INF19 Protozoa

# Algemene introductie tot protozoa en hun belang Protozoa zijn eencellige dieren die, ondanks hun eenvoudige structuur, aanzienlijke medische relevantie hebben door hun parasitaire aard en hun vermogen om het immuunsysteem van de gastheer te omzeilen. ### 1.1 Protozoa: ééncellige dieren Protozoa worden gedefinieerd als eencellige organismen die variëren in grootte van 2 tot 100 micrometer. Ze komen voornamelijk voor in (sub)tropische regio's, maar kunnen ook worden aangetroffen in gematigde klimaten. Veel protozoa gedragen zich als parasieten, en kunnen intra- of extracellulair leven binnen de gastheer [11](#page=11) [3](#page=3) [5](#page=5) [7](#page=7) [9](#page=9). > **Tip:** Het begrijpen van de grootte en het voorkomen van protozoa is essentieel voor het herkennen van mogelijke infectiebronnen en locaties in het lichaam. #### 1.1.1 Voortplanting De voortplanting van protozoa kan aseksueel plaatsvinden, maar soms treedt ook seksuele voortplanting op, met name wanneer ze in insecten leven [11](#page=11) [3](#page=3) [5](#page=5) [7](#page=7) [9](#page=9). #### 1.1.2 Diverse parasitaire vertegenwoordigers Binnen de groep protozoa bevinden zich diverse medisch belangrijke vertegenwoordigers, waaronder: * **Toxoplasma gondii**: Bekend om toxoplasmose en kan ook *in utero* worden overgedragen [12](#page=12). * **Plasmodium spp.**: Verwekkers van malaria [12](#page=12). * **Leishmania spp.**: Veroorzakers van cutane en viscerale leishmaniasis [12](#page=12) [7](#page=7). * **Trypanosoma spp.**: Bekend van Trypanosomiasis, waaronder Afrikaanse en Amerikaanse (Chagas) ziekte [12](#page=12) [5](#page=5). * **Trichomonas vaginalis**: Wordt seksueel overgedragen [12](#page=12). * **Entamoeba histolytica**: Veroorzaakt entamoebiasis en wordt *per os* overgedragen via cysten [12](#page=12) [9](#page=9). * **Cryptosporidium spp.**: Veroorzaakt cryptosporidiose en komt wereldwijd voor [11](#page=11). > **Example:** Parasitaire protozoa zoals *Plasmodium falciparum* hebben complexe levenscycli die zowel menselijke gastheren als muggen als vectoren betrekken, wat de verspreiding van malaria faciliteert. ### 1.2 Belang van de immuunrespons en ontwijking door protozoa Protozoaire infecties leiden doorgaans tot de meeste problemen bij individuen met een verzwakte immuunrespons, zoals foetussen, neonaten en immuungecompromitteerde patiënten. Veel protozoa ontwikkelen strategieën om het immuunsysteem van de gastheer te ontwijken [12](#page=12). #### 1.2.1 Levenswijzen en ontwijkingsstrategieën Protozoa leven vaak afwisselend intracellulair en in migrerende stadia binnen de gastheer. Hun ontwijkingsstrategieën omvatten [12](#page=12): * **Polymorfismen van oppervlakte-antigenen**: De protozoa veranderen continu de antigenen op hun oppervlak, waardoor het immuunsysteem moeite heeft om een effectieve respons te ontwikkelen [12](#page=12). * **Verbruik van complement**: Ze kunnen het complementsysteem van de gastheer "verbruiken" of de activering ervan hinderen, wat cruciaal is voor de immuunafweer [12](#page=12). * **Intracellulair schuilen**: Door zich in cellen terug te trekken, ontsnappen protozoa aan de detectie door circulerende immuuncellen en antilichamen [12](#page=12). #### 1.2.2 Transmissieroutes Protozoa kunnen op verschillende manieren worden overgedragen: * **Per os**: Via de mond, vaak door de inname van cysten (bijvoorbeeld *Entamoeba histolytica*). *Toxoplasma gondii* kan ook *in utero* worden overgedragen [12](#page=12). * **Seksueel**: Direct contact tijdens seksuele activiteit (bijvoorbeeld *Trichomonas vaginalis*) [12](#page=12). * **Insecten**: Via de beet van geïnfecteerde insecten (vectoren), zoals bij *Plasmodium* (malaria), *Leishmania*, en *Trypanosoma* [12](#page=12). > **Example:** De parasiet *Plasmodium falciparum*, de belangrijkste verwekker van malaria, wisselt tussen de levercellen en rode bloedcellen van de mens, en ondergaat seksuele ontwikkeling in de malariamug. Gedurende de infectie in rode bloedcellen produceert het diverse antigenen die continu veranderen, wat de immuunrespons bemoeilijkt. --- # Toxoplasmose Toxoplasmose is een infectie die wordt veroorzaakt door de intracellulaire parasiet *Toxoplasma gondii*, die wereldwijd een derde van de bevolking infecteert [13](#page=13). ### 2.1 Levenscyclus en transmissie De levenscyclus van *Toxoplasma gondii* omvat een geslachtelijke voortplantingsfase in het darmepitheel van katten, resulterend in de productie van oöcysten die via de ontlasting worden uitgescheiden. Deze oöcysten worden na enkele dagen uitrijping infectieus en blijven dit tot anderhalf jaar [13](#page=13). De mens kan op verschillende manieren geïnfecteerd raken: * **Inslikken van oöcysten:** Dit gebeurt door contact met fecale resten van katten, bijvoorbeeld via de handen, verse groenten, zandbakken of bij tuinieren [13](#page=13) [17](#page=17). * **Inslikken van weefselcysten:** Deze kunnen aanwezig zijn in rauw of onvoldoende verhit vlees van geïnfecteerde dieren. Bij het consumeren van dergelijk vlees komen de bradyzoïeten vrij, die zich ontwikkelen tot tachyzoïeten [13](#page=13). Na ingestie ontwikkelen zich tachyzoïeten die snel kunnen delen en witte bloedcellen kunnen binnendringen om zich via het bloed door het lichaam te verspreiden. Dit kan leiden tot de vorming van weefselcysten, die de traag delende bradyzoïeten bevatten. De parasiet kan ook transplacentair de foetus infecteren. De replicatie van tachyzoïeten wordt normaal gesproken onder controle gehouden door de immuunrespons, wat leidt tot de vorming van latente, niet-inflammatoire weefselcysten. De meest voorkomende locaties voor deze weefselcysten zijn de hersenen, retina en spieren, inclusief het hart [13](#page=13). > **Tip:** De parasiet kan zich ook verspreiden via bloedtransfusie, aangezien witte bloedcellen kunnen worden geïnvadeerd door tachyzoïeten [13](#page=13). ### 2.2 Infectie bij de mens Bij de meeste mensen (80-90%) verloopt de infectie met *Toxoplasma gondii* asymptomatisch. Indien er symptomen optreden, lijken deze op een griepaal syndroom, soms met cervicale lymfadenopathie of een huiduitslag [16](#page=16). De immuunrespons wordt gedragen door Th1-, NK-cellen en dendritische cellen (DCs), die pro-inflammatoire cytokines zoals IL-12 (geproduceerd door DCs, mogelijk via TLR-afhankelijke herkenning van de parasiet) en IFN-$\gamma$ produceren. IFN-$\gamma$ stimuleert macrofagen om de parasiet te doden. De parasiet kan echter de functie van macrofagen onderdrukken en de synthese van TNF-$\alpha$ en IL-12 remmen [16](#page=16). #### 2.2.1 Risicogroepen Toxoplasmose is met name gevaarlijk voor: * **Immuungecompromitteerden:** Bij deze patiënten kunnen slapende weefselcysten reactiveren, wat kan leiden tot een gedissemineerd beeld (zoals pneumonie, myocarditis) of reactivatie in specifieke organen zoals de ogen of hersenen [14](#page=14) [16](#page=16). * **Zwangere vrouwen:** Zonder adequate immuunrespons kan de foetus worden geïnfecteerd [14](#page=14). #### 2.2.2 Congenitale toxoplasmose Tot 80% van de zwangere vrouwen is vatbaar voor een infectie. De overdracht van de parasiet van de moeder op de foetus (congenitale toxoplasmose) kan ernstige gevolgen hebben voor het kind. Symptomen bij het kind kunnen variëren en omvatten convulsies, microcefalie, chorioretinitis, hydrocefalie, mentale retardatie, verminderde visus en hepatosplenomegalie. De infectie wordt niet altijd direct bij de geboorte opgemerkt; soms treden symptomen pas jaren later op, zoals chorioretinitis. De kans op overdracht op het kind neemt toe naarmate de infectie later in de zwangerschap optreedt, terwijl de ernst van de schade aan het kind groter is bij vroegere infectie, wat zelfs tot abortus kan leiden [14](#page=14). > **Belangrijk:** Er bestaat geen vaccin tegen toxoplasmose. Preventie richt zich op het vermijden van inname van cysten. Bij patiënten met aids kan cART (combinatietherapie antiretrovirale therapie) het overlijden door toxoplasmose-encefalitis voorkomen [14](#page=14). ### 2.3 Diagnostiek De diagnostiek van toxoplasmose omvat voornamelijk serologische methoden en, in zeldzame gevallen, het direct aantonen van de parasiet [17](#page=17). * **Serologie:** * **IgG-antilichamen:** Wijzen op een doorgemaakte infectie. Indien IgG positief is vóór de zwangerschap, zijn er geen specifieke preventieve maatregelen nodig [17](#page=17). * **IgM-antilichamen:** Duiden op een acute infectie. IgM kan echter lang positief blijven [17](#page=17). * **Bij zwangerschap en ongekende serostatus:** Om een recente infectie tijdens de zwangerschap te detecteren, wordt gezocht naar een titerstijging van IgG (vier keer verhoogd over twee weken) of een toegenomen aviditeit van de IgG-antistoffen [17](#page=17). * **IgA-antilichamen:** Soms kan IgA ook positief zijn; deze zijn korter positief dan IgM [17](#page=17). * **PCR op vruchtwater:** Kan worden overwogen indien abortus een optie is bij een aangetoonde infectie tijdens de zwangerschap [17](#page=17). * **Orgaantransplantatie:** De serostatus is ook relevant voor het matchen van donor en acceptor, hoewel minder prominent dan bij CMV [17](#page=17). * **Aantonen parasiet:** * **PCR:** Dit kan de parasiet direct aantonen, maar is zelden nodig voor de diagnose [17](#page=17). ### 2.4 Behandeling Medicatie is uitsluitend geïndiceerd bij immuungecompromitteerden, zwangere vrouwen met een acute infectie, en congenitaal geïnfecteerde neonaten [16](#page=16). De standaardbehandeling bestaat uit pyrimethamine en sulfadiazine. Bij zwangere vrouwen wordt dit aangevuld met foliumzuur [17](#page=17). ### 2.5 Preventie Preventieve maatregelen richten zich op het vermijden van perorale inname van de parasiet [17](#page=17). * **Hygiëne:** Vermijd oraal contact met katten en hun uitwerpselen, met name bij het hanteren van verse groenten, in zandbakken of tijdens tuinieren. Goed handen wassen is essentieel [17](#page=17). * **Voedsel:** Vermijd het eten van rauw vlees [17](#page=17). * **Vernietiging van cysten:** Cysten worden vernietigd door verhitting tot kooktemperatuur of door invriezen [17](#page=17). #### 2.5.1 Beeldvorming bij infectie * **Retinale letsels:** Deze kunnen optreden als gevolg van toxoplasmose [15](#page=15). * **Cysten in de hersenen:** Indien er sprake is van actieve inflammatie door cysten in de hersenen, is dit duidelijk zichtbaar op een MRI-scan [15](#page=15). --- # Malaria Malaria is een door Plasmodium spp. veroorzaakte infectieziekte die wereldwijd miljoenen slachtoffers eist, voornamelijk kinderen in Afrika [21](#page=21). ### 3.1 De ziekteverwekker en infectiecyclus Malaria wordt veroorzaakt door verschillende soorten van het genus *Plasmodium*. De belangrijkste soorten zijn *P. falciparum*, *P. vivax*, *P. ovale*, *P. malariae* en *P. knowlesi*. De infectiecyclus start wanneer sporozoïeten, overgebracht via de beet van een besmette *Anopheles* mug, de mens bereiken. Deze sporozoïeten migreren via het bloed naar de lever, waar ze intracellulair repliceren. Vervolgens worden merozoïeten vrijgegeven, die rode bloedcellen infecteren en zich daarin vermenigvuldigen. Seksuele voortplanting van de parasiet vindt uitsluitend plaats in de mug. Een bijzonder kenmerk van *P. vivax* en *P. ovale* is hun vermogen om levenslang in de lever te persisteren, waardoor jarenlang nieuwe bloedinfecties kunnen optreden [18](#page=18). ### 3.2 Epidemiologie en verspreiding Malaria komt wereldwijd voor, met endemische gebieden die variëren van het hele land (rood) tot regionale gebieden (geel). Ooit kwam malaria ook voor in West-Europa, maar dit is aangepakt door onder andere het dempen van moerassen. Jaarlijks zijn er wereldwijd ongeveer 1 miljoen doden, voornamelijk kinderen in Afrika, en circa 1000 toeristen uit Europa en de Verenigde Staten [19](#page=19) [21](#page=21) [22](#page=22). ### 3.3 Klinische manifestaties De klinische symptomen van malaria omvatten chronische inflammatie en koorts die optreedt bij de lysering van rode bloedcellen (RBC). Bij sommige Plasmodium-soorten treedt synchrone groei op, wat leidt tot regelmatige koortspieken met tussenpozen van enkele dagen. *P. falciparum* kent een asynchrone groei, waardoor er geen duidelijk koortspatroon is [21](#page=21). Andere belangrijke klinische kenmerken zijn: * **Anemie:** Veroorzaakt door de destructie van RBC en een verminderde aanmaak ervan [21](#page=21). * **Cerebrale malaria:** Een ernstige complicatie van *P. falciparum*, gekenmerkt door symptomen door obstructie van capillairen door minder vervormbare RBC. Obstructie in andere organen zoals nieren en longen is ook mogelijk en kan fataal aflopen binnen een dag [21](#page=21). * **Splenomegalie:** De milt verwijdert abnormaal gevormde RBC [21](#page=21). ### 3.4 Diagnostiek De diagnose van malaria wordt gesteld aan de hand van: * **Microscopie van bloeduitstrijkjes:** Dit maakt het mogelijk de soort *Plasmodium* te bepalen en, bij *P. falciparum*, het aantal parasieten en schizonten te tellen [21](#page=21). * **Antigeensneltesten:** Deze bieden een snelle methode voor detectie [21](#page=21). ### 3.5 Behandeling De behandeling van malaria is afhankelijk van de soort *Plasmodium* en de geografische oorsprong van de infectie. Anti-parasitaire medicatie, waaronder chloroquine, doxycycline, Malarone® en Lariam®, kan preventief worden ingenomen bij reizen naar endemische gebieden, vooral om problemen met *P. falciparum* te voorkomen. Het afwegen van het risico op infectie tegen de bijwerkingen van preventieve medicatie is hierbij belangrijk. De behandeling van een bestaande malaria-infectie is een specialistische interventie en kan een urgentie zijn, met name bij *P. falciparum* en cerebrale malaria [21](#page=21) [24](#page=24). > **Tip:** Raadpleeg altijd het actuele advies van het Instituut voor Tropische Geneeskunde (www.itg.be) of www.reisziekten.be voor specifieke chemoprofylaxe en behandelingsrichtlijnen. ### 3.6 Preventieve maatregelen Preventie van malaria richt zich op het vermijden van muggenbeten en chemoprofylaxe [21](#page=21): * **Vermijden van muggebeten:** Dit omvat het gebruik van muskietnetten, beschermende kleding en insectenwerende middelen zoals DEET [21](#page=21) [23](#page=23). * **Chemoprofylaxe:** Het nemen van preventieve medicatie, zoals reeds genoemd bij de behandeling, is een optie afhankelijk van het reisgebied [24](#page=24). ### 3.7 Vaccins Sedert 2023 zijn er twee vaccins beschikbaar die door de WHO worden aanbevolen voor kinderen in endemische gebieden. Deze vaccins reduceren ongecompliceerde malaria met ongeveer 40%, ernstige malaria met 30% en de mortaliteit met 13%. Ze zijn echter niet zeer efficiënt en dienen gepaard te gaan met andere preventieve en curatieve maatregelen [25](#page=25). ### 3.8 Selectieve druk op menselijke populaties Er is sprake van selectiedruk op menselijke populaties door malaria, zoals het Duffy-antigeen op rode bloedcellen dat door *P. vivax* wordt gebruikt; mensen met deze bloedgroep komen niet (meer) voor in West-Afrika. Sikkelcelanemie is een vergelijkbaar fenomeen dat geselecteerd is door malaria [18](#page=18). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Protozoa | Eencellige organismen die tot het rijk der Protista behoren. Ze variëren in grootte van 2 tot 100 micrometer en kunnen intra- of extracellulair parasiteren, vooral in (sub)tropische regio's maar ook in gematigde klimaten. | | Immuunrespons | De reactie van het immuunsysteem van een gastheer op de aanwezigheid van een ziekteverwekker of vreemde stof. Bij protozoa is het belang van het ontwijken van deze respons cruciaal voor hun overleven. | | Intra- of extracellulaire parasieten | Organismen die zich binnen (intra) of buiten (extra) de cellen van de gastheer vestigen en vermenigvuldigen. Veel protozoa zijn intracellulaire parasieten, wat hun eliminatie door het immuunsysteem bemoeilijkt. | | Aseksuele voortplanting | Een vorm van voortplanting waarbij een organisme zich voortplant zonder de betrokkenheid van geslachtscellen (gameten). Bij protozoa is dit een veelvoorkomende methode, soms afgewisseld met seksuele voortplanting in insecten. | | Toxoplasmose | Een infectieziekte die wordt veroorzaakt door de parasiet Toxoplasma gondii. Het is een intracellulaire parasiet die de mens en vele andere zoogdieren kan infecteren, met name gevaarlijk voor immuungecompromitteerden en ongeboren kinderen. | | Oöcyste | Een resistent stadium van bepaalde parasieten, zoals Toxoplasma gondii, dat buiten de gastheer kan overleven en dient voor transmissie. Na consumptie kan dit stadium de infectie initiëren. | | Tachyzoïet | De snel delende, mobiele vorm van Toxoplasma gondii die zich door het lichaam verspreidt via bloedcellen en weefsels infecteert. Deze vorm is actief betrokken bij acute infecties. | | Bradyzoïet | De langzaam delende, latente vorm van Toxoplasma gondii die zich nestelt in weefselcysten. Deze vorm kan jarenlang in het lichaam aanwezig blijven en reactiveren bij immuunsuppressie. | | Congenitale toxoplasmose | Toxoplasmose die wordt overgedragen van de moeder op de foetus tijdens de zwangerschap. Dit kan leiden tot ernstige aangeboren afwijkingen bij het kind, variërend van neurologische problemen tot visuele stoornissen. | | Malaria | Een ernstige infectieziekte die wordt veroorzaakt door parasieten van het geslacht Plasmodium, die worden overgedragen door vrouwelijke Anopheles muggen. De ziekte wordt gekenmerkt door koorts, rillingen, anemie en kan leiden tot levensbedreigende complicaties. | | Sporozoïet | De infectieuze vorm van de malariaparasiet die door de muggensteek in de menselijke bloedbaan terechtkomt en vervolgens naar de lever migreert om daar te repliceren. | | Merozoïet | De vorm van de malariaparasiet die uit de levercellen vrijkomt en de rode bloedcellen infecteert, waar verdere replicatie plaatsvindt. De vernietiging van deze geïnfecteerde rode bloedcellen veroorzaakt de symptomen van malaria. | | Cerebrale malaria | Een ernstige, potentieel fatale complicatie van malaria, veroorzaakt door P. falciparum. Het treedt op wanneer geïnfecteerde rode bloedcellen de capillairen in de hersenen blokkeren, wat leidt tot neurologische symptomen. | | Chemoprofylaxe | Het preventief innemen van medicijnen om een infectieziekte, zoals malaria, te voorkomen. Dit is een belangrijke maatregel voor reizigers naar endemische gebieden. |