H6 Cognitieve dissonantie2024.pptx

# Cognitieve dissonantie en de behoefte om het zelfbeeld te beschermen Cognitieve dissonantie is de psychologische spanning die ontstaat wanneer tegenstrijdige overtuigingen, ideeën of waarden samenkomen, wat individuen motiveert om deze spanning te verminderen om hun positieve zelfbeeld te beschermen. ## 1. Cognitieve dissonantietheorie Cognitieve dissonantie verwijst naar een onaangenaam gevoel van spanning dat ontstaat wanneer twee cognities, zoals een gedrag en een attitude, met elkaar in conflict zijn. Deze innerlijke strijd tast de zelfwaardering aan, wat leidt tot een drijfveer om de dissonantie te reduceren. ### 1.1 Mechanismen voor dissonantiereductie Er zijn verschillende strategieën om cognitieve dissonantie te reduceren: * **Gedrag veranderen:** Het in overeenstemming brengen van het gedrag met de attitude. * **Dissonante cognitie veranderen:** Het aanpassen van de overtuiging of attitude zodat deze beter aansluit bij het gedrag. * **Nieuwe cognitie toevoegen:** Het introduceren van nieuwe ideeën of informatie die de tegenstrijdigheid tussen de bestaande cognities bagatelliseert of rechtvaardigt. * **Zelfbevestiging:** Het benadrukken van positieve aspecten van het zelf om de negatieve impact van de dissonantie te compenseren. ### 1.2 Impact bias en dissonantiereductie De "impact bias" beschrijft onze neiging om onvoldoende rekening te houden met ons vermogen om cognitieve dissonantie te reduceren. Hierdoor overschatten we vaak de negatieve emotionele impact van een mogelijke teleurstelling of een conflictueuze situatie. ### 1.3 Dissonantie na beslissingen (Postdecision dissonance) Elke beslissing of keuze, hoe klein ook, kan leiden tot dissonantie. Dit komt doordat er altijd aantrekkelijke aspecten zijn aan de verworpen alternatieven en minder aantrekkelijke aspecten aan het gekozen alternatief. * **Reductie van postdecision dissonance:** * De aantrekkelijkheid van het gekozen alternatief wordt vergroot. * De aantrekkelijkheid van de verworpen alternatieven wordt verkleind. Dit proces zorgt ervoor dat individuen tevreden zijn met hun gemaakte keuze. ## 2. Zelfrechtvaardiging Zelfrechtvaardiging is een centraal mechanisme om cognitieve dissonantie te reduceren en het zelfbeeld te beschermen. Dit proces kan zich manifesteren op verschillende manieren, waaronder het rechtvaardigen van inspanningen en contra-attitude gedrag. ### 2.1 Je inspanningen rechtvaardigen Mensen hebben de neiging om dingen die ze met veel moeite of inspanning vrijwillig hebben bereikt, aantrekkelijker te vinden. Dit wordt "rechtvaardiging van inspanning" genoemd. De interne dissonantie die ontstaat door het besef dat men veel moeite heeft gedaan voor iets dat uiteindelijk toch niet zo waardevol blijkt, wordt gereduceerd door de waarde van datgene te verhogen. ### 2.2 Contra-attitude gedrag Contra-attitude gedrag treedt op wanneer iemand zich gedraagt op een manier die in strijd is met zijn of haar eigen overtuigingen of attitudes. Dit kan leiden tot dissonantie, die vervolgens wordt gereduceerd door middel van zelfrechtvaardiging. * **Externe versus interne rechtvaardiging:** * **Externe rechtvaardiging:** Dissonantie wordt verminderd door een externe factor aan te wijzen, zoals een beloning of het vermijden van straf. Dit heeft doorgaans een minder diepgaand effect op iemands waarden. * **Interne rechtvaardiging:** Wanneer externe rechtvaardiging onvoldoende is, passen individuen hun interne cognities aan, zoals hun attitude of gedrag. Dit leidt tot een grotere verandering in waarden en gedrag. * **Contra-attitude gedrag als interventie:** Het bewust laten ervaren van contra-attitude gedrag kan een effectieve manier zijn om iemands attitudes over belangrijke kwesties te veranderen. Dit is bijvoorbeeld toegepast bij de aanpak van eetstoornissen. * **Benjamin Franklin-effect:** Dit fenomeen beschrijft hoe het verlenen van een gunst aan iemand die men niet per se sympathiek vindt, kan leiden tot een positievere attitude ten opzichte van die persoon. De interne dissonantie die ontstaat door het doen van een gunst voor iemand die men niet mag, wordt gereduceerd door de persoon sympathieker te gaan vinden. * **Ons immorele gedrag rechtvaardigen:** Wanneer mensen immoreel gedrag vertonen, zoals spieken, kunnen ze hun waarden aanpassen om deze in lijn te brengen met hun gedrag. Dit kan leiden tot een verschuiving in hun waardesysteem. * **Dehumaniseren van slachtoffers:** Om de dissonantie die gepaard gaat met het schaden van anderen te verminderen, kunnen individuen hun slachtoffers ontmenselijken door ze als minderwaardig of niet-menselijk te beschouwen. Dit maakt het gemakkelijker om hun daden te rechtvaardigen. Dit kan de start zijn van een escalatie van geweld. * **Lichte versus zware straffen:** Een lichte straf kan effectiever zijn in het beïnvloeden van attitudes en gedrag dan een zware straf. * Een zware straf biedt een duidelijke externe rechtvaardiging voor het ongewenste gedrag (men stopt uit angst voor de straf). * Een lichte straf biedt onvoldoende externe rechtvaardiging. Om de dissonantie te reduceren, zal men de eigen attitude of het eigen gedrag aanpassen, wat leidt tot meer interne rechtvaardiging en een sterkere verandering in waarden (zelfoverreding). * **Hypocrisie-inductie:** Dit is een techniek waarbij mensen bewust worden gemaakt van de dissonantie tussen wat ze zeggen (hun overtuigingen) en wat ze daadwerkelijk doen (hun gedrag). Door deze discrepantie aan te tonen, wordt men gestimuleerd om het gedrag aan te passen om de dissonantie te verminderen. Een voorbeeld is het bewust maken van mensen die pleiten voor veilig vrijen, maar zelf onveilige seksuele praktijken hebben. ## 3. Dissonantie in verschillende culturen Hoewel het basisprincipe van cognitieve dissonantie universeel is, kunnen de specifieke inhoud van de tegenstrijdige cognities en de mechanismen van dissonantiereductie cultureel variëren. ### 3.1 Culturele verschillen in zelfrechtvaardiging * In **collectivistische culturen**, waar nadruk ligt op groepsconformiteit en harmonie, is er mogelijk minder neiging tot expliciete zelfrechtvaardiging dan in individualistische culturen. * Er kan sprake zijn van "plaatsvervangende dissonantie", waarbij individuen spanning ervaren wanneer iemand die zij kennen en waarderen, dissonantie ervaart. * De behoefte om keuzes publiekelijk te rechtvaardigen, is sterker in culturen zoals de Verenigde Staten vergeleken met meer collectivistische culturen. Ondanks deze culturele nuances zijn veel oorzaken van dissonantie internationaal herkenbaar, zoals de dissonantie die migrantenkinderen kunnen ervaren tussen hun culturele achtergrond en de cultuur van het land waarin ze leven. ## 4. Cognitieve dissonantie overwinnen Het overwinnen van cognitieve dissonantie vereist bewustzijn van de neiging tot zelfrechtvaardiging. Door dit patroon te herkennen, kan men proberen de bijbehorende dissonantie te verdragen en open te staan voor het toegeven van fouten. Dit proces kan uitdagend zijn, omdat het vergt dat men langdurig ongemakkelijke gevoelens toelaat. --- # Zelfrechtvaardiging en contra-attitude gedrag Dit deel verkent hoe mensen hun inspanningen en gedrag rechtvaardigen, zelfs wanneer dit tegen hun oorspronkelijke attitudes ingaat, en hoe dit hun waarden en gedrag kan beïnvloeden. ### 2.1 Je inspanningen rechtvaardigen Mensen vertonen een neiging om dingen waarvoor ze vrijwillig hard gewerkt hebben, aantrekkelijker te gaan vinden. Dit fenomeen, bekend als rechtvaardiging van inspanning, helpt bij het reduceren van dissonantie die ontstaat door de discrepantie tussen de geleverde inspanning en de feitelijke waarde van het object of de activiteit. ### 2.2 Contra-attitude gedrag Contra-attitude gedrag verwijst naar situaties waarin iemands gedrag niet overeenkomt met zijn of haar oorspronkelijke attitudes. Dit leidt tot cognitieve dissonantie, een onaangenaam gevoel van spanning dat mensen proberen te reduceren. #### 2.2.1 Externe versus interne rechtvaardiging * **Externe rechtvaardiging**: Dissonantie wordt verminderd door een reden aan te wijzen die buiten de betrokkene ligt, zoals een beloning ontvangen of een straf vermijden. * **Interne rechtvaardiging**: Wanneer externe rechtvaardiging onvoldoende is, passen mensen iets in zichzelf aan (hun attitude of gedrag) om de dissonantie te verminderen. Dit heeft een veel grotere impact op iemands waarden en gedrag. #### 2.2.2 Contra-attitude gedrag als interventie Contra-attitude gedrag kan effectief worden ingezet als interventie om iemands attitude over een belangrijk onderwerp aan te passen. Dit is bijvoorbeeld relevant bij de aanpak van eetstoornissen. #### 2.2.3 Benjamin Franklin effect Het Benjamin Franklin effect beschrijft hoe het uitvoeren van een gunst voor iemand die men niet aardig vindt, de attitude ten opzichte van die persoon positiever kan maken. Het helpt bij het rechtvaardigen van het gedrag om de dissonantie te reduceren. #### 2.2.4 Ons immorele gedrag rechtvaardigen Wanneer mensen immoreel gedrag vertonen, zoals spieken, rechtvaardigen zij dit vaak. Dit kan leiden tot een verandering in hun waardesysteem. Een gevolg van dit proces kan het ontmenselijken van slachtoffers zijn om de dissonantie te verminderen, zoals het gebruiken van denigrerende termen. Dit wordt bemoeilijkt bij onschuldige slachtoffers. #### 2.2.5 Lichte versus zware straffen Een lichte straf blijkt effectiever te zijn in het veranderen van attitudes dan een zware straf. Een zware straf biedt voldoende externe rechtvaardiging voor het ongewenste gedrag, waardoor de noodzaak tot interne rechtvaardiging wegvalt. Een lichte straf daarentegen creëert dissonantie en stimuleert interne rechtvaardiging, wat leidt tot zelfoverreding en een duurzamere verandering in waarden. #### 2.2.6 Hypocrisie-inductie Mensen vertonen vaak gedrag dat indruist tegen hun eigen overtuigingen, wat resulteert in hypocrisie. Hypocrisie-inductie is een techniek waarbij mensen bewust gemaakt worden van deze dissonantie tussen hun uitspraken en hun daden. Dit kan leiden tot gedragsverandering, zoals geïllustreerd in experimenten met condoomgebruik. > **Tip:** Begrijpen dat dissonantiereductie vaak een onbewust proces is, helpt te verklaren waarom we soms ons gedrag niet in lijn brengen met onze oorspronkelijke intenties en hoe we dit achteraf rationaliseren. > **Voorbeeld:** Iemand die eigenlijk tegen pesten is, maar toch meedoet met een groep die iemand treitert, kan achteraf de acties bagatelliseren ("Het was maar een grapje") of de schuld bij het slachtoffer leggen ("Hij kon er niet tegen") om de cognitieve dissonantie te verminderen. --- # Overwinnen van cognitieve dissonantie Cognitieve dissonantie kan worden overwonnen door bewust te worden van de neiging tot zelfrechtvaardiging en het vermogen te ontwikkelen om de bijbehorende dissonantie te tolereren, waarbij het toegeven van fouten als een sleutelmechanisme wordt gepresenteerd. ### 4.1 Bewustwording van zelfrechtvaardiging Een fundamentele stap in het overwinnen van cognitieve dissonantie is het herkennen van onze eigen onbewuste neiging tot zelfrechtvaardiging. Mensen hebben de inherente behoefte om een stabiel en positief zelfbeeld te handhaven. Wanneer ons gedrag niet overeenkomt met onze attitudes, ontstaat er een onaangenaam gevoel van spanning of dissonantie. Deze spanning tast onze zelfwaardering aan, wat ons motiveert om deze dissonantie te reduceren. #### 4.1.1 Mechanismen van dissonantiereductie Dissonantiereductie vindt plaats via verschillende onbewuste processen: * **Gedrag veranderen:** Het aanpassen van het gedrag om consistent te zijn met de attitude. * **Dissonante cognitie veranderen:** Het aanpassen van de attitude om deze beter te laten aansluiten bij het gedrag. * **Nieuwe cognitie toevoegen:** Het introduceren van nieuwe overtuigingen of informatie die het conflict tussen de bestaande cognities rechtvaardigt. Dit kan ook plaatsvinden door middel van zelfbevestiging, waarbij we ons richten op positieve aspecten van onszelf die losstaan van de dissonante situatie. #### 4.1.2 Impact bias Een belangrijk aspect van dissonantie is de "impact bias". Dit verwijst naar onze neiging om de pijn of het ongemak van een mogelijke teleurstelling of een situatie die dissonantie veroorzaakt, te overschatten. We houden geen rekening met onze eigen capaciteit om deze dissonantie effectief te reduceren en te verwerken, waardoor we de potentiële negatieve emotionele impact van beslissingen en gebeurtenissen vergroten. ### 4.2 Dissonantie en besluitvorming Beslissingen, vooral die met aanzienlijke consequenties, genereren onvermijdelijk dissonantie. Dit fenomeen staat bekend als "postdecision dissonance". #### 4.2.1 Reductie na beslissingen Na het maken van een keuze reduceren we deze dissonantie door: * **De aantrekkelijkheid van het gekozen alternatief te vergroten:** We gaan de positieve aspecten van de keuze die we hebben gemaakt meer benadrukken. * **De aantrekkelijkheid van het verworpen alternatief te verkleinen:** We gaan de negatieve aspecten van de opties die we hebben afgewezen meer benadrukken. Dit proces leidt ertoe dat we uiteindelijk tevreden zijn met de gemaakte keuze, ongeacht de objectieve merites. ### 4.3 Culturele variaties in dissonantie Hoewel de kernprincipes van cognitieve dissonantie universeel lijken, kunnen de specifieke inhoud van de botsende cognities en de manier waarop dissonantie wordt ervaren en gereduceerd, variëren tussen culturen. * **Collectivistische culturen:** In culturen die collectivistisch zijn georiënteerd, zoals in Japan, kan de neiging tot zelfrechtvaardiging minder prominent zijn. De focus ligt hier meer op het bewaren van groeps­harmonie en sociale cohesie. Dissonantie kan hier ook optreden wanneer iemand die wij kennen en aardig vinden, dissonantie ervaart (plaats­vervangende dissonantie). Keuze­rechtvaardiging bij publieke zichtbaarheid kan in dergelijke culturen minder sterk zijn dan in meer individualistische culturen. * **Migrantenkinderen:** De ervaring van dissonantie komt ook voor bij migrantenkinderen, waar culturele normen en waarden van verschillende groepen met elkaar kunnen botsen. ### 4.4 Zelfrechtvaardiging in actie Zelfrechtvaardiging is een krachtig mechanisme dat zich op verschillende manieren manifesteert. #### 4.4.1 Rechtvaardiging van inspanningen Mensen hebben de neiging om zaken waar ze vrijwillig veel inspanning voor hebben geleverd, aantrekkelijker te gaan vinden. Dit fenomeen, "rechtvaardiging van inspanning" genoemd, helpt ons om de gedachte te vermijden dat onze moeite voor niets is geweest. #### 4.4.2 Contra-attitude gedrag Contra-attitude gedrag, waarbij iemand zich gedraagt op een manier die indruist tegen zijn of haar eigen attitudes, kan een effectief middel zijn om attitudes te veranderen. Dit is met name het geval wanneer er sprake is van **interne rechtvaardiging**. * **Externe versus interne rechtvaardiging:** * **Externe rechtvaardiging:** Dissonantie wordt verminderd door een reden aan te wijzen die buiten de persoon zelf ligt, zoals een beloning of het vermijden van straf. * **Interne rechtvaardiging:** Wanneer externe rechtvaardiging onvoldoende is, past de persoon iets in zichzelf aan (attitude of gedrag) om de dissonantie te verminderen. Dit heeft een diepgaander effect op onze waarden en gedrag. * **Contra-attitude gedrag als interventie:** Contra-attitude gedrag kan succesvol worden ingezet als interventie, bijvoorbeeld bij de aanpak van eetstoornissen, om iemands attitudes over belangrijke kwesties te veranderen. * **Benjamin Franklin-effect:** Dit effect beschrijft hoe het uitvoeren van een gunst voor iemand die we niet per se aardig vinden, kan leiden tot een positievere houding ten opzichte van die persoon, om de dissonantie tussen de actie en de oorspronkelijke houding te reduceren. #### 4.4.3 Immoraliteit en zelfrechtvaardiging Ons immorele gedrag rechtvaardigen we vaak om ons zelfbeeld te beschermen. Een klassiek voorbeeld hiervan is de houding tegenover spieken. Wanneer we spieken, kan dit leiden tot een verandering in ons waardensysteem om dit gedrag te accommoderen. #### 4.4.4 Ontmenselijking van slachtoffers Om de dissonantie die ontstaat door ons eigen schadelijke gedrag jegens anderen te verminderen, kunnen we de neiging hebben om onze slachtoffers te ontmenselijken. Het gebruik van denigrerende termen of het toeschrijven van negatieve eigenschappen aan het slachtoffer maakt het gemakkelijker om het toegebrachte leed te rechtvaardigen. Dit is vooral problematisch bij onschuldige slachtoffers en kan een begin zijn van een escalerende geweld­cyclus, zoals bij posttraumatische stressstoornis (PTSS). #### 4.4.5 De rol van straffen De effectiviteit van straffen in het voorkomen van bepaald gedrag is nauw verbonden met de mate van dissonantie die het veroorzaakt, en de daaruit voortvloeiende rechtvaardiging. * **Lichte straffen versus zware straffen:** Een lichte straf blijkt vaak effectiever te zijn dan een zware straf bij het aanpassen van attitudes (bijvoorbeeld bij pesten). Een dreiging van straf veroorzaakt dissonantie. * Een **zware straf** biedt voldoende **externe rechtvaardiging** voor het vermijden van het gedrag, waardoor er weinig noodzaak is voor interne attitude­verandering. * Een **lichte straf** biedt onvoldoende externe rechtvaardiging. Dit creëert een sterkere behoefte aan **interne rechtvaardiging**, wat leidt tot zelfoverreding en een daadwerkelijke verandering in waarden en attitudes om het vermeden gedrag te rechtvaardigen. #### 4.4.6 Hypocrisie-inductie Mensen vertonen vaak gedrag dat in tegenspraak is met hun eigen overtuigingen en belangen, wat duidt op hypocrisie. "Hypocrisie-inductie" is een techniek waarbij mensen bewust worden gemaakt van de dissonantie tussen wat ze zeggen en wat ze doen. Dit kan, net als bij het experiment over condoomgebruik, leiden tot een verandering in gedrag om deze hypocrisie te reduceren. ### 4.5 Sleutels tot het doorbreken van het patroon Het overwinnen van cognitieve dissonantie vereist een proactieve aanpak die gericht is op het doorbreken van de automatische neiging tot zelfrechtvaardiging. #### 4.5.1 Tolereren van dissonantie Een cruciale vaardigheid is het vermogen om de onaangename spanning van dissonantie te verdragen. Pas wanneer we deze dissonantie lang genoeg kunnen tolereren, zonder onmiddellijk te vervallen in zelfrechtvaardigings­mechanismen, ontstaat er ruimte voor echte verandering. #### 4.5.2 Leren toe te geven dat we fout zitten Het vermogen om fouten toe te geven is een sleutelcomponent in het doorbreken van het patroon van dissonantie en zelfrechtvaardiging. Door open te staan voor de mogelijkheid dat we ongelijk hebben, verminderen we de noodzaak om ons gedrag of onze attitudes te verdedigen, en creëren we ruimte voor groei en leren. > **Tip:** Oefen met het bewust identificeren van momenten waarop je geneigd bent jezelf te rechtvaardigen. Vraag jezelf af of er een alternatieve, meer objectieve interpretatie van de situatie mogelijk is, zelfs als die minder comfortabel is. > > **Voorbeeld:** Stel, je hebt een belangrijke presentatie gemist die je zelf had moeten voorbereiden. In plaats van excuses te zoeken of de schuld bij anderen te leggen (zelfrechtvaardiging), erken je dat je nalatig bent geweest. Dit kan oncomfortabel zijn, maar het opent de deur naar het leren van je fout en het voorkomen ervan in de toekomst. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Cognitieve dissonantie | Een onaangenaam gevoel van spanning dat ontstaat wanneer twee of meer cognities, zoals gedachten, overtuigingen of attitudes, met elkaar in conflict zijn, of wanneer gedrag niet overeenkomt met attitudes. | | Dissonantiereductie | Het onbewuste psychologische proces waarbij individuen proberen de spanning die door cognitieve dissonantie wordt veroorzaakt, te verminderen, bijvoorbeeld door gedrag te veranderen, gedrag te rechtvaardigen of nieuwe cognities toe te voegen. | | Impact bias | De neiging van mensen om de intensiteit en duur van hun emotionele reacties op toekomstige gebeurtenissen te overschatten, wat vaak leidt tot een onderschatting van hun eigen aanpassingsvermogen en vermogen om met tegenslagen om te gaan. | | Postdecision dissonance | De spanning die ontstaat na het maken van een belangrijke beslissing, waarbij de aantrekkelijkheid van het gekozen alternatief wordt vergroot en de aantrekkelijkheid van het verworpen alternatief wordt verkleind om tevredenheid met de keuze te bevorderen. | | Rechtvaardiging van inspanning | Het fenomeen waarbij mensen geneigd zijn iets dat ze vrijwillig en met veel moeite hebben bereikt, aantrekkelijker te vinden dan wanneer ze er weinig moeite voor hebben gedaan. | | Externe rechtvaardiging | Het proces waarbij dissonantie wordt verminderd door een externe reden aan te wijzen voor bepaald gedrag, zoals een beloning ontvangen of straf vermijden. | | Interne rechtvaardiging | Het proces waarbij dissonantie wordt verminderd door een verandering in de eigen attitudes, overtuigingen of gedrag, vooral wanneer externe rechtvaardiging onvoldoende is. Dit heeft vaak een grotere invloed op waarden en gedrag. | | Contra-attitude gedrag | Gedrag dat in tegenspraak is met iemands eigen attitudes of overtuigingen. Dit kan gebruikt worden als een effectieve interventie om iemands attitudes te veranderen, zoals bij de aanpak van eetstoornissen. | | Dehumaniseren | Het proces waarbij bepaalde groepen mensen hun menselijke eigenschappen worden ontnomen, wat kan dienen als een rechtvaardiging voor immoreel gedrag en het verminderen van dissonantie, maar kan leiden tot escalatie van geweld. | | Hypocrisie-inductie | Een techniek waarbij mensen bewust worden gemaakt van de dissonantie tussen hun uitgesproken overtuigingen en hun daadwerkelijke gedrag, met als doel hen aan te zetten tot een verandering in hun gedrag om consistentie te bereiken. | | Zelfbevestiging | Een strategie om dissonantie te verminderen door iemands positieve zelfbeeld te versterken, vaak door te focussen op andere positieve eigenschappen of vaardigheden die niet direct gerelateerd zijn aan de bron van de dissonantie. |