verklaart en voorspelt, en dat empirisch toetsbaar en veralgemeenbaar is. | | Concept | Een algemeen en abstract idee dat als label dient om concreet waarneembare zaken of fenomenen te categoriseren, zoals bijvoorbeeld criminaliteit of werkstress. | | Epistemologie | De tak van de filosofie die zich bezighoudt met de aard van kennis, hoe we tot kennis komen, en de geldigheid en grenzen van onze kennis. | | Ontologie | De tak van de filosofie die zich bezighoudt met de aard van het zijn, de werkelijkheid, en de fundamentele bouwstenen van het bestaan. | | Inductie | Een redeneervorm waarbij vanuit specifieke observaties algemene conclusies of theorieën worden afgeleid; het proces van het vormen van een algemene regel uit specifieke gevallen. | | Deductie | Een redeneervorm waarbij vanuit algemene principes of theorieën specifieke conclusies of hypothesen worden afgeleid; het proces van het toepassen van een algemene regel op een specifiek geval. | | Positivisme | Een wetenschapsfilosofische stroming die stelt dat kennis enkel kan worden verkregen door middel van empirische waarneming en logische analyse, en dat de methoden van de natuurwetenschappen toepasbaar zijn op de sociale wetenschappen. | | Interpretivisme | Een wetenschapsfilosofische stroming die benadrukt dat de sociale werkelijkheid betekenisvol is en dat sociaalwetenschappelijk onderzoek zich moet richten op het begrijpen van de subjectieve betekenissen en interpretaties van individuen. | | Kwalitatief onderzoek | Een onderzoeksaanpak die zich richt op het verzamelen en analyseren van niet-numerieke data, zoals tekst, beelden of observaties, om diepgaand inzicht te krijgen in complexe fenomenen, betekenissen en sociale processen. | | Kwantitatief onderzoek | Een onderzoeksaanpak die zich richt op het verzamelen en analyseren van numerieke data, vaak met behulp van statistische methoden, om hypothesen te testen, relaties tussen variabelen te meten en generaliseerbare conclusies te trekken. | | Validiteit | De mate waarin een meetinstrument of onderzoek de concepten of constructen daadwerkelijk meet die het beoogt te meten. | | Betrouwbaarheid | De mate van consistentie en stabiliteit van een meetinstrument of onderzoek; de mate waarin herhaalde metingen onder dezelfde omstandigheden tot vergelijkbare resultaten leiden. | | Operationalisering | Het proces van het vertalen van abstracte concepten naar meetbare variabelen of indicatoren, zodat ze empirisch onderzocht kunnen worden. | | Steekproef | Een selectie van individuen, objecten of gebeurtenissen uit een grotere populatie, die wordt gebruikt om uitspraken te doen over die populatie. | | Populatie | De gehele groep van individuen, objecten of gebeurtenissen waarin een onderzoeker geïnteresseerd is en waarover generalisaties getrokken zouden moeten worden. | | Representativiteit | Het kenmerk van een steekproef dat deze de kenmerken van de populatie waaruit deze is getrokken, nauwkeurig weerspiegelt. | | Experiment | Een onderzoeksmethode waarbij een of meer onafhankelijke variabelen worden gemanipuleerd om het effect daarvan op een afhankelijke variabele te onderzoeken, terwijl andere variabelen worden gecontroleerd. | | Surveyonderzoek | Een onderzoeksmethode waarbij informatie wordt verzameld van een groep respondenten, meestal via vragenlijsten of interviews, om kennis, attitudes, gedragingen of kenmerken te beschrijven of te verklaren. | | Case study | Een diepgaande studie van een specifiek individu, groep, organisatie of gebeurtenis, vaak in de natuurlijke context, om complexe fenomenen te begrijpen. | | Contentanalyse | Een onderzoekstechniek voor het systematisch en objectief analyseren van de inhoud van communicatie, zoals teksten, beelden of geluidsopnames, om patronen, thema's en frequenties te identificeren. | | Observatie | De systematische waarneming en registratie van gedrag, gebeurtenissen of fenomenen in hun natuurlijke of gecontroleerde setting. | | Theoretisch raamwerk | Een logisch ontwikkeld, beschreven en verklaard geheel van associaties tussen variabelen dat relevant is voor het onderzoek en de basis vormt voor hypotheses. | | Hypothese | Een voorlopige, testbare stelling die een voorspelling doet over de relatie tussen twee of meer variabelen. | | Propositie | Een stelling die een relatie tussen twee concepten suggereert, die mogelijk niet direct testbaar of meetbaar is, maar die verder onderzoek kan stimuleren. | | Construct | Een abstract concept dat niet direct observeerbaar of meetbaar is, maar dat wordt afgeleid uit gedrag en wordt gebruikt om theorieën te verklaren, zoals bijvoorbeeld burn-out of motivatie. | | Afhankelijke variabele | De variabele die wordt gemeten en waarvan wordt aangenomen dat deze wordt beïnvloed door de onafhankelijke variabele; het criterium of de consequentie. | | Onafhankelijke variabele | De variabele die door de onderzoeker wordt gemanipuleerd of gevarieerd om het effect ervan op de afhankelijke variabele te onderzoeken; de predictor of oorzaak. | | Interne validiteit | De mate van zekerheid dat de waargenomen effecten op de afhankelijke variabele daadwerkelijk worden veroorzaakt door de manipulatie van de onafhankelijke variabele, en niet door externe factoren. | | Externe validiteit | De mate waarin de resultaten van een onderzoek gegeneraliseerd kunnen worden naar andere populaties, settings of tijden. |