Informatie beoordelen Inleiding Wetenschappelijk Werk.pptx

# Beoordeling van wetenschappelijke publicaties Hieronder volgt een gedetailleerde studiehandleiding voor de beoordeling van wetenschappelijke publicaties, gebaseerd op de verstrekte documentatie. ## 1. Beoordeling van wetenschappelijke publicaties Deze sectie biedt een uitgebreid overzicht van de methoden en criteria die worden gebruikt om de kwaliteit en relevantie van wetenschappelijke publicaties te evalueren, met speciale aandacht voor peer review, de Journal Impact Factor en citatie-analyses. ### 1.1 Beoordeling op beschikbaarheid De beoordeling op beschikbaarheid richt zich op de haalbaarheid om een specifiek document te verkrijgen. Dit omvat het controleren of een boek in een Belgische bibliotheek beschikbaar is, of de eigen bibliotheek een abonnement heeft op het betreffende tijdschrift, en of een congrespaper online te downloaden is. * **Centraal instrument:** EndNote Click (voorheen Kopernio). Dit is een browser-plugin aangedreven door kunstmatige intelligentie die PDF's zoekt en, indien mogelijk, downloadt en opslaat. Het kan geïntegreerd zijn in de browser, Google Scholar, en is beschikbaar via click.endnote.com of via een EndNote-installatie. * **Toegangswegen naar een PDF:** * Directe link naar de volledige tekst PDF. * Link naar het tijdschrift en het publicatienummer, van waaruit de PDF gedownload kan worden. * **UAntwerp-icoon:** Dit icoon, zichtbaar onder de bron, geeft aan dat er twee toegangswegen zijn naar de PDF van een artikel. ### 1.2 Beoordeling op relevantie Het beoordelen van de relevantie van een publicatie wordt primair geleid door twee leidraden: 1. **Probleemstelling:** Sluit de publicatie aan bij de onderzoeksvraag of het probleem dat centraal staat? 2. **Wetenschappelijkheid van de informatie:** Is de informatie betrouwbaar en wetenschappelijk gefundeerd? ### 1.3 Beoordeling op kwaliteit De beoordeling van de kwaliteit van wetenschappelijke publicaties is complex en kan op verschillende manieren worden geëvalueerd, waarbij de nadruk ligt op objectieve criteria waar mogelijk. #### 1.3.1 Peer review Peer review wordt beschouwd als een minimale vereiste voor de wetenschappelijkheid van een tijdschriftartikel en wordt gezien als de "eerste heilige graal" van wetenschappelijke kwaliteit. Het proces omvat: 1. **Indienen manuscript:** De auteur stuurt het manuscript naar een tijdschrift. 2. **Beoordeling door redactie:** De editor stuurt het artikel naar twee tot drie specialisten in het veld. 3. **Beslissing:** De auteur ontvangt het manuscript terug met een beslissing van de editor: * Accepted (geaccepteerd) * Revise and resubmit (herzien en opnieuw indienen) * Rejected (afgewezen) 4. **Herziening:** In geval van "revise and resubmit" herwerkt de auteur het artikel, waarna de cyclus opnieuw kan beginnen. * **Double blind peer review:** Zowel de reviewer weet niet wie de auteur is, als de auteur weet niet wie de reviewers zijn. Dit type peer review wordt toegepast om vooringenomenheid te minimaliseren. * **Overleg tussen reviewers:** Hoewel reviewers niet direct met elkaar overleggen, beslist de editor op basis van de verschillende meningen en adviezen. **Tip:** Het is cruciaal om bij je zoektocht naar bronnen enkel peer-reviewed tijdschriften op te nemen. Dit kan je filteren in zoekmachines en databases zoals Web of Science, PROQUEST, Ebscohost, de UA Catalogus en Google Scholar door te zoeken naar "Peer reviewed" of "Scholarly (peer reviewed) journals". Echter, er is nooit 100% zekerheid over peer-review, wat de noodzaak van kritische evaluatie onderstreept. **Voorbeelden van mislukte peer review:** * **De SOKAL affaire (1996):** Een fysicaprofessor stuurde een nonsensartikel naar het peer-reviewed tijdschrift *Social Text*, dat het publiceerde. * **De GABOR affaire (2014):** Het tijdschrift *Ethiology* verzuimde een peer-reviewed artikel in de laatste versie na te lezen en publiceerde het in die staat. **AI en Peer review:** * **Zelf-evaluatie met AI:** Sterk aanbevolen voor het verbeteren van eigen werk (zie les "schrijven"). * **Peer review met AI:** **VERBODEN**. Het uploaden van andermans werk in de cloud voor AI-beoordeling wordt gezien als het ontnemen van een specialistisch oordeel. * **Indirect Prompt Injection (IPI):** Een verboden techniek waarbij een prompt in witte tekst in een paper wordt geplaatst om het taalmodel te manipuleren tot een positieve beoordeling. #### 1.3.2 Journal Impact Factor (JIF) De Journal Impact Factor (JIF) is een algemeen aanvaarde, zij het methodologisch problematische, maatstaf voor de kwaliteit van een tijdschrift. De JIF is enkel beschikbaar in Web of Science en wordt beschouwd als de "tweede heilige graal" van de hedendaagse wetenschap. * **Toepassing:** De JIF kan worden gevonden via de "Bib / Databanken / Platform / Web of Science". Tijdens het intypen van de tijdschriftnaam worden suggesties gedaan. * **Informatie op Web of Science:** Bovenaan de pagina van een tijdschrift staat algemene informatie, inclusief de categorieën waartoe het tijdschrift behoort. Dit is nuttig voor vergelijkingen binnen disciplines. * **Berekening van JIF:** Door te klikken op "view calculation" kan de precieze berekening van de JIF worden ingezien. * **Kwartielen en percentielen:** Deze tonen de relatieve "belangrijkheid" van een tijdschrift binnen zijn discipline. * **Bijkomende statistieken:** * Wie publiceert in het tijdschrift en waar komen deze auteurs vandaan. * **Vergelijken van JIF's:** Door categorieën aan te klikken en te filteren, kunnen JIF's van tijdschriften worden vergeleken. Rangschikking in de SSCI (Social Sciences Citation Index) op basis van JIF toont het prestige van een tijdschrift (hoger = meer prestige). **Tip:** De JIF is een algemeen aanvaarde maatstaf, maar het is essentieel om de methodologische beperkingen ervan te erkennen. #### 1.3.3 Citatie-analyses Het basisidee achter citatie-analyses is dat hoe vaker een artikel wordt geciteerd, hoe beter het geacht wordt te zijn. Echter, hieraan kleven aanzienlijke problemen: * **Gelezen vs. Geciteerd:** Slechts ongeveer twintig procent van de geciteerde artikelen werd daadwerkelijk door de auteur gelezen. * **Foutieve citaties:** Een aanzienlijk percentage van citaties, met name in de geneeskunde, is incorrect. * **Methoden-papers:** De meest geciteerde artikelen zijn vaak methoden-papers die breed worden toegepast binnen een discipline, wat niet noodzakelijk de kwaliteit van de onderzoeksresultaten weerspiegelt. * **Beschikbaarheid:** Citatie-analyses zijn beschikbaar in de meeste referentiedatabanken, waaronder Web of Science en Scopus. Scopus biedt de meest uitgebreide analyse met Plum-X metrics. * **EndNote:** Ook beschikbaar in EndNote via "Web of Science / Create Citation Report". **"Publish or Perish" en Auteursidentificatie:** Voor wetenschappers geldt het principe "Publish or Perish". Publiceren en geciteerd worden is cruciaal voor bekendheid. Zelfmarketing wordt steeds belangrijker. * **Auteurs identificeren:** * Persoonlijke webpagina op de universiteit. * Persoonlijke website. * Research Gate. * Google Scholar personal page. * Publons. * **Uniek identificeren:** Om auteurs correct te beoordelen is een unieke identificatie nodig: * ORCiD (Open Researcher and Contributor ID). * ResearcherID (van Clarivate/Web of Science). **Beoordelen van Auteurs met indicatoren:** * **h-index (Hirsch-index):** Een getal $X$ dat aangeeft dat een auteur $X$ publicaties heeft die elk minstens $X$ keer zijn geciteerd. * **i10-index:** Geeft aan hoeveel publicaties van een auteur minimaal 10 citaties hebben meegekregen. **Voorbeeld h-index en i10-index:** * Een h-index van 8 betekent dat er 8 publicaties zijn met elk minimaal 8 citaties. * Een i10-index van 20 betekent dat er 20 publicaties zijn met elk minimaal 7 citaties. Websites zoals Google Scholar personal page geven deze indices weer. Een hoge h-index (bv. 65) wordt als zeer hoog beschouwd. ### 1.4 Beoordeling van auteurs De beoordeling van auteurs is nauw verbonden met citatie-analyses en het "publish or perish"-principe. Het uniek identificeren van auteurs (via ORCiD, ResearcherID) is een cruciale eerste stap. Indicatoren zoals de h-index en i10-index worden gebruikt om de productiviteit en impact van een auteur te kwantificeren, hoewel deze ook hun beperkingen hebben. ### 1.5 De “dark side” van het publiceren De publicatiewereld kent ook een duistere kant, die diverse problemen met zich meebrengt: * **Financiële modellen:** * Overheden betalen wetenschappers voor onderzoek en onderwijs. * Wetenschappers werken gratis voor grote uitgevers via peer review. * Uitgevers verhogen jaarlijks de abonnementskosten (bv. 10%). * **Concentratie van eigendom:** Grote uitgevers zoals ELSEVIER (eigenaar van Scopus, Mendeley) en CLARIVATE (eigenaar van Web of Science, Endnote, Publons) domineren de markt met een groot aantal eigen tijdschriften. * **Problemen voor individuen:** * De hoge JIF wordt een doel op zich. * Networking met auteurs die jou citeren. * "Salami-techniek": een normaal artikel opsplitsen in meerdere publicaties. * Doctoraten als een collectie van artikels. * Weinig interdisciplinair werken. * Weinig ruimte voor controverse. * Fraude in publiceren (bv. Diederik Stapel). * **Regionale beperkingen (Vlaanderen en Nederland):** * Nederlands als wetenschappelijke taal is grotendeels verdwenen uit internationale databases. * De VABB (Vlaams Academisch Bibliografisch, nu Vlaamse Acad. Bibliografie) is belangrijk voor sociale en humane wetenschappen als tegenwicht tegen Web of Science. * "Publish or Perish" blijft de norm. ### 1.6 De tegenbeweging (open access) De open access beweging beoogt wetenschappelijke publicaties vrij toegankelijk te maken voor iedereen, in tegenstelling tot het klassieke publicatiemodel met abonnementskosten. * **Klassiek publicatiemodel:** * Auteur dient onderzoek in bij commercieel tijdschrift. * Peer review en publicatie vinden plaats. * Auteur betaalt niets. * **INKOMSTEN:** Abonnementen gekocht door universiteiten. * **Open access-model:** * Auteur dient onderzoek in bij een open access tijdschrift. * Peer review en publicatie vinden plaats. * Geen abonnementen; tijdschrift is voor iedereen leesbaar. * **INKOMSTEN:** Auteur betaalt voor de publicatiekosten (Article Processing Charges - APCs). **Vormen van Open Access:** * **Gold open access:** Publicatie bij een specifiek open access tijdschrift dat geïndexeerd is in de Directory of Open Access Journals (DOAJ). * **Green open access:** De auteur publiceert bij een commerciële uitgever, maar de laatste versie (voor publicatie) wordt gedeponeerd in een repository (meestal van de eigen universiteit). Dit werd door Europa ingevoerd, maar tijdschriften bleven PDF's met layout verkopen. * **Hybride open access:** De auteur publiceert bij een commerciële uitgever en betaalt een bijkomende fee zodat het artikel open access wordt. * **Bronze open access:** Commerciële uitgevers maken eenzijdig bepaalde artikelen gratis beschikbaar, vaak voor promotionele doeleinden. * **Black open access:** Het illegaal gratis ter beschikking stellen van publicaties, bv. via Sci-hub of Lib-Gen. Dit is illegaal en mag niet gebruikt worden. **PLAN S (Shock):** Een initiatief van 12 EU-landen met 10 principes gericht op het bevorderen van open access. Belangrijke punten zijn: copyright blijft bij de auteurs, open access tijdschriften krijgen criteria, universiteiten dekken publicatiekosten, hybride open access wordt niet als echte open access beschouwd, en de focus verschuift van impactfactor naar de inhoud van de publicatie. **"Fair trade" en alternatieven:** * **Universiteitspers:** Eigen uitgeverijen van universiteiten. * **Eigen open access:** Zelfbeheer door wetenschappers. * **Institutional Repository:** Een archief van publicaties van een specifieke instelling (bv. UAntwerpen). **Predatory Open Access:** Dit zijn tijdschriften die een "schijn peer review" hanteren en een schijn redactie voeren. Ze zien er professioneel uit en vragen publicatiekosten, maar de kwaliteitscontrole is minimaal of afwezig. **Controlelijst voor Predatory Publishers:** * Beoordeel bronnen kritisch (bv. via BEALL’s list, scholarlyoa.com/publishers). * Gebruik tools zoals Think Check Submit (http://thinkchecksubmit.org/check/) voor verificatie. **Tip:** Wees altijd kritisch bij het selecteren van tijdschriften, vooral die welke opduiken buiten de gevestigde wetenschappelijke databases. Controleer altijd de accreditatie en het peer review proces. --- # Het gebruik van EndNote Click en AI in academisch onderzoek Dit onderdeel verkent de rol van EndNote Click, een AI-gestuurde browserplugin, in het academisch onderzoeksproces, met specifieke aandacht voor het vinden en downloaden van PDF's en de integratie ervan met platforms zoals Google Scholar. ### 2.1 EndNote Click: een ai-gestuurde browserplugin EndNote Click is een browserplugin die kunstmatige intelligentie (AI) gebruikt om het zoeken en downloaden van wetenschappelijke PDF's te vereenvoudigen. De plugin is ontworpen om onderzoekers te helpen efficiënter toegang te krijgen tot relevante literatuur. #### 2.1.1 Functies en werking * **Zoeken van PDF's:** EndNote Click scant wetenschappelijke publicaties en zoekt automatisch naar beschikbare PDF-versies. * **Downloaden van PDF's:** De plugin maakt het downloaden van gevonden PDF's mogelijk, wat het proces van literatuurverzameling aanzienlijk versnelt. * **Opslaan van PDF's:** Indien mogelijk, biedt EndNote Click ook de functionaliteit om gedownloade PDF's te bewaren voor toekomstig gebruik. #### 2.1.2 Integratie met andere platforms EndNote Click is geïntegreerd met diverse populaire academische platforms, waaronder: * **Google Scholar:** De plugin werkt naadloos samen met Google Scholar, waardoor gebruikers direct vanuit de zoekresultaten toegang krijgen tot PDF's. * **Universiteitsbibliotheekcatalogi:** Wanneer een gebruiker zoekt in de catalogus van de universiteitsbibliotheek, kan EndNote Click het UAntwerp-icoon tonen. Dit icoon geeft aan dat er een directe weg is naar de full-text PDF van het artikel, indien beschikbaar. #### 2.1.3 Toegang tot PDF's EndNote Click biedt twee hoofdmethoden om toegang te krijgen tot PDF's van artikelen: 1. **Via de EndNote-installatie:** Gebruikers die EndNote reeds hebben geïnstalleerd, kunnen de plugin via hun bestaande installatie benaderen. 2. **Via click.endnote.com:** Er is ook een directe webtoegang beschikbaar via de website `click.endnote.com`. In beide gevallen probeert EndNote Click direct naar de full-text PDF te navigeren. Als dit niet mogelijk is, leidt het de gebruiker naar het tijdschrift en het specifieke publicatienummer, van waaruit de PDF mogelijk verder kan worden verkregen. > **Tip:** EndNote Click kan worden teruggevonden onder de oudere naam "Kopernio" in oudere documentatie of handleidingen. #### 2.1.4 Belang in het onderzoeksproces EndNote Click fungeert als een centraal en bijkomend instrument voor academische onderzoekers. Het helpt bij de beoordeling op beschikbaarheid van literatuur, wat cruciaal is voor het verkrijgen van documenten. Het is een efficiënte manier om te controleren of een specifiek artikel in een Belgische bibliotheek beschikbaar is, of dat de eigen bibliotheek een abonnement heeft op het betreffende tijdschrift. ### 2.2 Beoordeling op kwaliteit en wetenschappelijkheid van informatie Naast het verkrijgen van toegang tot literatuur, is het beoordelen van de kwaliteit en wetenschappelijkheid van de gevonden informatie essentieel. Dit proces omvat meerdere criteria. #### 2.2.1 Wetenschappelijkheid van de informatie Het beoordelen van de wetenschappelijkheid van informatie kan worden geleid door twee belangrijke leidraden: 1. **Probleemstelling:** Is de onderzoeksvraag duidelijk en relevant? 2. **Wetenschappelijkheid van de informatie:** Voldoet de informatie aan academische standaarden? #### 2.2.2 Kwaliteitscriteria voor academische publicaties Het beoordelen van de kwaliteit van academische bronnen, met name in tijdschriften, omvat verschillende criteria: ##### 2.2.2.1 Peer review Peer review is een fundamenteel proces in de wetenschappelijke wereld en wordt beschouwd als de eerste "heilige graal" van wetenschappelijke kwaliteit. * **Proces:** Auteurs sturen manuscripten in naar tijdschriften. De editor stuurt het artikel vervolgens naar twee tot drie specialisten op het gebied. De auteur ontvangt het manuscript terug met een beslissing van de editor: geaccepteerd, revisie en opnieuw indienen, of afgewezen. Indien revisie nodig is, start de cyclus opnieuw. * **Soorten peer review:** * **Double blind peer review:** Zowel de auteur als de reviewers weten elkaars identiteit niet. * **Single blind peer review:** De reviewers kennen de identiteit van de auteur, maar de auteur kent de identiteit van de reviewers niet. * **Overwegingen:** Bij double blind peer review overleggen reviewers niet direct met elkaar; de editor neemt de beslissing op basis van de verschillende meningen. * **Uitdagingen en voorbeelden:** Affaires zoals de Sokal-affaire (1996) en de Gabor-affaire (2014) illustreren dat het peer review-proces niet altijd waterdicht is en misbruikt kan worden. * **Belang in zoektochten:** Peer review wordt aangemerkt als een minimale vereiste voor de wetenschappelijkheid van tijdschriftartikelen en dient als belangrijk criterium bij het zoeken naar bronnen. Dit kan worden geselecteerd in databases zoals Web of Science, PROQUEST, Ebscohost, de UA Catalogus en Google Scholar door de optie "Peer reviewed" of "Scholarly (peer reviewed) journals" aan te vinken. * **AI en Peer Review:** * **Zelfevaluatie met AI:** Sterk aanbevolen voor het verbeteren van eigen werk (zie les "schrijven"). * **Peer review met AI:** **VERBODEN**. Het uploaden van andermans werk naar cloud-gebaseerde AI-tools voor peer review wordt afgeraden omdat het het "specialistenoordeel" ondermijnt. * **Indirect Prompt Injection (IPI):** Een verboden techniek waarbij prompts in een paper worden geplaatst om AI te manipuleren tot een positieve beoordeling, ongeacht de inhoud. ##### 2.2.2.2 Journal Impact Factor (JIF) De Journal Impact Factor (JIF) is de tweede "heilige graal" van de hedendaagse wetenschap, hoewel deze methodologische problemen kent en algemeen wordt aanvaard als kwaliteitsmaatstaf. * **Beschikbaarheid:** Enkel beschikbaar in Web of Science. * **Gebruik:** Bij het intypen van een tijdschriftnaam worden bekende tijdschriften gesuggereerd. * **Informatie:** Bovenaan de pagina wordt algemene informatie over het tijdschrift getoond, inclusief de categorieën waartoe het behoort, wat nuttig is voor vergelijkingen binnen specifieke disciplines. * **Berekening:** De huidige impactfactor wordt weergegeven. Gebruikers kunnen "view calculation" selecteren om de berekening van de JIF te zien. * **Kwartielen en percentielen:** Deze tonen de "belangrijkheid" van een tijdschrift binnen zijn discipline. * **Bijkomende statistieken:** * **Wie publiceert in dit tijdschrift?** Informatie over de auteurs die in het tijdschrift publiceren. * **Van waar komen auteurs uit dit tijdschrift?** Geografische spreiding van de auteurs. * **Vergelijken en filteren:** Gebruikers kunnen categorieën selecteren om JIF's te vergelijken en filteren op "all categories" om de resultaten te verfijnen. De rangschikking binnen de SSCI (Social Sciences Citation Index) toont tijdschriften gerangschikt op JIF, waarbij een hogere positie meer prestige impliceert. ##### 2.2.2.3 Citatie-analyses Het basisidee achter citatie-analyses is dat hoe meer een artikel wordt geciteerd, hoe beter het wordt geacht. * **Problemen met citaties:** * Slechts een klein percentage van de gelezen artikelen wordt daadwerkelijk geciteerd. * Een significant deel van citaties, met name in de geneeskunde, is foutief. * De meest geciteerde artikelen zijn vaak methoden-papers die breed worden gebruikt binnen een discipline, in plaats van origineel onderzoek. * **Beschikbaarheid:** Beschikbaar in de meeste referentiedatabanken zoals Web of Science en Scopus. Scopus biedt de meest uitgebreide metingen (Plum-X metrics). Ook beschikbaar in Endnote (Web of Science / Create Citation Report). * **"Publish or Perish":** De druk om te publiceren en geciteerd te worden is hoog, aangezien dit cruciaal is voor bekendheid en carrièreontwikkeling. #### 2.2.3 Auteurs "vinden" en "beoordelen" Onderzoekers kunnen auteurs en hun werk vinden via persoonlijke webpagina's op universiteitswebsites, persoonlijke websites, en academische profielen op platforms zoals: * Google Scholar * ResearchGate * Publons **Unieke identificatie van auteurs:** Om auteurs eenduidig te identificeren, worden systemen gebruikt zoals: * **ORCID:** Een persistent digitale identificatiecode. * **ResearcherID (Clarivate/WoS):** Een identificatienummer gekoppeld aan Web of Science. **Beoordelen van auteurs met indicatoren:** * **h-index (Hirsch-index):** Een getal X dat aangeeft dat een auteur X publicaties heeft die elk minimaal X keer zijn geciteerd. * **i10-index:** Geeft aan hoeveel publicaties van een auteur minimaal 10 citaties hebben. > **Voorbeeld h-index:** Een h-index van 8 betekent dat de auteur 8 publicaties heeft die elk minstens 8 keer zijn geciteerd. Deze indices zijn beschikbaar op de meeste academische profielpagina's. ### 2.3 De "dark side" van publiceren Het academisch publicatiesysteem kent ook duistere kanten, zowel op institutioneel als op individueel niveau. #### 2.3.1 Eigendomsstructuur en winstmarges * **Overnamepolitiek van tijdschriften:** Grote uitgevers profiteren aanzienlijk van het publicatieproces. De overheid financiert onderzoek, terwijl wetenschappers gratis werk verrichten (peer review). Uitgeverijen verhogen jaarlijks de abonnementskosten. * **Concentratie van eigendom:** De uitgeverijwereld is sterk geconcentreerd. * **ELSEVIER:** Bezit vele tijdschriften, de zoekmachine Scopus en Mendeley. * **CLARIVATE:** Bezit Web of Science, Endnote en Publons. * **Winstgevendheid:** Wetenschappelijke, technische en medische divisies van uitgeverijen laten aanzienlijke winstmarges zien, gemeten in miljoenen dollars. #### 2.3.2 Nadelen voor individuele auteurs * **JIF als doel op zich:** De focus op een hoge Journal Impact Factor kan leiden tot druk om te publiceren in tijdschriften met een hoge JIF, ongeacht de relevantie of kwaliteit van het onderzoek. * **Netwerken:** De neiging om te netwerken met auteurs die elkaar citeren. * **"Salami-techniek":** Het opdelen van één onderzoek in meerdere kleine publicaties om de productiviteit te verhogen. * **Doctoraten als collectie van artikels:** Steeds meer doctoraten bestaan uit een verzameling gepubliceerde artikelen. * **Beperkte interdisciplinariteit en controverse:** De focus op publicatiekanalen kan leiden tot minder interdisciplinair onderzoek en het vermijden van controversiële onderwerpen. * **Fraude in publiceren:** In extreme gevallen kan dit leiden tot fraude, zoals gedemonstreerd door het geval van Diederik Stapel. #### 2.3.3 De situatie in Vlaanderen en Nederland * **Kleine regio's:** Vlaanderen en Nederland worden als kleine regio's beschouwd. * **Ondervertegenwoordiging:** Zelfs Europese tijdschriften zijn zwaar ondervertegenwoordigd in Web of Science. * **Nederlands als wetenschappelijke taal:** De rol van het Nederlands als wetenschappelijke taal is afgenomen. * **VABB:** De Vlaamse Academische Bibliotheken is belangrijk voor sociale en humane wetenschappen, en dient als een Nederlandstalig tegenwicht tegen Web of Science. * **"Publish or Perish":** Blijft de norm, wat de druk op wetenschappers vergroot. ### 2.4 De tegenbeweging: Open Access Open Access (OA) is een beweging die beoogt wetenschappelijke literatuur vrij en gratis toegankelijk te maken voor iedereen. #### 2.4.1 Klassiek publicatiemodel versus Open Access-model * **Klassiek model:** * Auteur dient onderzoek in bij een commercieel tijdschrift. * Peer review en publicatie vinden plaats. * Auteur betaalt niets. * Inkomsten komen uit abonnementen die universiteiten kopen. * **Open Access-model:** * Auteur dient onderzoek in bij een Open Access-tijdschrift. * Peer review en publicatie vinden plaats. * Geen abonnementen; tijdschrift is door iedereen te lezen. * Inkomsten komen uit publicatiekosten die de auteur betaalt. #### 2.4.2 Vormen van Open Access * **Gold Open Access:** Publicatie in een specifiek Open Access-tijdschrift. Deze tijdschriften worden geïndexeerd in de Directory of Open Access Journals (DOAJ). * **Green Open Access:** Auteur publiceert bij een commerciële uitgeverij, maar de laatste versie van het manuscript (voor publicatie) wordt gedeponeerd in een openbare repository, meestal van de eigen universiteit. Dit model is door Europa besloten om de toegang te vergroten, hoewel tijdschriften nog steeds betaalde versies met lay-out aanbieden. * **Hybride Open Access:** Auteur publiceert bij een commerciële uitgeverij en betaalt een vergoeding aan de uitgeverij om het artikel vrij toegankelijk te maken. Dit wordt niet altijd als "echte" Open Access beschouwd, omdat de auteur de commerciële uitgeverij betaalt. * **Bronze Open Access:** Commerciële uitgeverijen beslissen eenzijdig om bepaalde artikelen tijdelijk gratis te maken, vaak als promotie. * **Black Open Access:** Illegale verspreiding van publicaties zonder toestemming van de uitgevers, vaak via websites zoals Sci-hub. Dit is illegaal en mag niet gebruikt worden. #### 2.4.3 PLAN S (Shock) PLAN S is een initiatief van 12 Europese landen met 10 principes gericht op het bevorderen van Open Access. Belangrijke aspecten zijn: * Copyright blijft bij de auteurs. * Open Access-tijdschriften moeten aan specifieke criteria voldoen. * Nieuwe Open Access-tijdschriften ontvangen opstartfinanciering. * Universiteiten dekken de publicatiekosten, die gestandaardiseerd worden. * Universiteiten coördineren hun onderzoeksbeleid. * Boeken worden pas na tijdschriften aangepakt. * Hybride Open Access wordt niet als ware Open Access beschouwd. * De opvolging van PLAN S moet gemonitord worden. * Focus ligt op de inhoud van publicaties, niet op de impactfactor. #### 2.4.4 Fair Trade Academische Publicaties Dit concept omvat initiatieven zoals: * **Universiteitspersen:** Eigen uitgeverijen van universiteiten. * **Eigen Open Access:** Zelfbeheer van publicaties door wetenschappers. * **Institutional Repository van de UAntwerpen:** Een openbare opslagplaats voor academische publicaties van de universiteit. #### 2.4.5 Predatory Open Access Dit zijn "schijn" uitgeverijen die doen alsof ze legitieme Open Access-tijdschriften zijn, maar gebruik maken van schijn-peer review en schijn-redactie. Ze zien er professioneel uit, vragen publicatiekosten, maar leveren geen echte wetenschappelijke kwaliteitscontrole. > **Controle:** Websites zoals Beall's List (scholarlyoa.com/publishers) en THINK.check.submit.org kunnen helpen om malafide uitgevers te herkennen. #### 2.4.6 Opererende winsten van uitgeverijen De winsten van commerciële uitgeverijen, zoals Reed-Elsevier, zijn aanzienlijk. De Scientific, Technical & Medical (STM) divisie is bijzonder winstgevend. De winstmarges kunnen oplopen tot tientallen miljoenen dollars per jaar. --- # De donkere kant van het publiceren en de opkomst van Open Access Dit thema onderzoekt de commerciële druk binnen de academische uitgeverij, de dominantie van grote spelers, de uitdagingen van 'publish or perish', en introduceert de principes en modellen van Open Access publiceren als tegenbeweging. ## 3.1 De "dark side" van academisch publiceren De academische publicatiewereld kent aanzienlijke commerciële aspecten die onder druk staan van economische belangen. ### 3.1.1 Concentratie van eigendom en commerciële belangen Grote uitgeverijen domineren de markt, wat leidt tot een concentratie van eigendom en macht. * **Reed-Elsevier** is een voorbeeld van een grote uitgever met een breed portfolio aan tijdschriften en diensten, waaronder de zoekmachine Scopus en Mendeley. * **Clarivate** is een andere belangrijke speler, eigenaar van de zoekmachine Web of Science, Endnote en Publons. Deze uitgeverijen genereren aanzienlijke winsten, waarbij de Scientific, Technical & Medical (STM) divisie van Reed-Elsevier in de periode 1991-2013 hoge operationele winsten en winstmarges rapporteerde. De jaarlijkse abonnementskosten voor universiteiten stijgen gemiddeld met 10 procent. ### 3.1.2 De druk van 'publish or perish' Voor academici is de druk om te publiceren en geciteerd te worden ('publish or perish') cruciaal voor hun carrière. Dit leidt tot diverse strategieën en uitdagingen: * **Hoge Journal Impact Factor (JIF) als doel:** De JIF wordt soms een doel op zich, wat kan leiden tot publicaties die gericht zijn op het behalen van een hoge score in plaats van op wetenschappelijke inhoud. * **Salami-techniek:** Onderzoek dat normaal gesproken in één artikel kan worden gepubliceerd, wordt opgesplitst in meerdere kleinere artikelen om de publicatielijst te vergroten. * **Doctoraten als collectie van artikels:** Doctoraatsonderzoek wordt steeds vaker samengesteld uit een reeks reeds gepubliceerde artikelen. * **Vermijden van controverse en interdisciplinair werken:** Om de kans op publicatie te vergroten en peer review te doorstaan, vermijden auteurs vaak controversiële onderwerpen of diepgaande interdisciplinaire samenwerkingen. * **Netwerken met auteurs die jou citeren:** Er is een focus op het aangaan van relaties met auteurs die potentieel je werk kunnen citeren, wat bijdraagt aan je zichtbaarheid. * **Fraude in publiceren:** In extreme gevallen kan de druk leiden tot wetenschappelijke fraude, zoals in het geval van Diederik Stapel. ### 3.1.3 Uitdagingen in Vlaanderen en Nederland In een kleinere regio zoals Vlaanderen en Nederland zijn er specifieke uitdagingen: * **Ondervertegenwoordiging in internationale databases:** Zelfs EU-tijdschriften zijn vaak ondervertegenwoordigd in databases zoals Web of Science. * **Verdwijnen van Nederlands als wetenschappelijke taal:** De dominantie van het Engels als wetenschappelijke taal leidt tot een terugval van het Nederlands als voertaal in de wetenschap. * **Belang van VABB:** De Vlaamse Academische Bibliotheek (VABB) is belangrijk als tegengewicht voor Nederlandse en Vlaamse sociale en humane wetenschappen om zichtbaarheid te bevorderen. * **Aanhoudende 'Publish or Perish' norm:** De druk om te publiceren blijft een constante norm. ## 3.2 De opkomst van Open Access (OA) Open Access is een tegenbeweging die streeft naar vrije en onbelemmerde toegang tot wetenschappelijke publicaties. ### 3.2.1 Principes en modellen van Open Access Het klassieke publicatiemodel wordt uitgedaagd door Open Access-modellen, waarbij de toegang tot onderzoeksgeld wordt omgedraaid. * **Klassiek publicatiemodel:** * Auteur dient onderzoek in bij een commercieel tijdschrift. * Publicatie na peer review en eventuele revisies. * Auteur betaalt niets voor publicatie. * **Inkomsten:** Universiteiten kopen abonnementen op de tijdschriften. * **Open Access-model:** * Auteur dient onderzoek in bij een Open Access-tijdschrift. * Publicatie na peer review en eventuele revisies. * **Inkomsten:** Auteur betaalt publicatiekosten (Article Processing Charges - APCs). * **Toegang:** Tijdschrift is gratis toegankelijk voor iedereen op het internet. ### 3.2.2 Vormen van Open Access Verschillende modellen bestaan binnen de Open Access-beweging: * **Goud Open Access (Gold OA):** * Publicatie direct in een Open Access-tijdschrift. * Indexering in een specifieke directory, zoals de Directory of Open Access Journals (DOAJ). * **Groen Open Access (Green OA):** * Auteur publiceert in een traditioneel (commercieel) tijdschrift. * De laatste versie van het manuscript (pre- of post-print) wordt gedeponeerd in een repository, meestal van de eigen universiteit (Institutional Repository). Dit model werd geïnitieerd door Europa om de toegang tot onderzoek te vergroten, maar commerciële uitgevers behielden het recht op de definitieve, opgemaakte versie. * **Hybride Open Access:** * Auteur publiceert in een traditioneel tijdschrift. * De auteur betaalt een vergoeding aan de uitgever om het artikel direct Open Access te maken. * **Brons Open Access (Bronze OA):** * Commerciële uitgevers besluiten eenzijdig om bepaalde artikelen gratis beschikbaar te stellen, vaak voor promotionele doeleinden. * **Zwart Open Access (Black OA):** * Het illegaal gratis ter beschikking stellen van publicaties, bijvoorbeeld via websites zoals Sci-hub of Lib-Gen. Dit is illegaal en wordt ten zeerste afgeraden. ### 3.2.3 Initiatieven en beleid (PLAN S) Om de overgang naar Open Access te stimuleren, zijn er initiatieven zoals PLAN S. Dit initiatief, gesteund door 12 EU-landen, hanteert 10 principes: * **Copyright blijft bij de auteurs.** * **Open access-tijdschriften moeten aan specifieke criteria voldoen.** * **Nieuwe open access-tijdschriften ontvangen opstartfinanciering.** * **Universiteiten dekken de publicatiekosten van OA.** * **Publicatiekosten (APCs) worden gestandaardiseerd.** * **Universiteiten coördineren hun onderzoeksbeleid.** * **Boeken volgen pas na tijdschriften in de OA-implementatie.** * **Hybride open access wordt niet als ware open access beschouwd.** * **De implementatie en naleving worden gemonitord.** * **De inhoud van een publicatie wordt beoordeeld, niet de impactfactor.** ### 3.2.4 Alternatieven en Fair Trade Opties Naast de gevestigde modellen zijn er ook alternatieven die streven naar een eerlijkere wetenschappelijke publicatiecultuur: * **Universiteitspersen:** Eigen uitgeverijen van universiteiten die wetenschappelijke publicaties in Open Access aanbieden. * **Eigen Open Access (zelfbeheer):** Wetenschappers organiseren zelf publicatieplatformen. * **Institutional Repositories:** Universitaire archieven waar onderzoekers hun publicaties deponeren. ### 3.2.5 Predatory Publishing Een significant probleem binnen de Open Access-wereld is *predatory publishing*. Dit zijn uitgeverijen die misbruik maken van het Open Access-model door: * **Schijn peer review:** Een pseudo-peer review proces dat niet voldoet aan wetenschappelijke standaarden. * **Schijn redactie:** Nep-auteurs worden ingezet om de geloofwaardigheid te vergroten. * **Publicatiekosten (APCs) te vragen:** Ondanks de gebrekkige kwaliteit van de peer review en redactie, worden er toch kosten in rekening gebracht. * **Professioneel uitziende websites:** Deze uitgeverijen presenteren zich vaak als legitieme academische platforms. Het is cruciaal om uitgeverijen kritisch te evalueren via lijsten zoals BEALL's list of gidsen zoals Think.Check.Submit om deze valkuilen te vermijden. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Peer review | Een proces waarbij wetenschappelijke manuscripten worden beoordeeld door experts op hetzelfde vakgebied om de kwaliteit, geldigheid en originaliteit van het onderzoek te waarborgen voordat ze worden gepubliceerd. Dit proces helpt bij het identificeren van potentiële fouten en zwakheden in het werk. | | Journal Impact Factor (JIF) | Een bibliometrische maatstaf die de relatieve belangrijkheid van een tijdschrift binnen zijn vakgebied aangeeft. Het wordt berekend op basis van het gemiddelde aantal citaties dat recente artikelen in dat tijdschrift ontvangen. | | Citatie-analyses | Een methode om de invloed en het belang van wetenschappelijke publicaties te beoordelen door te kijken naar hoe vaak ze worden geciteerd door andere auteurs. Een hogere frequentie van citaties wordt vaak geassocieerd met een grotere bijdrage aan het vakgebied. | | EndNote Click | Een browserplugin, voorheen bekend als Kopernio, die kunstmatige intelligentie gebruikt om automatisch PDF's van wetenschappelijke artikelen te zoeken en te downloaden, waardoor het toegankelijker wordt voor onderzoekers. | | Open Access | Een publicatiemodel waarbij academische literatuur gratis en online beschikbaar wordt gesteld, zodat iedereen ter wereld het kan lezen, downloaden en delen, zonder abonnementskosten of betaalmuren. | | Gold Open Access | Een vorm van Open Access waarbij artikelen onmiddellijk na publicatie gratis toegankelijk zijn in een Open Access tijdschrift, vaak gefinancierd door publicatiekosten die door de auteur of instelling worden betaald. | | Green Open Access | Een model waarbij de auteur de laatste versie van een artikel, na peer review en acceptatie door een commerciële uitgeverij, deponeert in een openbaar toegankelijke repository, zoals een institutionele repository van een universiteit. | | Hybride Open Access | Een model waarbij auteurs publiceren in een traditioneel abonnementstijdschrift, maar een extra vergoeding betalen om hun specifieke artikel Open Access te maken voor alle lezers. | | Black Open Access | Een illegale methode om wetenschappelijke publicaties gratis beschikbaar te stellen door middel van platforms die toegang hebben tot betaalde content via gestolen inloggegevens van bibliotheken of uitgeverijen. | | Predatory publishing (Predatory open access) | Een dubieus praktijk waarbij "predatory" uitgevers misleidende tijdschriften opzetten die een schijn van peer review bieden, maar voornamelijk gericht zijn op het innen van publicatiekosten van auteurs zonder kwaliteitscontrole. | | h-index (Hirsch-index) | Een metriek die zowel de productiviteit als de citatie-impact van een onderzoeker meet. Een onderzoeker met een h-index van X heeft X publicaties die elk minstens X keer zijn geciteerd. | | i10-index | Een metriek die het aantal publicaties van een onderzoeker telt dat ten minste 10 citaties heeft ontvangen. Het is een maat voor de invloed van een onderzoeker op academische literatuur. | | Wetenschappelijkheid | De mate waarin onderzoek voldoet aan de criteria van wetenschappelijke methodologie, validiteit, betrouwbaarheid en originaliteit, wat essentieel is voor de geloofwaardigheid van academische publicaties. | | Salami-techniek | Een publicatiestrategie waarbij één omvangrijk onderzoeksproject wordt opgesplitst in meerdere kleine, afzonderlijke publicaties om de output te maximaliseren en te voldoen aan de 'publish or perish' druk. | | VABB | Het Vlaams Agentschap voor de Bevordering van de Wetenschap en Techniek, dat onder andere een rol speelt in het bevorderen van Nederlandstalige wetenschappelijke publicaties en het bieden van een tegenwicht tegen internationale indexeringssystemen. |