10. L&T_2025-26_Consumer Protection & dark patterns.pptx

# Consumentenbescherming in de online omgeving Dit onderwerp verkent de specifieke uitdagingen en gevaren waarmee consumenten worden geconfronteerd in de online omgeving, met een speciale focus op "dark patterns". ## 1. Consumentenbescherming in de online omgeving De online omgeving heeft het aanbod aan goederen en diensten voor consumenten aanzienlijk vergroot, inclusief de mogelijkheid tot grensoverschrijdend winkelen. Echter, deze omgeving brengt ook specifieke moeilijkheden en gevaren met zich mee: * **Beperkte of misleidende informatie:** Consumenten moeten sterk vertrouwen op de informatie die door online winkels wordt verstrekt. Deze informatie is vaak beperkt, vals, misleidend, of wordt niet volledig verstrekt. * **Nieuwe indicatoren voor productkwaliteit:** Aangezien consumenten producten niet fysiek kunnen inspecteren vóór aankoop, vertrouwen zij op andere indicatoren zoals recensies, zoekresultaten of aanbevelingen, die echter ook misleidend kunnen zijn. * **Online fraude en oplichting:** De prevalentie van online fraude kan het consumentenvertrouwen aantasten. * **Invloed van algoritmes en profilering:** Consumentenbeslissingen worden steeds meer beïnvloed door algoritmes en profilering, wat kan leiden tot manipulatieve praktijken. ### 1.1 De opkomst van dark patterns "Dark patterns" verwijzen naar technieken die zijn geïntegreerd in het ontwerp of de structuur van websites, platforms of apps, met als doel consumenten te laten handelen of beslissingen te nemen die zij niet oorspronkelijk bedoelden. #### 1.1.1 Kenmerken en wijdverbreidheid van dark patterns * **Definitie:** Technieken die consumenten aanzetten tot acties of beslissingen die niet hun intentie waren. * **Personalisatie en generalisatie:** Dark patterns kunnen gepersonaliseerd zijn (gebaseerd op dataverzameling) of algemeen (gebruikmakend van kennis van menselijk gedrag, zoals ankeren, default effect, framing, schaarstebeginsel, sunk cost fallacy). * **Wijdverbreide toepassing:** Een studie wees uit dat 97% van de meest populaire websites en apps die door EU-consumenten worden gebruikt, minstens één dark pattern toepast. > **Tip:** Dark patterns maken vaak gebruik van inzichten uit psychologie en gedragseconomie om menselijke cognitieve processen te beïnvloeden of uit te buiten. #### 1.1.2 Impact van dark patterns Dark patterns en manipulatieve personalisatie kunnen leiden tot: * **Financiële schade:** Consumenten kunnen meer uitgeven dan ze van plan waren of ongewenste diensten afnemen. * **Verlies van autonomie en privacy:** Consumenten worden gestuurd naar keuzes die hun privacy beperken. * **Cognitieve en mentale belasting:** Het navigeren door manipulatieve interfaces kan stress en frustratie veroorzaken. * **Nadelige gevolgen voor collectief welzijn:** Ze kunnen de concurrentie, prijsdoorzichtigheid en het algemene marktttrust schaden. > **Voorbeeld:** Een dark pattern kan consumenten ertoe aanzetten om onnodige extra's aan te schaffen tijdens het bestelproces door deze visueel prominenter te maken dan de optie om ze af te slaan. #### 1.1.3 Hoe dark patterns werken Dark patterns worden op verschillende manieren geïmplementeerd: * **Visueel ontwerp:** Knoppen en opties worden zo ontworpen dat de gewenste keuze zichtbaarder of aantrekkelijker is (bv. door kleur of prominentie). * **Misleidende vragen en dubbelzinnige taal:** Gebruik van trucvragen of taal die tot verwarring leidt, zoals dubbele negaties. * **Emotioneel taalgebruik:** Woorden die worden gebruikt om bepaalde keuzes te ontmoedigen, schuldgevoelens op te roepen (bv. "confirmshaming"), of druk te zetten. * **Gevoel van urgentie:** Creëren van een gevoel van schaarste of tijdsdruk om snellere actie te stimuleren (bv. valse timers, beperkte voorraadmeldingen). #### 1.1.4 Dark patterns in vergelijking met fysieke winkels Hoewel vergelijkbare technieken ook in fysieke winkels voorkomen ("eye-level is buy-level"), zijn dark patterns in de online omgeving zorgwekkender vanwege: * **Herhaalde experimenten en data-analyse:** Online bedrijven kunnen constant experimenteren met interfaces en verzamelde data gebruiken om ontwerpen te verfijnen. * **Verhoogde vatbaarheid voor misleiding:** Consumenten zijn online mogelijk vatbaarder voor manipulatie. * **Schaal en bereik:** Het aantal consumenten dat online kan worden bereikt, is veel groter. ### 1.2 Juridische kaders voor de aanpak van dark patterns Verschillende juridische instrumenten kunnen worden toegepast om commerciële praktijken die consumenten benadelen, zoals dark patterns, aan te pakken. #### 1.2.1 De Richtlijn oneerlijke handelspraktijken (UCPD) De UCPD regelt oneerlijke handelspraktijken van bedrijven jegens consumenten. Een handelspraktijk is oneerlijk indien deze: * In strijd is met de vereisten van professionele toewijding. * Het economisch gedrag van de gemiddelde consument wezenlijk verstoort of dreigt te verstoren. De richtlijn maakt onderscheid tussen misleidende praktijken (acties of omissies) en agressieve praktijken (door intimidatie, dwang of ongeoorloofde beïnvloeding). De UCPD is van toepassing op de digitale sector. > **Voorbeeld van UCPD-toepassing:** Misleidende acties kunnen het visueel verbergen van belangrijke informatie om een bepaalde optie te promoten, of het gebruik van dubbelzinnige taal. Agressieve praktijken kunnen emotioneel sturen om consumenten weg te houden van bepaalde keuzes. * **Misleidende acties of omissies:** Visueel verbergen van belangrijke informatie, onevenredige prominente presentatie van bepaalde opties, gebruik van dubbelzinnige taal (bv. dubbele negaties), abonnementsvallen. * **Agressieve praktijken:** Gebruik van emoties om gebruikers af te zetten tegen bepaalde keuzes (bv. "confirmshaming"). * **Zwarte lijst van verboden praktijken:** De UCPD bevat een lijst van praktijken die altijd als oneerlijk worden beschouwd, zoals het creëren van valse urgentie door te beweren dat een product slechts voor zeer korte tijd beschikbaar is, of het voortdurend indringen met ongewenste verzoeken. #### 1.2.2 De Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG/GDPR) Data protection authorities zijn verantwoordelijk voor het sanctioneren van het gebruik van misleidende ontwerppatronen (dark patterns) indien deze inbreuk maken op de AVG. * **Toepassing op dark patterns:** Dark patterns kunnen leiden tot schendingen van AVG-principes zoals transparantie, gegevensminimalisatie, beperking van het doel, en vrije toestemming. * **Specifieke AVG-bepalingen:** * **Data minimalisatie (Artikel 5(1)(c)):** Niet vragen om meer gegevens dan noodzakelijk. * **Beperking van het doel (Artikel 5(1)(b)):** Gegevens alleen gebruiken voor specifieke doeleinden. * **Vrije toestemming (Artikel 7):** Toestemming moet vrijelijk worden gegeven. * **Bescherming van gegevens per ontwerp en standaard (Artikel 25):** De meest gegevens-invasieve opties mogen niet standaard ingeschakeld zijn. > **Voorbeeld van AVG-schending door dark pattern:** Een socialemediaplatform dat gebruikers aanmoedigt hun locatie te delen met emotioneel geladen taal, of de standaardinstellingen zo heeft ingesteld dat zoveel mogelijk gegevens worden gedeeld. * **Fairness en transparantie:** Manipulatieve taal of ontwerp is niet acceptabel. Controllers mogen betrokkene niet misleiden. Het bemoeilijken van het aanpassen van privacy-instellingen of het onduidelijk presenteren van opties is een schending van fairness. #### 1.2.3 De Digital Services Act (DSA) De DSA verbiedt aanbieders van online platforms om hun interfaces zo te ontwerpen, organiseren of exploiteren dat zij ontvangers van hun diensten misleiden of manipuleren, of hun vermogen om vrije en geïnformeerde beslissingen te nemen wezenlijk verstoren of belemmeren. * **Toepassing van DSA op dark patterns:** Deze regels vullen de UCPD en AVG aan, met name wanneer praktijken niet reeds onder die regelgeving vallen. * **Specifieke verboden praktijken (Recital 67 DSA):** * Presenteren van keuzes op een niet-neutrale manier (bv. visuele nadruk op bepaalde keuzes). * Herhaaldelijk vragen om een keuze waar deze reeds is gemaakt. * Het proces van annuleren van een dienst aanzienlijk omslachtiger maken dan het aanmelden. * Het bemoeilijken of tijdrovender maken van bepaalde keuzes. * Het onredelijk bemoeilijken van het stoppen van aankopen of uitloggen. * Gebruik van standaardinstellingen die moeilijk te wijzigen zijn en zo besluitvorming onredelijk beïnvloeden. > **Tip:** De DSA legt expliciet de nadruk op het beschermen van minderjarigen tegen manipulatieve ontwerptechnieken die kunnen leiden tot onbedoeld of buitensporig uitgeven of verslavend gedrag. #### 1.2.4 De AI Act De AI Act verbiedt AI-systemen die subliminale, manipulatieve of misleidende technieken gebruiken om het gedrag van personen wezenlijk te verstoren en hen te beïnvloeden bij het nemen van beslissingen. * **Verbod op manipulatieve AI-praktijken (Artikel 5):** AI-systemen die technieken inzetten die subliminaal, manipulatief of misleidend zijn en die het gedrag van personen wezenlijk beïnvloeden en hen schaden. * **Exploitatie van kwetsbaarheden:** Het verbod strekt zich ook uit tot AI-systemen die kwetsbaarheden van personen (bv. leeftijd, handicap, sociale/economische situatie) uitbuiten om hun gedrag te manipuleren en schade te veroorzaken. > **Voorbeeld van AI Act-toepassing:** Een AI-gedreven aanbevelingssysteem dat bewust manipulatieve tactieken gebruikt om consumenten te sturen naar impulsaankopen, gebruikmakend van hun bekende kwetsbaarheden. ### 1.3 Toekomstige ontwikkelingen: De Digital Fairness Act De Europese Commissie onderzoekt de noodzaak van aanvullende regelgeving om consumenten beter te beschermen in de digitale omgeving, gezien de huidige instrumenten mogelijk niet toereikend zijn. * **Onderliggende redenen:** De bestaande EU-consumentenwetgeving wordt als onvoldoende duidelijk of effectief beschouwd om dark patterns aan te pakken, wat de implementatie van consumentenrechten ondermijnt en de informele besluitvorming van consumenten beïnvloedt. * **Potentiële nieuwe instrumenten:** Er wordt een "Digital Fairness Act" overwogen om praktijken zoals dark patterns, verslavende ontwerpelementen en oneerlijke personalisatie effectiever aan te pakken. * **Universele kwetsbaarheid:** De definitie van "kwetsbare consument" verschuift van specifieke groepen naar een concept van universele of systemische kwetsbaarheid, waarbij vrijwel alle consumenten in de digitale omgeving als potentieel kwetsbaar worden beschouwd. > **Tip:** De ontwikkeling van een Digital Fairness Act benadrukt de groeiende erkenning dat consumentenbescherming in de digitale wereld een proactieve en omvattende aanpak vereist die verder gaat dan bestaande regelgeving. --- # Dark patterns en hun impact Dit hoofdstuk behandelt dark patterns, hun definitie, de methoden die ze toepassen, en hun aanzienlijke invloed op consumenten, met inbegrip van financiële, psychologische en privacygerelateerde gevolgen, en de juridische kaders die erop van toepassing zijn. ## 2. Dark patterns: definitie en mechanismen ### 2.1 Wat zijn dark patterns? Dark patterns zijn technieken die in het ontwerp of de structuur van websites, platforms of apps zijn verwerkt met als doel gebruikers bepaalde handelingen te laten verrichten of beslissingen te laten nemen die ze anders niet zouden hebben gedaan. Deze patronen maken gebruik van psychologische inzichten, gedragseconomie en menselijke gedragswetenschappen om gebruikers te beïnvloeden. ### 2.2 Toepassing en prevalentie * Een studie wees uit dat 97% van de meest populaire websites en apps die door EU-consumenten worden gebruikt, minstens één dark pattern toepast. * Dark patterns komen wijdverbreid voor in online omgevingen, waaronder e-commerce platforms, sociale media en apps. ### 2.3 Mechanismen van dark patterns Dark patterns werken op verschillende manieren, waaronder: * **Visueel ontwerp:** Knoppen en opties worden zo ontworpen dat de gewenste optie van de aanbieder aantrekkelijker en prominenter is (bijvoorbeeld door kleurgebruik of grootte). * **Misleidende taal:** Gebruik van dubbelzinnige formuleringen of strikvragen om gebruikers te verwarren. * **Emotionele beïnvloeding:** Het aanwenden van emotioneel geladen taal om bepaalde keuzes te ontmoedigen, schuldgevoelens op te wekken (peer pressure), of een gevoel van urgentie te creëren (FOMO - fear of missing out). * **Personalisatie:** Het gebruik van verzamelde persoonsgegevens om dark patterns op maat te maken voor individuele gebruikers, wat hun kwetsbaarheden kan uitbuiten. * **Algemene patronen:** Gebruik maken van algemeen bekende psychologische biases zoals het anker-effect, het default-effect, het framing-effect, schaarste-bias en de sunk cost fallacy. > **Tip:** Het begrijpen van deze onderliggende psychologische principes is cruciaal om dark patterns te herkennen en te weerstaan. ## 3. De impact van dark patterns Dark patterns kunnen aanzienlijke negatieve gevolgen hebben voor consumenten op individueel en collectief niveau. ### 3.1 Individuele impact * **Financiële schade:** Consumenten kunnen ongewild geld uitgeven aan producten of diensten die ze niet wilden, of abonnementen afsluiten die moeilijk op te zeggen zijn. * **Verlies van autonomie en privacy:** Gebruikers worden gemanipuleerd om meer persoonsgegevens te delen dan nodig, of om instellingen te accepteren die hun privacy beperken. * **Cognitieve belasting en mentale schade:** De constante blootstelling aan manipulatie kan leiden tot stress, frustratie, beslissingsmoeheid en een gevoel van machteloosheid. * **Schade aan vertrouwen:** Herhaaldelijke negatieve ervaringen kunnen het vertrouwen van consumenten in online platforms en handelaren ondermijnen. ### 3.2 Collectieve impact * **Verminderde concurrentie:** Dark patterns kunnen de transparantie van prijzen en aanbiedingen verminderen, wat oneerlijke concurrentie bevordert. * **Ondermijning van consumentenvertrouwen:** Een algemeen wantrouwen jegens online transacties kan de digitale economie schaden. * **Verstoring van marktmechanismen:** Dark patterns kunnen de normale werking van vraag en aanbod verstoren door kunstmatig gedrag te beïnvloeden. > **Voorbeeld:** Een website die een timer laat aflopen om een "beperkt aanbod" te simuleren, creëert een gevoel van urgentie dat consumenten onder druk zet om sneller te kopen, zonder een weloverwogen beslissing te nemen. ## 4. Juridische kaders en handhaving Verschillende juridische instrumenten bieden mogelijkheden om dark patterns aan te pakken, hoewel de effectiviteit van de handhaving een uitdaging kan zijn. ### 4.1 Richtlijn oneerlijke handelspraktijken (UCPD) * De Richtlijn oneerlijke handelspraktijken (UCPD) verbiedt handelspraktijken die strijdig zijn met de professionele zorgvuldigheid en die het economisch gedrag van de gemiddelde consument materieel verstoren of dreigen te verstoren. * Misleidende handelspraktijken (acties en omissies) en agressieve handelspraktijken vallen hieronder. * Hoewel de UCPD geen specifieke definitie van "dark pattern" bevat, kunnen praktijken die als dark patterns worden beschouwd, onder de toepassing van de richtlijn vallen. ### 4.2 Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG/GDPR) * Autoriteiten voor gegevensbescherming kunnen optreden tegen "deceptive design patterns" als deze in strijd zijn met de beginselen van de AVG, zoals transparantie, eerlijkheid, gegevensminimalisatie, doelbinding en een vrij gegeven toestemming. * Praktijken zoals continue prompting om meer data te delen, emotionele sturing, en het standaard inschakelen van privacy-onvriendelijke opties (deceptive snugness) kunnen in strijd zijn met de AVG. * De AVG vereist dat de verwerking van persoonsgegevens eerlijk en transparant is, en dat er niet gemanipuleerd wordt om consumenten meer data te laten delen dan noodzakelijk. > **Tip:** De interpretatie van de AVG kan dark patterns bestrijden wanneer deze gericht zijn op het verkrijgen van meer persoonsgegevens op een misleidende manier. ### 4.3 Digital Services Act (DSA) * De DSA verbiedt online platforms om hun interfaces te ontwerpen, organiseren of exploiteren op een manier die de ontvangers van hun diensten bedriegt of manipuleert, of hun vermogen om vrije en geïnformeerde beslissingen te nemen materieel verstoort of belemmert. * Dit omvat praktijken zoals het presenteren van keuzes op een niet-neutrale manier, het herhaaldelijk vragen om een keuze, het onredelijk bemoeilijken van het annuleren van diensten of het afmelden van platforms. * De DSA bevat specifieke bepalingen gericht op het beschermen van minderjarigen tegen manipulatieve ontwerppraktijken die kunnen leiden tot ongewenst of verslavend gedrag. ### 4.4 Artificial Intelligence Act (AI Act) * De AI Act verbiedt het gebruik van AI-systemen die subliminale, manipulatieve of misleidende technieken inzetten om het gedrag van personen materieel te verstoren en hen te bewegen tot beslissingen die ze anders niet zouden hebben genomen, mits dit aanzienlijke schade veroorzaakt. * Ook AI-systemen die kwetsbaarheden van specifieke groepen uitbuiten om hun gedrag te verstoren, vallen onder dit verbod. ### 4.5 Uitdagingen en toekomstige ontwikkelingen * **Handhavingsproblemen:** Ondanks de bestaande wetgeving kan de handhaving van regels tegen dark patterns complex zijn en vereist het actie van consumentenbeschermingsautoriteiten of consumenten zelf. * **Nieuwe regelgeving:** De Europese Commissie werkt aan een "Digital Fairness Act" om lacunes in de consumentenbescherming aan te pakken en specifieke praktijken zoals dark patterns, verslavend ontwerp en oneerlijke personalisatie effectiever te reguleren. * **Universele kwetsbaarheid:** De opkomst van digitale technologieën heeft geleid tot een verschuiving van het concept van specifieke kwetsbare consumentengroepen naar een breder idee van universele of systemische kwetsbaarheid, waarbij bijna alle consumenten in bepaalde digitale contexten kwetsbaar kunnen zijn. > **Voorbeeld:** De Ierse Data Protection Commission heeft TikTok een boete van 345 miljoen euro opgelegd voor het overtreden van de AVG met betrekking tot dark patterns die gebruikers ertoe aanzetten meer persoonsgegevens te delen. ## 5. Vergelijking met fysieke winkels Hoewel vergelijkbare manipulatieve tactieken ook in fysieke winkels voorkomen (bv. plaatsing van producten op ooghoogte), zijn dark patterns in online omgevingen om verschillende redenen zorgwekkender: * **Schaal en snelheid:** Online bedrijven kunnen sneller en vaker experimenteren met verschillende ontwerpen en data analyseren om hun dark patterns te optimaliseren. * **Kwetsbaarheid online:** Consumenten zijn online mogelijk vatbaarder voor misleiding vanwege de aard van de interactie. * **Bereik:** Online dark patterns kunnen een veel groter aantal consumenten bereiken dan offline tactieken. --- # Juridische instrumenten tegen dark patterns Dit onderwerp behandelt de juridische instrumenten, bestaande en toekomstige, die worden ingezet om dark patterns tegen te gaan. ## 3. Juridische instrumenten tegen dark patterns Dark patterns zijn technieken die in het ontwerp of de structuur van websites, platforms of apps zijn ingebouwd om gebruikers dingen te laten doen of beslissingen te laten nemen die ze niet bedoelden. Deze patronen kunnen gepersonaliseerd zijn, gebaseerd op de verzameling van persoonsgegevens, of algemeen (voortbouwend op kennis van menselijk gedrag, zoals het anker-effect, het standaardeffect, het framing-effect, schaarstebias, en de sunk cost fallacy). Een onderzoek toonde aan dat 97% van de meest populaire websites en apps die door EU-consumenten worden gebruikt, minstens één dark pattern toepaste. ### 3.1 Impact en zorgwekkendheid van dark patterns Dark patterns kunnen leiden tot financiële schade, verlies van autonomie en privacy, cognitieve belasting, mentale schade, en vormen een bedreiging voor het collectieve welzijn door hun negatieve effecten op concurrentie, prijsdoorzichtigheid en markttrouwe. Online bedrijven hebben het vermogen om herhaaldelijk experimenten uit te voeren en verzamelde gegevens te gebruiken om het ontwerp van gebruikersinterfaces te verfijnen. Consumenten zijn online vatbaarder voor misleiding, en het bereik van online entiteiten is enorm. De mechanismen achter dark patterns omvatten: * Visuele vormgeving van knoppen om de gewenste optie zichtbaarder of aantrekkelijker te maken (kleuren, prominentie). * Gebruik van misleidende vragen en ambigue taal (bijvoorbeeld dubbele negaties). * Inzetten van emotionele taal om bepaalde keuzes te ontmoedigen of schuldgevoelens op te wekken. * Creëren van een gevoel van urgentie (bijvoorbeeld door FOMO - fear of missing out - te stimuleren of snellere actie aan te moedigen). In vergelijking met analoge praktijken in fysieke winkels, vormen dark patterns online een grotere zorg vanwege het snelle experimenteervermogen van online bedrijven, het gebruik van verzamelde data voor ontwerpoptimalisatie, de onbewuste beïnvloeding van consumenten, en het grote bereik. ### 3.2 Bestaande juridische instrumenten Verschillende EU-wetgevingsinstrumenten kunnen worden ingezet om dark patterns aan te pakken: #### 3.2.1 Onrechtmatige Handelspraktijken (UCPD) De Richtlijn betreffende oneerlijke handelspraktijken (UCPD) stelt dat een handelspraktijk oneerlijk is als deze in strijd is met de vereisten van professionele zorgvuldigheid en het economisch gedrag van de gemiddelde consument materieel vervalst of waarschijnlijk materieel zal vervalsen. Dit geldt ook voor de gemiddelde consument van een specifieke groep wanneer de praktijk op die groep is gericht. * **Misleidende praktijken:** Dit omvat acties (valse/misleidende informatie) en omissies (noodzakelijke informatie wordt weggelaten). * **Agressieve praktijken:** Praktijken die, door middel van intimidatie, dwang, of ongepast beïnvloeding, de vrijheid van keuze of gedrag van de consument materieel aantasten of waarschijnlijk zullen aantasten, waardoor de consument een transactiebeslissing neemt die hij anders niet zou hebben genomen. De UCPD is van toepassing in de digitale sector, zoals uiteengezet in de Commissie Mededeling (2021). Hoewel de UCPD geen specifieke juridische definitie van 'dark pattern' bevat, kunnen dergelijke praktijken onder de richtlijn worden aangevochten als ze oneerlijk zijn. **Voorbeelden van dark patterns onder de UCPD:** * **Misleidende actie of omissie:** Belangrijke informatie visueel verbergen of zo ordenen dat een specifieke optie wordt gepromoot (bijvoorbeeld een zeer zichtbare knop naast een verborgen knop; een lang pad naast een korter pad). * Misleidende vragen en ambigue taal (zoals dubbele negaties). * Abonnementsvalstrikken. * **Agressieve praktijken:** Gebruik van emoties om gebruikers weg te sturen van bepaalde keuzes (bijvoorbeeld 'confirmshaming' om schuldgevoelens op te wekken). **Op de zwarte lijst van verboden praktijken (Bijlage I UCPD):** * Het creëren van urgentie door vals te verklaren dat een product slechts voor zeer korte tijd beschikbaar is, of onder specifieke voorwaarden voor beperkte tijd (No. 7). Dit omvat bijvoorbeeld nep-timers en claims van beperkte voorraad. * Herhaaldelijk indringen tijdens normale interacties om de consument iets te laten doen of accepteren (tijdigheid) (No. 26). De toepassing van de UCPD vereist handhaving door consumentenautoriteiten of consumenten zelf, wat een hoge drempel kan hebben. #### 3.2.2 Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG/GDPR) De AVG reguleert de verwerking van persoonsgegevens en kan worden ingezet tegen misleidende ontwerppatronen (deceptive design patterns) die gebruikers beïnvloeden om hun persoonsgegevens te beschermen en bewuste keuzes te maken. Gegevensbeschermingsautoriteiten zijn verantwoordelijk voor het sanctioneren van dergelijke praktijken indien deze de AVG schenden. **Kernprincipes van de AVG relevant voor dark patterns:** * Eerlijkheid en transparantie. * Gegevensminimalisatie. * Doelbeperking. * Nauwkeurigheid. * Opslagbeperking. * Integriteit en vertrouwelijkheid. * Verantwoording. * Rechtmatige grondslagen (waaronder toestemming). **Misleidende ontwerppatronen (deceptive design patterns) onder de AVG:** * **Continue prompting (overbelasting):** Gebruikers aanzetten om meer persoonsgegevens te verstrekken dan noodzakelijk is door herhaaldelijk om gegevens of toestemming te vragen. Dit kan leiden tot het toegeven aan verzoeken uit vermoeidheid, wat de normale gebruikservaring verstoort. * Betrokken AVG-bepalingen: Gegevensminimalisatie (Artikel 5(1)(c)), Doelbeperking (Artikel 5(1)(b)), Vrijelijk gegeven toestemming (Artikel 7 i.v.m. Artikel 4(11)), Specifieke toestemming (Artikel 7(2)). * **Emotionele sturing (stirring):** Gebruik maken van woordkeuzes of visuele elementen om informatie positief of negatief te presenteren, wat emoties oproept en gebruikers aanzet tot acties die tegen hun gegevensbeschermingsbelangen ingaan. Dit heeft een nog grotere impact op kinderen, ouderen en kwetsbare groepen. * Betrokken AVG-bepalingen: Transparantie- en eerlijkheidsprincipes (Artikel 5(1)(a)), Transparante informatie (Artikel 12(1)), Uitoefening van rechten (Artikel 12(2)), Toestemming van kinderen (Artikel 8), Geïnformeerde toestemming (Artikel 7 i.v.m. Artikel 4(11)). > **Voorbeeld:** Een sociaalmediaplatform vraagt gebruikers om hun locatie te delen met de mededeling: "Een eenzame wolf, hè? Maar delen en contact leggen met anderen helpt de wereld beter te maken! Deel je locatie! Laat de plaatsen en mensen om je heen je inspireren!" * **Misleidende snuggerheid (skipping):** De meest gegevens-invasieve functies en opties zijn standaard ingeschakeld. Door het standaardeffect blijven gebruikers vaak bij de vooraf geselecteerde optie, zelfs als ze de mogelijkheid hebben deze te wijzigen. * Betrokken AVG-bepalingen: Gegevensbescherming by default (Artikel 25), Verzameling van toestemming (Artikel 4(11)), Artikel 5 & 6. * Eerlijkheid vereist dat gegevensonderwerpen hun privacy-instellingen eenvoudig kunnen aanpassen en dat gegevensbeheerders gebruikers niet aanzetten tot het delen van meer gegevens door opties niet neutraal te presenteren. Manipulatieve taal of ontwerp is niet acceptabel. Ook de AVG vereist handhaving, hetzij door de betrokkene via een klacht, hetzij door de Gegevensbeschermingsautoriteit. #### 3.2.3 Digital Services Act (DSA) De Digital Services Act (DSA) introduceert specifieke regels voor online platforms, waaronder verboden op dark patterns. Artikel 25 van de DSA stelt dat aanbieders van online platforms hun online interfaces niet zo mogen ontwerpen, organiseren of exploiteren dat zij de ontvangers van hun diensten misleiden of manipuleren, of anderszins hun vermogen om vrije en geïnformeerde beslissingen te nemen materieel vervalsen of aantasten. Deze regels over dark patterns worden geïnterpreteerd als verboden praktijken die onder de DSA vallen, voor zover deze niet reeds onder de UCPD of de AVG vallen. **Recital 67 van de DSA licht toe wat onder deze praktijken valt:** * Keuzes presenteren op een niet-neutrale manier, bijvoorbeeld door bepaalde keuzes visueel, auditief of anderszins meer prominent te maken bij het vragen om een beslissing. * Herhaaldelijk een keuze van een dienstontvanger vragen waar die keuze al eerder is gemaakt. * Het procedureel aanzienlijk omslachtiger maken om een dienst te annuleren dan om deze aan te gaan, of bepaalde keuzes moeilijker of tijdrovender maken dan andere. * Het oneerlijk moeilijk maken om aankopen stop te zetten of uit te loggen van een bepaald online platform. * Consumenten toestaan afstandsovereenkomsten met handelaren te sluiten, en de dienstontvangers misleiden door hen naar transactiebeslissingen te sturen, of door standaardinstellingen die zeer moeilijk te wijzigen zijn, waardoor de besluitvorming van de dienstontvanger oneerlijk wordt bevoordeeld en hun autonomie, besluitvorming en keuze worden vervalst en aangetast. **Artikel 28 van de DSA (Richtlijnen):** * Dit artikel benadrukt de extra bescherming voor minderjarigen tegen manipulatieve ontwerptechnieken, zoals schaarste, intermitterende of willekeurige beloningen, of overtuigende ontwerppraktijken, die kunnen leiden tot excessieve, impulsieve of ongewenste uitgaven of verslavend gedrag. ### 3.3 Toekomstige wetgeving en aanvullende instrumenten #### 3.3.1 Artificial Intelligence Act (AI Act) De AI Act behandelt ook manipulatieve technieken die door AI-systemen worden ingezet. * **Recital 29 AI Act:** Stelt dat AI-gestuurde manipulatieve technieken kunnen worden gebruikt om personen te overtuigen van ongewenst gedrag of om hen te misleiden door hen naar beslissingen te sturen op een manier die hun autonomie, besluitvorming en vrije keuzes ondermijnt. * **Artikel 5 AI Act:** Verbod op AI-systemen die subliminale technieken buiten het bewustzijn van een persoon inzetten, of doelbewust manipulatieve of misleidende technieken gebruiken met het doel of effect om het gedrag van een persoon of groep aanzienlijk te vervalsen, waardoor hun vermogen om een geïnformeerde beslissing te nemen aanzienlijk wordt aangetast en zij een beslissing nemen die ze anders niet zouden hebben genomen, en die aanzienlijke schade veroorzaakt of waarschijnlijk zal veroorzaken. Dit geldt ook voor AI-systemen die de kwetsbaarheden van een natuurlijke persoon of groep benutten vanwege hun leeftijd, handicap of specifieke sociale of economische situatie. De in de AI Act genoemde verboden praktijken zijn complementair aan de UCPD en Artikel 25 van de DSA. #### 3.3.2 Digital Fairness Act De EU erkent dat de bestaande instrumenten mogelijk niet voldoende zijn om dark patterns adequaat aan te pakken. Er wordt gewerkt aan een nieuwe wetgevende maatregel: de Digital Fairness Act. * **Doel:** Zorgen voor een betere aanpak van praktijken zoals dark patterns, verslavend ontwerp, en online profiling. * **Fitness Check op EU-consumentenrecht:** Een beoordeling toonde aan dat het EU-consumentenrecht onvoldoende duidelijk of effectief is in het aanpakken van dark patterns. Dit ondermijnt de effectieve implementatie van consumentenrechten en de mogelijkheid van de consument om geïnformeerde transactiebeslissingen te nemen in de digitale omgeving. * **Open consultatie:** De Europese Commissie heeft een open consultatie gehouden om stakeholders te raadplegen over de inhoud van de Digital Fairness Act. * **Prioriteitsgebied:** Digitale eerlijkheid en consumentenbescherming online zijn een van de vier belangrijke prioriteitsgebieden. De wetgeving wil hiaten in de consumentenbescherming opvullen, rechtsonzekerheid voor bedrijven verminderen, fragmentatie voorkomen en handhaving faciliteren. * **Inhoud:** De Commissie zal een Digital Fairness Act voorstellen om de bescherming van consumenten online te versterken tegen praktijken zoals: * Dark patterns die consumentenbeslissingen oneerlijk kunnen beïnvloeden. * Verslavende ontwerpkenmerken. * Problematische praktijken door influencers. * Oneerlijke personalisatie die misbruik maakt van de kwetsbaarheden van consumenten. * Problematische kenmerken in digitale producten zoals sociale media, videogames en e-commerce. **Nieuwe conceptie van consumentenkwetsbaarheid:** In het digitale tijdperk is kwetsbaarheid niet langer beperkt tot specifieke groepen, maar wordt het een universeel of systemisch fenomeen. Dit vervaagt de grens tussen het beschermen van kwetsbare consumenten en het beschermen van alle consumenten. Meer bewijs is nodig om dit verder te onderbouwen. > **Tip:** De "puzzle" van verschillende juridische instrumenten die op dark patterns van toepassing kunnen zijn, creëert complexiteit. Het is essentieel om de specifieke toepassingsgebieden en de beperkingen van elk instrument te begrijpen. > > **Tip:** De voorgestelde Digital Fairness Act markeert een belangrijke stap in de erkenning van de specifieke uitdagingen die dark patterns vormen in het digitale tijdperk en de noodzaak van gerichte wetgeving. --- # Veranderende concepten van consumentenvulnerabiliteit Dit onderwerp verkent de verschuiving in het concept van consumentenkwetsbaarheid, met een focus op de opkomst van universele kwetsbaarheid in het digitale tijdperk, wat leidt tot de noodzaak van versterkte consumentenbescherming. ## 4. Veranderende concepten van consumentenvulnerabiliteit ### 4.1 De digitale omgeving en uitdagingen voor consumenten De online omgeving heeft het aanbod aan goederen en diensten vergroot, wat consumenten meer keuze biedt en grensoverschrijdend winkelen faciliteert. Echter, deze omgeving brengt ook specifieke uitdagingen met zich mee: * **Informatievoorziening:** Consumenten zijn sterk afhankelijk van de informatie die door online webshops wordt verstrekt. Deze informatie is vaak beperkt, onjuist, misleidend of wordt helemaal niet verstrekt. * **Beoordeling van productkwaliteit:** Omdat consumenten producten niet fysiek kunnen inspecteren voor aankoop, moeten zij vertrouwen op indicatoren zoals recensies, zoekrangschikkingen of aanbevelingen. Deze kunnen echter misleidend zijn. * **Fraude en oplichting:** Online fraude en oplichting komen veelvuldig voor, wat het vertrouwen van consumenten bij online aankopen kan verminderen. ### 4.2 Dark patterns: een wijdverbreide praktijk 'Dark patterns' verwijzen naar technieken die in het ontwerp of de structuur van websites, platforms of apps zijn geïntegreerd om consumenten aan te zetten tot acties of beslissingen die ze anders niet zouden nemen. * **Kenmerken van dark patterns:** * Ze kunnen gepersonaliseerd zijn, gebaseerd op de verzameling van persoonlijke gegevens. * Ze kunnen algemeen zijn en gebruikmaken van kennis over menselijk gedrag, zoals het anker-effect, het standaardeffect, framing, schaarstebias en de sunk cost fallacy. * Ze maken vaak visueel ontwerp, misleidende taal, emotionele manipulatie en een gevoel van urgentie. * **Impact van dark patterns:** * Ze leiden tot significante negatieve gevolgen, waaronder financieel verlies, verlies van autonomie en privacy, cognitieve belasting en psychische schade. * Ze kunnen ook de collectieve belangen schaden door negatieve effecten op concurrentie, prijs transparantie en marktvertrouwen. * **Wijdverbreide toepassing:** Een studie toonde aan dat 97% van de meest populaire websites en apps die door EU-consumenten worden gebruikt, minstens één dark pattern toepast. #### 4.2.1 De mechanismen achter dark patterns Dark patterns maken gebruik van inzichten uit de psychologie en gedragseconomie om menselijke besluitvormingsprocessen te beïnvloeden. * **Visueel ontwerp:** Knoppen worden zo ontworpen dat de gewenste optie zichtbaarder of aantrekkelijker is (bijvoorbeeld door kleur of prominentie). * **Misleidende taal:** Gebruik van strikvragen of dubbelzinnige formuleringen om consumenten te verwarren. * **Emotionele sturing:** Gebruik van emotionele taal om bepaalde keuzes te ontmoedigen of schuldgevoelens op te wekken. * **Gevoel van urgentie:** Creëren van een gevoel van schaarste of tijdsdruk (FOMO - Fear Of Missing Out) om snellere actie te stimuleren. #### 4.2.2 Grotere bezorgdheid online Dark patterns in de online omgeving zijn een grotere zorg dan vergelijkbare praktijken in fysieke winkels, om de volgende redenen: * **Experimenteren en data-analyse:** Online bedrijven kunnen herhaaldelijk experimenteren en de verzamelde gegevens benutten om interfaceontwerpen te verfijnen. * **Verhoogde gevoeligheid:** Consumenten zijn online vatbaarder voor misleiding. * **Schaal:** Het bereik van online platforms is enorm. ### 4.3 Wettelijke kaders ter bestrijding van dark patterns Verschillende wettelijke instrumenten kunnen worden ingezet om oneerlijke handelspraktijken, waaronder dark patterns, aan te pakken. #### 4.3.1 De Richtlijn oneerlijke handelspraktijken (UCPD) De UCPD beschouwt een handelspraktijk als oneerlijk indien deze in strijd is met de vereisten van professionele zorgvuldigheid en het economisch gedrag van de gemiddelde consument materieel verstoort of waarschijnlijk materieel zal verstoren. * **Misleidende praktijken:** Omvatten zowel acties (valse of misleidende informatie) als omissies (het weglaten van noodzakelijke informatie). * **Agressieve praktijken:** Gebruik van intimidatie, dwang of oneigenlijke beïnvloeding om de keuzevrijheid van de consument te belemmeren. * **Toepasbaarheid in de digitale sector:** De UCPD is van toepassing op digitale handelspraktijken. Hoewel er geen specifieke juridische definitie van 'dark pattern' in de UCPD bestaat, kunnen de principes ervan wel worden gebruikt om de oneerlijkheid van dergelijke praktijken aan te vechten. #### 4.3.2 De Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG) Data privacy autoriteiten zijn verantwoordelijk voor het sanctioneren van het gebruik van misleidende ontwerppatronen als deze inbreuk maken op de AVG. * **Relevante AVG-principes:** * **Transparantie en eerlijkheid:** Praktijken mogen data subjects niet moeilijk maken om hun privacy-instellingen aan te passen of hen aanzetten tot het delen van meer gegevens. * **Gegevensminimalisatie:** Het verzamelen van meer gegevens dan noodzakelijk voor het specifieke doel is niet toegestaan. * **Doelbeperking:** Gegevens mogen alleen worden verwerkt voor de specifieke doelen waarvoor ze zijn verzameld. * **Vrijelijk gegeven toestemming:** Toestemming moet vrijwillig en geïnformeerd zijn. * **Gegevensbescherming door ontwerp en standaardinstellingen:** Privacyvriendelijke instellingen moeten de standaard zijn. * **Voorbeelden van misleidende ontwerppatronen onder de AVG:** * **Continue prompting (> overloading):** Gebruikers herhaaldelijk vragen om gegevens te verstrekken of toestemming te geven voor een nieuw doel, wat kan leiden tot vermoeidheid en toegeven aan het verzoek. * **Emotionele sturing (> stirring):** Gebruik van taal of visuele elementen om de emotionele toestand van gebruikers te beïnvloeden (positief of negatief) om hen tot acties te bewegen die tegen hun gegevensbeschermingsbelangen ingaan. Dit heeft een nog grotere impact op kinderen, ouderen en andere kwetsbare groepen. * **Misleidende snugheid (> skipping):** De meest data-invasieve functies en opties zijn standaard ingeschakeld. Het 'default effect' zorgt ervoor dat gebruikers deze instellingen waarschijnlijk niet wijzigen. #### 4.3.3 De Digital Services Act (DSA) De DSA verbiedt aanbieders van online platforms om hun online interfaces zo te ontwerpen, organiseren of exploiteren dat zij de ontvangers van hun diensten misleiden, manipuleren, of hun vermogen om vrije en geïnformeerde beslissingen te nemen materieel verstoren of aantasten. * **Reikwijdte:** Deze regels op dark patterns vallen onder de DSA, voor zover ze niet al onder de UCPD of de AVG vallen. * **Voorbeelden van verboden praktijken onder de DSA:** * Keuzes presenteren op een niet-neutrale manier, zoals het geven van meer prominentie aan bepaalde keuzes. * Herhaaldelijk verzoeken om een keuze te maken die al eerder is gemaakt. * Het annuleringsproces van een dienst aanzienlijk omslachtiger maken dan het aanmelden ervoor. * Het onredelijk moeilijk maken om aankopen te beëindigen of uit te loggen. * Consumenten aanzetten tot transactiebeslissingen via standaardinstellingen die moeilijk te wijzigen zijn. #### 4.3.4 De Artificial Intelligence Act (AI Act) De AI Act verbiedt het gebruik van AI-systemen die manipulatieve of misleidende technieken inzetten om het gedrag van personen materieel te verstoren, of die kwetsbaarheden van personen exploiteren. * **Verboden AI-praktijken:** * Gebruik van AI-systemen die subliminale technieken of doelbewust manipulatieve of misleidende technieken inzetten, met als doel of effect het materieel verstoren van het gedrag van een persoon of groep, waardoor ze beslissingen nemen die ze anders niet zouden hebben genomen, en wat aanzienlijke schade veroorzaakt. * Gebruik van AI-systemen die kwetsbaarheden van personen (zoals leeftijd, handicap, sociaaleconomische situatie) exploiteren om hun gedrag materieel te verstoren en aanzienlijke schade te veroorzaken. ### 4.4 De evolutie van consumentenkwetsbaarheid De opkomst van het digitale tijdperk heeft geleid tot een verandering in de manier waarop consumentenkwetsbaarheid wordt begrepen. * **Van specifieke groepen naar universele kwetsbaarheid:** Traditioneel werd kwetsbaarheid geassocieerd met specifieke groepen consumenten (bv. kinderen, ouderen, gehandicapten). In het digitale tijdperk ervaren echter steeds meer, zo niet alle, consumenten een vorm van kwetsbaarheid. * **Nieuwe conceptualisering:** Dit leidt tot een concept van universele of systemische kwetsbaarheid. De grens tussen het beschermen van specifieke kwetsbare consumenten en het beschermen van alle consumenten wordt steeds vager. * **Noodzaak voor versterkte consumentenbescherming:** Deze verschuiving onderstreept de dringende noodzaak voor een versterkt en adequaat consumentenbeschermingskader dat de uitdagingen van het digitale tijdperk effectief aanpakt. #### 4.4.1 Het Digital Fairness Act-initiatief Vanwege de onduidelijkheid en ineffectiviteit van bestaande wetgeving bij het aanpakken van dark patterns, is de Europese Commissie voornemens een 'Digital Fairness Act' voor te stellen. Het doel is om de bescherming van consumenten online te versterken tegen praktijken zoals: * Dark patterns die consumentenbeslissingen oneerlijk kunnen beïnvloeden. * Verslavende ontwerpkenmerken. * Problematische praktijken van influencers. * Oneerlijke personalisatie die misbruik maakt van consumentenkwetsbaarheden. * Problematische kenmerken in digitale producten zoals sociale media, videogames en e-commerce. > **Tip:** Het is cruciaal om te erkennen dat de verschuiving naar universele consumentenkwetsbaarheid een fundamentele verandering in de consumentenbeschermingsstrategie vereist. > **Voorbeeld:** Een webshop die een countdown-timer gebruikt om een valse indruk van urgentie te wekken voor een product dat constant op voorraad is, maakt gebruik van een dark pattern dat alle consumenten kan beïnvloeden, ongeacht hun individuele kwetsbaarheden. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Dark patterns | Technieken die ingebouwd zijn in het ontwerp of de structuur van websites, platforms of apps, die ertoe leiden dat gebruikers dingen doen of beslissingen nemen die ze niet bedoeld hadden te doen. Deze patronen kunnen gepersonaliseerd zijn of algemeen, gebaseerd op kennis van menselijk gedrag. | | Professionele zorgvuldigheid | De vereiste van zorgvuldigheid die een professional moet betrachten bij het uitoefenen van zijn beroep. In de context van consumentenrecht betekent dit dat handelaren hun commerciële praktijken zorgvuldig moeten uitvoeren om consumenten niet te misleiden of te manipuleren. | | Economisch gedrag | De beslissingen die consumenten nemen met betrekking tot de aanschaf van goederen en diensten, beïnvloed door factoren zoals prijs, kwaliteit en reclame. Commerciële praktijken die dit gedrag materieel vertekenen, worden als oneerlijk beschouwd. | | Misleidende praktijken | Commerciële praktijken die feitelijke onjuistheden bevatten of informatie achterhouden die essentieel is voor de consument om een geïnformeerde beslissing te nemen, waardoor de consument een transactie aangaat die hij anders niet zou hebben gedaan. | | Agressieve praktijken | Commerciële praktijken die door middel van intimidatie, dwang of ongepaste beïnvloeding de keuzevrijheid van de consument aanzienlijk beperken, met als gevolg dat de consument een transactie aangaat die hij anders niet zou hebben gedaan. | | Blacklist van verboden praktijken | Een lijst van specifieke commerciële praktijken die in de Europese Unie zonder meer als oneerlijk worden beschouwd en daarom verboden zijn. Voorbeelden zijn misleidende tijdelagers of aanhoudende, ongewenste verzoeken. | | GDPR (Algemene Verordening Gegevensbescherming) | Een verordening van de Europese Unie betreffende gegevensbescherming en privacy voor alle individuen binnen de Europese Unie en de Europese Economische Ruimte. Het regelt de verwerking van persoonsgegevens. | | Gegevensminimalisatie | Een principe van de GDPR dat stelt dat persoonsgegevens adequaat, ter zake dienend en beperkt moeten zijn tot wat noodzakelijk is voor de doeleinden waarvoor zij worden verwerkt. | | Doelbeperking | Een principe van de GDPR dat stelt dat persoonsgegevens voor welbepaalde, expliciete en gerechtvaardigde doeleinden moeten worden verzameld en niet verder mogen worden verwerkt op een wijze die onverenigbaar is met die doeleinden. | | Vrijelijk gegeven toestemming | Toestemming die een vrijwillige, specifieke, geïnformeerde en ondubbelzinnige blijk geeft van de wil van de betrokkene, waarmee deze door middel van een verklaring of een duidelijke bevestigende handeling aangeeft akkoord te gaan met de verwerking van zijn persoonsgegevens. | | Transparantie en eerlijkheid (principes) | Essentiële principes onder de GDPR. Transparantie vereist duidelijke en begrijpelijke informatie over gegevensverwerking, terwijl eerlijkheid inhoudt dat gegevens niet op misleidende wijze worden verwerkt en dat consumenten niet worden gemanipuleerd. | | Data protection by design/default | Principes onder de GDPR waarbij privacybescherming vanaf het begin in het ontwerp van systemen en diensten wordt ingebouwd (by design) en waarbij de meest privacybeschermende instellingen standaard worden toegepast (by default). | | Digital Services Act (DSA) | Een EU-wet die de interne markt voor digitale diensten reguleert, gericht op het aanpakken van illegale inhoud, desinformatie en andere risico's op online platforms, inclusief de verboden van bepaalde manipulatieve ontwerppraktijken. | | EU consumer law | De reeks wetten en regelgevingen binnen de Europese Unie die gericht zijn op de bescherming van consumenten, inclusief hun rechten met betrekking tot online transacties, informatie en eerlijke handelspraktijken. | | Universal or systemic vulnerability | Een concept dat stelt dat in het digitale tijdperk niet slechts specifieke groepen, maar vrijwel alle consumenten kwetsbaar zijn voor manipulatie en oneerlijke praktijken, wat een breder toepassingsgebied voor consumentenbescherming vereist. | | Significant harm | Schade die als ernstig of aanzienlijk wordt beschouwd. Onder de AI Act kan dit een vereiste zijn om bepaalde AI-praktijken te verbieden, met name wanneer deze het gedrag van personen materieel vervormen of hun autonomie en vrije keuzes aantasten. |