De burn-out maatschappij 2025.pptx

# Eenzaamheid en isolatie Dit onderwerp onderzoekt de aard, prevalentie en oorzaken van eenzaamheid en isolatie, met specifieke aandacht voor de impact van toenemend individualisme op psychisch welzijn en maatschappelijke verbanden. ### 1.1 Verschil tussen sociale en emotionele eenzaamheid Eenzaamheid kent twee hoofdvormen: * **Sociale eenzaamheid (isolatie):** Dit verwijst naar het ontbreken van een sociaal netwerk, het gevoel geen mensen om zich heen te hebben, en het ervaren van uitsluiting. * **Emotionele eenzaamheid:** Dit is het gemis van iemand met wie men de werkelijk belangrijke zaken kan delen, zoals passies, interesses, idealen, liefde en leed, en de diepste gevoelens. ### 1.2 Eenzaamheid in België Hoewel de specifieke prevalentiecijfers voor België niet gedetailleerd worden uitgewerkt in de verstrekte tekst, wordt impliciet aangegeven dat eenzaamheid een breed maatschappelijk probleem is. De nadruk ligt op de evolutie en de oorzaken ervan binnen de bredere maatschappelijke context. > **Tip:** Begrijp het onderscheid tussen sociale en emotionele eenzaamheid goed. Het zijn twee verschillende, zij het vaak overlappende, ervaringen die verschillende benaderingen vereisen. ### 1.3 Eenzaamheid en stabiele relaties, en geluk De mate van eenzaamheid wordt sterk beïnvloed door de kwaliteit en het aantal van onze relaties. Recent onderzoek suggereert een daling in het aantal hechte vriendschappen: * Tussen 1985 en 2004 nam het gemiddelde aantal goede vrienden, met wie men belangrijke zaken kan bespreken, af van 2,94 naar 2,08 personen. * Bijna één op de vijf Amerikaanse mannen gaf aan geen enkele hechte vriend te hebben. * Het aantal mensen dat aangaf niemand te hebben met wie ze belangrijke zaken konden bespreken, verdubbelde bijna tot 25 procent. Dit impliceert een correlatie tussen het aantal en de diepte van relaties en het algehele welzijn. Het gebrek aan stabiele, betekenisvolle relaties kan leiden tot een verhoogd gevoel van eenzaamheid en een verminderd geluksgevoel. ### 1.4 Evoluties eenzaamheid en connectie De moderne maatschappij kenmerkt zich door een toenemend individualisme, waarbij het individu centraal staat in denken en handelen. Dit leidt tot een loskoppeling van de omgeving, waarbij de invloed van de maatschappij op het individu als verwaarloosbaar wordt beschouwd. De nadruk ligt uitsluitend op individuele keuzes en verantwoordelijkheden. Dit fenomeen, ook wel beschreven als "er is geen maatschappij, alleen individuele mannen en vrouwen", leidt tot de *atomisering* van de samenleving, waarbij iedereen in zijn eigen isolement leeft, wat resulteert in "samen eenzaam zijn". Dit hyperindividualisme doordringt alle aspecten van het leven, van wonen en werken tot eten en onderwijs. ### 1.5 Individualisme en eenzaamheid Het dominante hyperindividualisme, waarbij de focus uitsluitend op het zelf ligt, draagt direct bij aan het gevoel van eenzaamheid. De maatschappij wordt zo gestructureerd dat er weinig ruimte is voor gedeelde ervaringen en collectieve identiteiten, wat de onderlinge verbondenheid ondermijnt. > **Voorbeeld:** De opkomst van sociale media, die weliswaar connecties lijken te bieden, kan paradoxaal genoeg leiden tot oppervlakkige interacties die het gevoel van diepe, emotionele verbondenheid juist verzwakken. ## 2. Psychisch welzijn Dit deel belicht de toestand van het psychisch welzijn, met specifieke aandacht voor België en de impact van de moderne maatschappij. ### 2.1 Psychisch welzijn in België Gezondheidsenquêtes tonen een zorgwekkende trend: * In 2018 vertoonde één op de drie Belgen (33%) van 15 jaar en ouder indicaties van psychisch onwelbevinden, een stijging ten opzichte van 25% in 2008. * Ongeveer 700.000 Vlamingen kampen met ernstige psychische problemen. * Een kwart van de Belgen voelt zich over het algemeen slecht in zijn vel. * Een derde van de Belgen krijgt vroeg of laat te maken met psychische stoornissen. ### 2.2 Psychisch welzijn bij jongeren Jongeren worden bijzonder hard getroffen door psychische problemen: * 38% van de jongeren kampt met psychische problemen. * 60% ervaart druk om te voldoen aan verwachtingen als oorzaak van zich slecht voelen. * 41% van de jongeren wijst problemen op school aan als oorzaak van hun malaise. * Een aanzienlijke groep jongeren (bijna 40%) weet niet precies waarom ze zich slecht voelen, wat duidt op een gebrek aan kader en taal om hun ervaringen te duiden. Wereldwijd wordt een verschuiving waargenomen, waarbij de traditionele midlife crisis is vervangen door een mentale gezondheidscrisis bij jongeren. ### 2.3 Psychisch welzijn en arbeid De werkende bevolking ervaart toenemende druk, wat zich vertaalt in psychische klachten: * Ruim 7% van de werkende bevolking heeft burn-outklachten, en nog eens 9% bevindt zich in de gevarenzone. * Tussen 2016 en 2021 kende België een stijging van meer dan 46% in het aantal mensen in invaliditeit als gevolg van burn-out of depressie. * Op 31 december 2023 was 37,57% van de mensen in invaliditeit arbeidsongeschikt door psychische stoornissen, waarvan 69,48% leed aan een depressie of burn-out. * Een kwart van alle langdurig arbeidsongeschikten (langer dan 1 jaar) is dat door depressie of burn-out. * De grootste stijging in invaliditeit door deze oorzaken is zichtbaar bij jongeren onder de 30 jaar (+21,6% op jaarbasis), gevolgd door de 30-39-jarigen (+16%). ### 2.4 Psychisch welzijn en medicatie Het gebruik van psychofarmaca is significant en neemt toe, met name bij jongeren: * In 2022 gebruikte een op de vier Belgen psychofarmaca. * Het gebruik van antidepressiva bij 12- tot 18-jarigen lag in 2022 ruim 60% hoger dan in 2018. * Bij 19- tot 24-jarigen nam het gebruik van antidepressiva met bijna 40% toe. * Voor antipsychotica was er een stijging van respectievelijk ruim 30% en 25% in deze leeftijdsgroepen. ### 2.5 Eenzaamheid en internalisering van lijden Er is een neiging om psychisch lijden te internaliseren, vaak gedreven door: * De angst om anderen te belasten. * De angst om niet goed genoeg te zijn. Dit leidt tot "punching inward", waarbij men zichzelf de schuld geeft van het psychisch lijden en agressie naar zichzelf richt. Er is een nood aan "looking outward", wat inhoudt dat men de omgeving bevraagt en holistisch denkt, en pijn als een natuurlijk onderdeel van het leven accepteert. > **Tip:** Erkenning van externe factoren die bijdragen aan psychisch welzijn (of onwelzijn) is cruciaal. Zelfculpabilisering kan een vicieuze cirkel creëren. ### 2.6 Psychisch welzijn zit niet (alleen) in je hoofd Psychisch welzijn is sterk verweven met de maatschappelijke context. De uitspraak "The sickness of the individual is ultimately caused and sustained by the sickness of his civilization" benadrukt dat een zieke maatschappij zieke individuen voortbrengt. Het individualistische mensbeeld maakt ons kwetsbaar voor zelfuitbuiting en het toeschrijven van problemen aan persoonlijke tekortkomingen. ## 3. De burn-out samenleving Dit deel analyseert de hedendaagse prestatiegerichte maatschappij en de gevolgen ervan, met name burn-out en depressie. ### 3.1 Het prestatiesubject: de prestatiemaatschappij De moderne maatschappij is geëvolueerd van een disciplinemaatschappij, waar dwang van buitenaf kwam, naar een prestatiemaatschappij, waar de dwang van binnenuit komt. We zijn "ondernemers van onszelf" geworden, waarbij identiteit en zelfwaarde primair worden bepaald door economische prestaties en carrièreplanning. Dit creëert een constante druk tot zelfverbetering en optimalisatie, gebaseerd op het idee dat "ik alles kan worden wat ik wil". ### 3.2 Het prestatiesubject: zelfoptimalisatie Zelfoptimalisatie is een centraal imperatief geworden, wat inhoudt dat men voortdurend aan zichzelf moet werken om "de beste versie van zichzelf" te zijn. Dit omvat niet alleen gedrag, maar ook het optimaliseren van gedachten ("positief denken"). Het imperatief van productiviteit zorgt ervoor dat elk aspect van het leven bijdraagt aan economische waarde. Het "moeten" is niet verdwenen, maar getransformeerd: "ik kan (presteren), dus ik moet!" Dit leidt tot een concept van "storyselling", waarbij men zichzelf voortdurend moet vermarkten. ### 3.3 Het prestatiesubject: zelfuitbuiting De zelfuitbuiting in de prestatiemaatschappij wordt voorgesteld als een uiting van persoonlijke vrijheid: "ik presteer dus ik ben vrij!". Maximalisatie van eigen prestaties voelt als het uitoefenen van individuele vrijheid en het worden van de beste versie van zichzelf. Neoliberale politiek promoot deze "zachte" macht, waarbij burgers vrijwillig de imperatieven van prestatie en zelfontplooiing internaliseren. Echter, deze zelfuitbuiting, voorgesteld als vrijheid, is een uiterst efficiënte vorm van uitbuiting en (zelf)onderdrukking, waarbij de psyché zelf wordt uitgebuit. De prestatiemaatschappij genereert nieuwe beperkingen, waarbij de dialectiek van meester en slaaf resulteert in een maatschappij van werk waarin de meester zelf een werkende slaaf is geworden. Iedereen draagt een "werkkamp" in zich mee, waarbij men tegelijkertijd gevangene en bewaker is. Uitbuiting wordt mogelijk zonder overheersing. Het "ik kan... dus ik moet!" principe leidt tot hyperactiviteit, overproductie, overconsumptie, overprestatie en overcommunicatie. De absolute competitie met zichzelf, de dwang om zichzelf te overtreffen, heeft destructieve gevolgen. ### 3.4 Het prestatiesubject: burn-out Wanneer men geconfronteerd wordt met de negatieve kanten van werk (gebrek aan erkenning, zinloosheid, uitbuiting), vervreemdt dit ons van ons werk. Omdat prestatie en werk worden gezien als zelfontplooiing, richten we frustratie en agressie op onszelf, waardoor we onszelf als inadequaat beschouwen en nog harder pushen. Dit leidt tot totale mentale uitputting: burn-out. Burn-out is een existentiële crisis omdat zelfuitbuiting de drang naar zin en connectie niet vervult. Het neoliberalisme maakt mensen tot geïsoleerde "ondernemers van zichzelf". Dit isolement, gecombineerd met de uitschakeling van solidariteit en totale concurrentie, veroorzaakt onzekerheid en angst. Angst verhoogt de productiviteit, wat de duivelse logica van het neoliberalisme is. ### 3.5 Het prestatiesubject: depressie De logica van de prestatiemaatschappij leidt tot geïsoleerde individuen die de connectie met anderen verliezen, resulterend in "samen alleen/eenzaam zijn". Maatschappelijke problemen worden gezien als persoonlijke mislukkingen. De focus op prestatie en zelfoptimalisatie laat weinig ruimte voor zingeving; alles wordt gereduceerd tot productiviteit omwille van "de economie". Onze zelfwaarde en identiteit worden gekoppeld aan individueel presteren, waardoor we in een zwart gat vallen wanneer deze prestatie niet langer volgehouden kan worden. Dit falen wordt uitsluitend aan onszelf toegeschreven. Depressie ontstaat door een overmatige zelfverwezenlijking die destructieve eigenschappen heeft aangenomen. Het depressieve prestatiesubject is uitgeput en in oorlog met zichzelf, niet in staat om zich naar buiten te keren, te vertrouwen op de Ander of de wereld. Dit leidt tot een holle zelf. Het samenkomen van isolatie en prestatie creëert een innerlijke oorlog: zelfuitbuiting gaat hand in hand met zelfdestructie. Depressie is het gevolg van te veel zichzelf moeten maken/presteren en te weinig "de wereld maken". Presteren wordt gezien als "optreden"; als het doek valt, blijft er weinig over. Het neoliberale subject, als "ondernemer van zichzelf", heeft geen vermogen tot relaties die vrij zijn van nutsdenken. Vrijheid is oorspronkelijk verwant aan vriendschap en ontstond in relaties met anderen. Het huidige neoliberale regime leidt tot totaal isolement en bevrijdt ons niet. Een kapitalistische economie verabsoluteert "overleven" en is niet begaan met een goed of zinvol leven. De mens wordt gereduceerd tot zijn biologische functies ("bare life"). Wanneer het leven de logica van stimulus-respons, behoefte-bevrediging en doel-actie volgt, kwijnt het weg tot pure overleving. Het verlies van het vermogen tot inactief zijn maakt ons tot machines die functioneren. ### 3.6 Overzicht disciplinair vs. prestatie | Kenmerk | Disciplinemaatschappij | Prestatiesamenleving | | :---------------------- | :-------------------------- | :------------------------- | | Controle | Lichamen | Geest/psyche | | Dwang tot productie | Van buitenaf | Van binnenuit | | Werk & prestatie | Noodzakelijk voor productie | Uiting van vrijheid/zelfontplooiing | | Levensaspecten | Duidelijke scheiding werk/privé | Werk en prestatie lopen door alle aspecten | | Machtsrelaties | Direct en duidelijk | Indirect en obscuur | | Centrale gedachte | Ik moet! | Ik kan! | ## 4. Vertragen Dit deel introduceert het concept van vertragen als een tegenbeweging tegen de burn-out samenleving. ### 4.1 Vertragen als zijnskwaliteit Vertragen houdt in: * **Oefenen van 'niet-doen':** Om de focus van productiviteit te verleggen naar zinvolle en betekenisvolle activiteiten. * **Nood aan onderbreking en temperen van hyperactiviteit:** Tijd nemen om te denken, niet alleen om te doen. * **Tijd nemen voor zinvolle connectie:** Zowel met de wereld als met anderen. * **Tijd nemen voor kritische reflectie:** Om de wereld en maatschappij kritisch te bevragen. * **Tijd nemen voor engagement:** Om de eigen betrokkenheid in de wereld te laten groeien. > **Tip:** Vertragen is geen luiheid, maar een bewuste keuze om meer diepgang en zingeving te creëren in een hyperactieve wereld. Het is een oefening in zijnskwaliteit. --- # Psychisch welzijn en de moderne samenleving Dit deel onderzoekt de staat van psychisch welzijn in België, met een focus op jongeren en de werkende bevolking, en analyseert de toenemende psychische problemen in de context van werk, medicatiegebruik en de internalisering van lijden binnen een individualistische cultuur. ### 2.1 Psychisch welzijn in België Uit gezondheidsenquêtes blijkt dat het aantal Belgen met indicaties voor psychisch onwelbevinden significant is gestegen. In 2018 kampte één op de drie Belgen van 15 jaar en ouder met dergelijke indicaties, tegenover 25% in 2008. Dit betekent dat zevenhonderdduizend Vlamingen ernstige psychische problemen hebben, en een kwart van de Belgen voelt zich slecht in zijn vel. Algemeen wordt aangenomen dat een derde van de bevolking vroeg of laat in aanraking komt met psychische stoornissen. ### 2.2 Psychisch welzijn bij jongeren Jongeren in België ervaren een hoge druk om te voldoen aan verwachtingen, wat bijdraagt aan hun psychisch onwelbevinden. Achtendertig procent van de jongeren kampt met psychische problemen, en zestig procent voelt druk om te voldoen aan verwachtingen. Schoolgerelateerde problemen worden door 41% van de jongeren als oorzaak van zich niet goed voelen aangegeven. Een aanzienlijke groep, bijna veertig procent, kan de oorzaak van hun malaise niet benoemen, wat kan duiden op een gebrek aan kader en taal om hun ervaringen te duiden. Wereldwijd wordt een toename van psychische problemen bij jongeren geconstateerd, wat de "midlife crisis" heeft vervangen door een wereldwijde mentale gezondheidscrisis onder jongeren. ### 2.3 Psychisch welzijn en arbeid De werkende bevolking kampt met toenemende burn-outklachten. Ruim 7% van de werkende bevolking heeft burn-outklachten, en nog eens 9% bevindt zich in de gevarenzone. Tussen 2016 en 2021 steeg het aantal mensen in invaliditeit als gevolg van burn-out of depressie met meer dan 46%. Psychische stoornissen zijn verantwoordelijk voor 37,57% van de langdurige arbeidsongeschiktheid (langer dan 1 jaar), waarvan 69,48% betrekking heeft op depressie of burn-out. De grootste stijging in invaliditeit door depressie of burn-out is te zien bij jongeren onder de 30 jaar (plus 21,6% op jaarbasis), gevolgd door 30-39-jarigen (plus 16%). ### 2.4 Psychisch welzijn en medicatie Het gebruik van psychofarmaca is significant in België. In 2022 gebruikte een op de vier Belgen psychofarmaca. Met name bij jongeren is er een alarmerende stijging in het medicijngebruik. Het gebruik van antidepressiva bij 12- tot 18-jarigen was in 2022 ruim 60% hoger dan in 2018, en bij 19- tot 24-jarigen steeg het met bijna 40%. Voor antipsychotica gelden stijgingen van respectievelijk ruim 30% en 25%. ### 2.5 Eenzaamheid en internalisering van lijden Binnen een individualistische cultuur wordt lijden vaak geïnternaliseerd. Mensen zijn bang om anderen te belasten en geven zichzelf de schuld van hun psychisch lijden, wat ook wel "punching inward" wordt genoemd. Dit leidt tot agressie tegen zichzelf. Er is een nood aan "looking outward", waarbij de omgeving kritisch bevraagd wordt en pijn als een natuurlijk onderdeel van het leven wordt gezien, in plaats van enkel te focussen op individuele verantwoordelijkheid. De zieke omgeving, zoals geschetst door Herbert Marcuse, creëert zieke individuen, en het individualistische mensbeeld maakt mensen kwetsbaar voor zelfuitbuiting en persoonlijke culpabilisering. ### 2.6 Psychisch welzijn zit niet (alleen) in je hoofd Psychisch welzijn wordt mede bepaald door externe factoren en de maatschappelijke context, en niet uitsluitend door interne psychologische processen. Het individualisme en de druk tot prestatie kunnen leiden tot een kloof tussen het zelf en de realiteit, wat de mentale gezondheid negatief beïnvloedt. ### 3. De burn-out samenleving De moderne samenleving, ook wel de "burn-out samenleving" genoemd, kenmerkt zich door een verschuiving van externe dwang naar interne druk. Men voelt de drang om te presteren vanuit het idee "ik kan!" in plaats van "ik moet!". Mensen zijn "ondernemers van zichzelf" geworden en definiëren hun identiteit grotendeels aan de hand van economische prestaties, wat leidt tot een constante drang tot zelfverbetering en optimalisatie. #### 3.1 Het prestatiesubject: de prestatiemaatschappij In de prestatiemaatschappij ligt de focus op het individu als "prestatiesubject". Dit houdt in dat men zichzelf voortdurend moet verbeteren en optimaliseren om de "beste versie van zichzelf" te worden. Dit streven is niet beperkt tot werk, maar omvat ook het optimaliseren van gedachten, zoals "positief denken". Het imperatief van productiviteit dicteert dat elk aspect van het leven bijdraagt aan economische waarde. De interne dwang om te presteren is zo sterk geworden dat het voelt als een noodzaak: "ik kan (presteren) dus ik moet!". Zelfverkoop en "storyselling" worden essentieel om de eigen marktwaarde te vergroten. #### 3.2 Het prestatiesubject: zelfoptimalisatie Zelfoptimalisatie is een centraal concept geworden, waarbij men continu aan zichzelf werkt en zich presenteert als "je beste zelf". Zelfs gedachten moeten geoptimaliseerd worden, bijvoorbeeld door te focussen op positiviteit en optimisme. Dit alles vindt plaats onder het "imperatief van productiviteit", waarbij elk levensaspect moet bijdragen aan economische waarde. De interne dwang "ik kan dus ik moet" is dominant, met als gevolg dat men een "loser" is als men niet presteert. Het idee van "storyselling" benadrukt de noodzaak om zichzelf voortdurend te vermarkten. #### 3.3 Het prestatiesubject: zelfuitbuiting De kern van de burn-out samenleving ligt in de zelfuitbuiting, die gepresenteerd wordt als een uiting van persoonlijke vrijheid. Het idee is dat men door maximale prestatie zijn individuele vrijheid uitoefent en de beste versie van zichzelf wordt. Neoliberale politiek faciliteert dit door "zachte macht" te gebruiken; burgers worden gestimuleerd om imperatieven vrijwillig op te nemen, omdat presteren in hun eigen voordeel en voor hun zelfontplooiing zou zijn. Volgens Byung-Chul Han leidt deze zelfuitbuiting, die zelf gepassioneerd en vrijwillig wordt uitgevoerd door de "ondernemer van het zelf", niet tot vrijheid maar tot een efficiënte vorm van uitbuiting en zelfonderdrukking. De psyché zelf wordt hierbij uitgebuit. De prestatiemaatschappij is geen vrije samenleving, maar creëert nieuwe beperkingen. De dialectiek van meester en slaaf resulteert niet in vrijheid, maar in een maatschappij van werk waarin de meester zelf een werkende slaaf is geworden. Iedereen draagt een "werkkamp" in zich, waarin men tegelijkertijd gevangene en bewaker is, slachtoffer en dader. Uitbuiting is hierdoor mogelijk, zelfs zonder externe overheersing. Het prestatiesubject is slaaf aan hyperactiviteit; er is een constante drang om "iets te doen", wat leidt tot overproductie, overconsumptie, overprestatie en overcommunicatie. De absolute competitie met zichzelf, de destructieve dwang om zichzelf keer op keer te overtreffen, heeft dodelijke gevolgen, ondanks dat het zich voordoet als vrijheid. #### 3.4 Het prestatiesubject: burn-out Wanneer men geconfronteerd wordt met de negatieve aspecten van werk, zoals gebrek aan erkenning, autonomie, ontslag, zinloosheid of uitbuiting, ontstaat vervreemding van het werk. Het besef "een pion op het schaakbord van de ceo" te zijn, kan leiden tot een crisis. Omdat prestatie en werk gezien worden als zelfontplooiing, wordt frustratie en agressie op zichzelf gericht. Men ziet zichzelf als inadequaat en pusht zichzelf nog harder om te presteren. Dit leidt uiteindelijk tot totale mentale uitputting: burn-out. Burn-out is een existentiële crisis omdat zelfuitbuiting de drang naar zingeving en connectie niet kan vervullen. #### 3.5 Het prestatiesubject: depressie Neoliberalisme maakt mensen tot geïsoleerde ondernemers van zichzelf. Dit isolement, gecombineerd met de afwezigheid van solidariteit en totale concurrentie, veroorzaakt onzekerheid en angst. De angst verhoogt de productiviteit, wat een duivelse logica van het neoliberalisme vormt. De prestatiemaatschappij leidt tot isolatie en verlies van connectie met anderen, resulterend in "samen alleen" of eenzaam zijn. Maatschappelijke problemen worden gereduceerd tot persoonlijke mislukkingen. De focus op prestatie en zelfoptimalisatie laat weinig ruimte voor zingeving, waardoor alles gereduceerd wordt tot productiviteit omwille van "de economie". Werk en prestatie worden een doel op zich. De identiteit en zelfwaarde zijn zo sterk verbonden met individuele prestaties dat het falen hierin een diepe crisis veroorzaakt. Het prestatiesubject schrijft dit falen uitsluitend aan zichzelf toe: "ik ben verantwoordelijk voor mijn eigen leven!". Depressie ontstaat uit een teveel aan zelfmoeten presteren of "zichzelf maken", en een te weinig aan "de wereld maken". Presteren wordt gezien als "optreden"; wanneer de show eindigt, blijft er weinig over. Depressie volgt uit een overmatige zelfverwezenlijking die destructieve eigenschappen heeft aangenomen. Het depressieve prestatiesubject is uitgeput door zichzelf en in oorlog met zichzelf. Het is onbekwaam om naar buiten te treden, te vertrouwen op de Ander of op de wereld, en sluit zich op over zichzelf. Paradoxaal genoeg leidt dit ertoe dat het zelf zich uitholt en leegloopt in een ratrace tegen zichzelf. Het neoliberale subject, als "ondernemer van zichzelf", mist het vermogen tot relaties die vrij zijn van nutsdenken. Vriendschap, oorspronkelijk verbonden met vrijheid, wordt vergeten. Echte vrijheid ontstaat in een vruchtbare relatie, waarin samenzijn geluk brengt. Het huidige neoliberale regime leidt echter tot totaal isolement en bevrijdt daardoor niet. De kapitalistische economie verabsoluteert "overleven" en is niet begaan met een goed of zinvol leven. Ze wordt in stand gehouden door de illusie dat meer kapitaal meer leven betekent. De mens wordt gereduceerd tot zijn biologische functies ("bare life"). Wanneer het leven de logica van stimulus-respons, behoefte-bevrediging en doel-actie volgt, kwijnt het weg tot pure overleving. Het verlies van het vermogen tot inactief zijn maakt ons tot machines die functioneren. #### 3.6 Overzicht disciplinair vs. prestatie | Kenmerk | Disciplinaire maatschappij | Prestatie maatschappij | | :-------------------- | :------------------------------------------------------- | :--------------------------------------------------------------------------------------- | | **Controle** | Lichamen | Geest/ psyche | | **Dwang tot productie** | Van buitenaf | Van binnenuit | | **Representatie** | Werk en prestatie: noodzakelijk voor productie | Werk en prestatie: uiting van vrijheid en zelfontplooiing | | **Leefruimte** | Duidelijke scheiding tussen werk en eigen tijd | Prestatie en werk lopen door alle aspecten van het leven | | **Machtsrelaties** | Direct en duidelijk | Indirect en obscuur | | **Kernspreuk** | Ik moet! | Ik kan! | ### 4. Vertragen #### 4.1 Vertragen als zijnskwaliteit Vertragen, ofwel het oefenen van "niet-doen", is essentieel om productiviteit te richten op zinvolle en betekenisvolle zaken. Er is een nood aan onderbreking en temperen van hyperactiviteit. Dit houdt in: tijd nemen om te denken (niet alleen te doen), tijd nemen voor zinvolle connectie met de wereld en anderen, tijd nemen om de wereld en maatschappij kritisch te bevragen, en tijd nemen om het engagement in de wereld te laten groeien. --- # De burn-out samenleving en prestatiedruk Dit onderwerp onderzoekt hoe de moderne prestatiemaatschappij leidt tot zelfuitbuiting en psychisch onwelzijn, zoals burn-out en depressie, door de overgang van disciplinaire naar prestatiegerichte samenlevingen te analyseren. ### 3.1 De verschuiving van disciplinaire naar prestatie maatschappijen De moderne samenleving wordt gekenmerkt door een overgang van een **disciplinaire maatschappij** naar een **prestatie maatschappij**. In de disciplinaire maatschappij, zoals beschreven door Foucault, stond de controle van buitenaf centraal. Er was een dwang tot productie die vanuit externe autoriteit kwam, werk en prestatie werden als noodzakelijk voor productie gezien, en er was een duidelijke scheiding tussen werk en privé-tijd. De machtsrelaties waren direct en duidelijk, samengevat in het motto "Ik moet!". In tegenstelling hiermee focust de prestatie maatschappij op de controle van de geest en psyche. De dwang tot productie komt nu van binnenuit, en werk en prestatie worden voorgesteld als een uiting van persoonlijke vrijheid en zelfontplooiing. Prestatie en werk lopen door alle aspecten van het leven, en de machtsrelaties zijn indirect en obscuur. Het leidende principe is "Ik kan!". > **Tip:** Begrijp de kernverschillen tussen deze twee maatschappijtypen om de oorzaken van hedendaagse psychische druk te doorgronden. De verschuiving van "Ik moet" naar "Ik kan" is cruciaal. ### 3.2 Het prestatiesubject: de prestatiemaatschappij en zelfoptimalisatie De hedendaagse samenleving wordt ook wel de **prestatie maatschappij** genoemd. Centraal hierin staat het **prestatiesubject**, dat zichzelf uitbuit tot het punt van burn-out. De dwang tot presteren komt nu van binnenuit, niet meer van externe factoren. Dit wordt samengevat in het idee "ik kan!" in plaats van "ik moet!". Mensen worden gezien als "ondernemers van onszelf" en definiëren zichzelf voornamelijk aan de hand van hun economische prestaties. Dit leidt tot een voortdurende noodzaak om zichzelf te verbeteren en te optimaliseren, gedreven door het geloof "ik kan alles worden wat ik wil!". **Zelfoptimalisatie** is hierbij fundamenteel. Dit houdt in dat men constant aan zichzelf werkt en streeft naar "de beste versie van zichzelf". Zelfs de eigen gedachten moeten geoptimaliseerd worden, bijvoorbeeld door middel van "positief denken" of "optimisme". Het **imperatief van productiviteit** dicteert dat elk aspect van het leven moet bijdragen aan economische waarde. Dit "moeten" is niet verdwenen; het is getransformeerd van externe dwang naar interne noodzaak: "ik kan (presteren), dus ik moet!" – anders loop je het risico als een "loser" te worden beschouwd. Daarnaast is er de noodzaak tot **storyselling**, waarbij men zichzelf voortdurend moet verkopen, vermarkten of "branden". ### 3.3 Zelfuitbuiting als vrijheid en de gevolgen daarvan Een fundamenteel aspect van deze zelfuitbuiting is dat het wordt voorgesteld als een uiting van **persoonlijke vrijheid**: "ik presteer, dus ik ben vrij!". Mensen maximaliseren hun eigen prestaties vanuit het gevoel dat ze hiermee hun individuele vrijheid uitoefenen en de beste versie van zichzelf worden. Deze dynamiek wordt versterkt door neoliberale politiek, die "zachte" macht boven "harde" macht verkiest. In plaats van dwangmaatregelen van bovenaf, wordt er geïnvesteerd in de vrijwillige opname van imperatieven door burgers om hun gedrag te controleren. Burgers wordt verteld dat presteren in hun eigen voordeel is en integraal is voor hun ideale zelfontplooiing. Echter, volgens filosoof Byung-Chul Han, is deze zelfuitbuiting niet werkelijk vrij. Het leidt tot een bijzonder efficiënte vorm van uitbuiting en (zelf)onderdrukking, waarbij de psyche zelf wordt uitgebuit. De samenleving van werk en prestatie is geen vrije samenleving, maar genereert nieuwe beperkingen. De dialectiek van meester en slaaf resulteert niet in een samenleving waarin iedereen vrij is en vrije tijd heeft. Integendeel, het creëert een maatschappij van werk waarin de meester zelf een werkende slaaf is geworden. Iedereen draagt een "werkkamp" in zich mee, waarbij men tegelijkertijd gevangene en bewaker, slachtoffer en dader is. Uitbuiting is hierdoor mogelijk zonder directe overheersing. Het prestatiesubject is slaaf aan **hyperactiviteit**, wat betekent dat er altijd "iets gedaan" moet worden. Dit leidt tot een cyclus van overproductie, overconsumptie, overprestatie en overcommunicatie. > **Tip:** Wees kritisch op de framing van zelfoptimalisatie als ware vrijheid. De interne dwang kan net zo verstikkend zijn als externe druk. Het problematische is niet competitie op zich, maar de **zelfgecentreerdheid** ervan die escaleert in een absolute competitie. Het prestatiesubject concurreert met zichzelf en bezwijkt voor de destructieve dwang om zichzelf keer op keer te overtreffen. Deze zelfbeperking, vermomd als vrijheid, heeft ernstige gevolgen. ### 3.4 Burn-out: een existentiële crisis Wanneer het prestatiesubject geconfronteerd wordt met de harde realiteit van werk – zoals gebrek aan erkenning, autonomie, ontslag, zinloosheid van werk of uitgeknepen worden – leidt dit tot **vervreemding van het werk**. Het gevoel een pion op het schaakbord van de CEO te zijn, kan destructief zijn. Echter, omdat prestatie en werk worden gezien als zelfontplooiing, worden frustratie en agressie op zichzelf gericht. Men beschouwt zichzelf als inadequaat en pusht zichzelf nog harder om te presteren. Dit leidt uiteindelijk tot totale **mentale uitputting: burn-out**. Burn-out is in essentie een **existentiële crisis**, omdat de zelfuitbuiting de diepere drang naar zin en connectie niet vervult. Byung-Chul Han stelt dat neoliberalisme mensen tot geïsoleerde ondernemers van zichzelf maakt. Dit isolement, in combinatie met de uitschakeling van solidariteit en totale concurrentie, veroorzaakt angst en onzekerheid. De "duivelse logica" is dat angst de productiviteit verhoogt. ### 3.5 Depressie: isolatie en het falen van prestatie De logica van de prestatiemaatschappij creëert **geïsoleerde individuen** die de connectie met anderen verliezen, resulterend in "samen alleen" of eenzaamheid. Door hyperindividualisme worden maatschappelijke problemen gezien als persoonlijke mislukkingen. De focus op prestatie en zelfoptimalisatie laat weinig ruimte voor zingeving; alles wordt gereduceerd tot productiviteit omwille van "de economie", waarbij prestatie en werk een doel op zich worden. Omdat zelfwaarde en identiteit gekoppeld zijn aan individuele prestaties, ontstaat er een zwart gat wanneer deze prestatie niet langer volgehouden kan worden. Als prestatiesubject schrijft men dit falen uitsluitend aan zichzelf toe ("ik ben verantwoordelijk voor mijn eigen leven!"). Alain Ehrenberg beschrijft het als volgt: "The depressed individual is unable to measure up; he is tired of having to become himself." Het samenkomen van isolatie en prestatiedruk creëert een interne oorlog: zelfuitbuiting gaat hand in hand met zelfdestructie. Depressie kan gezien worden als een gevolg van te veel jezelf moeten maken/presteren en te weinig "de wereld maken". Presteren wordt ook gezien als "optreden"; wanneer de show stopt, rijst de vraag wat er dan nog overblijft. Han beschrijft depressie als volgt: "Depressie volgt uit een overmatige zelfverwezenlijking die destructieve eigenschappen heeft aangenomen. Het depressieve prestatie-subject is uitgeput door zichzelf en in oorlog met zichzelf. Volkomen onbekwaam om naar buiten te treden, om buiten zichzelf te staan, om te vertrouwen op de Ander of op de wereld, sluit het zijn kaken over zichzelf; Paradoxaal genoeg leidt dit ertoe dat het zelf zich uitholt en leegloopt. Het put zich uit in een ratrace tegen zichzelf." Het neoliberale subject, als "ondernemer van zichzelf", mist het vermogen tot relaties die vrij zijn van nutsdenken. Vriendschap is oorspronkelijk verbonden met vrijheid (vrij zijn onder vrienden). Echt vrijheid ontstaat in een vruchtbare relatie, waar samenzijn geluk brengt. Het huidige neoliberale regime leidt echter tot totaal isolement en bevrijdt ons dus niet. Een kapitalistische economie verabsoluteert "overleven", en wordt niet gedreven door een goed of zinvol leven, maar door de illusie dat meer kapitaal meer (capaciteit tot) leven betekent. De mens wordt hierdoor gereduceerd tot zijn biologische functies, een staat van "bare life" (naakt leven) waarbij het pure biologische feit van het leven voorrang krijgt op de manier waarop een leven wordt geleefd. Wanneer het leven enkel de regel van stimulus-respons, behoefte-bevrediging en doel-actie volgt, kwijnt het weg tot pure overleving. Als we het vermogen om inactief te zijn verliezen, beginnen we op machines te lijken die enkel moeten functioneren. ### 3.6 Eenzaamheid en internalisering van lijden Het hyperindividualisme in de prestatiemaatschappij bevordert ook **eenzaamheid**. Mensen zijn losgekoppeld van hun omgeving, waarbij de invloed van de omgeving op het individu verwaarloosd wordt. Keuze en verantwoordelijkheid worden volledig bij het individu gelegd, wat resulteert in atomisering en het gevoel "samen eenzaam" te zijn. Deze individualisering leidt ook tot de **internalisering van lijden**. In plaats van de omgeving in vraag te stellen ("looking outward"), geven individuen zichzelf de schuld van hun psychisch lijden ("punching inward"), wat neerkomt op agressie tegen zichzelf. Dit is deels te wijten aan het individualistische mensbeeld dat ons kwetsbaar maakt voor zelfuitbuiting en persoonlijke culpabilisering. De "ziekte van het individu is uiteindelijk veroorzaakt en in stand gehouden door de ziekte van zijn beschaving". ### 3.7 Psychisch welzijn in België en bij jongeren De cijfers tonen een zorgwekkende trend in psychisch welzijn. In België vertonen één op de drie Belgen (15+) indicaties voor psychisch onwelbevinden, een stijging ten opzichte van eerdere jaren. Zevenhonderdduizend Vlamingen kampen met ernstige psychische problemen, en een kwart van de Belgen voelt zich slecht in zijn vel. Eén derde van de Belgen krijgt vroeg of laat te maken met psychische stoornissen. Bij jongeren zijn de problemen eveneens significant. Een grote groep jongeren ervaart druk om aan verwachtingen te voldoen, kampt met problemen op school, of weet zelf niet waarom ze zich slecht voelen, mogelijk door een gebrek aan kader en taal om hun ervaring te duiden. Wereldwijd wordt de "midlife crisis" vervangen door een "mentale gezondheidscrisis van de jongeren". De toename van burn-out en depressie is ook zichtbaar in de werkende bevolking en bij jongere leeftijdsgroepen die invalide worden verklaard door psychische aandoeningen. Het gebruik van psychofarmaca, waaronder antidepressiva, neemt toe, met name bij jongeren. > **Tip:** Houd de verbinding tussen maatschappelijke structuren (prestatiemaatschappij, individualisme) en individueel psychisch welzijn in gedachten. Het probleem ligt niet enkel in het individu. ### 3.8 Vertragen als zijnskwaliteit Als tegenhanger van de hyperactiviteit en prestatiedruk wordt het belang van **vertragen** benadrukt. Vertragen is het oefenen van 'niet-doen' om de eigen productiviteit te richten op zinvolle en betekenisvolle zaken. Dit vereist een onderbreking en temperen van hyperactiviteit. Het gaat om: * Tijd nemen om te denken, niet enkel om te doen. * Tijd nemen voor zinvolle connectie met de wereld en anderen. * Tijd nemen om de eigen wereld en maatschappij kritisch te bevragen. * Tijd nemen om het eigen engagement in de wereld te laten groeien. Dit proces van vertragen wordt gezien als een essentiële zijnskwaliteit in onze huidige maatschappij. --- # Vertragen als kunst en kwaliteit Dit laatste deel introduceert het concept van vertragen als een bewuste keuze om productiviteit te richten op zinvolle activiteiten, als tegenwicht voor hyperactiviteit, door tijd te nemen voor reflectie, verbinding en kritische maatschappelijke beschouwing. ### 4.1 Vertragen als zijnskwaliteit Vertragen wordt gepresenteerd als een kunst en een essentiële kwaliteit in de moderne samenleving, die zich verzet tegen de alomtegenwoordige druk van hyperactiviteit en constante prestatie. Het gaat hierbij om het bewust oefenen van 'niet-doen' om de productiviteit te richten op activiteiten die werkelijk zinvol en betekenisvol zijn. Dit impliceert een noodzaak tot onderbreking en het temperen van de onophoudelijke drang om te presteren. De kern van vertragen ligt in het nemen van specifieke tijden voor: * **Reflectie en gedachten:** Tijd nemen om na te denken, in plaats van enkel te handelen. Dit staat in contrast met de prestatiegerichte maatschappij waarin alleen actie en productiviteit lijken te tellen. * **Zinvolle connectie:** Tijd inruimen voor diepgaande verbinding met de wereld om ons heen en met andere mensen. Dit is een direct antwoord op het isolement dat door hyperindividualisme wordt veroorzaakt. * **Kritische maatschappelijke beschouwing:** De tijd nemen om de eigen wereld en de maatschappij kritisch te evalueren en te bevragen. Dit is een tegengif voor de automatische acceptatie van de heersende normen en waarden, met name die van prestatie en zelfoptimalisatie. * **Engagement laten groeien:** De tijd nemen om het eigen engagement in de wereld te verdiepen en te laten ontwikkelen, wat voortkomt uit een meer bewuste en weloverwogen relatie met de maatschappij. Vertragen wordt zo geplaatst tegenover de dictaten van de disciplinaire maatschappij, waar dwang van buitenaf kwam en er een duidelijke scheiding was tussen werk en privé. In de prestatie-maatschappij is de dwang geïnternaliseerd ("ik kan!"). Werk en prestatie worden voorgesteld als uitingen van vrijheid en zelfontplooiing, en lopen door alle aspecten van het leven. Vertragen biedt een uitweg uit deze cyclus van zelfuitbuiting en constante druk. > **Tip:** Beschouw vertragen niet als inactiviteit, maar als een strategische pauze die nodig is om de juiste richting en betekenis aan onze acties te geven. Het is een kunst die geoefend moet worden om de kwaliteit van ons leven en ons werk te verhogen. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Sociale eenzaamheid | Het gevoel van alleen zijn door het gebrek aan een sociaal netwerk, het ontbreken van mensen om zich heen, of het gevoel uitgesloten te worden uit groepen. | | Emotionele eenzaamheid | Het gevoel van alleen zijn door het gebrek aan iemand met wie men diepgaande zaken kan delen, zoals passies, interesses, idealen, liefde, leed en persoonlijke gevoelens. | | Hyper individualisme | Een maatschappelijke trend waarbij het individu centraal staat als de norm voor denken en handelen, met een verwaarloosbare invloed van de omgeving op het individu, en een nadruk op individuele keuze en verantwoordelijkheid. | | Atominisering | Het proces waarbij individuen steeds meer losgekoppeld raken van hun omgeving en sociale structuren, resulterend in een geïsoleerd bestaan, vergelijkbaar met losse atomen. | | Psychisch onwelbevinden | Een staat van suboptimale psychische gezondheid, gekenmerkt door diverse mentale en emotionele klachten die nog niet de ernst hebben van een klinische stoornis, maar wel het welzijn negatief beïnvloeden. | | Despair (wanhoop) | De gemoedstoestand die wordt gekenmerkt door een gevoel van hopeloosheid, pessimisme en een gebrek aan uitzicht, vaak geassocieerd met periodes van slechte mentale gezondheid. | | Internaliseren van lijden | Het proces waarbij een persoon psychisch lijden toeschrijft aan eigen tekortkomingen of verantwoordelijkheden, in plaats van externe factoren te overwegen, wat kan leiden tot zelfbeschuldiging en agressie tegen zichzelf. | | Holistisch denken | Een benadering die uitgaat van het geheel en de onderlinge verbanden tussen verschillende onderdelen, in tegenstelling tot een reductionistische benadering die zich richt op afzonderlijke elementen. | | Burn-out | Een staat van emotionele, mentale en fysieke uitputting, veroorzaakt door langdurige blootstelling aan stressfactoren, met name op het werk, wat leidt tot een verminderd vermogen om te functioneren. | | Prestatiesubject | Het individu in de prestatiemaatschappij dat zichzelf ziet als een "ondernemer van zichzelf", voortdurend streeft naar zelfoptimalisatie en prestaties, en zijn identiteit en waarde ontleent aan economische en sociale prestaties. | | Zelfoptimalisatie | Het continue proces van het verbeteren en perfectioneren van zichzelf op alle gebieden, inclusief gedachten, vaardigheden en uiterlijk, om te voldoen aan de eisen van de prestatiemaatschappij. | | Zelfuitbuiting | Het proces waarbij individuen zichzelf vrijwillig en vaak passievol uitbuiten om aan de prestatie-eisen van de maatschappij te voldoen, wat leidt tot fysieke en mentale uitputting en onderdrukking. | | Disciplinaire maatschappij | Een maatschappij die wordt gekenmerkt door externe controle en dwang, waarbij individuen worden gevormd door regels, hiërarchieën en sancties, met een duidelijke scheiding tussen werk en privé. | | Prestatie maatschappij | Een maatschappij die wordt gekenmerkt door interne dwang en een focus op zelfontplooiing en prestatie, waarbij werk en prestatie als een uiting van vrijheid worden gezien en alle levensaspecten hieraan bijdragen. | | Werkkamp in zichzelf | Het metaforische concept dat individuen in de prestatiemaatschappij zowel de gevangene als de bewaker van hun eigen dwang tot presteren zijn, en zichzelf uitbuiten zonder externe overheersing. | | Bare life (naakt leven) | Een staat van leven waarin het pure biologische bestaan prioriteit krijgt boven de kwaliteit en zingeving van het leven, vaak veroorzaakt door economische systemen die focussen op overleven en functioneren. |