INzicht - Examencommissie - Cursus - Sociale en gedragswetenschappen (humane wetenschappen) 2025 - ontwikkelingspsychologie.pdf

# Basisbegrippen van ontwikkeling Ontwikkeling is een complex proces dat het resultaat is van de interactie tussen groei, rijping en leren, beïnvloed door zowel aangeboren factoren (nature) als omgevingsinvloeden (nurture). Het leven wordt ingedeeld in verschillende levensloopfasen, elk met unieke kenmerken en ontwikkelingsopdrachten [4](#page=4) [5](#page=5) [6](#page=6). ### 1.1. De kernprocessen van ontwikkeling Ontwikkeling wordt gedefinieerd als het gevolg van drie elkaar beïnvloedende processen: groeien, rijpen en leren [4](#page=4). #### 1.1.1. Groeien Groeien verwijst naar meetbare, fysieke veranderingen in het lichaam [4](#page=4). > **Voorbeeld:** Een baby groeit 25 centimeter in het eerste levensjaar [4](#page=4). Dit proces wordt voornamelijk gestuurd door biologische factoren (nature) [5](#page=5). #### 1.1.2. Rijpen Rijpen betreft biologische processen die het lichaam of de hersenen gereedmaken voor specifieke functies. Deze genetisch gestuurde processen vinden plaats onder normale omstandigheden [4](#page=4). > **Voorbeeld:** Een kind kan pas lopen als de spieren en het evenwichtssysteem voldoende gerijpt zijn [4](#page=4). Rijping is voornamelijk een 'nature'-gedreven proces [5](#page=5). #### 1.1.3. Leren Leren is het verwerven van nieuwe kennis, vaardigheden of gedragingen door middel van ervaring, oefening of opvoeding [4](#page=4). > **Voorbeeld:** Een kind leert fietsen door demonstratie, oefening en volharding [4](#page=4). Dit proces is sterk beïnvloed door omgevingsfactoren, zoals opvoeding en ervaringen ('nurture') [5](#page=5). #### 1.1.4. Interactie van de kernprocessen Een illustratief voorbeeld van de interactie tussen deze processen is de ontwikkeling van taal bij een kind [4](#page=4). * **Rijpen:** De hersenen moeten biologisch klaar zijn om taal te verwerken en te produceren [4](#page=4). * **Leren:** Het kind leert woorden en zinsconstructies door anderen te horen en na te bootsen [4](#page=4). * **Groeien:** Fysieke veranderingen, zoals de ontwikkeling van het strottenhoofd en de stembanden, maken de spraak verstaanbaarder [4](#page=4). > **Tip:** Ontwikkeling is zelden het gevolg van één enkele factor, maar altijd van een combinatie van deze drie kernprocessen [4](#page=4). ### 1.2. Nature versus nurture Bij het bestuderen van ontwikkeling is de vraag of gedrag primair aangeboren (nature) of aangeleerd (nurture) is een centraal thema [5](#page=5). * **Groeien** is voornamelijk 'nature' [5](#page=5). * **Rijpen** is voornamelijk 'nature' [5](#page=5). * **Leren** is voornamelijk 'nurture' [5](#page=5). > **Voorbeeld:** Hoewel rijping (nature) de spieren en het evenwicht voorbereidt op lopen, is de snelheid en kwaliteit van het leren lopen afhankelijk van omgevingsstimulatie (nurture) zoals aanmoediging en oefenmogelijkheden [5](#page=5). ### 1.3. Levensloopfasen Het menselijk leven wordt in de ontwikkelingspsychologie opgedeeld in distincte levensloopfasen, om zo de continue veranderingen en ontwikkelingsopdrachten beter te kunnen begrijpen. Deze fasen gaan geleidelijk in elkaar over [6](#page=6). #### 1.3.1. Prenatale fase * **Leeftijd:** Van bevruchting tot geboorte (ongeveer 9 maanden) [6](#page=6). * **Kenmerken:** Ontwikkeling in de baarmoeder, ontstaan van organen, spieren en het zenuwstelsel; een periode van zeer intensieve fysieke groei [6](#page=6). > **Voorbeeld:** Een baby van 30 weken ontwikkelt een slaap-waakritme [6](#page=6). #### 1.3.2. Babytijd * **Leeftijd:** 0 tot ongeveer 1 jaar [6](#page=6). * **Kenmerken:** Volledige afhankelijkheid van verzorgers, snelle fysieke groei, ontwikkeling van eerste motorische vaardigheden (rollen, zitten); hechting met opvoeders is cruciaal [6](#page=6). > **Voorbeeld:** Een baby huilt wanneer de moeder vertrekt, wat duidt op de ontwikkeling van een hechtingsband [6](#page=6). #### 1.3.3. Peutertijd * **Leeftijd:** 1 tot 3 jaar [6](#page=6). * **Kenmerken:** Ontwikkeling van lopen, praten, zelfherkenning; ontwikkeling van een eigen wil (vaak geuit met 'nee'); begin van zindelijkheidstraining [6](#page=6). > **Voorbeeld:** Een peuter wil zijn jas zelf aantrekken en zegt "zelf doen!" [6](#page=6). #### 1.3.4. Vroege kindertijd (kleutertijd) * **Leeftijd:** 3 tot 6 jaar [7](#page=7). * **Kenmerken:** Fantasie en spel staan centraal; leren omgaan met regels, anderen en emoties; snelle taalontwikkeling [7](#page=7). > **Voorbeeld:** Een kleuter speelt 'doktertje' en verzint hierbij verhaaltjes [7](#page=7). #### 1.3.5. Midden kindertijd (lagere schoolkindfase) * **Leeftijd:** 6 tot 12 jaar [7](#page=7). * **Kenmerken:** Start van het schoolleven (lezen, schrijven, rekenen); behoefte aan erkenning van leeftijdsgenoten; ontwikkeling van een gevoel van competentie ("ik kan iets!") [7](#page=7). > **Voorbeeld:** Een kind voelt zich trots na complimenten voor een boekverslag [7](#page=7). #### 1.3.6. Adolescentie * **Leeftijd:** Ongeveer 12 tot 18 jaar [7](#page=7). * **Kenmerken:** Lichamelijke veranderingen door de puberteit; identiteitsontwikkeling ("Wie ben ik?"); een emotioneel zoekende en kwetsbare fase [7](#page=7). > **Voorbeeld:** Een jongere experimenteert met verschillende kledingstijlen om zijn identiteit te verkennen [7](#page=7). #### 1.3.7. Vroege volwassenheid * **Leeftijd:** 18 tot ongeveer 30 jaar [7](#page=7). * **Kenmerken:** Focus op zelfstandigheid, relaties, werk en eventueel een gezin; maken van belangrijke levenskeuzes [7](#page=7). > **Voorbeeld:** Een twintiger verhuist voor zijn eerste baan [7](#page=7). #### 1.3.8. Midden volwassenheid * **Leeftijd:** Ongeveer 30 tot 65 jaar [8](#page=8). * **Kenmerken:** Een relatief stabiele levensfase met werk, gezin en maatschappelijke rollen; mogelijkheid tot een midlifecrisis of heroriëntatie; zorg voor kinderen en/of ouders [8](#page=8). > **Voorbeeld:** Een persoon twijfelt na twintig jaar dienst of hij van baan wil veranderen [8](#page=8). #### 1.3.9. Late volwassenheid * **Leeftijd:** Vanaf ongeveer 65 jaar [8](#page=8). * **Kenmerken:** Pensioen, meer tijd voor hobby's of familie; terugblik op het leven met gevoelens van tevredenheid of spijt; kleinkinderen spelen vaak een centrale rol [8](#page=8). > **Voorbeeld:** Een grootmoeder deelt graag verhalen over vroeger met haar kleinkinderen [8](#page=8). > **Studietip:** Het maken van een samenvattende tabel per levensloopfase met leeftijd en kenmerken kan helpen bij het overzicht [8](#page=8). --- # Ontwikkelingsdomeinen en hun wisselwerking De menselijke ontwikkeling kan worden geanalyseerd vanuit vijf centrale, onderling verbonden domeinen: fysiek, cognitief, moreel, socio-emotioneel en persoonlijkheid, die gedurende de gehele levensloop elkaar beïnvloeden [9](#page=9). ## 2. Ontwikkelingsdomeinen De ontwikkeling van een mens verloopt op verschillende domeinen die met elkaar samenhangen [9](#page=9). ### 2.1 Fysieke ontwikkeling De fysieke ontwikkeling omvat alle lichamelijke veranderingen die zich voordoen in de loop van het leven, van de bevruchting tot het overlijden. Ze bestaat uit vier deelaspecten [9](#page=9): * **Lichamelijke ontwikkeling:** Dit betreft de groei van het lichaam zelf, inclusief lengte, gewicht, lichaamsbouw, verhoudingen en de ontwikkeling van organen, skelet en zenuwstelsel [9](#page=9). * **Sensorische ontwikkeling:** Dit omvat de ontwikkeling van de zintuigen zoals zien, horen, ruiken, proeven, voelen en het evenwichtsgevoel [9](#page=9). * **Motorische ontwikkeling:** Dit is de ontwikkeling van beweging en wordt onderverdeeld in grove motoriek (grote bewegingen zoals lopen en springen) en fijne motoriek (kleinere, nauwkeurige bewegingen zoals tekenen en schrijven) ] [9](#page=9). * **Sensomotorische ontwikkeling:** Dit betreft de samenwerking tussen zintuigen en beweging, waarbij kinderen leren doelgericht te bewegen op basis van wat ze waarnemen. Dit is met name belangrijk in de baby- en peutertijd [9](#page=9). **Overzicht fysieke ontwikkeling per levensfase:** | Levensfase | Lichamelijke ontwikkeling | Sensorische ontwikkeling | Motorische ontwikkeling | Sensomotoriek | | :------------------ | :----------------------------------------------------------------- | :----------------------------------------------------------- | :----------------------------------------------------- | :----------------------------------------------------------- | | Prenatale fase | Groei van embryo tot foetus, aanleg organen en zenuwstelsel | Zintuigen beginnen zich te ontwikkelen | Reflexmatige bewegingen in de baarmoeder | Reageert op geluid en licht, eerste coördinatie | | Babytijd (0–1 jaar) | Snelle groei in lengte en gewicht, hoofdproporties verminderen | Zicht wordt scherper, herkent vertrouwde stemmen | Rollen, zitten, grijpen (grof/fijn) | Ziet speelgoed → reikt ernaar | | Peutertijd (1–3 jaar) | Groei vertraagt, toename spierkracht | Zintuigen bijna volledig ontwikkeld | Stappen, traplopen (grof), eten met lepel (fijn) | Bewegingen worden doelgerichter dankzij zintuigfeedback | | Kleutertijd (3–6 jaar) | Verandering in lichaamsverhoudingen | Zintuigen verfijnen | Springen, fietsen (grof), tekenen, knippen (fijn) | Kan bewegingen bijsturen op basis van wat het waarneemt | | Lagere schoolleeftijd (6–12 jaar) | Gestage groei, toename spiercontrole | Zintuigen volledig functioneel | Sporten, zwemmen (grof), schrijven, precisiewerk (fijn) | Sterk verbeterde coördinatie | | Adolescentie (12–18 jaar) | Groeispurt, seksuele rijping (puberteit) | Hormonen beïnvloeden zintuiglijke gevoeligheid | Toename van kracht en snelheid, verfijning fijne motoriek | Betere reactietijd en motorische coördinatie | | Volwassenheid | Piek van lichamelijke capaciteiten → later lichte achteruitgang | Zintuigen blijven stabiel (jong), nemen af (oudere leeftijd) | Behoud van motoriek → trager reageren op latere leeftijd | Evenwicht en precisie kunnen afnemen bij ouderdom | [10](#page=10). ### 2.2 Cognitieve ontwikkeling De cognitieve ontwikkeling verwijst naar de ontwikkeling van het denkvermogen en alles wat daarmee samenhangt, zoals aandacht, concentratie, waarneming, geheugen, taal, probleemoplossend vermogen, besluitvorming, abstract denken, creativiteit en fantasie. Het gaat hierbij om hoe de hersenen zintuiglijke prikkels verwerken en er betekenis aan geven. De cognitieve ontwikkeling staat niet los van andere domeinen; bijvoorbeeld, de ontwikkeling van taal wordt beïnvloed door de rijping van het zenuwstelsel (fysieke ontwikkeling) en sociale interacties (socio-emotionele ontwikkeling) ] [11](#page=11). **Overzicht cognitieve ontwikkeling per levensfase:** | Levensfase | Typische kenmerken cognitieve ontwikkeling | Voorbeelden | | :------------------------- | :------------------------------------------------------------------------ | :----------------------------------------------------------------------------------- | | Prenatale fase | De basis voor latere cognitieve functies wordt gelegd. | Foetus kan geluiden herkennen, bv. de stem van de moeder. | | Babytijd (0–1 jaar) | Ontwikkeling van zintuigen en geheugen. Leren van oorzaak-gevolgrelaties. | Herkent gezichten, reageert op naam, ontdekt dat een rammelaar geluid maakt. | | Peutertijd (1–3 jaar) | Taal breidt zich snel uit. Denken is nog egocentrisch. | Kent tientallen woorden, stelt "waarom"-vragen, herkent zichzelf in de spiegel. | | Kleutertijd (3–6 jaar) | Veel fantasie. Oefent geheugen en eenvoudige logica. Taalgebruik groeit sterk. | Speelt rollenspellen, begrijpt eenvoudige volgordes, gebruikt samengestelde zinnen. | | Lagere schoolleeftijd (6–12 jaar) | Kan logisch en concreet denken. Ontwikkelt schoolse vaardigheden. | Leert lezen, rekenen, plannen en begrijpt spelregels. | | Adolescentie (12–18 jaar) | Abstract en hypothetisch denken komt op. Kritisch denken groeit. | Stelt regels in vraag, denkt na over ethiek, kan debatteren of relativeren. | | Vroege volwassenheid (18–30 jaar) | Kennis en probleemoplossend vermogen worden toegepast. | Kan complexe beslissingen nemen, leert plannen op lange termijn. | | Midden volwassenheid (30–65 jaar) | Kennis stabiliseert, wijsheid groeit. Nieuwe leerprocessen blijven mogelijk. | Kan efficiënt multitasken, leert bij in functie van werk of gezin. | | Late volwassenheid (65+) | Geheugen en verwerkingssnelheid nemen af, maar inzicht en ervaring blijven sterk. | Moeilijker om nieuwe info te onthouden, maar veel kennis over relaties en keuzes. | [12](#page=12). ### 2.3 Morele ontwikkeling De morele ontwikkeling verwijst naar de manier waarop mensen leren onderscheid te maken tussen goed en kwaad en hoe ze omgaan met regels, normen en waarden. Dit omvat het besef van wat goed of fout is, inzicht in regels en rechtvaardigheid, de ontwikkeling van eigen normen en waarden, en het maken van morele afwegingen. Morele ontwikkeling ontstaat door een combinatie van cognitieve groei, sociale interactie, opvoeding en maatschappelijke invloeden [13](#page=13). **Kohlbergs theorie van morele ontwikkeling** Lawrence Kohlberg beschreef hoe moreel redeneren groeit in fasen, van eenvoudige gehoorzaamheid tot principiële ethiek. Zijn theorie kent drie niveaus, elk met twee stadia, die in een vaste volgorde worden doorlopen. Niet iedereen bereikt het hoogste niveau. Kohlberg onderzocht niet wat mensen doen, maar waarom ze iets moreel juist of fout vinden [13](#page=13) [14](#page=14). | Niveau | Stadium | Kernidee | Voorbeeld | | :-------------------- | :------------------------------- | :-------------------------------------------------------- | :-------------------------------------------------------------------------- | | Preconventioneel niveau (kinderen) | 1. Straf en gehoorzaamheid | Goed is: doen wat mag. Slecht is: straf krijgen. | “Ik steel niet, anders krijg ik straf van de politie.” | | | 2. Instrumenteel gedrag | Goed is: wat iets oplevert (beloning, wederdienst). | “Als ik mijn speelgoed deel, krijg ik straks ook iets.” | | Conventioneel niveau (tieners & volwassenen) | 3. Brave-jongen-/meisje-moraal | Goed is: wat anderen goed vinden (sociale waardering). | “Ik help mijn oma, want dan vinden mijn ouders mij lief.” | | | 4. Orde en wet | Goed is: wat volgens de regels of wetten moet. | “Je mag niet door het rood rijden, want regels zijn er voor iedereen.” | | Postconventioneel niveau (sommige volwassenen) | 5. Sociaal contract | Goed is: wat de rechten van iedereen respecteert. | “Iedereen heeft recht op vrije meningsuiting, ook als ik het niet eens ben.” | | | 6. Universele ethische principes | Goed is: wat strookt met diepgewortelde morele principes. | “Ik weiger iemand te discrimineren, ook al zegt de wet dat het mag.” | **Voorbeeld: het Heinz-dilemma** Heinz steelt een duur medicijn voor zijn zieke vrouw. Mogelijke reacties per stadium variëren van angst voor straf (stadium 1) tot de erkenning dat het recht op leven boven eigendom gaat (stadium 5 of 6) ] [14](#page=14). **Morele ontwikkeling per levensfase:** | Levensfase | Typische kenmerken morele ontwikkeling | Voorbeelden | | :------------------------- | :-------------------------------------------------------------------- | :----------------------------------------------------------------------------------- | | Prenatale fase | Nog geen moreel besef, maar wel morele verwachtingen van ouders. | Ouders praten tegen baby, stellen morele verwachtingen (bv. “lief zijn”). | | Babytijd (0–1 j) | Nog geen moreel bewustzijn, wel emotionele basis (plezier/ongemak). | Huilt bij conflict, lacht bij positief contact — basis voor latere empathie. | | Peutertijd (1–3 j) | Begint onderscheid te maken tussen ‘mag’ en ‘mag niet’. | Zegt “nee”, beseft dat iets verboden is, begrijpt reden nog niet. | | Kleutertijd (3–6 j) | Regels worden als absoluut gezien. Denken is nog egocentrisch. | Vindt iemand ‘stout’ omdat hij straf krijgt; wil beloond worden voor ‘braaf zijn’. | | Lagere schoolleeftijd (6–12 j) | Begrijpt rechtvaardigheid, intenties. Regels worden bespreekbaar. | Vindt straf eerlijk als iets ‘expres’ gebeurde. Begrijpt verschil tussen liegen en vergissen. | | Adolescentie (12–18 j) | Stelt regels in vraag, ontwikkelt eigen waarden. Empathie groeit sterk. | Verdedigt eigen mening, discussieert over maatschappelijke thema’s. | | Vroege volwassenheid (18–30 j) | Morele overtuigingen worden deel van de identiteit. | Neemt ethisch standpunt in rond opvoeding, politiek, klimaat… | | Midden volwassenheid (30–65 j) | Past morele waarden toe in werk, gezin en samenleving. | Probeert het goede voorbeeld te geven aan kinderen of collega’s. | | Late volwassenheid (65+) | Terugblik op keuzes, nadenken over morele nalatenschap. | Vraagt zich af: “Heb ik juist gehandeld?” of “Wat laat ik achter voor anderen?”. | [15](#page=15). ### 2.4 Socio-emotionele ontwikkeling De socio-emotionele ontwikkeling betreft hoe mensen emoties herkennen, reguleren en uiten, hoe ze leren omgaan met anderen, sociale vaardigheden ontwikkelen, een hechtingsstijl en basisvertrouwen opbouwen, en empathie en verbondenheid ontwikkelen. Deze ontwikkeling wordt sterk beïnvloed door opvoeding, persoonlijkheid, sociale omgeving en cultuur [16](#page=16). **Psychosociale ontwikkeling volgens Erik Erikson** Erik Eriksons theorie over acht psychosociale stadia beschrijft hoe elke levensfase een crisis doormaakt tussen twee polen (positief vs. negatief) . Een succesvolle verwerking leidt tot een sterker persoonlijkheid, terwijl onsuccesvolle verwerking tot kwetsbaarheden kan leiden. Erikson was een van de eersten die stelde dat ontwikkeling levenslang doorgaat [16](#page=16) [17](#page=17). **Overzicht Eriksons stadia:** | Fase | Leeftijd | Crisis (positieve vs. negatieve pool) | Kernuitleg | Voorbeeld | | :--- | :------- | :------------------------------------ | :------------------------------------------------------------------------ | :-------------------------------------------------------------------------- | | 1. | 0 – 1 | Vertrouwen vs. wantrouwen | Het kind leert of de wereld veilig is en of aan zijn behoeften wordt voldaan. | Een baby die liefdevol verzorgd wordt, lacht als mama binnenkomt. | | 2. | 1 – 3 | Autonomie vs. schaamte/twijfel | Het kind leert zelfstandig handelen, of voelt zich onzeker bij mislukkingen. | Een peuter probeert zelf zijn jas aan te doen en roept “zelf doen!”. | | 3. | 3 – 6 | Initiatief vs. schuldgevoel | Het kind onderneemt spontaan actie, maar kan zich schuldig voelen bij afkeuring. | Een kleuter verzint een spel, maar stopt ermee als de juf boos wordt. | | 4. | 6 – 12 | Competentie vs. minderwaardigheid | Het kind leert vaardigheden en voelt zich bekwaam, of ervaart falen. | Een kind dat goed kan rekenen voelt zich slim; een ander voelt zich dom bij leesproblemen. | | 5. | 12 – 18 | Identiteit vs. rolverwarring | De jongere zoekt uit wie hij is en probeert verschillende rollen. | Een tiener verandert vaak van stijl en vriendengroep. | | 6. | 18 – 30 | Intimiteit vs. isolement | De volwassene zoekt verbondenheid in relaties of blijft alleen. | Iemand gaat een serieuze relatie aan of durft zich niet open te stellen. | | 7. | 30 – 65 | Generativiteit vs. stagnatie | De volwassene wil iets betekenen voor anderen, of voelt zich vastgelopen. | Een ouder zet zich in voor gezin of voelt zich uitgeblust in zijn werk. | | 8. | 65+ | Ego-integriteit vs. wanhoop | De oudere kijkt terug op zijn leven met aanvaarding of spijt. | Een gepensioneerde zegt “ik heb een mooi leven gehad”, of: “ik heb zoveel gemist.”. | [17](#page=17). **Sociaal-emotionele ontwikkeling per levensfase:** | Levensfase | Typische kenmerken socio-emotionele ontwikkeling | Voorbeelden | | :------------------ | :------------------------------------------------------------------- | :------------------------------------------------------------------------ | | Prenatale fase | Nog geen eigen sociaal-emotioneel gedrag, wel de basis voor hechting. | Foetus reageert op de stem van de moeder, hartslag vertraagt bij vertrouwd geluid. | | Babytijd (0–1 j) | Hechting aan verzorgers; opbouw van basisvertrouwen. | Baby lacht naar mama, huilt bij vreemden → veilige hechting ontstaat. | | Peutertijd (1–3 j) | Ontwikkeling van autonomie en emoties; begin sociale interactie. | Zegt “nee”, speelt naast anderen (parallelspel), toont boosheid of trots. | | Kleutertijd (3–6 j) | Meer sociale interactie; leren delen en rekening houden met anderen. | Speelt samen, sluit vriendschappen, toont schaamte of schuldgevoel. | | Lagere schoolleeftijd (6–12 j) | Vrienden worden belangrijker; emotiecontrole groeit; sociale vergelijking start. | Wil ‘erbij horen’, is gevoelig voor groepsdruk, leert samenwerken en verliezen. | | Adolescentie (12–18 j) | Identiteitsvorming, grote invloed van vrienden, wisselende emoties. | Experimenteert met rollen, zoekt goedkeuring, voelt zich soms onbegrepen. | | Vroege volwassenheid (18–30 j) | Hechte relaties en sociale verantwoordelijkheid worden belangrijker. | Gaat duurzame relaties aan, leert feedback geven en ontvangen. | | Midden volwassenheid (30–65 j) | Zorg voor anderen en volgende generaties. Evenwicht zoeken in sociale rollen. | Voelt zich verantwoordelijk voor kinderen of ouders, zoekt betekenisvolle contacten. | | Late volwassenheid (65+) | Verlieservaringen; zoeken naar verbondenheid en ego-integriteit. | Hechting met kleinkinderen, omgaan met verlies van partner of vrienden. | [18](#page=18). ### 2.5 Persoonlijkheidsontwikkeling De persoonlijkheidsontwikkeling verwijst naar de vorming van de unieke, stabiele kenmerken die bepalen hoe iemand denkt, voelt en zich gedraagt. Dit omvat temperament (aangeboren reacties), karakter (gevormd door opvoeding en ervaring), zelfbeeld, zelfvertrouwen en identiteitsvorming. De persoonlijkheid ontwikkelt zich levenslang, maar de belangrijkste bouwstenen worden gelegd tijdens de kindertijd en adolescentie [19](#page=19). **Persoonlijkheidsontwikkeling per levensfase:** | Levensfase | Typische kenmerken persoonlijkheidsontwikkeling | Voorbeelden | | :------------------------- | :---------------------------------------------------------------------------- | :----------------------------------------------------------------------------- | | Prenatale fase | Nog geen persoonlijkheid, maar wel aanleg voor temperament via erfelijkheid. | Sommige baby’s zijn na geboorte al prikkelgevoelig of net heel rustig → genetische basis. | | Babytijd (0–1 j) | Eerste tekenen van temperament. Basisvertrouwen wordt gevormd. | Baby reageert fel op nieuwe prikkels of blijft juist opvallend kalm. | | Peutertijd (1–3 j) | Ontdekking van het eigen 'ik'. Ontwikkeling van autonomie. | Peuter zegt vaak “zelf doen”, toont koppigheid of net volgzaamheid. | | Kleutertijd (3–6 j) | Zelfbeeld groeit. Fantasie beïnvloedt identiteit. Kind vergelijkt zich met anderen. | Denkt dat hij alles kan, of voelt zich onzeker bij falen. | | Lagere schoolleeftijd (6–12 j) | Vergelijkt zichzelf met leeftijdsgenoten. Zelfvertrouwen of faalangst ontstaan. | Kind dat goed presteert krijgt positief zelfbeeld; kind dat worstelt, voelt zich ‘niet goed genoeg’. | | Adolescentie (12–18 j) | Identiteitsvorming staat centraal. Persoonlijkheid wordt bewuster beleefd. | Zoekt naar wie hij is, experimenteert met stijl, gedrag, hobby’s… | | Vroege volwassenheid (18–30 j) | Identiteit stabiliseert. Persoonlijkheid komt tot uiting in relaties en werk. | Kent zichzelf beter, weet wat hij wil op vlak van werk en partnerkeuze. | | Midden volwassenheid (30–65 j) | Persoonlijkheid is grotendeels stabiel. Vragen rond zingeving kunnen opkomen. | Ervaart groei of stagnatie in werk of privéleven; heroverweegt doelen. | | Late volwassenheid (65+) | Terugblik op het leven: tevredenheid of spijt. Zelfaanvaarding is belangrijk. | “Wie ben ik geweest?” “Wat laat ik na voor anderen?” – zoektocht naar integriteit. | [20](#page=20). **Verbinding met Eriksons theorie** Hoewel Eriksons theorie voornamelijk bij socio-emotionele ontwikkeling wordt geplaatst vanwege de focus op sociale relaties en emotionele verbondenheid, is deze nauw verbonden met de persoonlijkheidsontwikkeling. In elke fase stelt Erikson een identiteitsvraag of innerlijk conflict, zoals 'vertrouwen vs. wantrouwen' of 'identiteit vs. rolverwarring'. Hoe iemand deze conflicten oplost, beïnvloedt wie hij of zij wordt als persoon [21](#page=21). **Voorbeeld: peuterfase** Een peuter die zijn jas wil aandoen en “ikke zelf doen” zegt, zit in de fase van autonomie versus schaamte en twijfel. Positieve ondersteuning leidt tot zelfvertrouwen, terwijl afremming kan leiden tot schaamte. Deze ervaring beïnvloedt zowel de socio-emotionele ontwikkeling als de persoonlijkheidsvorming [21](#page=21). ### 2.6 Wisselwerking tussen ontwikkelingsdomeinen Ontwikkeling is een samenhangend geheel; de vijf ontwikkelingsdomeinen — fysiek, cognitief, moreel, socio-emotioneel en persoonlijkheid — beïnvloeden elkaar voortdurend [22](#page=22). **Algemene voorbeelden van wisselwerking:** * **Fysiek → sociaal-emotioneel:** Een peuter leert lopen (fysiek) en kan daardoor andere kinderen benaderen (sociaal-emotioneel) ] [22](#page=22). * **Cognitief → moreel:** Een adolescent leert abstract denken (cognitief) en begint zich vragen te stellen over rechtvaardigheid (moreel) ] [22](#page=22). * **Sociaal-emotioneel → persoonlijkheid:** Een kind dat goed wordt opgevangen bij verdriet (sociaal-emotioneel), ontwikkelt meer zelfvertrouwen (persoonlijkheid) ] [22](#page=22). * **Moreel → sociaal:** Een kind dat eerlijkheid belangrijk vindt (moreel), wordt sneller vertrouwd door klasgenoten (sociaal) ] [22](#page=22). **Voorbeelden van domeinoverschrijdende wisselwerking per levensfase:** | Levensfase | Wisselwerking tussen ontwikkelingsdomeinen | | :---------------------- | :--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- | | Babytijd (0–1 j) | Fysieke rijping, zoals het ontwikkelen van het gezichtsvermogen (fysiek), maakt hechting mogelijk (socio-emotioneel) . | [23](#page=23). | Peutertijd (1–3 j) | Taalontwikkeling (cognitief) helpt het kind emoties beter te uiten (socio-emotioneel) . | [23](#page=23). | Kleutertijd (3–6 j) | Betere motoriek (fysiek) laat het kind meespelen met anderen → meer sociale ervaringen (socio-emotioneel) . | [23](#page=23). | Lagere schoolleeftijd (6–12 j) | Succes op school (cognitief) vergroot het zelfvertrouwen (persoonlijkheid) . | [23](#page=23). | Adolescentie (12–18 j) | Abstract denken (cognitief) leidt tot vorming van eigen waarden (moreel) en versterkt de identiteitsvorming (persoonlijkheid) . | [23](#page=23). | Vroege volwassenheid (18–30 j) | De keuze voor een partner (socio-emotioneel) wordt beïnvloed door zelfvertrouwen (persoonlijkheid) en empathie (moreel) . | [23](#page=23). | Midden volwassenheid (30–65 j) | Hoge werkdruk (sociaal) kan leiden tot lichamelijke klachten (fysiek) → met impact op zelfbeeld (persoonlijkheid) . | [23](#page=23). | Late volwassenheid (65+) | Fysieke achteruitgang leidt tot minder sociaal contact → kan gevoelens van eenzaamheid uitlokken (socio-emotioneel) . | [23](#page=23). --- # Basisvragen in de ontwikkelingspsychologie De ontwikkelingspsychologie stelt drie fundamentele vragen om de veranderingen die mensen gedurende hun leven ondergaan te begrijpen. ### 3.1 Continuïteit versus discontinuïteit Deze basisvraag onderzoekt of ontwikkeling een geleidelijk, vloeiend proces is (continuïteit) of dat het plaatsvindt in duidelijke fasen of sprongen (discontinuïteit) [24](#page=24). #### 3.1.1 Continue ontwikkeling Continue ontwikkeling verloopt geleidelijk en stap voor stap, zonder duidelijke overgangen. De veranderingen zijn hierbij vloeiend, waarbij het gedrag zelf niet fundamenteel verandert, maar er wel een toename is in niveau of hoeveelheid. Dit wordt gekenmerkt als een kwantitatieve verandering [24](#page=24). > **Voorbeelden van continue ontwikkeling:** > * Lichaamslengte: kinderen worden geleidelijk groter [24](#page=24). > * Spraakontwikkeling: woordenschat groeit dagelijks via interactie [24](#page=24). > * Het sneller leren van lopen, fietsen of rekenen [24](#page=24). #### 3.1.2 Discontinue ontwikkeling Discontinue ontwikkeling verloopt in duidelijke fasen of sprongen, waarbij kwalitatieve veranderingen plotseling kunnen optreden [24](#page=24). > **Voorbeelden van discontinue ontwikkeling:** > * Een peuter die in korte tijd plots veel nieuwe woorden leert [24](#page=24). > * De puberteit: hormonale veranderingen die zorgen voor opvallende gedragsveranderingen [24](#page=24). > * Zindelijkheid: na lange voorbereiding is een kind ineens volledig zindelijk [24](#page=24). > * Zelfstandig leren fietsen na weken oefenen [24](#page=24). Het is belangrijk op te merken dat ontwikkeling in sommige gevallen continu kan lijken en in andere discontinu, afhankelijk van het specifieke aspect dat wordt onderzocht en de context [24](#page=24). ### 3.2 Nature, nurture en zelfbepaling Deze vraag richt zich op de factoren die ontwikkeling beïnvloeden: aangeboren eigenschappen (nature), omgevingsfactoren (nurture), of eigen keuzes van het individu (zelfbepaling) [25](#page=25). * **Nature:** Verwijst naar erfelijkheid en aangeboren factoren zoals genen en temperament [25](#page=25). > **Voorbeeld:** Een kind met muzikale ouders wordt geboren met aanleg voor muziek [25](#page=25). * **Nurture:** Omvat de omgeving, opvoeding, cultuur en ervaringen van een individu [25](#page=25). > **Voorbeeld:** Een kind leert piano spelen dankzij oefening en stimulerende ouders [25](#page=25). * **Zelfbepaling:** Houdt in dat het individu geen passief product is van nature of nurture, maar ook bewuste keuzes kan maken [25](#page=25). > **Voorbeeld:** Een volwassene besluit op latere leeftijd alsnog piano te leren [25](#page=25). In de praktijk spelen alle drie deze factoren een rol in ontwikkeling. De centrale vraag die onderzoekers zich stellen, is welke factor in een specifieke situatie het zwaarst weegt [25](#page=25). ### 3.3 Universele versus culturele bepaling Deze vraag onderzoekt of ontwikkeling overal ter wereld op dezelfde manier verloopt (universeel bepaald) of dat deze afhankelijk is van de specifieke cultuur en context waarin iemand opgroeit (cultureel bepaald) [25](#page=25). #### 3.3.1 Cultureel bepaald Wanneer ontwikkeling cultureel bepaald is, is deze afhankelijk van de cultuur en context waarin iemand opgroeit. Wat als "normaal" wordt beschouwd, kan sterk verschillen tussen samenlevingen [25](#page=25). > **Voorbeeld:** In sommige culturen krijgen kinderen al vroeg verantwoordelijkheden in het huishouden [25](#page=25). #### 3.3.2 Universeel bepaald Als ontwikkeling universeel bepaald is, verlopen bepaalde aspecten overal op dezelfde manier, ongeacht cultuur of tijd, omdat ze tot de menselijke natuur behoren [25](#page=25). > **Voorbeeld:** Kinderen leren overal ter wereld lopen en praten, ongeacht de cultuur [25](#page=25). De meeste psychologen erkennen tegenwoordig dat zowel universele als culturele invloeden een rol spelen in de ontwikkeling [25](#page=25). ### 3.4 Samenvattende tabel van basisvragen | Basisvraag | Tegenpolen | Wat wordt onderzocht? | | :---------------------- | :------------------------------ | :---------------------------------------------------- | | Verloop | Continu vs. discontinu | Gaat ontwikkeling geleidelijk of in sprongen? | | Invloed | Nature – nurture – zelfbepaling | Wat beïnvloedt ontwikkeling het meest? | | Algemene geldigheid | Universeel vs. cultureel | Geldt de ontwikkeling overal of hangt ze af van cultuur? | --- # Verschillende benaderingen in de ontwikkelingspsychologie Dit onderdeel verkent de diverse theoretische perspectieven, waaronder de biologische, psychodynamische, behavioristische, cognitieve, humanistische en systemische benaderingen, met hun belangrijkste vertegenwoordigers en theorieën. ### 4.1 Biologische benadering De biologische benadering legt de nadruk op aangeboren factoren, zoals genen, erfelijkheid, lichamelijke rijping en de werking van het zenuwstelsel. Verschillende stromingen binnen deze benadering kijken elk met een eigen invalshoek naar ontwikkeling [28](#page=28). #### 4.1.1 Evolutionaire psychologie – Darwin De evolutionaire psychologie gaat ervan uit dat huidig gedrag gevormd is door miljoenen jaren evolutie, waarbij gedragingen die nuttig waren voor overleving en voortplanting zijn blijven bestaan. Ontwikkeling wordt gezien als een aanpassing aan de omgeving gericht op het voortbestaan van de soort. Charles Darwin ontwikkelde de evolutietheorie met natuurlijke selectie als centraal principe: organismen met gunstige eigenschappen overleven en planten zich voort [28](#page=28). > **Tip:** Gedragingen zoals hechting zoeken bij baby's of angst voor spinnen zijn voorbeelden van evolutionaire overlevingsmechanismen [28](#page=28). **Specifieke kenmerken van Darwins theorie:** * Mensbeeld: passief; gedrag is een resultaat van evolutionaire overlevingsmechanismen [28](#page=28). * Klemtoon: nature; gedrag is erfelijk bepaald [28](#page=28). * Contextgevoeligheid: universeel; gedrag geldt voor de hele soort [28](#page=28). #### 4.1.2 Rijpingstheorie – Gesell De rijpingstheorie stelt dat ontwikkeling vooral biologisch gestuurd is. Kinderen doorlopen een vaste volgorde van ontwikkelingsfasen, grotendeels genetisch bepaald, en opvoeding of oefening kan dit proces niet forceren of versnellen. Arnold Gesell onderzocht de lichamelijke en motorische ontwikkeling en stelde dat elk kind een interne ontwikkelingsklok heeft die bepaalt wanneer mijlpalen worden bereikt [29](#page=29). > **Voorbeeld:** Een baby kan pas leren rechtop zitten of lopen wanneer de spieren en het evenwicht voldoende ontwikkeld zijn [29](#page=29). **Specifieke kenmerken van Gesells theorie:** * Mensbeeld: passief; ontwikkeling volgt een biologisch groeiprogramma [29](#page=29). * Klemtoon: nature; ontwikkeling is genetisch bepaald [29](#page=29). * Contextgevoeligheid: universeel; elk gezond kind ontwikkelt zich volgens een vast patroon [29](#page=29). #### 4.1.3 Epigenetica – Waddington Epigenetica combineert nature en nurture door te stellen dat genen de basis vormen, maar de omgeving bepaalt welke genen actief worden. Conrad Waddington introduceerde het epigenetische landschap, waarin ervaringen, voeding, stress of opvoeding een genetisch pad kunnen beïnvloeden of bijsturen. Niet alle erfelijke informatie komt automatisch tot uiting; omgevingsinvloeden kunnen genen aan- of uitzetten [29](#page=29). > **Voorbeeld:** Een baby met aanleg voor hoge intelligentie ontwikkelt dit pas volledig in een stimulerende omgeving, of slechte voeding tijdens de zwangerschap kan genen activeren met latere gezondheidsrisico's [29](#page=29). **Specifieke kenmerken van Waddingtons theorie:** * Mensbeeld: deels passief (genetisch gestuurd), deels actief (omgeving beïnvloedt genactivatie) [30](#page=30). * Klemtoon: combinatie van nature en nurture; genen worden beïnvloed door omgevingsfactoren [30](#page=30). * Contextgevoeligheid: afhankelijk van omgeving; sommige genen worden pas geactiveerd in specifieke omstandigheden [30](#page=30). #### 4.1.4 Vergelijking biologische stromingen met basisvragen | Stroming | Continu/discontinu | Nature/nurture/zelfbepaling | Universeel/cultureel | | :---------------------- | :------------------------------------------------------ | :-------------------------- | :------------------------------------ | | Evolutionaire psychologie | Discontinu (verandering in fasen door evolutie) | Nature (erfelijkheid, overleving) | Universeel (geldt voor de hele soort) | | Rijpingstheorie | Discontinu (ontwikkeling in biologische stadia) | Vooral nature (biologische rijping) | Universeel (elk gezond kind volgt patroon) | | Epigenetica | Continu én discontinu elementen | Combinatie: nature én nurture | Beide: sommige aspecten universeel, andere cultuurgebonden | **Samenvatting biologische benadering:** * De biologische benadering beklemtoont aangeboren factoren in gedrag en ontwikkeling [30](#page=30). * Evolutionaire psychologie ziet gedrag als resultaat van overlevingsstrategieën [30](#page=30). * De rijpingstheorie stelt dat ontwikkeling een biologisch groeiproces is met een vaste volgorde [30](#page=30). * Epigenetica toont dat de omgeving bepaalt hoe en wanneer genetische aanleg zich uit [30](#page=30). ### 4.2 Psychodynamische benadering De psychodynamische benadering beschouwt ontwikkeling als een proces dat gestuurd wordt door innerlijke conflicten, onbewuste verlangens, en de manier waarop het individu hiermee omgaat. Ervaringen uit de vroege kindertijd spelen een grote rol, met focus op emoties, driften, angsten en relaties. Ontwikkeling verloopt via het overwinnen van conflicten of crisissen [31](#page=31). #### 4.2.1 Psychoanalyse – Freud Sigmund Freud, grondlegger van de psychoanalyse, stelde dat ieder mens bij geboorte driften heeft, met de levensdrift (libido) als belangrijkste. Deze drift richt zich in elke fase op een andere erogene zone, en de manier waarop kinderen daarin bevrediging ervaren, beïnvloedt hun persoonlijkheid. Persoonlijkheid wordt gevormd in de vroege kindertijd door onbewuste verlangens en innerlijke conflicten. Als een kind te veel of te weinig bevrediging ervaart, kan het fixeren in die fase [31](#page=31) [32](#page=32). **De vijf psychoseksuele fasen volgens Freud:** | Fase | Leeftijd | Erogene zone | Kernervaring | Voorbeeld | | :------------- | :------- | :------------ | :--------------------------------------------- | :---------------------------------------------------- | | Orale fase | 0–1 jaar | Mond | Veiligheid via zuigen, sabbelen, voeding | Baby zuigt op duim of flesje | [32](#page=32). | Anale fase | 1–3 jaar | Anus | Controle leren (bv. zindelijkheid) | Peuter leert controle over stoelgang | [32](#page=32). | Fallische fase | 3–6 jaar | Geslachtsdelen | Ontdekt geslachtsverschillen, identificeert zich met ouder van hetzelfde geslacht | Kleuter speelt doktertje | [32](#page=32). | Latentiefase | 6–12 jaar | Geen specifieke zone | Seksuele drift ‘slaapt’; focus op school en vriendschappen | Kind leert samenwerken in groep | [32](#page=32). | Genitale fase | 12+ jaar | Geslachtsdelen | Seksuele interesse richt zich op anderen | Tiener wordt verliefd, zoekt partner | [32](#page=32). > **Voorbeeld van fixatie:** Fixatie in de orale fase kan leiden tot nagelbijten of rookgedrag; in de anale fase tot overdreven netheid of juist slordigheid [32](#page=32). **Specifieke kenmerken van Freuds psychoanalyse:** * Mensbeeld: eerder passief; gedrag wordt gestuurd door onbewuste driften [32](#page=32). * Klemtoon: vooral nature (driften zijn aangeboren), maar vroege opvoeding speelt ook een rol [32](#page=32). * Contextgevoeligheid: universeel; ontwikkeling verloopt volgens vaste stadia, cultuur speelt minder rol [32](#page=32). #### 4.2.2 Psychosociale ontwikkelingstheorie – Erikson Erik Eriksons theorie, ook psychodynamisch, focust op psychosociale conflicten: spanningen tussen het individu en zijn sociale omgeving. Persoonlijke groei ontstaat door het oplossen van crises. Erikson erkent het belang van de kinderjaren, maar benadrukt dat ontwikkeling levenslang doorgaat. De mens ontwikkelt zich levenslang via acht fasen, waarbij elke fase een psychosociale crisis kent met een positieve en negatieve pool [33](#page=33). **Specifieke kenmerken van Eriksons psychosociale theorie:** * Mensbeeld: actief; de mens groeit door sociale interactie en het oplossen van conflicten [33](#page=33). * Klemtoon: nature + nurture + zelfbepaling; biologische ontwikkelingslijn én omgevingsinvloed [33](#page=33). * Contextgevoeligheid: relatief universeel, maar de invulling van conflicten is cultureel bepaald [33](#page=33). #### 4.2.3 Vergelijking psychodynamische theorieën met basisvragen | Theorie | Continu / Discontinu | Nature / Nurture / Zelfbepaling | Universeel / Cultureel | | :----------------- | :------------------- | :------------------------------ | :----------------------------------- | | Freud (Psychoanalyse) | Discontinu (5 stadia) | Combinatie: nature (driften) + vroege nurture | Universeel (voor elk mens) | | Erikson (Psychosociaal) | Discontinu (8 fasen) | Nature + nurture + zelfbepaling | Universeel, met cultureel gekleurde invulling | > **Studietip:** Belangrijke begrippen zoals erogene zone, fixatie, crisis, positieve pool en negatieve pool zijn cruciaal om te kennen [34](#page=34). ### 4.3 Behavioristische benadering De behavioristische benadering (gedragsbenadering) vertrekt vanuit het idee dat al het gedrag is aangeleerd; mensen worden niet geboren met vaste eigenschappen, maar ontwikkelen hun gedrag door ervaring en leerprocessen. Alleen observeerbaar gedrag telt, gedachten en gevoelens zijn niet relevant voor wetenschappelijk onderzoek. Gedrag is het resultaat van prikkels (stimuli) uit de omgeving en de gevolgen van gedrag [35](#page=35). #### 4.3.1 Klassieke conditionering – Pavlov & Watson Klassieke conditionering leidt ertoe dat men automatisch reageert op een nieuwe prikkel doordat deze gekoppeld wordt aan iets dat al een reactie oproept. Dit proces verloopt onbewust en is gebaseerd op associatie. Ivan Pavlov onderzocht speekselproductie bij honden, waarbij een neutrale stimulus (bel) gekoppeld werd aan een ongeconditioneerde stimulus (voedsel) om een geconditioneerde reflex (speeksel bij bel) te verkrijgen. John B. Watson paste dit toe op emoties met het Little Albert-experiment, waarbij angst voor een witte rat werd aangeleerd [35](#page=35) [36](#page=36). **Begrippen bij klassieke conditionering:** * **Ongeconditioneerde stimulus (UCS):** Prikkel die vanzelf een reactie uitlokt (bv. voedsel) [36](#page=36). * **Ongeconditioneerde reflex (UCR):** Aangeboren reactie op de UCS (bv. speeksel bij voedsel) [36](#page=36). * **Neutrale stimulus (NS):** Prikkel die oorspronkelijk geen reactie uitlokt (bv. bel) [36](#page=36). * **Geconditioneerde stimulus (CS):** NS na koppeling met UCS (bv. bel na koppeling aan voedsel) [36](#page=36). * **Geconditioneerde reflex (CR):** Aangeleerde reactie op de CS (bv. speeksel bij horen van de bel) [36](#page=36). **Specifieke kenmerken van klassieke conditionering:** * Mensbeeld: passief; gedrag ontstaat automatisch via associaties tussen prikkels [36](#page=36). * Klemtoon: nurture; gedrag is volledig aangeleerd [36](#page=36). * Contextgevoeligheid: universeel; deze vorm van leren geldt voor alle mensen en dieren [36](#page=36). #### 4.3.2 Operante conditionering – B.F. Skinner Bij operante conditionering leert men gedrag aan op basis van de gevolgen ervan. Gedrag dat beloond wordt, neemt toe; gedrag dat bestraft wordt, neemt af. B.F. Skinner beschreef dit via het S-R-C-schema (stimulus, respons, consequentie). Hij ontwikkelde het onderscheid tussen positieve en negatieve bekrachtiging (gedrag neemt toe) en straf (gedrag neemt af) [37](#page=37). **Bekrachtiging en straf:** * **Positieve bekrachtiging:** Iets aangenaams toevoegen (bv. sticker voor goed gedrag) [37](#page=37). * **Negatieve bekrachtiging:** Iets onaangenaams wegnemen (bv. pieptoon stopt bij gordelaansluiting) [37](#page=37). * **Positieve straf:** Iets onaangenaams toevoegen (bv. extra taak voor storend gedrag) [37](#page=37). * **Negatieve straf:** Iets aangenaams wegnemen (bv. gsm afpakken) [37](#page=37). **Specifieke kenmerken van operante conditionering:** * Mensbeeld: passief; gedrag wordt gestuurd door beloningen en straffen [38](#page=38). * Klemtoon: nurture; gedrag wordt gevormd door ervaringen [38](#page=38). * Contextgevoeligheid: cultureel; wat als beloning of straf geldt, verschilt per samenleving [38](#page=38). #### 4.3.3 Vergelijking behavioristische theorieën met basisvragen | Theorie | Continu / Discontinu | Nature / Nurture / Zelfbepaling | Universeel / Cultureel | | :------------------------ | :------------------- | :------------------------------ | :--------------------------------------- | | Klassieke conditionering | Continu | Nurture (leren door prikkels) | Universeel (geldt voor mensen & dieren) | | Operante conditionering | Continu | Nurture (leren door gevolgen) | Cultureel (invulling van beloning/straf verschilt) | ### 4.4 Cognitieve benadering De cognitieve benadering bestudeert hoe mensen denken, leren, onthouden en problemen oplossen. Ontwikkeling wordt voornamelijk verklaard door veranderingen in mentale processen. De mens wordt gezien als een actief lerend wezen, niet als een passieve ontvanger van prikkels [39](#page=39). #### 4.4.1 Sociaal-cognitieve leertheorie – Bandura Albert Bandura combineerde observeerbaar gedrag met mentale processen. Mensen leren door anderen te observeren, na te denken over wat ze zien, en bewust te kiezen of ze gedrag willen overnemen; dit wordt modelleren en imitatieleren genoemd. Dit proces is sociaal-cognitief omdat denken een actieve rol speelt in het leerproces [40](#page=40). > **Bobo-doll-experiment:** Kinderen die agressief gedrag van een volwassene bij een pop observeerden, vertoonden nadien zelf ook agressief gedrag [40](#page=40). **Specifieke kenmerken van Bandura’s theorie:** * Mensbeeld: actief; het individu observeert, denkt na en maakt een keuze [40](#page=40). * Klemtoon: nurture en zelfbepaling; de omgeving beïnvloedt, maar het individu beslist [40](#page=40). * Contextgevoeligheid: cultureel bepaald; gedrag hangt af van beschikbare modellen en sociale normen [40](#page=40). #### 4.4.2 Theorie van cognitieve ontwikkeling – Piaget Jean Piaget onderzocht hoe kinderen denken en redeneren en ontwikkelde een theorie over cognitieve ontwikkeling in vier vaste stadia die elk kind in dezelfde volgorde doorloopt. Het kind wordt gezien als een actieve onderzoeker die door eigen ervaring kennis opbouwt [41](#page=41). **De vier stadia van Piagets theorie:** | Stadium | Leeftijd | Kenmerken van denken | Voorbeeld | | :----------------- | :------- | :-------------------------------------------------- | :---------------------------------------------------------------------------- | | Sensomotorisch | 0–2 jaar | Denken via zintuigen en bewegingen | Objectpermanentie | [41](#page=41). | Pre-operationeel | 2–7 jaar | Symbolisch denken, egocentrisch, nog weinig logisch | Kind doet alsof een banaan een telefoon is; denkt dat de zon meereist | [41](#page=41). | Concreet-operationeel | 7–12 jaar | Logisch en systematisch denken over concrete zaken | Begrijpt conservatie (bv. hoeveelheid water) | [41](#page=41). | Formeel-operationeel | 12+ jaar | Abstract, hypothetisch denken mogelijk | Denkt na over “wat als…” en morele dilemma’s | [41](#page=41). **Specifieke kenmerken van Piagets theorie:** * Mensbeeld: actief – kinderen bouwen kennis op door eigen handelen [41](#page=41). * Klemtoon: vooral nature, met invloed van ervaring (nurture) [41](#page=41). * Contextgevoeligheid: universeel – stadia gelden voor alle kinderen wereldwijd [41](#page=41). #### 4.4.3 Informatieverwerkingstheorie Deze theorie vergelijkt de werking van het menselijke brein met een computer. Informatie wordt opgenomen, verwerkt, opgeslagen en opnieuw opgeroepen. Belangrijke onderdelen zijn het sensorisch geheugen, kortetermijngeheugen (werkgeheugen) en langetermijngeheugen (met expliciet en impliciet geheugen) [42](#page=42). **Componenten van informatieverwerking:** | Onderdeel | Wat gebeurt er? | Vergelijking met computer | Voorbeeld | | :-------------------- | :-------------------------------------------- | :--------------------------- | :--------------------------------------------- | | Sensorisch geheugen | Zintuigen vangen prikkels op | Invoer (bv. camera, toetsenbord) | Je merkt een verkeersbord op | [42](#page=42). | Kortetermijngeheugen | Informatie tijdelijk vasthouden en bewerken | Werkgeheugen (RAM) | Je onthoudt een telefoonnummer | [42](#page=42). | Langetermijngeheugen | Informatie langdurig opslaan | Harde schijf | Je herinnert je leerstof van een week geleden | [42](#page=42). **Specifieke kenmerken van de informatieverwerkingstheorie:** * Mensbeeld: actief; het individu verwerkt zelf actief informatie [42](#page=42). * Klemtoon: combinatie van nature (capaciteit van hersenen) en nurture (oefening, opvoeding) [42](#page=42). * Contextgevoeligheid: grotendeels universeel, met culturele invloeden op strategieën en leerstijlen [42](#page=42). #### 4.4.4 Vergelijking cognitieve theorieën met basisvragen | Theorie | Continu of discontinu | Nature / Nurture / Zelfbepaling | Cultureel of universeel | | :----------------------------- | :----------------------------------------- | :------------------------------ | :--------------------------------------------- | | Bandura (sociaal-cognitief) | Continu: geleidelijke veranderingen | Nurture + zelfbepaling | Cultureel bepaald | | Piaget | Discontinu: denken in stadia (sprongsgewijs) | Nature + nurture | Universeel | | Informatieverwerkingstheorie | Continu: denken wordt efficiënter | Nature + nurture | Grotendeels universeel, met culturele verschillen | ### 4.5 Humanistische benadering De humanistische benadering gaat ervan uit dat elk mens een aangeboren drang heeft tot groei en zelfontplooiing. Centraal staan begrippen als zelfontplooiing, groei, keuzevrijheid en een positief mensbeeld. De mens wordt gezien als een vrij en uniek individu dat bewust keuzes maakt en zelf betekenis geeft aan zijn leven [44](#page=44). #### 4.5.1 Motivatietheorie – Maslow Abraham Maslow stelde dat mensen verschillende behoeften hebben die zich in een bepaalde volgorde aandienen. Pas als de basisbehoeften grotendeels vervuld zijn, kan iemand zich richten op groei en zelfontplooiing. Hoewel de piramidevorm later werd gebruikt, gaf Maslow aan dat behoeften kunnen samenvallen of door elkaar lopen [44](#page=44). **Behoeftenhiërarchie van Maslow:** | Niveau | Behoefte | Voorbeeld | | :----- | :------------------------- | :------------------------------------------ | | 1 | Lichamelijke behoeften | Eten, drinken, slaap | [45](#page=45). | 2 | Veiligheidsbehoeften | Veilige woonomgeving, lichamelijke gezondheid | [45](#page=45). | 3 | Sociale behoeften | Vriendschap, liefde, ergens bij horen | [45](#page=45). | 4 | Behoefte aan waardering | Zelfvertrouwen, erkenning van anderen | [45](#page=45). | 5 | Zelfactualisatie | Je talenten ontwikkelen, zinvol bezig zijn | [45](#page=45). **Kenmerken van Maslows theorie:** * Mensbeeld: positief en actief; iedereen heeft de drang om te groeien [45](#page=45). * Klemtoon: zelfbepaling is centraal; de omgeving moet kansen geven [45](#page=45). * Contextgevoeligheid: grotendeels universeel, maar de invulling van behoeften varieert per cultuur [45](#page=45). #### 4.5.2 Cliëntgerichte therapie – Carl Rogers Carl Rogers ontwikkelde de cliëntgerichte therapie, waarin de persoon zelf centraal staat. Een mens bloeit op in een omgeving van echtheid (authenticiteit), onvoorwaardelijke aanvaarding en empathie. De therapeut is een ondersteunende begeleider die ruimte geeft voor zelfinzicht, omdat elk mens een innerlijk groeipotentieel bezit [45](#page=45). **Kenmerken van Rogers’ theorie:** * Mensbeeld: positief en actief; de mens heeft een aangeboren groeipotentieel [45](#page=45). * Klemtoon: zelfbepaling, met steun van een warme, empathische omgeving (nurture) [46](#page=46). * Contextgevoeligheid: universeel uitgangspunt, al wordt het zelfbeeld deels cultureel gevormd [46](#page=46). #### 4.5.3 Vergelijking humanistische theorieën met basisvragen | Theorie | Continu of discontinu | Nature / Nurture / Zelfbepaling | Cultureel of universeel | | :--------------------------------- | :--------------------------- | :------------------------------ | :--------------------------------------------- | | Maslow (motivatietheorie) | Continue ontwikkeling | Nurture + zelfbepaling | Grotendeels universeel, invulling verschilt per cultuur | | Rogers (cliëntgerichte therapie) | Continue groei | Zelfbepaling centraal | Universeel uitgangspunt | ### 4.6 Systemische benadering De systemische benadering (contextuele benadering) bekijkt ontwikkeling niet als iets dat enkel van binnenuit komt, maar als iets dat sterk beïnvloed wordt door de omgeving waarin iemand opgroeit en leeft. Een mens staat altijd in relatie tot anderen en zijn omgeving; ontwikkeling vindt plaats in wisselwerking met contexten zoals gezin, school, cultuur en maatschappij [47](#page=47). #### 4.6.1 Bio-ecologisch model – Bronfenbrenner Urie Bronfenbrenner stelde dat ontwikkeling plaatsvindt binnen een complex netwerk van invloeden, verdeeld over vijf systemen: microsysteem, mesosysteem, exosysteem, macrosysteem en chronosysteem. De mens wordt niet los van zijn omgeving gezien, maar als in voortdurende interactie met verschillende contexten [48](#page=48). **De vijf systemen van Bronfenbrenner:** | Systeem | Uitleg | Voorbeeld | | :------------ | :-------------------------------------------------------------------- | :--------------------------------------------------------------------- | | Microsysteem | Directe omgeving van het individu | Gezin, vrienden, school, sportclub | [48](#page=48). | Mesosysteem | Interacties tussen microsystemen | Ouders die contact hebben met leerkrachten | [48](#page=48). | Exosysteem | Indirecte contexten die toch invloed uitoefenen | Werkplek van ouders, schoolbeleid | [48](#page=48). | Macrosysteem | Grotere maatschappelijke en culturele invloeden | Waarden in de samenleving, wetgeving, religie | [48](#page=48). | Chronosysteem | Tijdsdimensie: levensgebeurtenissen of maatschappelijke veranderingen | Echtscheiding, pandemie, economische crisis | [48](#page=48). **Specifieke kenmerken van Bronfenbrenners theorie:** * Mensbeeld: actief; de mens ontwikkelt zich via interactie [48](#page=48). * Klemtoon: nurture en context, met ruimte voor zelfbepaling [48](#page=48). * Contextgevoeligheid: sterk cultureel bepaald; elk macrosysteem is anders [48](#page=48). #### 4.6.2 Sociaal-culturele theorie – Vygotsky Lev Vygotsky benadrukte het belang van sociale interactie en cultuur voor ontwikkeling. Kinderen leren volgens hem in samenwerking met meer ervaren personen, zoals ouders of leerkrachten. Belangrijke begrippen zijn de zone van de actuele ontwikkeling, de zone van de naaste ontwikkeling (ZNO), scaffolding en interiorisatie [49](#page=49). **Belangrijke begrippen uit Vygotsky’s theorie:** * **Zone van de actuele ontwikkeling:** Wat het kind zelfstandig al kan [49](#page=49). * **Zone van de naaste ontwikkeling (ZNO):** Wat het kind kan leren met hulp – dit is de groeizone [49](#page=49). * **Scaffolding:** Tijdelijke ondersteuning die afgebouwd wordt [49](#page=49). * **Interiorisatie:** Wat extern gebeurt, wordt verinnerlijkt tot zelfstandig handelen of denken [49](#page=49). **Specifieke kenmerken van Vygotsky’s theorie:** * Mensbeeld: actief, maar ontwikkeling ontstaat via interactie [49](#page=49). * Klemtoon: nurture en cultuur; leren gebeurt door overdracht [49](#page=49). * Contextgevoeligheid: sterk cultuurgebonden; wat en hoe je leert, hangt af van je omgeving [49](#page=49). #### 4.6.3 Vergelijking systemische theorieën met basisvragen | Theorie | Continu / Discontinu | Nature / Nurture / Zelfbepaling | Cultureel / Universeel | | :--------------------- | :------------------------------------ | :---------------------------------------- | :----------------------------------- | | Bio-ecologisch model | Continue ontwikkeling | Nurture en context dominant, met zelfbepaling | Cultureel bepaald | | Sociaal-culturele theorie | Continue ontwikkeling | Nurture + interactie essentieel | Sterk cultuurgebonden | **Samenvatting systemische benadering:** * De systemische benadering toont hoe ontwikkeling altijd plaatsvindt binnen context [50](#page=50). * Bronfenbrenner bekijkt de lagen van invloed (van gezin tot samenleving en tijd) [50](#page=50). * Vygotsky legt de nadruk op leren door interactie: samen met anderen en binnen cultuur [50](#page=50). ### 4.7 Vergelijking van benaderingen De verschillende benaderingen binnen de ontwikkelingspsychologie verschillen in hun verklaring van ontwikkeling, hun mensbeeld en de factoren die ze centraal stellen [51](#page=51). | Benadering | Mensbeeld | Rol van omgeving (nurture) | Rol van erfelijkheid (nature) | Zelfbepaling | Focus van verklaring | | :-------------- | :------------------------------------------------- | :------------------------- | :---------------------------- | :----------- | :------------------------------------------------------ | | Biologisch | Gestuurd door biologische aanleg | Beperkt | Sterk aanwezig | Beperkt | Aangeboren factoren, genetica, rijping | | Psychodynamisch | Gestuurd door onbewuste conflicten | Beperkt | Belangrijk (driften) | Beperkt | Vroege kindertijd, driften, onbewuste processen | | Behavioristisch | Leert door prikkels en gevolgen (passief) | Belangrijk | Niet relevant | Afwezig | Observeerbaar gedrag, leerervaringen | | Cognitief | Mens = actief informatieverwerker | Belangrijk (stimulatie) | Beperkt | Aanwezig | Denken, redeneren, geheugen, mentaal | | Humanistisch | Mens = vrij en gericht op groei | Ondersteunend nodig | Weinig expliciet | Sterk | Zelfontplooiing, motivatie, subjectieve beleving | | Systemisch | Mens = leeft in voortdurende wisselwerking met omgeving | Zeer belangrijk | Wisselend per context | Afhankelijk van context | Omgevingssystemen, relaties, maatschappelijke invloeden | --- # Vergelijking van theorieën en culturele invloeden Cultuur speelt een cruciale rol in de manier waarop ontwikkeling verloopt, door te beïnvloeden wat als gepast gedrag wordt beschouwd, welke vaardigheden waardevol zijn en hoe kinderen worden opgevoed. Deze culturele verschillen hebben impact op alle ontwikkelingsdomeinen [52](#page=52). ### 5.1 Cultuur en ontwikkelingsdomeinen Cultuur beïnvloedt diverse ontwikkelingsdomeinen op specifieke wijzen: * **Fysieke ontwikkeling:** Wat als 'gezond' of 'normaal' wordt beschouwd, kan cultureel variëren. Bijvoorbeeld, in sommige culturen wordt stevigheid als gezond gezien, terwijl dit in andere culturen als ongezond kan worden bestempeld [52](#page=52). * **Cognitieve ontwikkeling:** De kennis en vaardigheden die als belangrijk worden beschouwd, worden door cultuur gevormd. Westerse scholen leggen bijvoorbeeld de nadruk op zelfstandig denken, terwijl andere culturen meer nadruk leggen op memoriseren [52](#page=52). * **Morele ontwikkeling:** Culturele normen bepalen wat als goed of fout wordt gezien. Gehoorzaamheid kan in sommige samenlevingen belangrijker zijn dan assertiviteit in andere [52](#page=52). * **Sociaal-emotionele ontwikkeling:** De manier waarop emoties worden geuit of onderdrukt, is cultureel bepaald. In Japan leert men emoties te beheersen, terwijl deze in Latijns-Amerikaanse culturen vrijer geuit mogen worden [52](#page=52). * **Persoonlijkheidsontwikkeling:** Zowel het zelfbeeld als het ideaalbeeld worden gevormd door culturele invloeden. Individualistische culturen benadrukken 'jezelf zijn', terwijl collectivistische culturen de nadruk leggen op 'deel zijn van de groep' [52](#page=52). #### 5.1.1 Samenvatting van culturele invloeden op ontwikkeling Samenvattend beïnvloedt cultuur: * Wat als gewenst gedrag wordt gezien [52](#page=52). * Hoe ontwikkeling wordt gestimuleerd [52](#page=52). * Hoe succes en falen worden geïnterpreteerd [52](#page=52). > **Voorbeeld:** In westerse culturen worden kinderen vaak gestimuleerd hun mening te uiten, wat invloed heeft op hun cognitieve en sociale ontwikkeling. In collectivistische culturen ligt de nadruk daarentegen meer op harmonie en respect voor anderen [52](#page=52). --- ## 6. Vergelijking van theorieën en onderzoeken Verschillende theorieën proberen de ontwikkeling te verklaren, elk met eigen accenten op wat belangrijk is, hoe ontwikkeling plaatsvindt, en de rol van erfelijkheid, omgeving of persoonlijke keuze. Door theorieën te vergelijken, wordt zichtbaar dat er diverse visies bestaan die elkaar kunnen aanvullen of fundamenteel van elkaar verschillen [53](#page=53). ### 6.1 Voorbeeldvergelijking: Freud vs. Erikson Beide theorieën behoren tot de psychodynamische benadering en werken met ontwikkelingsfasen, maar verschillen in hun kijk op ontwikkeling [53](#page=53). | Aspect | Freud – Psychoanalyse | Erikson – Psychosociale ontwikkeling | | :--------------------- | :----------------------------------------------------- | :----------------------------------------------------------- | | Mensbeeld | Eerder passief, gestuurd door onbewuste driften | Actief, de mens groeit door sociale interactie | [53](#page=53). | Duur van ontwikkeling | Beperkt tot de vroege kindertijd | Levenslang: ontwikkeling via 8 fasen | [53](#page=53). | Wat staat centraal? | Lichamelijke driften en conflicten rond erogene zones | Psychosociale crisissen en evenwicht tussen twee polen | [53](#page=53). | Rol van nurture | Vroege opvoeding speelt een rol, maar nadruk ligt op driften | Combinatie van erfelijkheid en sociale omgeving | [53](#page=53). | Contextgevoeligheid | Universeel, weinig aandacht voor cultuur | Meer ruimte voor invulling door context en cultuur | [53](#page=53). ### 6.2 Voorbeeldvergelijking: Piaget vs. Vygotsky Beide denkers behoren tot de cognitieve benadering en bestuderen hoe kinderen leren denken, maar leggen verschillende accenten, met name op de rol van omgeving en interactie [54](#page=54). | Aspect | Piaget – Cognitieve ontwikkelingstheorie | Vygotsky – Sociaal-culturele theorie | | :------------------ | :----------------------------------------------------------------------- | :---------------------------------------------------------------------- | | Mensbeeld | Actief: kind leert door eigen handelen en ontdekken | Actief: kind leert via sociale interactie | [54](#page=54). | Hoe verloopt ontwikkeling? | In vaste stadia, universeel voor alle kinderen | In samenwerking binnen de ZNO (Zone van Naaste Ontwikkeling), context- en cultuurafhankelijk | [54](#page=54). | Rol van omgeving | Beperkt: kind leert vooral zelfstandig | Essentieel: leren gebeurt via interactie (scaffolding) | [54](#page=54). | Rol van taal en cultuur | Minder expliciet (kind leert via ervaring) | Zeer belangrijk: taal en cultuur beïnvloeden denken en leren | [54](#page=54). | Klemtoon | Vooral nature + ervaring | Vooral nurture + cultuur | [54](#page=54). #### 6.2.1 Waarom deze vergelijking belangrijk is Het naast elkaar plaatsen van theorieën helpt bij: * Kritisch nadenken over verschillende verklaringsmodellen van ontwikkeling [54](#page=54). * Begrijpen hoe opvoeding, cultuur en eigen keuzes een rol spelen [54](#page=54). * Inzien dat er niet één "juiste" theorie is, maar dat verschillende theorieën samen een vollediger beeld geven [54](#page=54). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Ontwikkeling | Het proces van verandering en groei dat een persoon doormaakt gedurende zijn gehele leven, beïnvloed door een combinatie van biologische, psychologische en sociale factoren. | | Groeien | Fysieke veranderingen die meetbaar zijn, zoals een toename in lengte, gewicht en de ontwikkeling van lichaamsdelen en organen. | | Rijpen | Biologische processen, grotendeels genetisch gestuurd, die ervoor zorgen dat het lichaam of de hersenen klaar zijn om bepaalde functies uit te voeren, zoals leren lopen of spreken. | | Leren | Het verwerven van nieuwe kennis, vaardigheden of gedragingen door middel van ervaring, oefening, onderwijs of observatie. | | Nature | Verwijst naar aangeboren factoren zoals genetica, erfelijkheid en biologische aanleg die de ontwikkeling en het gedrag van een individu beïnvloeden. | | Nurture | Verwijst naar omgevingsfactoren zoals opvoeding, cultuur, ervaringen en sociale interacties die de ontwikkeling en het gedrag van een individu beïnvloeden. | | Levensloopfasen | De indeling van het menselijk leven in verschillende perioden (bv. babytijd, adolescentie, volwassenheid), elk met specifieke kenmerken, ontwikkelingsopdrachten en uitdagingen. | | Fysieke ontwikkeling | Omvat alle lichamelijke veranderingen, inclusief groei, sensorische ontwikkeling (zintuigen), motorische ontwikkeling (beweging) en de sensomotorische samenwerking. | | Cognitieve ontwikkeling | De ontwikkeling van denkvermogen, waaronder aandacht, waarneming, geheugen, taal, probleemoplossend vermogen, abstract denken en creativiteit. | | Morele ontwikkeling | Het proces waarbij mensen onderscheid leren maken tussen goed en kwaad, inzicht ontwikkelen in regels en rechtvaardigheid, en eigen normen en waarden vormen. | | Socio-emotionele ontwikkeling | De ontwikkeling van het vermogen om emoties te herkennen, reguleren en uiten, sociale vaardigheden te ontwikkelen, hechtingsstijlen op te bouwen en empathie te tonen. | | Persoonlijkheidsontwikkeling | De vorming van unieke en stabiele kenmerken (temperament, karakter, zelfbeeld, identiteit) die bepalen hoe iemand denkt, voelt en zich gedraagt. | | Wisselwerking | De continue interactie en wederzijdse beïnvloeding tussen de verschillende ontwikkelingsdomeinen (fysiek, cognitief, moreel, socio-emotioneel, persoonlijkheid). | | Continuïteit | Het idee dat ontwikkeling geleidelijk en vloeiend verloopt, zonder duidelijke fasen of sprongen, wat resulteert in kwantitatieve veranderingen. | | Discontinuïteit | Het idee dat ontwikkeling verloopt in duidelijke, afgebakende fasen of sprongen, wat leidt tot kwalitatieve veranderingen. | | Zelfbepaling | Het concept dat het individu geen passief product is van nature of nurture, maar actieve keuzes kan maken die zijn ontwikkeling sturen. | | Benadering (ontwikkelingspsychologie) | Een theoretisch kader of invalshoek die psychologen gebruiken om menselijk gedrag en ontwikkeling te verklaren, met focus op specifieke factoren zoals biologie, onbewuste driften, leerprocessen of cognitie. | | Biologische benadering | Benadrukt aangeboren factoren zoals genen, erfelijkheid, rijping en de werking van het zenuwstelsel als drijvende krachten achter ontwikkeling en gedrag. | | Psychodynamische benadering | Ziet ontwikkeling als een proces gestuurd door innerlijke conflicten, onbewuste verlangens en de manier waarop vroege kindservaringen de persoonlijkheid vormen. | | Behavioristische benadering | Stelt dat al het gedrag is aangeleerd door interactie met de omgeving via conditionering (klassiek en operant), waarbij observeerbaar gedrag centraal staat. | | Cognitieve benadering | Focust op mentale processen zoals denken, leren, geheugen, waarneming en probleemoplossing, en verklaart gedragsveranderingen vanuit veranderingen in deze processen. | | Humanistische benadering | Gaat ervan uit dat mensen een aangeboren drang hebben tot groei en zelfontplooiing, met nadruk op vrije wil, persoonlijke verantwoordelijkheid en een positief mensbeeld. | | Systemische benadering | Bekijkt ontwikkeling als een proces dat plaatsvindt binnen een complex netwerk van contexten (zoals gezin, school, cultuur) en interacties, waarbij de mens als onderdeel van een groter geheel wordt gezien. | | Culturele invloeden | De impact van maatschappelijke normen, waarden, tradities en gebruiken op de ontwikkeling van een individu, beïnvloedend gedrag, cognitie, moraal, emoties en persoonlijkheid. | | Evolutietheorie | Theorie van Darwin die stelt dat gedragingen nuttig voor overleving en voortplanting door natuurlijke selectie behouden blijven en de ontwikkeling sturen. | | Rijpingstheorie | Theorie van Gesell die stelt dat ontwikkeling grotendeels biologisch bepaald is en een vaste volgorde van fasen volgt, die niet door oefening kan worden versneld. | | Epigenetica | Een stroming die combineert dat genen de basis vormen, maar omgevingsfactoren bepalen welke genen actief worden en hoe ze zich uiten. | | Psychoanalyse (Freud) | Een theorie die stelt dat persoonlijkheid wordt gevormd in de vroege kindertijd door psychoseksuele fasen en het omgaan met onbewuste driften en innerlijke conflicten. | | Psychosociale ontwikkelingstheorie (Erikson) | Theorie die ontwikkeling ziet als een levenslang proces van het oplossen van psychosociale crises, waarbij sociale interactie en omgeving een belangrijke rol spelen. | | Klassieke conditionering (Pavlov, Watson) | Een leerproces waarbij een neutrale prikkel geassocieerd wordt met een prikkel die een natuurlijke reactie uitlokt, waardoor de neutrale prikkel uiteindelijk dezelfde reactie oproept. | | Operante conditionering (Skinner) | Een leerproces waarbij gedrag wordt aangeleerd of afgeleerd op basis van de gevolgen ervan (bekrachtiging of straf). | | Sociaal-cognitieve leertheorie (Bandura) | Stelt dat mensen leren door anderen te observeren, na te doen en daarbij na te denken over het gedrag en de mogelijke gevolgen. | | Theorie van cognitieve ontwikkeling (Piaget) | Beschrijft hoe kinderen in vier vaste stadia hun denkvermogen ontwikkelen door actief de wereld te onderzoeken en kennis op te bouwen. | | Informatieverwerkingstheorie | Vergelijkt de menselijke cognitie met een computersysteem, waarbij de nadruk ligt op het opnemen, verwerken, opslaan en terughalen van informatie. | | Motivatiehiërarchie (Maslow) | Stelt dat mensen een hiërarchie van behoeften hebben, van basisbehoeften tot zelfactualisatie, die grotendeels vervuld moeten zijn om hogere behoeften te kunnen nastreven. | | Cliëntgerichte therapie (Rogers) | Een therapievorm gebaseerd op een positief mensbeeld, waarbij de cliënt centraal staat en bloeit in een omgeving van echtheid, onvoorwaardelijke aanvaarding en empathie. | | Bio-ecologisch model (Bronfenbrenner) | Beschrijft hoe ontwikkeling plaatsvindt binnen vijf gelaagde systemen van de omgeving: microsysteem, mesosysteem, exosysteem, macrosysteem en chronosysteem. | | Sociaal-culturele theorie (Vygotsky) | Benadrukt het belang van sociale interactie en cultuur voor ontwikkeling, met concepten als de Zone van Naaste Ontwikkeling (ZNO) en scaffolding. |