1VET_22-23_Ethiekindezorg_8_basisprincipes.pptx

# Ethische basisprincipes en vuistregels Dit onderwerp behandelt de fundamentele principes en praktische vuistregels die ten grondslag liggen aan ethisch handelen, met speciale aandacht voor de gulden regel, universaliseerbaarheid, respect voor menselijke waardigheid, verantwoordelijkheid en het principe van niet schaden. ### 1.1 De gulden regel De gulden regel is een veelgebruikte vuistregel voor ethisch handelen. Het houdt in dat men anderen moet behandelen zoals men zelf behandeld wenst te worden. Dit principe is bijzonder relevant bij patiënten die zich niet goed kunnen uiten of uitdrukken, maar het is altijd essentieel om de specifieke wensen van de patiënt of diens naasten te achterhalen. > **Tip:** Projecteer niet je eigen copingmechanismen op anderen. Wat voor jou werkt in een stressvolle situatie, werkt mogelijk niet voor een ander. De gulden regel kan worden aangevuld met de vraag: "Wat als iedereen dit altijd en overal zou doen?". Dit helpt bij het evalueren van de universaliseerbaarheid van een handeling. ### 1.2 Universaliseerbaarheid (Kant) Universaliseerbaarheid, zoals geformuleerd door Immanuel Kant, stelt dat men alleen moet handelen volgens een maxime waarvan men tegelijkertijd kan willen dat deze een algemene wet wordt. In Kants woorden: "handel zo dat de maxime van uw wil ten allen tijde als grondbeginsel voor een algemene wetgeving kan gelden". Dit principe impliceert twee belangrijke aspecten: 1. **Mensen niet gebruiken:** Men mag anderen niet reduceren tot een middel voor eigen doeleinden. Mensen moeten als doel op zich worden gerespecteerd. 2. **Zich niet laten gebruiken:** Evenzeer mag men zichzelf niet laten gebruiken als middel voor de doelen van anderen. ### 1.3 Respect voor menselijke waardigheid en de gemeenschap Het principe van menselijke waardigheid vereist dat men handelt als een lid van de samenleving waarin iedereen menswaardig wordt behandeld. Dit houdt in: * **Identificatie met de gemeenschap:** Men identificeert zich met de gemeenschap waarin men leeft of werkt. * **Inzetten voor het geheel:** Men verbindt zich met en zet zich in voor het algemene welzijn van de gemeenschap, met behoud van kritische zin. * **Trouw zijn aan het ideaal:** Er moet trouw worden geboden aan het principe dat in die gemeenschap elk mens menswaardig is. ### 1.4 Verantwoordelijkheid Verantwoordelijkheid reikt verder dan de directe relatie met een individuele patiënt. Het omvat een bredere plicht: * **Tegenover medemensen:** Rekening houden met de belangen van alle betrokkenen. * **Tegenover de samenleving:** Bijdragen aan het algemeen belang. * **Tegenover de natuur:** Zorg dragen voor het milieu. * **Tegenover volgende generaties:** Rekening houden met de impact op de toekomst. Het algemeen belang, inclusief ecologische aspecten, is hierbij van cruciaal belang. ### 1.5 Het principe van niet schaden (Primum non nocere) Het eerste en belangrijkste principe is "niet schaden" (primum non nocere). Dit principe beperkt de vrijheid tot handelen. De intentie om geen kwaad te doen is een minimale vereiste; het wil nog niet zeggen dat men actief goed doet. Patiëntgerichte zorg streeft naar het welzijn van de patiënt, maar dit moet altijd in evenwicht zijn met het "niet schaden"-principe. Het bepalen van schade, zowel op korte als lange termijn, en het afwegen ervan tegenover het te bewerkstelligen goede, is essentieel voor het bepalen van het patiëntwelzijn. Het welzijn is dus een afweging tussen weldoen en niet schaden. ### 1.6 Het meerderheidsprincipe Dit principe stelt dat men zoveel mogelijk nuttig gevolg moet nastreven voor zoveel mogelijk mensen, met zo min mogelijk schade voor de meerderheid. Het is belangrijk om dit principe te combineren met principes die de rechten van de minderheid beschermen, zoals menswaardigheid, het mens-als-doel-principe, en medezeggenschap. > **Voorbeeld:** Een discussie over het niet langer vergoeden van dure medicijnen door een verzekering, waardoor een kleine groep patiënten met hoge kosten wordt geconfronteerd, terwijl de verzekering betaalbaarder blijft voor de meerderheid. Dit scenario illustreert de mogelijke gevolgen en ethische dilemma's van het meerderheidsprincipe. > **Tip:** Wees uiterst voorzichtig met het meerderheidsprincipe, omdat het de rechten van minderheden kan schenden. ### 1.7 Medezeggenschap Een essentieel onderdeel van ethisch handelen is dat iedereen die de gevolgen van een handeling ondergaat, betrokken moet worden bij de besluitvorming. Dit geldt bijvoorbeeld voor examenregelingen. > **Voorbeeld:** Een zieke patiënt kan niet vrij kiezen voor een hulpverlener die gevaccineerd is. Vaccinatie wordt hier gezien als een kwestie van solidariteit, waarbij de besluitvorming de patiënt niet direct betrekt op een manier die haar keuzevrijheid volledig respecteert binnen haar specifieke context. ### 1.8 Solidariteitsbeginsel Het solidariteitsbeginsel houdt in dat men redeneert vanuit het perspectief van de zwakste schakel. Dit betekent aandacht hebben voor personen die niet voor zichzelf kunnen spreken, immobiel zijn, of op een andere manier afhankelijk zijn van anderen. > **Voorbeeld:** Een kind met keelpijn mag niet meer dan de voorgeschreven dosis medicatie krijgen, omdat een overdosis toxisch kan zijn. Dit illustreert het zorgvuldig afwegen van potentieel nut en mogelijke schade, waarbij de kwetsbaarheid van het kind centraal staat. Het principe kan ook worden toegepast op maatschappelijke vraagstukken: "Wat voor samenleving krijgen we als we mensen uitsluiten van zorg alleen omdat ze die zorg niet kunnen betalen?". ### 1.9 Ethische uitspraken en herkenning van principes Het herkennen van ethische principes in concrete situaties is cruciaal voor ethisch redeneren. > **Voorbeeld van ethische uitspraken en herkenbare principes:** > > * "Ik voelde me gebruikt toen bleek dat de student mij enkel wou helpen in het kader van een opdracht." - **Herkenbaar principe:** Mens als doel, nooit als middel (Kant). > * "Stel je voor dat iedereen dit altijd op deze manier zou doen. Wat zou de wereld dan mooi zijn…" - **Herkenbaar principe:** Universaliseerbaarheid (Kant) toegepast op een positieve, utopische visie. > * "Een zieke patiënt kan niet vrij kiezen voor een gevaccineerde hulpverlener. Vaccinatie is een kwestie van solidariteit." - **Herkenbaar principe:** Solidariteitsbeginsel. > * "Als een kind keelpijn heeft, geef je toch niet meer dan de voorgeschreven dosis. Een overdosis kan immers toxisch zijn." - **Herkenbaar principe:** Niet schaden; afwegen van nut versus schade. > * "De meerderheid is voor lesverplaatsing zodat men vroeger naar huis kan! (maar de betrokken docent gaf een vervangopdracht en is nu beschikbaar voor vragen)" - **Herkenbaar principe:** Meerderheidsprincipe (met een nuance dat medezeggenschap of individuele belangen ook een rol spelen). --- # Toepassing van ethische principes in de praktijk Dit onderdeel bespreekt de toepassing van diverse ethische principes in concrete situaties, waarbij aandacht wordt besteed aan de bijbehorende uitdagingen en de afweging tussen verschillende belangen. ### 2.1 Ethische basisprincipes en hun toepassing Verschillende ethische principes dienen als leidraad voor handelen, met name in de zorg en maatschappelijke context. #### 2.1.1 De gulden regel De gulden regel is een veelgebruikte vuistregel voor ethisch handelen. Het impliceert dat men anderen behandeld zoals men zelf behandeld wil worden. Dit principe is bijzonder zinvol bij patiënten die niet aanspreekbaar zijn, maar vereist altijd checken bij de patiënt of diens naasten, aangezien copingstijlen verschillen. > **Tip:** Projecteer nooit je eigen copingmechanismen op anderen; wat voor jou werkt, werkt niet per se voor een ander. #### 2.1.2 Universaliseerbaarheid (Kant) Dit principe, afkomstig van Immanuel Kant, stelt dat men zo moet handelen dat de maxime (het handelingsprincipe) van de wil te allen tijde als grondbeginsel voor een algemene wetgeving kan gelden. In essentie betekent dit dat een handeling ethisch is als deze universeel toegepast zou kunnen worden zonder tegenspraak of onwenselijke gevolgen. > **Voorbeeld:** Als iedereen altijd zou liegen om zichzelf te helpen, zou niemand meer de waarheid geloven, waardoor liegen als middel om zichzelf te helpen ondermijnd wordt. #### 2.1.3 Mens als doel, nooit als middel (Kant) Een ander kernprincipe van Kant is dat mensen nooit louter als middel mogen worden gebruikt om een doel te bereiken. Elk individu moet als doel op zich worden gerespecteerd, wat impliceert dat men anderen niet mag gebruiken en zich ook niet door anderen mag laten gebruiken. Dit benadrukt de inherente waardigheid van ieder mens. #### 2.1.4 Handelen als lid van de samenleving (Kant) Dit principe houdt in dat men moet handelen als een integraal lid van een samenleving waarin iedereen menswaardig wordt behandeld. Dit vereist een verbinding met en inzet voor het geheel, evenals trouw zijn aan de gemeenschap. Tegelijkertijd dient men kritische zin te behouden, waarbij de menswaardigheid van elk individu binnen die gemeenschap centraal staat. #### 2.1.5 Verantwoordelijkheid voor het algemeen belang Ethisch handelen impliceert rekening houden met de belangen van alles en iedereen. Dit gaat verder dan alleen de individuele patiënt en omvat ook verantwoordelijkheid tegenover medemensen, de samenleving, de natuur en toekomstige generaties. Het algemeen belang, inclusief ecologische overwegingen, is hierbij cruciaal. #### 2.1.6 Het "niet schaden" principe (Primum non nocere) Een fundamenteel ethisch principe, oorspronkelijk afkomstig van Hippocrates, is "eerst en vooral niet schaden". Dit principe beperkt de vrijheid om willekeurige handelingen te verrichten. Het enkel vermijden van kwaad ("ik doe toch geen kwaad") is niet voldoende; er moet ook actief naar het goede worden gestreefd. #### 2.1.7 Patiëntgerichte zorg en welzijn Patiëntgerichte zorg is gericht op het welzijn van de patiënt. Dit principe moet in evenwicht worden gebracht met het "niet schaden" principe. Het bepalen van schade (op korte en lange termijn) en het afwegen hiervan tegenover het te verwachten goede voor de patiënt is essentieel. Het welzijn van de patiënt staat hierbij centraal in de afweging tussen weldoen en niet schaden. > **Voorbeeld:** Een arts overweegt een risicovolle operatie die de kans op herstel aanzienlijk vergroot, maar ook een kleine kans op ernstige complicaties met zich meebrengt. Het welzijn van de patiënt, de potentiële voordelen en de risico's worden zorgvuldig afgewogen. #### 2.1.8 Het meerderheidsprincipe Dit principe stelt dat men zoveel mogelijk nuttig gevolg moet nastreven voor zoveel mogelijk mensen, met zo min mogelijk schade aan de meerderheid. Het kan worden gecombineerd met principes die de rechten van de minderheid bewaken, zoals menswaardigheid, het mens-als-doel-principe en medezeggenschap. > **Voorbeeld:** Een zorgverzekeraar overweegt om de vergoeding voor dure medicijnen voor een zeldzame ziekte te stoppen, waardoor de kosten voor de meeste verzekerden lager blijven, maar een kleine groep zelf voor de hoge kosten komt te staan. Dit illustreert de spanning tussen het meerderheidsprincipe en de bescherming van minderheden. > **Gevaren van het meerderheidsprincipe:** Het kan leiden tot het uitsluiten of benadelen van minderheidsgroepen als hun belangen niet adequaat worden meegenomen. #### 2.1.9 Medezeggenschap Iedereen die de gevolgen van een handeling ondergaat, moet betrokken worden bij de besluitvorming. Dit principe benadrukt het belang van participatie en inspraak, bijvoorbeeld bij het opstellen van examenregelingen. #### 2.1.10 Solidariteitsbeginsel Dit principe houdt in dat men redeneert vanuit de zwakste schakel in de samenleving. Dit kan betrekking hebben op personen die niet voor zichzelf kunnen spreken, mobiel zijn, of anderszins afhankelijk zijn. Het solidariteitsbeginsel is ook van toepassing op de vraag welke samenleving we willen creëren, bijvoorbeeld waar het gaat om toegang tot zorg, ongeacht betalingsvermogen. > **Voorbeeld:** Vaccinatie wordt vaak gezien als een kwestie van solidariteit, omdat het niet alleen de gevaccineerde beschermt, maar ook bijdraagt aan groepsimmuniteit en zo kwetsbaren beschermt. ### 2.2 Herkennen van ethische principes in uitspraken Het is belangrijk om de onderliggende ethische principes te kunnen herkennen in concrete uitspraken en situaties. * **Uitspraak:** "Een zieke patiënt kan niet vrij kiezen voor een gevaccineerde hulpverlener. Vaccinatie is een kwestie van solidariteit." * **Herkenbaar principe:** Solidariteitsbeginsel (bescherming van de zwakste en groepsimmuniteit). * **Uitspraak:** "Als een kind keelpijn heeft, geef je toch niet meer dan de voorgeschreven dosis. Een overdosis kan immers toxisch zijn." * **Herkenbaar principe:** Het "niet schaden" principe (voorkomen van schade door overdosering). * **Uitspraak:** "De meerderheid is voor lesverplaatsing zodat men vroeger naar huis kan! (maar de betrokken docent gaf een vervangopdracht en is nu beschikbaar voor vragen)" * **Herkenbaar principe:** Meerderheidsprincipe (voorkeur van de meerderheid), maar met een nuance door de medewerking van de docent die rekening houdt met de betrokkenen (impliciet medezeggenschap/algemeen belang). --- # Gevaren en kanttekeningen bij ethische principes Dit deel belicht de potentiële gevaren en nuances die komen kijken bij de toepassing van ethische principes, met speciale aandacht voor het misbruiken van het meerderheidsprincipe en het belang van individuele behoeften boven persoonlijke coping-stijlen. ### 3.1 De valkuilen van algemene ethische principes Ethische principes, hoewel bedoeld als leidraad voor goed handelen, kennen diverse gevaren en vereisen een zorgvuldige toepassing om misbruik of onbedoelde negatieve gevolgen te voorkomen. #### 3.1.1 Universaliseerbaarheid en het gevaar van projectie Het principe van universaliseerbaarheid, zoals geformuleerd door Kant, stelt dat men zo moet handelen dat het maxime van zijn wil te allen tijde als grondbeginsel voor een algemene wetgeving kan gelden. Hoewel dit principe oproept tot consistentie en het mijden van hypocrisie, schuilt hierin ook een gevaar. * **Projectie van coping-stijlen:** Een veelvoorkomende valkuil is het projecteren van de eigen coping-stijl op anderen. Zo kan men ervan uitgaan dat iedereen bij slecht nieuws behoefte heeft aan gezelschap, terwijl sommigen juist behoefte hebben aan alleen zijn. Het is essentieel om de individuele behoeften van een patiënt of diens naasten te achterhalen in plaats van uit te gaan van een algemene aanname gebaseerd op de eigen voorkeuren. > **Tip:** Controleer altijd bij de patiënt of diens naasten welke vorm van ondersteuning gewenst is, in plaats van aan te nemen wat wenselijk is. #### 3.1.2 Misbruik van het meerderheidsprincipe Het meerderheidsprincipe stelt dat men zoveel mogelijk nuttig gevolg voor zoveel mogelijk mensen moet nastreven, met zo min mogelijk schade aan de meerderheid. Dit principe, vaak toegepast in utilitaristische ethiek, kan echter worden misbruikt en dient gecombineerd te worden met principes die de rechten van de minderheid beschermen. * **Gevolgen voor minderheden:** Het blindelings toepassen van het meerderheidsprincipe kan leiden tot schadelijke gevolgen voor kleine groepen of individuen. Een voorbeeld hiervan is een situatie waarin verzekeringen bij bepaalde dure ziekten de vergoeding stopzetten, waardoor een kleine groep patiënten zelf de hoge medicatiekosten van bijvoorbeeld 400.000 euro per jaar moet dragen. Patiënten die dit niet kunnen betalen, zouden hierdoor kunnen overlijden, puur om de verzekering betaalbaarder te houden voor de meerderheid. > **Voorbeeld:** De discussie over het wel of niet vergoeden van dure medicijnen voor een kleine groep patiënten, ten faveure van de betaalbaarheid voor de bredere verzekerde populatie. * **Belang van medezeggenschap:** Een cruciaal principe om het misbruik van het meerderheidsprincipe te voorkomen, is medezeggenschap. Wie de gevolgen van een handeling ondergaat, moet betrokken worden in de besluitvorming. Dit principe is ook van toepassing op regelingen, zoals examenregelingen, waarbij de betrokkenen inspraak moeten hebben. #### 3.1.3 De grenzen van "niet schaden" en de focus op het goede doen Het principe van "niet schaden" (primum non nocere) is een fundamentele ethische richtlijn, voortkomend uit de hippocratische traditie. Echter, enkel "geen kwaad" doen, betekent nog niet dat men actief "goed" doet. * **Welzijn als afweging:** Patiëntgerichte zorg is gericht op het welzijn van de patiënt. Dit vereist een constante afweging tussen het principe van "niet schaden" en het principe van "goed doen". De potentiële schade, zowel op korte als op lange termijn, moet worden afgewogen tegen het te verwachten goede gevolg voor de patiënt. * **Onderscheid tussen neutraliteit en actieve zorg:** Het principe van "niet schaden" kan in bepaalde contexten leiden tot passiviteit, terwijl ethisch handelen vaak actieve inzet vereist om het welzijn van anderen te bevorderen. ### 3.2 Nuances in de toepassing van ethische regels De toepassing van ethische regels is complex en vereist aandacht voor specifieke contexten en individuele omstandigheden. #### 3.2.1 Solidariteit en de kwetsbaarste schakel Het solidariteitsbeginsel benadrukt het belang van redeneren vanuit de zwakste schakel in een gemeenschap. Dit betekent dat bijzondere aandacht moet uitgaan naar degenen die niet voor zichzelf kunnen spreken, mobiel zijn, of zelfstandig kunnen functioneren. * **Kwetsbare groepen:** Dit principe pleit ervoor om de samenleving in te richten op een manier waarop de meest kwetsbaren worden beschermd en ondersteund. De vraag "Wat voor samenleving krijgen we als we mensen uitsluiten van zorg alleen omdat ze die zorg niet kunnen betalen?" illustreert de morele implicaties van dit principe. > **Voorbeeld:** Vaccinatie wordt vaak gezien als een kwestie van solidariteit, omdat het niet alleen de gevaccineerde beschermt, maar ook kwetsbare personen die zich niet kunnen laten vaccineren (bijvoorbeeld door medische contra-indicaties). #### 3.2.2 Mens als doel, nooit als middel Een centraal principe in de deontologische ethiek van Kant is dat de mens altijd als doel, en nooit louter als middel, behandeld mag worden. Dit impliceert dat individuen respect afdwingen en niet gereduceerd mogen worden tot instrumenten voor het bereiken van andere doeleinden. * **Vermijden van exploitatie:** Dit principe is een krachtig verweer tegen situaties waarin mensen worden uitgebuit of gebruikt voor persoonlijk gewin of de doelen van anderen. De uitspraak "Ik voelde me gebruikt toen bleek dat de student mij enkel wou helpen in het kader van een opdracht" toont een inbreuk op dit principe. #### 3.2.3 Verantwoordelijkheid voor het algemeen belang Ethisch handelen vereist ook een brede verantwoordelijkheid die zich uitstrekt tot medemensen, de samenleving, de natuur en toekomstige generaties. Dit omvat het algemeen belang, ook op ecologisch vlak. * **Breder perspectief:** Het is niet voldoende om enkel rekening te houden met individuele patiënten. De impact van beslissingen op bredere gemeenschappen en ecologische systemen moet worden meegenomen in de ethische afweging. #### 3.2.4 Het behoud van kritische zin binnen gemeenschappen Hoewel het belangrijk is om je te verbinden met en in te zetten voor de gemeenschap, is het behouden van kritische zin essentieel. Dit betekent dat men binnen de gemeenschap moet blijven pleiten voor de menswaardigheid van elk individu. Het gaat om het identificeren met de gemeenschap waarin men leeft of werkt, maar wel met een voortdurende ethische reflectie op de inclusie en waardigheid van alle leden. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Gulden regel | Een ethisch principe dat stelt dat men anderen moet behandelen zoals men zelf behandeld wil worden, gebaseerd op wederkerigheid en respect. | | Universaliseerbaarheid | Een concept van Immanuel Kant dat stelt dat men alleen moet handelen volgens een maxime waarvan men kan willen dat deze een algemene wet wordt, wat betekent dat de handeling universeel toepasbaar moet zijn zonder tegenstrijdigheden. | | Mens als doel, nooit als middel | Een fundamenteel principe uit de deontologische ethiek van Kant, dat stelt dat ieder mens intrinsieke waarde heeft en nooit uitsluitend mag worden gebruikt om de doelen van anderen te bereiken. | | Integratie in school, werk, samenleving | Het proces waarbij individuen volledig worden opgenomen en deelnemen aan diverse maatschappelijke structuren, wat bijdraagt aan hun menselijke waardigheid en welzijn. | | Verantwoordelijkheid | De plicht om de gevolgen van eigen handelingen te dragen en rekening te houden met het belang van diverse belanghebbenden, waaronder medemensen, de samenleving, de natuur en toekomstige generaties. | | Algemeen belang | Het collectieve welzijn en de voordelen die ten goede komen aan de gehele gemeenschap, rekening houdend met zowel sociale als ecologische aspecten. | | Niet schaden (primum non nocere) | Een medisch-ethisch principe, afkomstig van Hippocrates, dat voorschrijft dat hulpverleners primair moeten voorkomen dat zij patiënten schade toebrengen, zowel direct als indirect. | | Patiëntgerichte zorg | Een benadering van zorg die zich primair richt op het welzijn en de behoeften van de individuele patiënt, waarbij de hulpverlener probeert het goede te doen met inachtneming van het principe van niet schaden. | | Meerderheidsprincipe | Een ethisch en politiek principe waarbij beslissingen worden genomen op basis van de wil van de meerderheid, met de bedoeling zoveel mogelijk nuttig gevolg te genereren voor de grootste groep. | | Medezeggenschap | Het recht van betrokkenen, zoals patiënten of werknemers, om deel te nemen aan besluitvormingsprocessen die hen direct aangaan, wat essentieel is voor autonomie en acceptatie. | | Solidariteitsbeginsel | Een ethisch principe dat pleit voor het ondersteunen van degenen die het meest kwetsbaar zijn of het minst in staat zijn om voor zichzelf op te komen, vanuit een gedeelde verantwoordelijkheid binnen een gemeenschap. | | Coping | Het psychologische proces van omgaan met stressvolle gebeurtenissen of situaties, waarbij individuen verschillende strategieën toepassen om emotionele en psychologische stabiliteit te bewaren. |