Systeemdenken en ethisch denken 2025.pptx

# Ethisch denken en normatieve vaardigheden Dit onderwerp verkent de basisprincipes van ethisch denken, inclusief kritische zelfreflectie, het vermogen om overtuigingen te evalueren en de koppeling tussen waarden en actie, met de nadruk op een eerlijke en kritische blik en het vermijden van het rechtvaardigen van de status quo. ### 1.1 Het Heinz Dilemma Het Heinz Dilemma is een klassiek voorbeeld dat gebruikt wordt om ethisch redeneren te verkennen. Het presenteert een scenario waarin Heinz's vrouw sterft aan een zeldzame ziekte en een nieuw, duur medicijn haar leven kan redden. De farmaceutische fabrikant weigert het medicijn voor een lagere prijs te verkopen of Heinz toe te staan later te betalen, ondanks Heinz's pogingen om geld in te zamelen. Dit leidt tot de vraag of het moreel juist of fout zou zijn voor Heinz om het medicijn te stelen. Vragen die het dilemma oproept, zijn onder meer: * Is stelen altijd moreel verkeerd, zelfs als het een leven kan redden? * Heeft Heinz een morele plicht om het medicijn te stelen? * Verandert de morele afweging als Heinz zijn vrouw niet graag ziet, of als het slachtoffer een vreemde is? * Is het bedrijf verantwoordelijk te houden als de vrouw sterft? ### 1.2 Kernprincipes van ethisch denken Ethiek vereist een eerlijke en kritische houding ten opzichte van zowel de eigen persoon als de wereld om ons heen. Het mag niet worden gereduceerd tot het louter rechtvaardigen van bestaande situaties of de eigen maatschappelijke positie. Een cruciaal aspect is het weerstaan van rationaliseringen die idealen en waarden ondermijnen. ### 1.3 Zelfkritisch vermogen in ethisch denken Ethisch denken omvat het vermogen om kritisch na te denken over de eigen overtuigingen en het eigen handelen. Dit zelfkritische vermogen omvat de volgende vragen: * Zijn mijn overtuigingen intern consistent? * Komen mijn overtuigingen overeen met mijn waarden? * Pas ik mijn waarden ook daadwerkelijk toe in mijn gedrag? ### 1.4 Ethisch denken binnen dit vak Binnen de context van dit vak richt ethisch denken zich op een dieper begrip van de wereld. ### 1.5 Systeemdenken: een introductie Systeemdenken biedt een kader om de onderlinge verbondenheid van elementen binnen een groter geheel te begrijpen. Het helpt om na te denken over hoe systemen ons gedrag beïnvloeden. #### 1.5.1 Hoe ben jij naar de campus gekomen? Deze vraag dient als een startpunt om na te denken over de keuzes die we maken en de systemen die daaraan ten grondslag liggen, bijvoorbeeld de keuze van een bepaald transportmiddel. #### 1.5.2 Systemen beïnvloeden ons gedrag Systemen spelen een significante rol in het vormgeven van ons gedrag en onze keuzes. #### 1.5.3 Definitie systeemdenken Systeemdenken beschouwt gedrag niet als een simpele lineaire keten van oorzaak en gevolg, maar als het complexe samenspel van op elkaar inwerkende deelsystemen (politiek, economie, ecologie, sociale structuren, etc.). Het vereist een holistische kijk, waarbij men niet alleen naar afzonderlijke onderdelen kijkt, maar ook naar hun wisselwerking en hun plaats in het grotere geheel. #### 1.5.4 Voorbeeld: de instorting van Rana Plaza in Bangladesh De instorting van de Rana Plaza in Bangladesh op 23 april 2013, waarbij 1.134 mensen omkwamen en ongeveer 2.500 gewond raakten, is een treffend voorbeeld van de gevolgen van falende systemen. Dit gebouw huisvestte kledingateliers voor internationale merken. De directe oorzaken van de ramp waren onder meer de bouw op onstabiele grond, de transformatie van het gebouw voor industrieel gebruik, het bijbouwen van extra verdiepingen en het gebruik van ondermaats bouwmateriaal. Echter, de diepere oorzaken reiken verder dan deze directe factoren en omvatten: * Corruptie * De praktijk van sweatshops * Lage lonen in productielanden * De globale kledingindustrie en fast fashion * De mondiale economie * Historische factoren zoals kolonialisme en imperialisme * Het kapitalistische systeem dat gericht is op groei en winstmaximalisatie, vaak in combinatie met machtsongelijkheid en uitbuiting. #### 1.5.5 Diepere oorzaken en systeemdenken Het analyseren van de Rana Plaza-instorting vanuit systeemdenken onthult dat de oorzaken van oorzaken en de gevolgen van gevolgen een complex web vormen. Het kapitalistische systeem, gekoppeld aan machtsongelijkheid, groeidenken en winstmaximalisatie, speelt hierin een centrale rol. #### 1.5.6 Kern van systeemdenken Systeemdenken benadrukt dat alles met alles verbonden is. Het doel is om het overzicht van het geheel te behouden, in plaats van zich te concentreren op afzonderlijke onderdelen zonder hun rol in het grotere geheel te overwegen. #### 1.5.7 Wat leren we met systeemdenken? Met systeemdenken leren we: * Het geheel te bestuderen, niet alleen de deelaspecten. * Te kijken naar dynamische relaties, in plaats van alleen lineaire oorzaak-gevolgketens. * Aandacht te hebben voor processen, en niet alleen voor feiten. * Patronen te ontdekken, in plaats van alleen details te zoeken. #### 1.5.8 Systeemdenken in dit vak Binnen dit vak wordt systeemdenken aangewend om een dieper begrip van de wereld te ontwikkelen door de onderlinge verbanden en complexe interacties te analyseren. --- # Het Heinz Dilemma Het Heinz dilemma is een casus die ethische redenering stimuleert door de morele vraag te verkennen of het stelen van een medicijn om iemands leven te redden gerechtvaardigd is, en stelt gerelateerde ethische overwegingen en twijfels aan de orde. ### 1.1. De casus van Heinz Er leefde ooit in Europa een vrouw die aan een zeldzame ziekte leed en op sterven lag. Een recent ontwikkeld medicijn kon haar leven redden, maar de farmaceutische fabrikant die het had ontwikkeld, vroeg een prijs die tienmaal hoger lag dan de productiekosten. Heinz, de echtgenoot van de zieke vrouw, probeerde tevergeefs voldoende geld bijeen te krijgen door van kennissen te lenen. Wanhopig benaderde hij het bedrijf, legde de situatie uit en vroeg om het medicijn tegen een lagere prijs of om de mogelijkheid om later het resterende bedrag te betalen. Het bedrijf weigerde, met de redenering dat zij het medicijn hadden ontwikkeld en er winst op moesten maken. Heinz overwoog hierop om in te breken en het medicijn te stelen. ### 1.2. Vragen bij het Heinz dilemma Het Heinz dilemma roept diverse fundamentele ethische vragen op: * Is het stelen van het medicijn moreel juist of fout, louter omdat het tegen de wet is? * Heeft Heinz een morele plicht om het medicijn te stelen? * Moet Heinz het medicijn stelen als hij zijn vrouw niet liefheeft? * Verandert de morele verplichting als de stervende persoon een vreemde is in plaats van zijn vrouw? * Moet het bedrijf verantwoordelijk worden gehouden als de vrouw sterft? ### 1.3. Ethisch denken Ethisch denken vereist een eerlijke en kritische reflectie op zowel het eigen handelen als de bredere maatschappelijke context. Het is cruciaal om te voorkomen dat ethiek louter wordt ingezet om de status quo of de eigen maatschappelijke positie te rechtvaardigen. Een belangrijk aspect van ethisch denken is het vermogen om zich niet te laten afbrengen van idealen en waarden door middel van rationalisaties. ### 1.4. Kernaspecten van ethisch denken Ethisch denken omvat het ontwikkelen van een kritisch zelfinzicht en zelfkritisch vermogen. Dit houdt in: * Het kritisch bevragen van eigen overtuigingen en handelingen. * Het toetsen van de interne consistentie van de eigen overtuigingen. * Het beoordelen of de eigen overtuigingen in lijn zijn met de nagestreefde waarden. * Het evalueren of de eigen waarden effectief in de praktijk worden gebracht. ### 1.5. Het doel van ethisch denken in dit vak Binnen de context van dit vak richt ethisch denken zich op het bereiken van een dieper begrip van de wereld en de complexe morele vraagstukken die daarin spelen. > **Tip:** Het Heinz dilemma is een klassiek voorbeeld dat wordt gebruikt om verschillende ethische theorieën te illustreren, zoals deontologie (plichtethiek) en utilitarisme (gevolgenethiek). Het dwingt tot nadenken over de prioriteit van wetten versus het redden van een mensenleven. --- # Systeemdenken en de analyse van complexe gebeurtenissen Systeemdenken is een methode om de wereld diepgaander te begrijpen door de onderlinge verbondenheid van diverse deelsystemen te benadrukken. ### 3.1 De kern van systeemdenken Systeemdenken stelt ons in staat om verder te kijken dan de directe, zichtbare oorzaken van gebeurtenissen en de dieperliggende, onderling verbonden factoren te ontdekken. Het focust op het begrijpen van het geheel en de dynamische relaties binnen dit geheel, in plaats van zich uitsluitend te concentreren op geïsoleerde onderdelen of simpele oorzaak-gevolgketens. #### 3.1.1 Holistische kijk Een centrale pijler van systeemdenken is de holistische kijk. Dit betekent dat men niet alleen naar de afzonderlijke componenten van een systeem kijkt, maar ook naar de interacties tussen deze componenten en hun rol binnen het grotere geheel. #### 3.1.2 Dynamische relaties In tegenstelling tot lineaire oorzaak-gevolgketens, beschouwt systeemdenken gedrag als het resultaat van een complex samenspel van op elkaar inwerkende deelsystemen. Denk hierbij aan de politiek, economie, ecologie, en sociale structuren die elkaar wederzijds beïnvloeden. #### 3.1.3 Focus op patronen en processen Systeemdenken helpt bij het ontdekken van patronen en het begrijpen van processen, in plaats van zich te verliezen in details. Het stelt ons in staat om dynamische relaties bloot te leggen en de achterliggende mechanismen van complexe gebeurtenissen te doorgronden. ### 3.2 Illustratie: De instorting van de Rana Plaza De instorting van de Rana Plaza in Bangladesh op 23 april 2013, waarbij 1.134 mensen omkwamen en ongeveer 2.500 gewond raakten, dient als een schrijnend voorbeeld van de noodzaak van systeemdenken. #### 3.2.1 Directe versus diepere oorzaken De directe oorzaken van de ramp waren onder andere: * De bouw op een drooggelegd moeras, wat zorgde voor een inherent zwakke fundering. * De transformatie van het gebouw van commercieel naar industrieel gebruik. * Het bijbouwen van drie extra verdiepingen bovenop het oorspronkelijke pand. * Het gebruik van ondermaats bouwmateriaal, verergerd door de trillingen van generatoren. Deze directe oorzaken verklaren echter niet het volledige plaatje. Systeemdenken nodigt uit om dieper te graven. #### 3.2.2 Het systeem achter de ramp Het analyseren van de Rana Plaza instorting vanuit een systeemperspectief onthult een web van diepere oorzaken en gevolgen: * **Corruptie:** Speelde een rol in het negeren van veiligheidsvoorschriften. * **Sweatshops en lage lonen:** De economische druk op arbeiders om onder slechte omstandigheden te werken. * **Kledingindustrie en fast fashion:** De vraag naar goedkope kleding stimuleert productie onder potentieel gevaarlijke omstandigheden. * **Globale economie:** De interconnectiviteit van productieketens wereldwijd. * **Geschiedenis van kolonialisme en imperialisme:** Kan bijdragen aan machtsongelijkheden en economische structuren. * **Kapitalisme en uitbuiting:** Het streven naar winstmaximalisatie kan leiden tot het negeren van sociale en ecologische kosten. Deze elementen zijn met elkaar verbonden en vormen een complex systeem waarin individuele gebeurtenissen zoals de Rana Plaza instorting ontstaan. #### 3.2.3 Systeemdenken in de praktijk Systeemdenken leert ons dat alles met alles verbonden is. Het behouden van overzicht over het geheel is cruciaal, in plaats van ons te focussen op geïsoleerde onderdelen. Het erkent dat een systeem gedrag vertoont als een resultaat van het samenspel van diverse deelsystemen, en niet slechts als een simpele reeks oorzaak-gevolgrelaties. Het vereist een holistische blik op de wisselwerkingen en de plaats van elk deelsysteem binnen het grotere geheel. > **Tip:** Bij het analyseren van complexe gebeurtenissen, zoals de Rana Plaza instorting, is het essentieel om de vraag "waarom is dit gebeurd?" te blijven stellen, en telkens dieper te graven naar de onderliggende oorzaken en systemen. > **Voorbeeld:** De keuze van een transportmiddel om naar de campus te komen, kan op het eerste gezicht een simpele beslissing lijken. Systeemdenken moedigt echter aan om de bredere context te overwegen: de beschikbaarheid van openbaar vervoer (economisch, politiek), de infrastructuur voor fietsers (stedelijke planning), de prijs van brandstof (globale economie), en individuele voorkeuren en waarden (sociaal, persoonlijk). Al deze factoren beïnvloeden de uiteindelijke keuze en illustreren hoe systemen ons gedrag beïnvloeden. --- # De Rana Plaza instorting als casus voor systeemdenken De Rana Plaza instorting illustreert hoe complexe, dieperliggende systeemfactoren, voorbij de directe oorzaken, bijdroegen aan een ramp, wat de waarde van systeemdenken benadrukt. ### 4.1 Inleiding tot de casus De instorting van de Rana Plaza in Bangladesh op 23 april 2013 was een catastrofale gebeurtenis waarbij 1.134 mensen om het leven kwamen en ongeveer 2.500 gewond raakten. Dit gebouw huisvestte meerdere kledingfabrieken die produceerden voor bekende internationale modemerken. ### 4.2 Directe oorzaken van de instorting De meest voor de hand liggende oorzaken die leidden tot de directe instorting zijn: * **Ondeugdelijke bouwlocatie:** Het complex was gebouwd op een drooggelegd moeras, wat de fundamentele stabiliteit van het gebouw aantastte. * **Ongeautoriseerde transformatie:** Het gebouw werd transformeerd van commercieel gebruik naar industrieel gebruik, waarvoor het oorspronkelijk niet ontworpen was. * **Ongeautoriseerde uitbreidingen:** Er werden drie extra verdiepingen bijgebouwd bovenop het oorspronkelijke pand, wat de structuur aanzienlijk overbelastte. * **Gebruik van inferieur bouwmateriaal:** Het toegepaste bouwmateriaal was van lage kwaliteit. Dit werd verergerd door de trillingen veroorzaakt door generatoren die in het gebouw stonden, wat de structurele integriteit verder ondermijnde. ### 4.3 Diepere oorzaken en systeemfactoren Hoewel de directe oorzaken de gebeurtenissen op korte termijn verklaren, is het essentieel om de diepere, structurele factoren te onderzoeken die tot deze directe oorzaken hebben geleid. Dit is waar systeemdenken van cruciaal belang wordt. De diepere oorzaken omvatten: * **Corruptie:** Corruptie binnen lokale en nationale overheden kan hebben geleid tot het negeren van veiligheidsvoorschriften en het toestaan van illegale bouwuitbreidingen. * **Sweatshop-omstandigheden:** De fabrieken functioneerden onder slechte arbeidsomstandigheden, kenmerkend voor sweatshops, wat wijst op een gebrek aan aandacht voor werknemerswelzijn en veiligheid. * **Lage lonen in ontwikkelingslanden:** De drang om kosten laag te houden in de kledingindustrie leidt vaak tot lage lonen, wat arbeiders kwetsbaar maakt en hen minder in staat stelt om op te komen voor hun rechten. * **De kledingindustrie en fast fashion:** Het businessmodel van de moderne kledingindustrie, met name fast fashion, is gericht op snelle productiecycli, lage prijzen en constante vernieuwing, wat de druk op fabrieken om kosten te besparen enorm verhoogt. * **Globale economie:** De Rana Plaza instorting is een symptoom van bredere mondiale economische structuren die de productie verplaatsen naar landen met lagere kosten, vaak ten koste van arbeids- en milieu standaarden. * **Geschiedenis van kolonialisme en imperialisme:** Langdurige historische relaties van uitbuiting en economische afhankelijkheid kunnen de kwetsbaarheid van bepaalde landen en hun bevolking voor uitbuiting in de hedendaagse globale economie hebben gevormd. * **Kapitalisme en uitbuiting:** Het onderliggende economische systeem, waarbij winstmaximalisatie centraal staat, kan leiden tot structurele uitbuiting wanneer er onvoldoende regulering en ethische kaders zijn. > **Tip:** Systeemdenken helpt ons om de Rana Plaza instorting niet te zien als een geïsoleerd incident, maar als een uiting van een complex samenspel van economische, sociale, politieke en historische krachten. ### 4.4 Principes van systeemdenken toegepast op de casus Systeemdenken benadrukt dat alles met alles verbonden is en dat het belangrijk is om het overzicht van het geheel te behouden in plaats van ons te concentreren op afzonderlijke onderdelen. De Rana Plaza instorting is een perfect voorbeeld van hoe verschillende deelsystemen (politiek, economie, sociale structuren) op elkaar inwerken. * **Holistische kijk:** Systeemdenken vereist een holistische kijk op de te bestuderen situatie. Dit betekent niet alleen kijken naar de individuele fabrieken of de bouwvoorschriften, maar ook naar de wisselwerking tussen kledingmerken, leveranciers, overheden, arbeiders, en de wereldwijde economische markten. * **Dynamische relaties:** In plaats van lineaire oorzaak-gevolgketens te analyseren (bijvoorbeeld: gebouw ingestort \(\rightarrow\) dode mensen), kijkt systeemdenken naar dynamische relaties. Bijvoorbeeld: de vraag naar goedkope kleding \(\rightarrow\) druk op productiekosten \(\rightarrow\) lagere lonen en veiligheidseisen \(\rightarrow\) risico op structurele zwaktes \(\rightarrow\) instorting. * **Oorzaak van oorzaken en gevolg van gevolgen:** Systeemdenken moedigt aan om verder te kijken dan de directe oorzaken en gevolgen. De "oorzaak van de oorzaken" kan bijvoorbeeld de winstgedreven aard van het kapitalisme zijn, terwijl een "gevolg van de gevolgen" de versterking van negatieve stereotypen over ontwikkelingslanden kan zijn. ### 4.5 Leren van de Rana Plaza instorting door middel van systeemdenken Door de Rana Plaza instorting te analyseren met behulp van systeemdenken, leren we: * Het geheel bestuderen, niet slechts de deelaspecten. * Kijken naar dynamische relaties, niet alleen lineaire oorzaak-gevolgketens. * Aandacht hebben voor processen, niet alleen voor feiten. * Patronen ontdekken, in plaats van enkel details te zoeken. Dit helpt bij het ontwikkelen van een dieper begrip van de complexe wereld waarin we leven en het identificeren van de fundamentele, structurele veranderingen die nodig zijn om dergelijke rampen in de toekomst te voorkomen. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Ethisch denken | Het vermogen om kritisch na te denken over morele principes, overtuigingen en handelingen, waarbij zelfreflectie en een consequente toepassing van waarden centraal staan. | | Normatieve vaardigheden | Competenties die betrekking hebben op het ontwikkelen van oordelen en standpunten over wat juist, goed of wenselijk is, vaak binnen ethische of maatschappelijke kaders. | | Heinz Dilemma | Een klassiek ethisch gedachte-experiment dat de spanning onderzoekt tussen wettelijke regels en morele plichten, met name in de context van levensreddende medicijnen. | | Rationaliseringen | Het verzinnen van redenen of excuses om het negeren van idealen of waarden te rechtvaardigen, waardoor de werkelijke morele principes worden ondermijnd. | | Systeemdenken | Een benadering die de wereld beschouwt als een complex netwerk van onderling verbonden deelsystemen, waarbij de focus ligt op de dynamische interacties en de gevolgen van veranderingen binnen het geheel. | | Deelsystemen | Individuele componenten of subsystemen binnen een groter systeem, zoals politieke, economische, ecologische of sociale structuren, die elk op hun eigen manier functioneren maar ook elkaar beïnvloeden. | | Holistische kijk | Een benadering die een systeem of fenomeen in zijn totaliteit bekijkt, met aandacht voor de onderlinge relaties en interacties tussen de verschillende delen, in plaats van zich uitsluitend te concentreren op afzonderlijke elementen. | | Oorzaak van oorzaken | Verwijst naar de fundamentele of dieperliggende redenen die aan de basis liggen van meer oppervlakkige oorzaken, vaak te vinden in structurele of systeemgebonden factoren. | | Groeidenken | Een economisch of maatschappelijk denkkader dat voortdurende expansie en vergroting als een primair doel of noodzakelijkheid beschouwt, soms ten koste van duurzaamheid of welzijn. | | Machtsongelijkheid | Een situatie waarin er een onevenwichtige verdeling van macht is tussen individuen, groepen of instellingen, wat kan leiden tot uitbuiting of onrechtvaardige behandelingen. | | Fast fashion | Een industrieel model dat zich kenmerkt door de snelle productie van goedkope kleding die modetrends snel volgt, vaak met negatieve sociale en ecologische gevolgen. | | Sweatshop | Een werkplaats waar werknemers onder slechte omstandigheden en voor zeer lage lonen gedwongen worden te werken, vaak in strijd met arbeidsrechten. |