2.+Staat+%26+Macht.pptx

# Academisch Nederlands en studentenvertegenwoordiging Dit document behandelt twee belangrijke onderwerpen voor studenten Politieke Wetenschappen: de LiNA-taaltest voor academisch Nederlands en de oproep tot studentenvertegenwoordigers in de opleidingsraad. ## 1. Academisch Nederlands en studentenvertegenwoordiging ### 1.1 De LiNA-taaltest voor academisch Nederlands #### 1.1.1 Wat is LiNA? LiNA staat voor "Lijst Nederlands op Academisch niveau" en is een taaltest die bedoeld is om studenten een indicatie te geven van hun niveau van academisch Nederlands. Het is een meerkeuzevragenlijst die aan het begin van de studie helpt om te weten waar studenten staan op het gebied van academisch Nederlands. Dit is belangrijk voor zowel de student zelf als voor de opleiding om de benodigde ondersteuning te kunnen bieden aan eerstejaars- en schakelstudenten. #### 1.1.2 Voor wie en wanneer? De LiNA-test is bedoeld voor studenten die de afname tijdens de onthaalweek hebben gemist. Er zijn specifieke inhaalmomenten georganiseerd. * **Wanneer:** Donderdag 9 oktober en vrijdag 10 oktober, van 9u00 tot 17u00. * **Waar:** Pc-lokaal B.0.05a. * **Meenemen:** Studentenkaart. #### 1.1.3 Praktische informatie * Studenten kunnen vrij langskomen tijdens de inhaalmomenten. * De afname van de test duurt ongeveer 30 minuten. * Tijdens piekuren kan er een wachttijd zijn voor een vrije computer. * Voor meer informatie of specifieke vragen over LiNA binnen de opleiding kan men contact opnemen via academisch.nederlands@vub.be. ### 1.2 Studentenvertegenwoordiging in de Opleidingsraad #### 1.2.1 De rol van de opleidingsraad (OR) De opleidingsraad (OR) heeft een belangrijke functie binnen de opleiding. De OR houdt zich onder andere bezig met: * De inhoud, vorm en samenhang van het opleidingsprogramma. * De studeerbaarheid van de opleiding. * De kwaliteitsbewaking van de opleiding. Sinds 2012 heeft de Opleidingsraad Politieke Wetenschappen een eigen structuur, naast de bredere VUB onderwijsraad (OWR). #### 1.2.2 Oproep tot kandidaten studentenvertegenwoordigers De oproep richt zich tot studenten die geïnteresseerd zijn om hun medestudenten te vertegenwoordigen. Het vertegenwoordigen van studenten in de OR biedt verschillende voordelen: * Invloed uitoefenen en de stem van de studenten laten horen. * Samenwerken en impact genereren. * Persoonlijke groei. * Netwerken. * Een "CV-boost". #### 1.2.3 Belang van studentenparticipatie Studenten zijn belangrijke actoren binnen de opleiding. Alles wat de studie betreft, dient afgetoetst te worden aan de meningen van studenten. Vragen, verzuchtingen en ideeën van studenten over de opleiding komen aan bod in de OR. #### 1.2.4 Frequentie en vergaderingen * De OR vergadert ongeveer 4 keer per academiejaar. * De volgende gezamenlijke vergadering van de OR Politieke Wetenschappen en Sociologie vindt plaats op 18 november, van 12u00 tot 13u00. Geïnteresseerden kunnen zich dan kandidaat stellen. #### 1.2.5 Voorwaarden voor studentenvertegenwoordigers Om studentenvertegenwoordiger te worden, dient men aan de volgende voorwaarden te voldoen: * Ingeschreven zijn als student in de afstudeerrichting Politieke Wetenschappen. * Gemotiveerd en luisterbereid zijn. * Respectvol en constructief opereren. * Bereid zijn deel te nemen aan circa 4 OR-vergaderingen per academiejaar. Er moeten nog 3 vergaderingen plaatsvinden. ## 2. Macht en de staat Dit deel van de samenvatting behandelt de concepten macht en gezag, de methoden om macht te meten, de centraliteit van de staat, de historische evolutie, de grondwet en de legitimiteit van de staat, met verwijzingen naar klassieke denkers. ### 2.1 Macht en gezag #### 2.1.1 Macht als centraal concept Macht is een centraal concept in de politicologie, omdat zonder macht geen samenleving mogelijk is. Macht creëert orde door middel van bindende regels die rechten en plichten opleggen. Deze regels kunnen formeel (wetten, decreten) of informeel (normen, afspraken) zijn. De uitoefening van macht is gerechtvaardigd onder bepaalde voorwaarden, zoals inspraak van de bevolking. #### 2.1.2 Definitie van macht en gezag * **Macht:** Volgens Max Weber is macht de mogelijkheid om de eigen wil op te leggen aan anderen, zelfs tegen hun weerstand in. Het is een vermogen en vereist niet altijd zichtbaar gebruik. Het onderscheidt zich van *force* (concrete daad van dwang). * **Gezag:** Gezag is machtsuitoefening die als legitiem wordt erkend en in de praktijk wordt aanvaard. Duurzaam gezag vereist weinig actieve machtsuitoefening. #### 2.1.3 Typologie van gezagsvormen (Max Weber) Weber onderscheidt drie typen gezag: 1. **Traditioneel gezag:** Gebaseerd op traditie en gewoonte. 2. **Charismatisch gezag:** Verbonden aan de persoonlijkheid van de machtshebber. 3. **Rationeel-legaal gezag:** Gebaseerd op respect voor regels en procedures. Historisch gezien is er een evolutie naar rationeel-legaal gezag, hoewel deze vormen vaak verstrengeld zijn. "Autoriteit" is een structureel gegeven dat voortkomt uit een formele positie. #### 2.1.4 Legitimiteit van gezag Weber onderscheidt twee vormen van legitimiteit: 1. **Descriptieve legitimiteit:** Empirisch verifieerbaar; gaat na of een beslissing, systeem of organisatie feitelijk wordt aanvaard en maatschappelijk draagvlak heeft. 2. **Normatieve legitimiteit:** Theoretische/filosofische beoordeling; onderzoekt of een beslissing, systeem of organisatie voldoet aan bepaalde normen, waarden of morele principes (bv. mensenrechten). Gezag steunt op descriptieve legitimiteit, maar dit betekent niet altijd dat iedereen de regels normatief legitiem vindt (bv. burgerlijke ongehoorzaamheid). ### 2.2 Hoe macht meten? Het meten van macht is complex en kent verschillende benaderingen. #### 2.2.1 Robert Dahl's benadering (zichtbare macht) Robert Dahl definieert macht als het feit dat actor A de mogelijkheid heeft actor B een handeling te laten verrichten die B anders niet zou verrichten. Dit legt de nadruk op conflict en observeerbaar gedrag. > **Tip:** De definitie van Dahl is mogelijk te beperkt omdat het uitgaat van feitelijk conflict, terwijl macht ook latent kan zijn. #### 2.2.2 Bachrach en Baratz's benadering (onzichtbare macht) Zij bekritiseren Dahl's focus op zichtbare macht en introduceren het concept van "onzichtbare macht". Dit omvat de "mobilisatie van vooringenomenheid" (bias) en "non-decision making", waarbij bepaalde thema's systematisch van de politieke agenda worden geweerd om de status quo te behouden. Dit is een vorm van negatieve controle van de agenda. #### 2.2.3 Steven Lukes' benadering (diffuse macht) Lukes breidt de analyse verder uit met "diffuse macht". Dit is macht die niet te herleiden is tot concrete actoren, maar ontstaat door de organisatie van het politieke systeem. Het systeem vormt de voorkeuren en opvattingen van mensen, soms zelfs zodanig dat ze hun ware belangen niet herkennen. Dit wijst op latente conflicten die onder de radar blijven. > **Inzicht:** Het meest effectieve gebruik van macht kan erin bestaan om het ontstaan van conflict te voorkomen. #### 2.2.4 De drie dimensies van macht (Lukes) 1. **Zichtbare macht:** Mogelijkheid om beslissingen en bevelen te geven (focus: "Who decides?"). 2. **Onzichtbare macht:** Mogelijkheid om de agenda/uitkomst van beslissingen mee te bepalen (agenda-setting, lobbying; focus: "Who decides what gets decided?"). 3. **Diffuse macht:** Vormt ideeën en voorkeuren (cultureel-ideologische hegemonie; focus: "How are people’s ideas and preferences shaped?"). Culturele-ideologische hegemonie houdt in dat bepaalde ideeën als "normaal" worden beschouwd, vaak de belangen van dominante groepen weerspiegelend, wat het moeilijker maakt deze ideeën in vraag te stellen. #### 2.2.5 Michel Foucault (circulaire macht) Foucault ziet macht niet als een eenrichtingsproces of exclusief bezit van "machtshebbers". Macht wordt uitgeoefend én aanvaard/ondergaan, en is nooit stabiel. Er is altijd mogelijkheid tot verzet en protest. Macht circuleert voortdurend in het politieke systeem. ### 2.3 De centraliteit van de staat De staat is de dominante vorm van hedendaagse politiek. #### 2.3.1 Definitie van de staat De staat wordt gedefinieerd als: * Een vaste structuur met een territorium waarover het soeverein (autonoom) stuurt. * Een monopolie op geweld. * Erkenning onder internationaal recht (externe soevereiniteit). * Een publieke instelling die zich onderscheidt van de rest van de gemeenschap. * Past wetgeving toe op iedereen binnen het territorium. * Kan belastingen heffen. * Kan personeel aanwerven en ontslaan (bureaucratie). #### 2.3.2 Proces van staatsvorming Dit proces omvat doorgaans: * Concentratie van machtsmiddelen (geld, middelen, organisatie, expertise). * Legitimering. * De-personalisering van gezag. * Homogenisering (taal, recht, cultuur, praktijken). * Ontwikkeling van eigen regels (grondwet). De uitkomst is de moderne natiestaat. Het falen van een van deze stappen kan leiden tot het niet overleven van staten. #### 2.3.3 Orde en afdwingbare regels De staat heeft een breed arsenaal aan dwangmiddelen, waaronder een monopolie op legitiem geweld. Het gebruik van geweld is echter aan regels gebonden (laatste redmiddel, proportionaliteit). Burgers en private organisaties mogen geen geweld gebruiken, behalve in geval van wettelijke zelfverdediging. #### 2.3.4 De grondwet De grondwet heeft diverse functies: * Definieert de staat en zijn territorium. * Legt de instellingen en hun werking vast (bv. Trias politica - scheiding der machten). * Rol van het Grondwettelijk Hof. * Garandeert individuele vrijheden en rechten (rechtsstaat, *rule of law*). Dit beschermt tegen statelijke willekeur. #### 2.3.5 Onderscheid tussen staat, regering, politiek systeem en overheid * **Staat vs. Regering:** Een regering is een tijdelijk bestuur; de staat is de continue entiteit waar verschillende regeringen overheen gaan. * **Staat vs. Politiek Systeem:** Het politieke systeem is breder en omvat ook de civiele maatschappij (partijen, belangengroepen, media, etc.). * **Staat vs. Overheid:** De staat heeft externe, horizontale relaties; de overheid opereert intern, verticaal. ### 2.4 De legitimiteit van de staat Dit vraagstuk richt zich op de normatieve legitimiteit: onder welke voorwaarden is de uitoefening van macht moreel aanvaardbaar of rechtvaardig? #### 2.4.1 Plato (427-347 v. Chr.) * Pleitte voor regeren door een onbaatzuchtige elite (koning-filosofen). * Zag de samenleving als een organisch geheel met strikte taakverdeling voor sociale harmonie. * Nadruk op top-down leiderschap, waarbij individuele wil ondergeschikt is aan staatsbelang. * Sterke controle op kunst, literatuur en onderwijs. Geen democratie, maar sturing door wijsheid. #### 2.4.2 Aristoteles (384-322 v. Chr.) * Zag de mens als *zoön politikon* (sociaal wezen) dat streeft naar *eudaimonia* (het goede leven). * Nadruk op deugdethiek: deugden worden ontwikkeld door herhaalde handelingen. * Politieke participatie is essentieel voor een volwaardig menselijk leven. * De staat dient als kader voor zelfontplooiing. * Ideaal van directe democratie, waarbij participatie intrinsieke waarde heeft voor menselijke ontwikkeling. * **Typologie van staatsvormen:** Gebaseerd op wie de macht uitoefent (1, enkelen, velen) en welk belang gediend wordt (elite of allen). Gevaar van manipulatie werd onderkend. #### 2.4.3 Contracttheorie Deze theorie verklaart de oorsprong van de staat door een sociaal contract. Burgers zijn vrij en soeverein geboren, maar staan vrijwillig een deel van hun macht af aan een overheid. Dit is een gedachte-oefening over een imaginaire natuurtoestand. ##### 2.4.3.1 Thomas Hobbes (1588-1679) * **Natuurtoestand:** *Bellum omnium contra omnes* (oorlog van allen tegen allen), gekenmerkt door maximale vrijheid en het recht van de sterkste. * **Sociaal contract als noodzaak:** Om veiligheid te garanderen en eigenbelang (overleven) te dienen. * **Leviathan:** Pleidooi voor een absolute, gecentraliseerde staat die de vrijheden in bedwang houdt en strijd inperkt. Nadruk op afdwingbaarheid van regels en orde. ##### 2.4.3.2 John Locke (1632-1704) * **Natuurtoestand:** Relatieve gelijkheid en vrijheid, met ratio en de mogelijkheid tot samenleven. Oorlog is een uitzondering, maar er is rechtsonzekerheid. * **Sociaal contract:** Beperkt de onzekerheid door middel van een rechtsysteem (*rule of law*). * **Rol van de overheid:** Neutral arbiter bij conflict, gebonden aan regels (constitutionele democratie). Scheiding publieke en private sfeer. ##### 2.4.3.3 Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) * **Natuurtoestand:** Mensen gedreven door basisnoden en zelfbehoud, maar ook door mededogen en solidariteit. Civilisatieprocessen leiden tot de oprichting van een kader dat samenleven reguleert. * **Volkssoevereiniteit / *Volonté générale*:** Macht wordt van onderuit gegeven en blijft bij het volk. Het contract is geen eenmalige machtsoverdracht; de overheid blijft aansprakelijk. * De *Volonté Générale* is één en ondeelbaar, niet louter een optelsom van individuele wil. De volkswil kan niet vertegenwoordigd, enkel uitgevoerd worden. * Legde de basis voor democratische theorie: de bron van legitieme macht ligt bij het volk (*pouvoir constituant* vs. *pouvoir constitué*). Geloof in consensus, maar met de vraag wat als de volkswil niet "één en ondeelbaar" is. --- # Macht en gezag in de politicologie Hieronder vind je een gedetailleerde samenvatting over "Macht en gezag in de politicologie", gericht op examenvoorbereiding. ## 2. Macht en gezag in de politicologie Macht en gezag vormen de kernconcepten binnen de politicologie, waarbij de analyse zich richt op de aard, meting en legitimiteit van machtsuitoefening in samenlevingen. ### 2.1 Wat is macht? Macht is een centraal concept in de politicologie omdat er zonder macht geen georganiseerde samenleving denkbaar is. De noodzaak voor orde leidt tot het introduceren van afspraken en regels die regelmaat, voorspelbaarheid en stabiliteit creëren. Deze regels, zowel formeel (wetten, decreten) als informeel (normen, afspraken), zijn bindend en impliceren het gebruik van macht om naleving te verzekeren. De vraag wanneer en onder welke omstandigheden de uitoefening van macht gerechtvaardigd is, en de aard van de inspraak van de bevolking, zijn fundamenteel. > **Tip:** Macht is niet per se zichtbaar; het vermogen om invloed uit te oefenen, zelfs zonder directe dwang, is cruciaal. ### 2.2 Macht en gezag Max Weber definieert **macht** als de mogelijkheid om de eigen wil aan anderen op te leggen, zelfs tegen weerstand in. **Gezag** daarentegen is machtsuitoefening die als legitiem wordt erkend en in de praktijk wordt aanvaard, wat leidt tot duurzame macht met minder actieve uitoefening. Gezaghebbend zijn betekent invloedrijk, machtig en toonaangevend zijn. #### 2.2.1 Weber's typologie van gezagsvormen Weber onderscheidt drie typen gezag: 1. **Traditioneel gezag:** Gebaseerd op traditie en gewoonte. 2. **Charismatisch gezag:** Verbonden aan de persoonlijkheid van de machtshebber. 3. **Rationeel-legaal gezag:** Gebaseerd op respect voor regels en de formele positie binnen een organisatie of maatschappij (autoriteit). Deze vormen zijn historisch geëvolueerd richting rationeel-legaal gezag, met name in het proces van staatsvorming, maar kunnen ook verstrengeld voorkomen. #### 2.2.2 Vormen van legitimiteit Weber onderscheidt twee vormen van legitimiteit: * **Descriptieve legitimiteit:** Empirisch verifieerbaar; men observeert de feitelijke acceptatie van een beslissing, systeem of organisatie. * **Normatieve legitimiteit:** Theoretische of filosofische beoordeling; men onderzoekt of een beslissing, systeem of organisatie voldoet aan bepaalde normen, waarden of morele principes. Macht is een vermogen en vereist niet altijd zichtbaar gebruik. Het onderscheid tussen "power" (abstract vermogen) en "force" (concrete daad van dwang) is hierin belangrijk. Gezag steunt op descriptieve legitimiteit, maar impliceert niet dat iedereen de regels normatief legitiem vindt, wat kan leiden tot burgerlijke ongehoorzaamheid. ### 2.3 Hoe macht meten? Het meten van macht is complex. #### 2.3.1 Robert Dahl en zichtbare macht Robert Dahl definieerde macht als het feit dat actor A actor B ertoe kan brengen een handeling te verrichten die B anders niet zou verrichten. Dit concept, gericht op conflict en observeerbaar gedrag, focust op "wie beslist?". De definitie van Dahl wordt als beperkt beschouwd omdat deze te veel nadruk legt op feitelijk conflict en gedragsverandering. #### 2.3.2 Onzichtbare macht (Bachrach en Baratz) Bachrach en Baratz breidden het concept uit met "onzichtbare macht", die niet enkel kijkt naar besluitvorming, maar ook naar de mobilisatie van vooringenomenheid (bias). Dit verklaart hoe bepaalde thema's systematisch van de politieke agenda worden geweerd, wat leidt tot "non-decision making" en negatieve controle van de agenda. De focus ligt hier op de vraag "wie beslist wat beslist wordt?". #### 2.3.3 Diffuse macht (Steven Lukes) Steven Lukes introduceerde het concept van "diffuse macht", die niet herleidbaar is tot concrete actoren, maar voortkomt uit de structuur van het politieke systeem zelf. Dit systeem vormt de voorkeuren en opvattingen van mensen, waardoor ze hun "ware" belangen niet kunnen identificeren. Het concept van diffuse macht richt zich op latente conflicten die onder de radar blijven. De onderzoeksvraag is hier: "Hoe worden de ideeën en voorkeuren van mensen gevormd?". #### 2.3.4 Cultureel-ideologische hegemonie Dit concept, gerelateerd aan diffuse macht, verklaart hoe bepaalde ideeën als "normaal" worden beschouwd en anderen niet. Dominante ideeën weerspiegelen vaak de belangen van dominante groepen die hun ideeën verspreiden via centrale politieke, economische en culturele instellingen. Dit creëert een overkoepelend cultureel kader dat de legitimiteit van deze ideeën draagt en het in twijfel trekken ervan bemoeilijkt. > **Voorbeeld:** De vanzelfsprekendheid van meritocratie kan de onderliggende machtsstructuren die ongelijkheid creëren, verhullen. #### 2.3.5 Michel Foucault en circulaire macht Michel Foucault zag macht als circulair: het is geen eenrichtingsproces, maar wordt uitgeoefend én aanvaard of ondergaan. Machtsrelaties zijn dynamisch en er is altijd mogelijkheid tot verzet. Macht circuleert voortdurend in het politieke systeem. ### 2.4 De centraliteit van de staat De staat is de dominante vorm van politieke organisatie in de moderne wereld. #### 2.4.1 Definitie van de staat Een staat wordt gekenmerkt door: * Een vaste structuur met een territorium waarover soeverein wordt gestuurd. * Een monopolie op geweld. * Erkenning door internationaal recht (externe soevereiniteit). * Een publieke instelling die wetgeving toepast, belastingen heft en personeel aanstelt. #### 2.4.2 Proces van staatsvorming Dit proces omvat: * Concentratie van machtsmiddelen (geld, middelen, organisatie). * Legitimering van het bestuur. * De-personalisering van gezag. * Homogenisering (taal, recht, cultuur). * Het vastleggen van eigen regels, vaak in een grondwet. #### 2.4.3 De rol van regels en geweld De staat heeft een breed arsenaal aan dwangmiddelen, waaronder het monopolie op legitiem geweld ter afdwinging van regels. Het gebruik van geweld is echter onderworpen aan regels (laatste redmiddel, proportionaliteit). Burgers en private organisaties mogen geen geweld gebruiken, behalve in geval van wettelijke zelfverdediging. #### 2.4.4 De grondwet De grondwet heeft diverse functies: het definiëren van de staat, het vastleggen van instellingen (zoals de trias politica), en het garanderen van individuele vrijheden en rechten (rechtsstaat). Dit staat tegenover absolutisme. #### 2.4.5 Onderscheid staat, regering en politiek systeem * **Staat:** De continue structuur die regeringen overstijgt. * **Regering:** Een tijdelijk college van mensen dat het staatsapparaat voorzit. * **Politiek systeem:** Een breder concept dat ook de civiele maatschappij omvat. * **Overheid:** Verwijst naar interne, verticale relaties binnen de staat, in tegenstelling tot externe, horizontale staatsrelaties. ### 2.5 De legitimiteit van de staat Dit vraagstuk betreft de voorwaarden waaronder de uitoefening van staatsmacht als moreel aanvaardbaar of rechtvaardig wordt beschouwd. #### 2.5.1 Plato Plato pleitte voor een heerschappij door een onbaatzuchtige elite (filosofen-koningen) in een organische samenleving met strikte taakverdeling. Individuele wil moest ondergeschikt zijn aan het staatsbelang. #### 2.5.2 Aristoteles Aristoteles beschouwde de mens als een sociaal wezen (zoön politikon) en de staat als een kader voor zelfontplooiing (eudaimonia). Politieke participatie werd als essentieel gezien voor een volwaardig menselijk leven. Hij ontwikkelde een typologie van staatsvormen op basis van wie de macht uitoefent en welk belang wordt gediend. #### 2.5.3 Contracttheorie Deze theorieën plaatsen de oorsprong van de staat in een sociaal contract, waarbij burgers vrijwillig een deel van hun macht afstaan aan een overheid. * **Thomas Hobbes:** Zag de natuurtoestand als "oorlog van allen tegen allen". Het sociale contract is een noodzaak voor overleving en veiligheid, leidend tot een absolute, gecentraliseerde staat (de Leviathan) die de natuurlijke neiging tot strijd inperkt. * **John Locke:** Zag de natuurtoestand als een relatieve gelijkheid en vrijheid, met onzekerheid als voornaamste probleem. Het sociale contract perkt deze onzekerheid in en leidt tot een rechtsstaat met een overheid gebonden aan regels. * **Jean-Jacques Rousseau:** Benadrukte volkssoevereiniteit (volonté générale). Macht wordt van onderuit gegeven en blijft bij het volk. Het sociale contract is een proces waarbij de overheid aansprakelijk blijft aan het volk. Hij legde de basis voor democratische theorie en het onderscheid tussen "pouvoir constituant" (volk) en "pouvoir constitué" (regering). > **Tip:** De contracttheoretici bieden verschillende perspectieven op de relatie tussen individu, staat en de bron van legitieme macht. Let op de mensbeelden die aan hun theorieën ten grondslag liggen. --- # De centraliteit van de staat en staatsvorming De staat vormt de dominante politieke structuur van de hedendaagse wereld en is centraal in het begrijpen van politieke macht en ordening. ### 2.1 Definitie en kenmerken van de staat De staat kan worden gedefinieerd als een vaste structuur die soeverein (autonoom) stuurt over een bepaald territorium. Kernmerken van de staat omvatten: * **Territorium:** Een afgebakend geografisch gebied waarover de staat controle uitoefent. * **Soevereiniteit:** Interne autonomie in het bepalen van wetten en beleid, en externe erkenning door andere staten. * **Monopolie op geweld:** Het exclusieve recht om fysiek geweld te gebruiken voor de handhaving van de orde en de afdwinging van wetten. Dit geweldgebruik is echter gebonden aan strikte regels zoals proportionaliteit en moet als laatste redmiddel worden ingezet. Burgers en private organisaties mogen geen geweld gebruiken, met uitzondering van wettelijke zelfverdediging. * **Publieke instelling:** De staat is een openbare organisatie die zich onderscheidt van de rest van de gemeenschap. * **Wetstoepassing:** De staat past wetgeving toe op alle personen binnen zijn territorium. * **Belastingheffing:** De staat heeft de bevoegdheid om belastingen te innen om haar functies te financieren. * **Personeelsbeheer:** De staat kan personeel aanwerven en ontslaan, wat leidt tot een bureaucratie in plaats van een persoonlijke beheer (patrimonium). ### 2.2 Historische evolutie en staatsvorming Staatsvorming is een proces dat niet altijd in dezelfde volgorde verloopt, maar kenmerkende stappen omvat die leiden tot de moderne natiestaat. Deze stappen zijn: * **Concentratie van machtsmiddelen:** Centralisatie van financiële middelen, organisatievermogen, expertise en andere instrumenten van macht. * **Legitimering:** Het verkrijgen van erkenning en acceptatie van het overheidsgezag door de bevolking. * **De-personalisering van gezag:** Het gezag wordt losgekoppeld van individuen en wordt gebonden aan formele posities en procedures. * **Homogenisering:** Het bevorderen van eenheid in taal, recht, cultuur en praktijken binnen het territorium. * **Eigen regels (grondwet):** Het vastleggen van de basisprincipes en werking van de staat in een grondwet. Falende staatsvorming kan leiden tot het overleven van staten, waarbij implosie vaak gelinkt is aan problemen in een van deze stappen. ### 2.3 De rol van de grondwet De grondwet vervult diverse cruciale functies binnen een staat: * **Definitie van de staat:** Het vastleggen van het territorium en de reikwijdte van de staatsmacht. * **Vastleggen van instellingen:** Beschrijving van de staatsinstellingen en hun onderlinge werking, waaronder de Trias Politica (scheiding der machten). * **Rol van het Grondwettelijk Hof:** Het bewaken van de naleving van de grondwet en het controleren van de wettigheid van wetgeving. * **Garantie van individuele vrijheden en rechten (rechtsstaat):** De grondwet beschermt burgers tegen willekeurige overheidsmacht (rule of law) en staat daarmee tegenover absolutisme ("car tel est notre bon plaisir"). ### 2.4 Onderscheid met gerelateerde concepten Het is belangrijk om de staat te onderscheiden van andere politieke concepten: * **Staat versus regering:** De regering is het tijdelijke bestuurlijke orgaan dat het staatsapparaat voorzit, terwijl de staat een continue entiteit is die de opvolging van regeringen waarborgt. * **Staat versus politiek systeem:** Het politieke systeem, zoals gedefinieerd door Easton, is breder en omvat naast de staat ook de civiele maatschappij (partijen, belangengroepen, media, etc.). * **Staat versus overheid:** De staat kenmerkt zich door externe, horizontale relaties met andere staten, terwijl de overheid zich richt op interne, verticale relaties binnen de staat. > **Tip:** Het monopolie op legitiem geweld is een fundamenteel kenmerk van de staat. Zonder dit monopolie zou de staat haar functie van het afdwingen van regels en het handhaven van orde niet kunnen vervullen. De grondwet speelt een cruciale rol in het reguleren en legitimeren van dit geweldsmonopolie. > **Voorbeeld:** De staat mag bijvoorbeeld politieagenten inzetten om wetten te handhaven, maar dit gebruik van geweld moet proportioneel zijn en mag alleen als laatste redmiddel worden toegepast. Een burger die zichzelf verdedigt tegen een aanval, is een uitzondering op dit monopolie. --- # Legitimiteit van de staat en contracttheorieën Dit onderdeel onderzoekt de voorwaarden voor moreel aanvaardbare machtsuitoefening en de filosofische perspectieven hierop, met speciale aandacht voor de contracttheorieën. ### 4.1 Macht en gezag Macht is het centrale concept in de politicologie, aangezien zonder macht geen samenleving mogelijk is. Er is een noodzaak voor orde, die wordt geïntroduceerd door afspraken en regels. Deze regels introduceren regelmaat en voorspelbaarheid, maken onderscheid tussen gewenst en ongewenst gedrag, en bepalen hoe we omgaan met conflicten. Regels zijn bindend en impliceren rechten en verplichtingen. #### 4.1.1 Soorten regels Regels kunnen formeel zijn (wetten, decreten, ordonnanties, reglementen) of informeel (normen, standaarden, afspraken). Ze zijn dwingend en worden opgelegd, ongeacht de totstandkoming of de perceptie van rechtvaardigheid. #### 4.1.2 Max Weber: Macht versus gezag Max Weber definieerde macht als de mogelijkheid om de wil aan anderen op te leggen, zelfs tegen weerstand in. Gezag daarentegen is machtsuitoefening die als legitiem wordt erkend en in de praktijk wordt aanvaard, wat leidt tot duurzame macht. #### 4.1.3 Weber's typologie van gezagsvormen Weber onderscheidde drie typen gezag: * **Traditioneel gezag**: Gebaseerd op traditie en gewoonte. * **Charismatisch gezag**: Gebonden aan de persoonlijkheid van de machtshebber. * **Rationeel-legaal gezag**: Gesteund op respect voor regels. Dit gezag is meer afhankelijk van sociale processen en het vermogen om te overtuigen of vertrouwen te winnen. Autoriteit wordt gezien als een structureel gegeven, voortkomend uit een formele positie. Er is een historische evolutie naar rationeel-legaal gezag, hoewel deze vormen vaak verstrengeld zijn. #### 4.1.4 Weber: Twee vormen van legitimiteit * **Descriptieve legitimiteit**: Dit is empirisch verifieerbaar en observeert of een beslissing, systeem of organisatie wordt aanvaard en of er maatschappelijk draagvlak voor is. * **Normatieve legitimiteit**: Dit is een theoretische/filosofische beoordeling die de grondslagen en rechtvaardiging van gezag bevraagt. Het onderzoekt of een entiteit voldoet aan bepaalde normen, waarden of morele principes, zoals een 'mensenrechtentoets'. > **Tip:** Begrijp het verschil tussen *descriptieve* legitimiteit (wat wordt feitelijk aanvaard?) en *normatieve* legitimiteit (wat *zou* moreel aanvaardbaar moeten zijn?). #### 4.1.5 Kerninzichten over macht en gezag * Macht is een vermogen en vereist niet altijd zichtbaar gebruik. Er is een onderscheid tussen "power" (abstract vermogen) en "force" (concrete daad of dwang). * Gezag steunt op descriptieve legitimiteit, maar impliceert niet altijd dat iedereen de regels normatief legitiem vindt. Burgerlijke ongehoorzaamheid is hier een voorbeeld van. ### 4.2 Hoe macht meten? Het meten van macht is complex en vereist verschillende benaderingen. #### 4.2.1 Robert Dahl: Macht als vermogen Robert Dahl definieerde macht als het feit dat actor A de mogelijkheid heeft om actor B een handeling te laten verrichten die B anders niet zou verrichten. Deze definitie legt de nadruk op conflict en observeerbaar gedrag, waarbij een belangenconflict en gedragsverandering wordt verondersteld. > **Example:** De definitie van Dahl is te beperkt omdat ze geen rekening houdt met situaties waarin macht aanwezig is, maar niet leidt tot een direct waarneembaar conflict of gedragsverandering. Bijvoorbeeld, de verplichting tot telewerken tijdens COVID-19 kon als machtsuitoefening door de staat worden gezien, ook al was het voor werknemer B oorspronkelijk gewenst. #### 4.2.2 Drie dimensies van macht (Steven Lukes) Steven Lukes onderscheidde drie dimensies van macht: 1. **Zichtbare macht (Dahl)**: De mogelijkheid om beslissingen en bevelen te geven. De onderzoeker richt zich op "Wie beslist?". 2. **Onzichtbare macht (Bachrach & Baratz)**: De mogelijkheid om de agenda of uitkomst van beslissingen te beïnvloeden door middel van 'non-decision making' en 'mobilisatie van vooringenomenheid'. Hierbij worden thema's systematisch van de politieke agenda geweerd ten voordele van de status quo. De onderzoeker vraagt zich af: "Wie beslist wat beslist wordt?". 3. **Diffuse macht (Lukes)**: Macht die niet te herleiden is tot concrete actoren, maar ontstaat door de organisatie van het politieke systeem zelf. Het systeem vormt de voorkeuren en opvattingen van mensen, waardoor ze hun ware belangen mogelijk niet identificeren. Dit omvat 'culturele-ideologische hegemonie', waarbij dominante ideeën de belangen van dominante groepen weerspiegelen en als 'normaal' worden beschouwd. De onderzoeker vraagt: "Hoe worden ideeën en voorkeuren gevormd?". > **Example:** Culturele-ideologische hegemonie kan het beperkte protest tegen oneerlijke handelsverhoudingen met het Globale Zuiden of het geloof in meritocratie als vanzelfsprekendheid illustreren. #### 4.2.3 Michel Foucault: Macht als circulair Michel Foucault zag macht niet als een eenrichtingsproces, maar als circulair. Macht wordt uitgeoefend én aanvaard/ondergaan, en is voortdurend in beweging. Er is altijd mogelijkheid tot verzet. ### 4.3 De centraliteit van de staat De staat is de dominante vorm van hedendaagse politiek. #### 4.3.1 Definitie van de staat De staat is een vaste structuur met een territorium waarover het soeverein stuurt. Kenmerken zijn: * Monopolie op geweld. * Erkenning in internationaal recht (externe soevereiniteit). * Het is een publieke instelling die wetgeving toepast, belastingen heft en personeel rekruteert. #### 4.3.2 Staatsvorming Het proces van staatsvorming omvat concentratie van machtsmiddelen, legitimering, depersonalisering van gezag en homogenisering (taal, recht, cultuur). Het resultaat is de moderne natiestaat. #### 4.3.3 Orde en het belang van afdwingbare regels De staat beschikt over een breed arsenaal dwangmiddelen en een monopolie op legitiem geweld, dat echter onderhevig is aan regels (laatste redmiddel, proportionaliteit). Burgers en private organisaties mogen geen geweld gebruiken, behalve in wettelijke zelfverdediging. #### 4.3.4 De grondwet De grondwet heeft diverse functies: de staat definiëren, instellingen vastleggen, de trias politica regelen en individuele vrijheden en rechten garanderen (rechtsstaat). #### 4.3.5 Onderscheidingen * **Staat vs. regering**: De regering is het tijdelijke bestuur, de staat is de continue entiteit. * **Staat vs. politiek systeem**: Het politieke systeem is breder en omvat ook de civiele maatschappij. * **Staat vs. overheid**: De staat omvat externe, horizontale relaties; de overheid interne, verticale relaties. ### 4.4 De legitimiteit van de staat De vraag naar normatieve legitimiteit onderzoekt onder welke voorwaarden machtsuitoefening als moreel aanvaardbaar of rechtvaardig kan worden beschouwd. #### 4.4.1 Plato (427-347 v. Chr.) Plato pleitte voor regeren door een onbaatzuchtige elite ("koning-wijsgeren"). Hij zag de samenleving als een organisch geheel met strikte taakspecialisatie ter bevordering van sociale harmonie. Individuele wil is ondergeschikt aan het staatsbelang. Democratie werd afgewezen ten gunste van sturing door filosofen. #### 4.4.2 Aristoteles (384-322 v. Chr.) Aristoteles zag de mens als een *zoön politikon* (sociaal wezen) en streefde naar *eudaimonia* (het goede leven). Politieke participatie en deugdethiek zijn essentieel. De staat dient als kader voor zelfontplooiing. Hij pleitte voor directe democratie, waarbij participatie intrinsieke waarde heeft voor de ontwikkeling van de ratio en deugden. Aristoteles onderscheidde staatsvormen op basis van wie de macht uitoefent (één, enkelen, velen) en welk belang gediend wordt (elite of allen). Het ideaal van de polis veronderstelt gelijkheid en dialoog, en hij waarschuwde voor manipulatie. #### 4.4.3 Contracttheorieën Contracttheorieën plaatsen de oorsprong van de staat in een sociaal contract. Burgers, geboren als vrije en soevereine individuen, staan vrijwillig een deel van hun macht af aan een overheid. Dit is een gedachte-oefening die uitgaat van een imaginaire natuurtoestand. ##### 4.4.3.1 Thomas Hobbes (1588-1679) Hobbes zag de natuurtoestand als een "oorlog van allen tegen allen" (*bellum omnium contra omnes*), gedreven door maximaal eigenbelang en het recht van de sterkste. Vrijwillige onderwerping aan een absolute, gecentraliseerde staat (de "Leviathan") is noodzakelijk voor veiligheid en om de natuurlijke neiging tot strijd in te perken. Klemtoon ligt op afdwingbaarheid van regels en orde. > **Tip:** Hobbes' 'Leviathan' symboliseert een staat die krachtig optreedt om de menselijke natuur te beteugelen en permanente strijd te voorkomen. ##### 4.4.3.2 John Locke (1632-1704) Locke's natuurtoestand is er één van relatieve gelijkheid en vrijheid, geleid door ratio en de mogelijkheid tot samenleven. Oorlog is een uitzondering, de grootste onzekerheid is de rechtsonzekerheid. Het sociale contract dient om deze onzekerheid in te perken. Locke pleit voor een rechtsysteem (*rule of law*), scheiding van publieke en private sferen, en een overheid die zelf gebonden is aan regels (constitutionele democratie). De overheid is een neutrale arbiter bij conflict. ##### 4.4.3.3 Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) Rousseau's theorie draait om volkssoevereiniteit en de *volonté générale* (algemene wil). De mens wordt gedreven door basisnoden en zelfbehoud, maar ook door mededogen en solidariteit. De natuurtoestand wordt verlaten door civilisatieprocessen. Het sociale contract is een geleidelijk proces waarbij macht van onderuit wordt gegeven en bij het volk blijft. De overheid blijft aansprakelijk aan het volk. * **Volonté générale**: Dit is de ene en ondeelbare wil van het volk, niet zomaar een optelsom van individuele wil. Deze kan niet worden vertegenwoordigd, enkel uitgevoerd. * **Legitimiteit**: Enkel legitieme machten scheppen verplichtingen tot gehoorzamen. De soeverein handelt uitsluitend door middel van wetten die de authentieke daden van de algemene wil zijn. * **Democratische basis**: Volkssoevereiniteit is de bron van legitieme macht. Er is een onderscheid tussen "pouvoir constituant" (het volk) en "pouvoir constitué" (de regering). Een democratische staat combineert macht (*force*) met rekenschap geven aan het volk (*will*). > **Example:** Rousseau's concept van de *volonté générale* is sterk en kan problematisch zijn wanneer de volkswil niet 'één en ondeelbaar' is, wat ruimte laat voor interpretatie en potentiële conflicten. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | LiNA | Een vragenlijst bedoeld om studenten een indicatie te geven van hun academisch Nederlands taalniveau, ter ondersteuning van hun studievoortgang. | | Opleidingsraad | Een orgaan binnen een opleiding dat zich bezighoudt met de inhoud, vorm, samenhang en kwaliteitsbewaking van het studieprogramma, mede door studentenvertegenwoordiging. | | Macht | De mogelijkheid om de eigen wil op te leggen aan anderen, zelfs tegen hun eventuele weerstand in, zoals gedefinieerd door Max Weber. | | Gezag | Machtsuitoefening die als legitiem wordt erkend en in de praktijk ook wordt aanvaard, wat leidt tot duurzamere macht omdat het minder actieve uitoefening vereist. | | Rationeel-legaal gezag | Een vorm van gezag gebaseerd op het respect voor regels en wetten, waarbij autoriteit voortkomt uit een formele positie binnen een organisatie of maatschappij. | | Descriptieve legitimiteit | De mate waarin een beslissing, systeem of organisatie feitelijk wordt aanvaard door de samenleving, empirisch verifieerbaar door observatie van de feitelijke situatie. | | Normatieve legitimiteit | Een theoretische of filosofische beoordeling van de grondslagen en rechtvaardiging van gezag, waarbij wordt gekeken of een beslissing, systeem of organisatie voldoet aan bepaalde normen, waarden of morele principes. | | Zichtbare macht | De mogelijkheid om beslissingen en bevelen te geven, zoals het vermogen van een politieagent om deze uit te vaardigen, waarbij de focus ligt op de vraag wie de beslissingen neemt. | | Onzichtbare macht | De mogelijkheid om de agenda of de uitkomst van besluitvorming te beïnvloeden, wat kan plaatsvinden via lobbyen of de macht van grote bedrijven, waarbij de vraag centraal staat wie bepaalt wat besloten wordt. | | Diffuse macht | Macht die niet direct herleidbaar is tot concrete actoren, maar ontstaat uit de manier waarop het politieke systeem is georganiseerd en de voorkeuren en opvattingen van mensen vormgeeft. | | Hegemonie | De dominantie van bepaalde ideeën binnen een samenleving die als normaal of vanzelfsprekend worden beschouwd, vaak de belangen van dominante groepen weerspiegelend en de legitimiteit van deze ideeën uitdragend. | | Staat | Een vaste publieke instelling met een territorium waarover het soeverein stuurt, een monopolie op legitiem geweld bezit en internationaal wordt erkend. | | Staatsvorming | Het proces waarbij een staat zich ontwikkelt door concentratie van machtsmiddelen, legitimering, depersonalisering van gezag, en homogenisering op gebieden zoals taal en recht, resulterend in de moderne natiestaat. | | Grondwet | Een document dat de staat definieert, de instellingen en hun werking vastlegt, de scheiding der machten (trias politica) regelt en individuele vrijheden en rechten garandeert als onderdeel van de rechtsstaat. | | Contracttheorie | Een filosofische benadering die de oorsprong van de staat verklaart vanuit een sociaal contract, waarbij burgers vrijwillig een deel van hun macht afstaan aan een overheid in ruil voor veiligheid en orde. | | Natuurtoestand | Een hypothetische staat van menselijk bestaan vóór de vorming van een georganiseerde samenleving, vaak gekenmerkt door volledige vrijheid en potentiële conflicten, zoals beschreven door filosofen als Hobbes, Locke en Rousseau. | | Leviathan | Verwijst in de context van Hobbes naar een absolute, gecentraliseerde staat die is ontstaan uit een sociaal contract en krachtig optreedt om menselijke conflicten te beteugelen en orde te handhaven. | | Volkssoevereiniteit | Het principe dat de ultieme macht en autoriteit bij het volk berust, wat de basis vormt van democratische theorieën en impliceert dat de overheid verantwoording verschuldigd is aan de burgers. |