toegepast onderzoek.pdf

# Inleiding tot toegepast onderzoek Dit onderwerp introduceert het concept van toegepast onderzoek en onderscheidt het van fundamenteel onderzoek, waarbij het doel en synoniemen van toegepast onderzoek worden beschreven [1](#page=1) [5](#page=5). ### 1.1 Wat is toegepast onderzoek? Toegepast onderzoek is gericht op het ontwikkelen en evalueren van oplossingen voor concrete problemen uit de praktijk. Het vertrekt vanuit een specifiek praktijkprobleem en hoeft niet per se theorievormend te zijn. Dit type onderzoek wordt vaak gezien in onderzoeksprogramma's van overheden en bij evaluaties van initiatieven die gericht zijn op het verbeteren van de toegankelijkheid van de gezondheidszorg, zoals het verhogen van de participatiegraad bij kankerscreening [5](#page=5) [6](#page=6). #### 1.1.1 Synoniemen van toegepast onderzoek Toegepast onderzoek wordt ook wel aangeduid met termen als: * Beleidsgericht onderzoek [5](#page=5). * Beleidsinformerend onderzoek [5](#page=5). * Praktijkgericht onderzoek [5](#page=5). #### 1.1.2 Vergelijking met fundamenteel onderzoek In tegenstelling tot fundamenteel onderzoek, dat vaak gericht is op het vergaren van nieuwe kennis zonder direct een praktisch probleem op te lossen, richt toegepast onderzoek zich op het vinden van oplossingen voor bestaande uitdagingen. Het is echter belangrijk op te merken dat er vaak een mengvorm voorkomt tussen fundamenteel en praktijkgericht onderzoek [5](#page=5) [6](#page=6). > **Tip:** Onthoud het verschil tussen toegepast en fundamenteel onderzoek door te denken aan de oorsprong van het onderzoek: een concreet praktijkprobleem (toegepast) versus een vraag vanuit de wetenschap zelf (fundamenteel). #### 1.1.3 De cyclus van toegepast onderzoek De cyclus van toegepast onderzoek omvat typisch de volgende stappen: * Identificatie van een praktijkprobleem. * Ontwikkeling van mogelijke oplossingen. * Evaluatie van de effectiviteit van de oplossingen. * Implementatie en verdere monitoring van de oplossing. #### 1.1.4 Methoden van toegepast onderzoek Binnen toegepast onderzoek worden diverse methoden gebruikt, waaronder: * Evaluatieonderzoek [2](#page=2). * Registraties [2](#page=2). * Participatief actieonderzoek [2](#page=2). --- # De cyclus van toegepast onderzoek De cyclus van toegepast onderzoek beschrijft de stappen die gevolgd worden bij het ontwikkelen en beoordelen van oplossingen voor praktijkproblemen. Deze cyclus is gericht op actie en de ontwikkeling van concrete oplossingen, in tegenstelling tot fundamenteel onderzoek dat meer focust op hypothesetoetsing en theorievorming. De cyclus bestaat uit vier kernfasen: het praktijkprobleem, de diagnose, het plan en de interventie [8](#page=8) [9](#page=9). ### 2.1 De fasen van de cyclus van toegepast onderzoek #### 2.1.1 Praktijkprobleem De eerste fase van de cyclus is het identificeren en formuleren van een praktijkprobleem. Dit probleem wordt doorgaans geformuleerd door betrokkenen uit het maatschappelijke veld. Een praktijkprobleem bestaat uit drie elementen: de definitie van het concrete probleem, de herkomst (context en oorzaken), en het draagvlak voor het probleem bij stakeholders. Bij het formuleren van het probleem worden vragen gesteld zoals: hoe kwam het probleem op de agenda? Is het probleem acuut? In welke mate wil men veranderen? Welk systeem wordt erdoor getroffen? En is er al een interventie? [11](#page=11). > **Voorbeeld:** Een opdracht van het Rijksinstituut voor Ziekte- en Invaliditeitsverzekering (RIZIV) om te onderzoeken hoe toekomstig gezondheidszorgbeleid met betrekking tot diabetes type 2 (T2DM) vorm kan krijgen, gezien het toenemend aantal chronisch zieken en T2DM-patiënten, de toenemende druk op ziekenhuisdiensten en de vraag hoe zorg efficiënter geregeld kan worden en de eerste lijn en gemeenschap meer betrokken kunnen worden [13](#page=13). #### 2.1.2 Diagnose van het probleem De diagnosefase omvat een zorgvuldige beschrijving van de bestaande situatie. Dit gebeurt door middel van beschrijvend empirisch onderzoek, waarbij kwantitatief onderzoek de omvang van het probleem (breedte) in kaart brengt en kwalitatief onderzoek de aard van het probleem (diepte) onderzoekt. Daarnaast kan literatuuronderzoek worden ingezet. Het doel is om gedetailleerd inzicht te krijgen in het praktijkprobleem (huidige situatie) en zicht te krijgen op de "gap" tussen de huidige en de ideale of gewenste situatie [15](#page=15). > **Kenmerken van de empirische beschrijving van het probleem:** > * **Kwantitatief onderzoek:** Analyse van registraties van diabetespatiënten, zoals het aantal patiënten, huidig zorggebruik, opvolging eerste lijn (therapietrouw, levensstijl), en de kostprijs [16](#page=16). > * **Kwalitatief onderzoek:** Interviews en focusgroepen met stakeholders zoals patiënten (noden, motivatie, ervaringen, hiaten in zorg), zorgverleners (noden en barrières voor diabeteszorg) en naasten (moeilijkheden met mantelzorg) [16](#page=16). De beschrijving van de gewenste situatie haalt inspiratie uit literatuuronderzoek naar hoe diabeteszorg in andere landen wordt georganiseerd, de voor- en nadelen van verschillende aanpakken, en welke theoretische modellen bepaalde aanpakken onderbouwen. Een mogelijke gewenste situatie kan zijn om de gemeenschap mee te betrekken in het globale zorgmodel en systeemverandering te realiseren. Dit kan bijvoorbeeld leiden tot doelstellingen zoals een efficiënt systeem van professionele opvolging, nadruk op gezondere levensstijl (preventie), en nadruk op zelfzorg (emancipatie) [17](#page=17) [18](#page=18). #### 2.1.3 Plan en besluitvorming In de planningsfase wordt een keuze gemaakt voor het plan van aanpak voor de interventie en de bijbehorende evaluatie. Dit omvat het concretiseren van algemene doelstellingen op basis van de gewenste situatie. Het plan van aanpak specificeert de concrete acties en stappen die genomen moeten worden, en hoe deze georganiseerd zullen worden; dit zijn de "componenten" van de interventie. Tevens worden de beoogde effecten en evaluatie-instrumenten vastgelegd, idealiter in SMART-formuleringen (Specific, Measurable, Achievable, Relevant, Time-based). Er dient ook aandacht te zijn voor mogelijke ongewenste neveneffecten van zowel de interventie als het onderzoek zelf [20](#page=20). > **Voorbeeld van interventiecomponenten:** > * Lokale stuurgroep [21](#page=21). > * Aanwerving van een zorgcoördinator [21](#page=21). > * Regionaal interdisciplinair zorgprotocol [21](#page=21). > * Educatieprogramma voor thuiswonende type 2-patiënten [21](#page=21). > * Ondersteuning voor het opstarten van insuline in de eerste lijn [21](#page=21). > * Navormingsprogramma voor zorgverleners [21](#page=21). > * Regionale audit en feedback [21](#page=21). > * Evaluatie op basis van de Assessment of Chronic Illness Care survey [21](#page=21). #### 2.1.4 Interventie en procesevaluatie De interventiefase omvat het daadwerkelijk uitvoeren van de geplande interventie, die gericht is op het beïnvloeden van menselijk gedrag door middel van overtuiging, facilitering, conditionering of bestraffing. Dit proces kan veel tijd vergen, aangezien verschillende actoren betrokken zijn en gedragsverandering niet altijd synchroon verloopt. Daarom wordt de interventie altijd geëvalueerd middels een procesevaluatie [23](#page=23). De procesevaluatie onderzoekt de implementatie van de interventie. Vragen hierbij zijn: in hoeverre konden de verschillende componenten van de interventie geïmplementeerd worden? Welke belangrijke facilitators en barrières kwamen naar voren tijdens het implementatieproces?. Het succes van de implementatie is hierbij cruciaal, omdat suboptimale implementatie de beoogde uitkomsten kan beïnvloeden en zelfs ongewenste effecten kan in de hand werken [24](#page=24). De procesevaluatie kan plaatsvinden via de analyse van documenten (verslagen, interviews, patiëntenevaluaties), kwantitatief onderzoek (registratie van componententoepassing) of ander kwalitatief onderzoek (interviews met patiënten, implementatiemanagers, zorgcoördinatoren, etc.) [25](#page=25). #### 2.1.5 Product/effect evaluatie De product- of effectevaluatie beoordeelt of de beoogde veranderingen daadwerkelijk hebben plaatsgevonden en hoe het gesteld is met de neveneffecten van de interventie. Dit kan worden onderzocht via een quasi-experimenteel onderzoeksdesign, waarbij de verandering in de kwaliteit van zorg wordt vergeleken met een controleregio. Registratiegegevens, zoals laboratoriumdata en gegevens van mutualiteiten, kunnen hiervoor worden gebruikt. Effectevaluatie kan ook met kwalitatief onderzoek, gebaseerd op de ervaringen en narratieven van verschillende actoren, met name patiënten [26](#page=26) [27](#page=27) [28](#page=28). > **Voorbeeld van effectevaluatie:** > Het evalueren van "Changing diabetes care in the community" door de evolutie van de kwaliteit van zorg in één regio (interventieregio) af te toetsen aan de evolutie in een vergelijkbare controleregio. Er werd een significante positieve vooruitgang geboekt op 3 van de 9 vooropgestelde kwaliteitsindicatoren in vergelijking met de controleregio, zoals een significante verbetering van HbA1C en cholesterol. Echter, de screening voor complicaties bleef ontoereikend [27](#page=27) [28](#page=28). Bij de product/effectevaluatie speelt causale interpretatie vaak een centrale rol, waarbij de effectrelatie, met een specifieke volgorde in tijd (X gaat vooraf aan Y), wordt onderzocht. Er wordt gezocht naar een "zuiver effect", waarbij het effect niet het gevolg is van andere oorzaken (geen "ruis"-factoren). Dit vereist idealiter een experimenteel design, hoewel dit in de maatschappij of gezondheidsdiensten niet altijd mogelijk is. Dit onderscheid tussen associatie en causatie is cruciaal, ook buiten fundamenteel onderzoek [29](#page=29). > **Tip:** Het is belangrijk om te onthouden dat procesevaluatie en product/effectevaluatie twee verschillende, maar complementaire, aspecten van evaluatie zijn. Een succesvolle procesevaluatie garandeert niet automatisch een positieve product/effectevaluatie, en vice versa. --- **Referenties:** --- # Methodes van toegepast onderzoek Dit onderdeel introduceert drie methoden van toegepast onderzoek: evaluatieonderzoek, registraties en participatief actieonderzoek, en beschrijft hun toepassing en kenmerken [31](#page=31). ## 3 Methodes van toegepast onderzoek Toegepast onderzoek kent verschillende methoden, waaronder evaluatieonderzoek, registraties en participatief actieonderzoek [31](#page=31). ### 3.1 Evaluatieonderzoek Evaluatieonderzoek richt zich op het geven van advies over de opzet van interventies of beleid, het begeleiden tijdens de uitvoering daarvan, en het evalueren van de uitkomsten van deze interventies of beleid [32](#page=32). #### 3.1.1 Soorten evaluatieonderzoek Er zijn verschillende soorten evaluatieonderzoek te onderscheiden: * **Planevaluatie (interventie-ontwikkeling)**: Dit type analyseert de interventie zelf en resulteert in een planning voor de evaluatie. Het beoordeelt de theoretische 'fit' van een interventie met de probleemdiagnose en formuleert verwachte, bedoelde en onbedoelde effecten. Dit kan worden gezien als beleidsvoorbereidend onderzoek. Een voorbeeld hiervan is het analyseren van de kosten, haalbaarheid, sterktes, zwaktes en aandachtspunten van de gezondheidszorg in gevangenissen, met simulaties voor mogelijke wijzigingen en de te verwachten effecten [33](#page=33) [34](#page=34). * **Procesevaluatie (interventie-implementatie)**: Dit onderzoekt de manier waarop de interventie wordt uitgevoerd, met aandacht voor hoe de interventie verloopt en wat er (niet) goed gaat [33](#page=33). * **Product- of effectevaluatie (interventie-effectiviteit)**: Dit onderzoekt de werkelijke effecten en neveneffecten van de interventie [33](#page=33). #### 3.1.2 Voorbeelden van evaluatieonderzoek * **Planevaluatie voorbeeld**: De analyse van de gezondheidszorg in gevangenissen als voorbereiding op mogelijke inkanteling in een ander overheidsdepartement [34](#page=34). * **Proces- en effectevaluatie voorbeeld**: Het verhogen van de participatiegraad bij baarmoederhalskankerscreening. Hierbij wordt gekeken naar het proces van het versturen van materialen voor zelfafname en de instructies die daarbij gegeven worden (#page=35, 36). De effectevaluatie beoogt het aantal bereikte vrouwen, het aantal bijkomende diagnoses, vermeden overlijdens, en eventuele onverwachte wenselijke of ongewenste neveneffecten, zoals verhoogde angst bij bepaalde vrouwen [35](#page=35) [36](#page=36). ### 3.2 Registraties Registraties worden gedefinieerd als het regelmatig registreren van de toestand in de bevolking, wat neerkomt op routinematige monitoring [37](#page=37). #### 3.2.1 Voorbeelden van registraties Voorbeelden van registraties zijn de Nationale Gezondheidsenquête, peilpraktijken van huisartsen om bijvoorbeeld griepsepidemieën te volgen, de Monitor COVID, het Intermutualistisch Agentschap dat gezondheidsuitgaven opvolgt, en de registratie van overlijdens [37](#page=37). Een concreet voorbeeld is het onderzoeksprogramma van overheden, zoals de Nationale Gezondheidsenquête van Sciensano. Deze enquête wordt om de 4 à 5 jaar gehouden onder een gerandomiseerde steekproef van 10.000 Belgen. Het doel is om de gezondheid, het zorggebruik en de determinanten daarvan te beschrijven, mogelijke trends in de gezondheidstoestand te bestuderen (een 'vinger aan de pols houden'), en sociale (on)gelijkheden in gezondheid en toegang tot gezondheidsdiensten te analyseren. Deze inzichten dienen als startpunt voor de ontwikkeling van passende interventies of beleid, en als evaluatie van reeds geïmplementeerde maatregelen [38](#page=38). > **Tip:** Registraties kunnen zowel een startpunt zijn voor interventieontwikkeling als een middel om bestaande interventies of beleid te evalueren [38](#page=38). #### 3.2.2 De relatie tussen registratie en interventie Registratie kan dienen als opvolging en evaluatie van een interventie. Bijvoorbeeld, na een interventie zoals de 'Fit in je hoofd' campagne met een online coachingplatform of mobiele app gericht op mentale veerkracht, kan via registratie de effectiviteit worden opgevolgd en geëvalueerd [40](#page=40). Aan de andere kant kan een interventie leiden tot de noodzaak van bijkomende registratie of onderzoek. Bij de evaluatie van antirookcampagnes, mediaberichtgeving of beleid rond prijzen en accijnzen, kan het door de gelijktijdige inzet van verschillende interventies moeilijk zijn om de aparte effecten te evalueren. In zulke gevallen is bijkomend onderzoek of registratie nodig, bijvoorbeeld het registreren van piekdalingen in tabaksverkoop direct na een campagne of accijnsverhoging, of pieken in online zoekopdrachten voor stoppen met roken na mediaberichten [42](#page=42). ### 3.3 Participatief actieonderzoek In tegenstelling tot het traditionele model waar kennis wordt gegenereerd in academische settings en vervolgens wordt gedeeld en geïmplementeerd in klinische settings of de maatschappij, pleit participatief actieonderzoek voor een integratie van onderzoek en maatschappij (#page=43, 44). Het traditionele model wordt gezien als suboptimaal omdat de onderzoeker en de maatschappij te ver van elkaar af staan [43](#page=43) [44](#page=44). Bij actieonderzoek grijpt de onderzoeker actief in op de realiteit. Kennis wordt gegenereerd, gedeeld en geïmplementeerd als een gedeeld proces tussen de onderzoeker en de praktijk. De positie en kennis van verschillende partijen worden als gelijkwaardig beschouwd, waarbij 'stakeholders' als volwaardige actoren worden gezien [44](#page=44). #### 3.3.1 Drie basiselementen van participatief actieonderzoek 1. **Participatie = Co-creatie**: Dit betekent dat niet alleen wetenschappers, maar ook de betrokken 'stakeholders' integraal deel uitmaken van het onderzoeksteam [45](#page=45). 2. **Actie**: Via concrete acties of initiatieven wordt verandering in de situatie beoogd. Deze acties worden met de 'gemeenschap' zelf ontwikkeld. Vaak is er sprake van activering en empowerment van een gemeenschap, hoewel echte empowerment moeilijk te bereiken kan zijn. Dit type onderzoek vindt vaak plaats in kwetsbare settings of bij moeilijke (gezondheids)thema's, zoals gevangenissen, arme buurten, kansarme jongeren, of thema's als levenseinde, rouw, anticonceptie en bevordering van gezonde levensstijlen. Soms ontbreekt een systematisch vooronderzoek, waardoor de diagnose minder empirisch onderbouwd kan zijn [46](#page=46) [47](#page=47). 3. **Onderzoek**: Het onderzoek is gebaseerd op kennis, theorieën en methoden uit wetenschappelijk onderzoek. Stakeholders nemen hierbij vaak de leiding, waarbij de onderzoeker een rol als katalysator kan vervullen. De evaluatie kan hierbij minder systematisch zijn [47](#page=47). #### 3.3.2 De actieonderzoekcyclus De actieonderzoekcyclus kan meerdere acties tegelijk omvatten en meerdere iteraties van dezelfde cyclus doorlopen. Dit proces kenmerkt zich door een relatief korte opvolging en opeenvolging van acties. Formeel onderzoek binnen deze cyclus is vaak beperkt in de evaluatie, meer gericht op 'leren door te doen' dan op diepgaande evaluatie [48](#page=48). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Toegepast onderzoek | Onderzoek dat gericht is op het ontwikkelen en evalueren van oplossingen voor concrete praktijkproblemen, vaak in samenwerking met belanghebbenden uit het maatschappelijk veld. | | Fundamenteel onderzoek | Onderzoek dat primair gericht is op het ontwikkelen, uitbreiden en bijsturen van kennis en theorieën, vaak zonder directe focus op directe toepassingen in de praktijk. | | Empirische cyclus | Een model dat het proces van wetenschappelijk onderzoek beschrijft, bestaande uit observatie, inductie, deductie, toetsing en evaluatie van hypothesen, toegepast in zowel fundamenteel als toegepast onderzoek. | | Praktijkprobleem | Een concreet, herkenbaar probleem dat zich voordoet in een specifieke maatschappelijke of professionele context en dat aanleiding geeft tot onderzoek. | | Diagnose van het probleem | De fase in toegepast onderzoek waarbij de bestaande situatie zorgvuldig wordt beschreven, inclusief de omvang en aard van het probleem, en de gewenste situatie wordt geschetst om de "gap" te identificeren. | | Plan en besluitvorming | Het proces waarbij algemene doelstellingen worden geconcretiseerd, een plan van aanpak wordt opgesteld met concrete acties, en beoogde effecten en evaluatie-instrumenten worden vastgelegd, vaak SMART geformuleerd. | | Interventie | Een actie of reeks acties die wordt ondernomen om een gesignaleerd praktijkprobleem aan te pakken en een gewenste verandering te bewerkstelligen. | | Procesevaluatie | Onderzoek dat de implementatie van een interventie evalueert om na te gaan in hoeverre deze is uitgevoerd, welke faciliterende factoren en barrières zijn ondervonden, en om de succesfactoren van de implementatie te beoordelen. | | Product/effect evaluatie | De evaluatie van de werkelijke uitkomsten en neveneffecten van een interventie om vast te stellen of de beoogde veranderingen hebben plaatsgevonden en wat de impact ervan is. | | Evaluatieonderzoek | Een vorm van toegepast onderzoek die zich richt op het beoordelen van de opzet (planevaluatie), uitvoering (procesevaluatie) en uitkomsten (product/effectevaluatie) van interventies of beleid. | | Registraties | Het systematisch en routinematig verzamelen en monitoren van gegevens over de toestand in de bevolking of binnen specifieke systemen, vaak gebruikt voor het volgen van trends en als startpunt voor interventies. | | Participatief actieonderzoek | Een onderzoeksbenadering waarbij onderzoekers en belanghebbenden (stakeholders) samenwerken om kennis te genereren, veranderingen te bewerkstelligen en de praktijk te verbeteren door middel van gedeelde participatie en concrete actie. | | Stakeholders | Belanghebbende partijen die direct of indirect betrokken zijn bij een praktijkprobleem of een onderzoeksproject, en die als volwaardige actoren deelnemen aan het proces. | | Causale interpretatie | Het vaststellen van een oorzaak-gevolgrelatie tussen een interventie en een uitkomst, waarbij de interventie voorafgaat aan het effect en er geen alternatieve verklaringen zijn voor het geobserveerde resultaat. | | Quasi-experimenteel onderzoeksdesign | Een onderzoeksopzet die elementen van experimenten bevat, zoals vergelijking met een controlegroep, maar waarbij de toewijzing aan groepen niet willekeurig is, vaak toegepast in natuurlijke settings. |