Multikulturalizm Baza (cavablı) dosyasının kopyası.pdf

# Multikulturalizmə dair anlayışlar və modellər Multikulturalizm anlayışları və modelləri haqqında ətraflı məlumatlar aşağıda verilmişdir. ## 1. Multikulturalizm anlayışları və modelləri Multikulturalizm, bir cəmiyyətdə mövcud olan müxtəlif etnik, mədəni, dini və sosial qrupların birgə yaşaması, onların öz kimliklərini qoruyub saxlaması və inkişaf etdirməsi prinsipinə əsaslanan bir anlayış və siyasətdir. Bu mövzu, multikulturalizmin mahiyyətini, yaranma səbəblərini, müxtəlif formalarını və modellərini əhatə edir. Multikulturalizm, sosial inkişafın bir məhsulu olaraq meydana çıxan bir sosial hadisədir eləcə də qloballaşmanın nəticəsidir [36](#page=36) . ### 1.1. Multikulturalizmin yaranma səbəbləri və məqsədləri Multikulturalizmin yaranmasının əsas səbəbi etnomədəni müxtəliflikdir. Bu müxtəlifliklərin əsasını təşkil edən etnik, dini və mədəni dəyərlərin qorunmasının yollarını öyrənmək, "Multikulturalizmə giriş" fənninin əsas predmeti və funksiyalarından biridir [12](#page=12) [13](#page=13) [20](#page=20) [35](#page=35). Multikulturalizm siyasətinin əsasında cəmiyyətdəki etnik, irqi, dini və mədəni müxtəlifliklərin qorunması prinsipləri dayanır. Bu siyasətin təməlində xalqların qarşılıqlı əməkdaşlığı, tolerantlıq ideyası və münaqişələrə yol verməmək prinsipləri yer alır [27](#page=27) [35](#page=35) . Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzinin yaradılmasının əsas məqsədi, tolerantlığın əsaslarının elmi təhlilini aparmaq və mədəni-etnik və dini müxtəlifliyi qorumaq üçün yollarını müəyyən etməkdir [3](#page=3). ### 1.2. Multikulturalizmin tənqidi və imtina edilməsi Bəzi Qərb dövlətləri və Avropa ölkələri multikulturalizm siyasətindən imtina etmişdirlər, çünki bu siyasətin səmərəsiz olduğu qənaətinə gəlmişlər. Bu imtinanın səbəbləri arasında milli və dini münaqişələr bəzi xalqların nümayəndələrinin assimilyasiya və inteqrasiya olmaq istəməməsi Qərbdə yaşayan millətlərin genofondunun dəyişiklik təhlükəsi və immiqrantların təhlükəsizliklərinin təmin oluna bilməməsi kimi məqamlar yer alır [10](#page=10) [40](#page=40) . ### 1.3. Multikulturalizmin modelləri və formaları Multikulturalizmin müxtəlif formaları mövcuddur. Bu formalar arasında "güclü" və "zəif" multikulturalizm fərqlənir [15](#page=15). * **Güclü multikulturalizm:** Milli azlıqlara öz etnik dəyərlərini qorumaq üçün tam azadlığın verilməsini əhatə edir. Bu forma, müasir liberalizmə əsaslanır. Güclü multikulturalizm, dövlət dəstəyi və etnik azlıqların cəmiyyətin bütün sahələrində fəal iştirakı üçün hər cür şərait yaradır [16](#page=16) [25](#page=25) . * **Zəif multikulturalizm:** Klassik liberalizmə əsaslanır. Bu forma, fərdin etnik kimliyini qorunması və dövlətin buna hər cür kömək etməsini əhatə edir [26](#page=26) . ### 1.4. Multikulturalizmin tarixi və coğrafi konteksti Multikulturalizm siyasəti 1960-cı illərin sonlarında yaranmışdır. İlk dəfə multikulturalizm siyasəti Kanadada yaranmışdır. Kanadada multikulturalizm, fransızdilli və ingilisdilli əyalətlərə parçalanan dövlətin bütövlüyünü təmin etmək cəhdi ilə rəsmi elan edilmişdir [11](#page=11) [36](#page=36) [40](#page=40) [43](#page=43) [5](#page=5). ABŞ-da multikulturalizm, "ağ" və "qara" irqin kəskin qarşıdurmasına qarşı çıxmaq cəhdi ilə rəsmi elan edilmişdir. Avstraliyada isə ölkənin immiqrasiya cəlbediciliyini artırmaq məqsədilə rəsmi elan edilmişdir [39](#page=39) [40](#page=40) . Azərbaycan multikulturalizminin meydana gəlməsinin obyektiv səbəbləri tarixi və coğrafi faktorlardır. Azərbaycanın Avropa və Asiya arasında, qədim İpək Yolunun üzərində yerləşməsi onun əsas coğrafi amilidir [37](#page=37) [41](#page=41) . ### 1.5. Multikulturalizmə yanaşmalar və konsepsiyalar Multikulturalizmdə liberalizm yanaşmasının nümayəndələri kimi V. Kimlika və Ç. Kukatas göstərilir. Çarlz Teylorun "Tanınma siyasəti" nəzəriyyəsi, azlıqlara xüsusi hüquqlar verilməsi ideyasına əsaslanır. Teylor, kollektiv mədəni dəyərlərin vacibliyini qəbul edərkən, fərdin cəmiyyətdən üstünlüyü fikrini rədd edir [36](#page=36) [6](#page=6). "Əridən qazan" (melting pot) konsepsiyası, vahid ümumi mədəniyyətin yaradılması və milli fərqlərin aradan qaldırılmasını nəzərdə tutur. Bu konsepsiya, ABŞ-da yaranmışdır. "Əridən qazan" konsepsiyasından fərqli olaraq multikulturalizmin əsas üstünlüyü, hər bir mədəniyyət daşıyıcısının özünü təhlükəsiz hiss etdiyi bir cəmiyyətin yaradılmasıdır . ### 1.6. Multikulturalizmin Azərbaycan kontekstində yeri Azərbaycançılıq ideologiyası, multikulturalizmi özünün tərkib hissəsi kimi qəbul edir. Ümummilli lider Heydər Əliyev, multikulturalizmi Azərbaycançılıq ideologiyasının tərkib hissəsi kimi təqdim edərək multikulturalizm siyasətinin əsasını qoymuş və Azərbaycan multikulturalizminin siyasi banisi olmuşdur. Azərbaycanın görkəmli nümayəndələrinin fəaliyyəti nəticəsində mədəni azərbaycançılıq hərəkəti milli şüuru formalaşdırmışdır [12](#page=12) [21](#page=21) [28](#page=28) [34](#page=34) [37](#page=37) . Azərbaycanda tolerantlığın Avropa yanaşmasından fərqi, tolerantlıq ilə identikliyi və mədəni unikallığı qorunub saxlamağın birləşdirmək cəhdindədir. Azərbaycan multikulturalizminin mahiyyəti, onun sosial hadisə, siyasət modeli və həyat tərzi olmasıdır. Azərbaycan, mədəniyyətin və dinin inteqrasiyası üçün əlverişli məkan kimi, bərabərhüquqlu birliyi və müxtəlif etnosların və mədəniyyətlərin inkişafını nəzərdə tutan harmonik bir mühitə malikdir [19](#page=19) [31](#page=31) [37](#page=37). Multikulturalizmin dövlət siyasəti kimi formalaşması üçün vətəndaş cəmiyyətinin mövcudluğu vacib şərtdir [22](#page=22) . ### 1.7. İmmigrasiya və milli azlıqlar məsələləri Milli azlıqlar və immiqrantlar arasında fərq, onların inteqrasiyanın forma və dərəcəsindən ibarətdir. İmmigrasiya proseslərinin sürətlənməsinin əsas səbəbləri arasında müharibə və münaqişələr, siyasi rejimlər, mövcud sosial-iqtisadi şərait və təbii fəlakətlər yer alır. İmmigrasiya proqramlarında ən vacib şərt dil biliyi səviyyəsidir [4](#page=4). İmmigrasiya siyasəti üçün nəzərdə tutulan dil proqramları Kanadada geniş vəsaitlə təmin edilir [1](#page=1). ### 1.8. Digər mühüm anlayışlar * **Tolerantlıq:** Fərqli dünyagörüşlərinə, həyat tərzlərinə, davranışlara, adətlərə, hisslərə, inanclara və əqidələrə dözümlü yanaşma deməkdir. Tolerant cəmiyyətin ən vacib xüsusiyyəti müxtəlif mədəniyyətlərin paralel mövcudluğudur [29](#page=29) [36](#page=36) . * **Sekulyarizm:** Hakimiyyətin və digər hüquq mənbələrinin istənilən din və dini inanclardan (etiqatlardan) ayrılıqda mövcud olmaları haqqında konsepsiyadır . * **Diskriminasiya:** İnsanın hüquq və vəzifələrinin müəyyən əlamətlərə (irqi, milliyyəti, vətəndaşlığına, cinsinə, əqidəsinə, seksual mənsubiyyətinə və s.) görə fərqlənməsidir . * **Assimilasiya:** Bir etnik qrupun üzvlərinin öz mədəniyyətini itirərək başqa etnik qrupun mədəniyyətini mənimsəməsi prosesidir . * **Aparteid:** Əhalinin hansısa qrupunun hüquqlarının məhdudlaşdırılması və ya məhrum edilməsi, ərazi təcridliyi şəklində irqi ayrı-seçkiliyin ifrat formasıdır . * **İzolyasiya:** Titul etnik qrupu ilə hər hansı bir əlaqənin dayandırılması yolu ilə milli azlıqların cəmiyyətə inteqrasiyasına mane olan prosesdir [43](#page=43) . * **Siyasi azərbaycançılıq:** Xalqın siyasi hüquqlarını qorumaq ideyasıdır [16](#page=16) [2](#page=2) [37](#page=37). * **Milli şüur:** Xalqların mədəni-etnik birlik olduğunun dərk edilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edən əlamətdir [40](#page=40). Multikulturalizmin dövlət siyasəti kimi tanınmasında Heydər Əliyevin İ. Əliyevin isə bu siyasətin həyata keçirilməsində rol oynaması qeyd olunur [8](#page=8). --- # Azərbaycanda multikulturalizm və tolerantlıq Bu özet, Azerbaycan'da çokkültürlülük ve hoşgörünün devlet politikası olarak gelişimini, geleneklerini ve Azerbaycançılık fikrini kapsamaktadır. ## 2. Azerbaycan'da çokkültürlülük ve hoşgörü Azerbaycan'da çokkültürlülük, devletin temel politikalarından biri olarak benimsenmiştir. Bu politika, ülkenin tarihsel gelişiminin, coğrafi konumunun ve çeşitli etnik ve kültürel grupların bir arada yaşama geleneğinin bir sonucudur. Azerbaycançılık ideolojisi, çokkültürlülüğü bu ideolojinin ayrılmaz bir parçası olarak sunarak ülkenin siyasi temellerini oluşturmuştur [34](#page=34) [37](#page=37). ### 2.1 Azerbaycan'da çokkültürlülük anlayışı ve uygulamaları #### 2.1.1 Çokkültürlülük politikası ve modeli Çokkültürlülük, farklılıkların korunması ve geliştirilmesine yönelik bir politika ve bu politikayı temellendiren teori ve ideolojidir. Azerbaycan modeli, etnik, dini ve kültürel değerlerin korunmasını ve bu değerlerin toplumla bütünleşmesini esas alır. Bu yaklaşım, "eriyen kazan" konseptinden farklıdır, zira her etnik-kültürel topluluğun kimliğini koruyarak bir arada yaşamasını hedefler. Azerbaycan'da çokkültürlülük, ülkenin sosyal ve kültürel gelişmişliğinin bir ürünü, bir sosyal olay olarak kabul edilir. En yüksek aşaması, çokkültürlülüğün vatandaşlar için bir yaşam tarzına dönüşmesidir [12](#page=12) [14](#page=14) [22](#page=22) [43](#page=43) [5](#page=5) [8](#page=8). #### 2.1.2 Tarihsel kökler ve gelişim Azerbaycan'da çokkültürlülük gelenekleri, tarihsel olarak zengin bir geçmişe sahiptir. Orta Çağ'da dahi, Alban Kilisesi ve Yahudi cemaatinin varlığı, çokkültürlülüğün bir göstergesiydi. Azerbaycan, kültürel ve dini entegrasyon için elverişli bir mekan olarak hizmet etmiş ve etmektedir. Bu, farklı etnosların ve kültürlerin, eşit haklı birliğe dayanan ve gelişimini öngören harmonizasyonu sayesinde mümkün olmuştur. Milli bilincin uyanışında, laik okulların açılmasının gerekliliği ve milli basının temellerinin atılmasında Hüseyin Zerdabi'nin rolü önemlidir. Azerbaycançılık fikrinin gelişiminde ise Haydar Aliyev'in siyasi iktidara dönüşü belirleyici bir rol oynamıştır [14](#page=14) [21](#page=21) [42](#page=42) [5](#page=5) [8](#page=8). #### 2.1.3 Azerbaycançılık ideolojisi ve çokkültürlülük Azerbaycançılık, ülkenin birliğini ve çeşitliliğini bir arada barındıran bir ideolojidir. Çokkültürlülük, Azerbaycançılık ideolojisinin ayrılmaz bir parçasıdır. Bu ideoloji, ülkedeki tüm halkların etnik ve kültürel değerlerinin korunmasını ve topluma entegrasyonunu hedefler. Siyasi Azerbaycançılık fikrinin temel amacı, halkın siyasi haklarını korumaktır. Haydar Aliyev, çokkültürlülüğü Azerbaycançılık ideolojisinin bir bileşeni olarak sunarak çokkültürlülük politikasının temellerini atmış ve bu alanda siyasi bir öncü olmuştur [12](#page=12) [22](#page=22) [34](#page=34) [37](#page=37) [42](#page=42) [8](#page=8). ### 2.2 Hoşgörü (Tolerantlıq) Hoşgörü, Azerbaycan'da devlet politikasının önemli bir yönüdür. Ülkenin Avrupa yaklaşımından farklı olarak, Azerbaycan'da hoşgörü, kimliği ve kültürel benzersizliği koruma çabasıyla birleşir. Hoşgörü, toplumun dönüşümüne ve ilerlemesine olanak tanıyan bir faktördür [4](#page=4) [5](#page=5). #### 2.2.1 Hoşgörü türleri Azerbaycan'da çeşitli hoşgörü türleri önemsenmektedir: * **Dini hoşgörü:** Başka dine inananları tanımak, dini değerlere ve farklı mezheplerin normlarına saygı duymak. İslam dünyasında tanınan dinler arasında Yahudilik ve Hristiyanlık bulunmaktadır [24](#page=24) [27](#page=27) [43](#page=43). * **Siyasi hoşgörü:** Farklı partilerin ve siyasi hareketlerin liderlerinin eşit hak ve imkanlarının tanınması, siyasi rakiplere saygı gösterilmesi anlamına gelir [21](#page=21). * **Cinsiyet hoşgörüsü:** Kadın ve erkeğin sosyal eşitliği, diğer cinsiyete karşı önyargısız bir tutum, bir cinsin diğerinden üstün olduğu düşüncelerinin olmamasıdır [21](#page=21) [27](#page=27). * **Diğer hoşgörü türleri:** Fiziksel veya zihinsel engelli bireylere, hastalara, yaşlılara karşı hoşgörülü olmak [21](#page=21) [27](#page=27). Hoşgörü, bir vatandaşlık toplumunun ürünüdür ve medeni ve ahlaki olarak gelişmiş bir devletin göstergesidir [23](#page=23). ### 2.3 Çokkültürlülük ile ilgili modeller ve kavramlar * **Asimilasyon:** Bir etnik grubun, baskın grubun kültürüyle bütünleşmesi, kendi kültürel özelliklerini kaybetmesi [34](#page=34) [42](#page=42). * **İzolasyon:** Milli azınlıkların toplumla herhangi bir bağını keserek topluma entegrasyonunu engelleyen bir süreçtir [34](#page=34) [42](#page=42). * **Aparthheid:** Belirli bir grubun etnik izolasyonunu ifade eder ve asimilasyonun önlenmesi amacıyla uygulanır [34](#page=34) [42](#page=42). * **Multikulturalizm:** Farklılıkların korunması ve geliştirilmesine yönelik bir politika ve bu politikayı destekleyen teori ve ideolojidir [34](#page=34) [42](#page=42) [8](#page=8). * **"Eriyen kazan" konsepti:** Tek tip, genel bir kültür yaratma ve milli farklılıkları ortadan kaldırma yaklaşımıdır [14](#page=14). ### 2.4 Uluslararası İşbirliği ve Çokkültürlülük Politikası Azerbaycan, çokkültürlülük alanında çeşitli uluslararası kuruluşlarla işbirliği yapmaktadır. Bunlar arasında Birleşmiş Milletler (BM), Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT), Avrupa Konseyi, Avrupa Birliği, İslam İşbirliği Teşkilatı ve diğerleri bulunmaktadır. Azerbaycan'ın BM ile işbirliği, ülkenin çokkültürlülük deneyimini incelemeyi, bu modeli analiz etmeyi ve dünyaya tanıtmayı amaçlar. Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasası, ırk, milliyet, dil, cinsiyet, köken, statü veya inançtan bağımsız olarak herkesin hak ve özgürlüklerinin eşitliğini garanti eder [26](#page=26) [4](#page=4). **Tip:** Azerbaycan'daki çokkültürlülük modeli, yalnızca farklı kültürlerin bir arada yaşamasını değil, aynı zamanda bu kültürlerin zenginleşmesini ve korunmasını da hedefler. Bu, ülkenin barış, istikrar ve karşılıklı anlayış ortamında gelişmesini sağlamaktadır. **Örnek:** Azerbaycan'ın başkenti Bakü, farklı etnik kökenlerden, dinlerden ve kültürlerden insanlara ev sahipliği yapmaktadır. Bu, şehirdeki çeşitli mimari tarzlarda, mutfaklarda ve kültürel etkinliklerde yansımaktadır. ### 2.5 Çokkültürlülükle İlgili Önemli Şahsiyetler ve Kavramlar * **Haydar Aliyev:** Çokkültürlülüğü Azerbaycançılık ideolojisinin bir parçası olarak sunarak ülkenin çokkültürlülük politikasının siyasi temellerini atmıştır [34](#page=34) [42](#page=42) [8](#page=8). * **Hüseyin Zerdabi:** Milli bilincin uyanışında laik okulların açılmasının önemini vurgulamış ve milli basının temellerini atmıştır [5](#page=5). * **Millətlərarası münasibətlər:** Azerbaycan'da demokratik prensipler temelinde düzenlenir [12](#page=12). * **Dini radikalizm ve aşırıcılıkla mücadele:** Bu mücadelede eğitim, önleyici tedbirler ve idari yöntemler kullanılır [12](#page=12). **Tip:** Çokkültürlülük, yalnızca bir arada yaşamak değil, aynı zamanda farklılıkların karşılıklı saygı ve anlayış içinde geliştiği bir ortam yaratmaktır. Azerbaycan, bu ilkeyi devlet politikası haline getirerek küresel bir model oluşturmaktadır. --- # İmmirasiya və milli azlıqlar məsələləri Bu mövzu, immiqrantların qarşılaşdığı çətinlikləri, milli azlıqlar və immiqrantlar arasındakı fərqləri, inteqrasiya proseslərini və multikulturalizm siyasətlərini ətraflı şəkildə araşdırır. ### 3.1 İmmiqrasiya və onunla bağlı problemlər İmmiqrantlar ölkəyə daxil olarkən müxtəlif problemlərlə üzləşə bilərlər. Bu problemlər arasında yerli əhali ilə bərabər hüquq və imkanların təmin edilməsi, dil baryerləri, məşğulluq və sosial inteqrasiya ön plana çıxır. Həmçinin, onların dilinin rəsmi muxtar statusunu təmin etmək də immiqrantları maraqlandıran əsas məsələlərdən biridir. İmmiqrantların inteqrasiyası proqramlarında dil biliyi səviyyəsi ən vacib şərtlərdən biri hesab olunur. Müasir dövrdə miqrasiya proseslərinin sürətlənməsinin əsas səbəbləri arasında müharibə və münaqişələr, siyasi rejimlər, sosial-iqtisadi şərait və təbii fəlakətlər yer alır [23](#page=23) [26](#page=26) [2](#page=2) [9](#page=9). ### 3.2 Milli azlıqlar və immiqrantlar arasındakı fərqlər Milli azlıqlar və immiqrantlar arasında əsas fərq, inteqrasiyanın forma və dərəcəsindən irəli gəlir. Milli azlıqlar adətən ölkənin yerli əhalisi hesab olunur və öz mədəniyyətlərini qoruyub saxlamaq hüququna malikdirlər. İmmiqrantlar isə sonradan ölkəyə köçmüş insanlardır və onların inteqrasiya prosesləri fərqli dinamikalar göstərə bilər [1](#page=1). ### 3.3 İnteqrasiya modelləri və siyasətləri İnteqrasiya prosesində müxtəlif modellər mövcuddur. "Əridən qazan" konsepsiyası, immiqrantların öz mədəniyyətlərini itirərək dominant mədəniyyətə assimilyasiya olmasını nəzərdə tutur. Buna qarşı olaraq, multikulturalizm siyasəti, müxtəlif etnomədəni qrupların maraqlarının tanınmasını və reallaşmasını əsas götürür. Multikulturalizmin əsas üstünlüyü, hər bir mədəniyyət daşıyıcısının özünü təhlükəsiz hiss etdiyi bir cəmiyyətin yaradılmasıdır. Assimilyasiya, bir etnik qrupun üzvlərinin öz mədəniyyətini itirərək başqa bir etnik qrupun mədəniyyətini mənimsəməsi prosesidir. Assimilyasiyanın qarşısını almaq üçün cəmiyyətdə müəyyən bir qrupunun ərazi təcridi (aparteid) də bir model olaraq qeyd olunur [16](#page=16) [29](#page=29) [34](#page=34) [41](#page=41) [42](#page=42) [9](#page=9). > **Tip:** Assimilyasiya, izolyasiya (təcridolma) və aparteid kimi modellər əvəzinə, multikulturalizm müxtəlif etnik və mədəni qrupların birgəyaşayışını təşviq edir [26](#page=26). Multikulturalizmin dövlət siyasəti kimi formalaşması üçün vətəndaş cəmiyyətinin mövcudluğu zəruri şərtdir [18](#page=18). #### 3.3.1 Multikulturalizmin tarixi və inkişafı Multikulturalizm siyasəti ilk dəfə 1960-cı illərin sonunda meydana gəlmişdir. Lakin müxtəlif ölkələrdə spesifik problemlərin həllində rəsmi elan edilmişdir. Məsələn, Amerikada "ağ" və "qara" irqin kəskin qarşıdurmasına qarşı çıxmaq cəhdi ilə, Avstraliyada isə ölkənin immiqrasiya cəlbediciliyini artırmaq məqsədilə multikulturalizm siyasəti elan edilmişdir [17](#page=17) [41](#page=41) [9](#page=9). > **Tip:** Multikulturalizmin banilərindən biri olaraq U. Kimlika və Ç. Kukatas göstərilir. Digər bir nəzəriyyəçi isə Ç. Teylor "tanınma siyasəti" nəzəriyyəsinin müəllifidir [10](#page=10) [2](#page=2). #### 3.3.2 Multikulturalizmin Azərbaycan modeli Azərbaycan multikulturalizmin meydana gəlməsində tarixi və coğrafi faktorlar obyektiv səbəblər kimi önə çıxır. Azərbaycan, dövlət başçıları tərəfindən qəbul edilmiş multikulturalizm siyasətini həyata keçirməsində Beynəlxalq Həmkarlar Təşkilatı, ATƏT, Avropa Şurası, Avropa İttifaqı, İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı kimi beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq edir. Heydər Əliyev multikulturalizmi Azərbaycançılıq ideyasının tərkib hissəsi kimi təqdim etmişdir. Azərbaycanın multikultural dəyərlərini əks etdirən qəhrəmanlıq eposu kimi "Kitabi-Dədə Qorqud" göstərilir [25](#page=25) [34](#page=34) [42](#page=42) [4](#page=4) [9](#page=9). > **İlham Əliyevin təşəbbüsü ilə Bakıda keçirilən Ümumdünya Beynəlxalq Forumu, regional səviyyədən qlobal hərəkata gətirib çıxarmışdır.** [17](#page=17). ### 3.4 Tolerantlıq və onun prinsipləri Tolerantlıq, vətəndaş cəmiyyətinin məhsuludur. Tolerant cəmiyyətin ən vacib xüsusiyyəti, müxtəlif mədəniyyətlərin paralel (birgə yaşama) mövcudluğudur. "Dözümlülük prinsipi" haqqında Bəyannamədə dominantlıq prinsipi tolerantlıqdır [10](#page=10) [23](#page=23) [25](#page=25) [9](#page=9). ### 3.5 Diskriminasiya və ayrı-seçkilik Əhalinin hansısa qrupunun hüquqlarının məhdudlaşdırılması və ya məhrum edilməsi, ərazi təcridliyi irqi ayrı-seçkiliyin ifrat forması olaraq aparteid adlanır. Etnik, irqi və ya dini qrupların tamamilə və ya qismən məhv edilməsinə yönəlmiş siyasət isə "güclü multikulturalizm" anlayışının əksinədir. Milli azlıqların hüquqlarının pozulması kiçik etnik qrupların problemlərinin səbəblərindən biridir [16](#page=16) [17](#page=17) [25](#page=25). #### 3.5.1 Dini radikalizm və ekstremizm Hər hansı dinin üstünlüyünü və ya xüsusi imtiyaza malik olduğunu təbliğ edən, digər etiqadların mənsublarına qarşı dözümsüz münasibət göstərən ifratçı sosial-dini fenomen dini radikalizm adlanır. Dini radikalizmin inkişafı üçün sosial ədalətsizlik zəmin yaradır. Fərqli dinlərin nümayəndələrinə qarşı dözümsüzlük yaxud konfessiyalar arası sərt qarşı durma dini ekstremizm adlanır. Dini radikalizmə və ekstremizmə qarşı mübarizədə maariflənmə, profilaktika və inzibati metodlar tətbiq olunur [29](#page=29) [39](#page=39). ### 3.6 Konstitusiya və hüquqi təminatlar Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası, irqindən, milliyətindən, dilindən, cinsindən, mənşəyindən, əqidəsindən asılı olmayaraq hər kəsin hüquq və azadlıqlarının bərabərliyinə təminat verir. Yerli xalqların hüquqlarına dair Bəyannaməni qəbul edən təşkilat BMT-dir [18](#page=18) [26](#page=26). ### 3.7 Milli azlıqların cəmiyyətə inteqrasiyasına mane olan proseslər Titul etnik qrupu ilə hər hansı bir əlaqənin dayandırılması yolu ilə milli azlıqların cəmiyyətə inteqrasiyasına mane olan bir proses izolyasiya adlanır. Bu, milli azlıqların milli və etnik dəyərlərinin məhv edilməsinin qarşısını alır [18](#page=18) [25](#page=25) [42](#page=42). ### 3.8 Sekulyarizm Sekulyarizm, hakimiyyətin və digər hüquq mənbələrinin istənilən din və dini inanclardan ayrılıqda mövcud olmaları haqqında bir konsepsiyadır. Bu, insanların şüurunun din və kilsədən uzaqlaşmaqla dünyəviləşməsini ifadə edir [25](#page=25) [39](#page=39). ### 3.9 Multikulturalizmin digər aspektləri Mütəfəkkirlərdən N. Tusi, ədalətin əhali təbəqələri arasında harmoniya yaratmağın vacib şərti olduğunu hesab edirdi. Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzinin yaradılmasının məqsədi isə tolerantlığın əsaslarının elmi təhlilini aparmaq və mədəni-etnik və dini müxtəlifliyi qorumaq üçün yollarını müəyyən etməkdir. Multikulturalizmdə liberalizm yanaşmasının nümayəndələri kimi V. Kimlika, Ç. Kukatas, Ç. Teylor, M. Uolzer kimi şəxslər göstərilir [1](#page=1) [2](#page=2). > **İslamda başqa dinə mənsub olanlarla münasibətlərin əsas prinsipi siyasi loyallıq müqabilində dini azadlıq və konfessional daxili muxtariyyətin təqdim edilməsidir.** [4](#page=4). --- # Dini tolerantlıq və islamda münasibətlər Bu mövzu islam dinində tolerantlığın əsas prinsiplərini, müxtəlif konfessiyalarla münasibətləri və dini radikalizmlə mübarizəni əhatə edir. İslam dininin tolerantlıq prinsipi Quran ayələri ilə təsdiqlənir, dinə məcburi yanaşmanın qadağan olunduğunu vurğulayır. Bu prinsipin əsasında digər dinlərə mənsub olanlarla siyasi loyal müqabilində dini azadlıq və konfessional daxili muxtariyyət təmin edilir [33](#page=33) [38](#page=38) [4](#page=4). ### 4.1 İslamda tolerantlığın əsas prinsipləri İslamda tolerantlıq, ilk növbədə, Quranın "Dində məcburiyyət yoxdur" prinsipinə əsaslanır. Bu, inanmaq azadlığının əsas götürüldüyünü göstərir. İslam dini özündə tolerantlığı əsas ünsürlərdən biri kimi qəbul edir [33](#page=33) [38](#page=38). #### 4.1.1 Digər dinlərə mənsub olanlarla münasibətlər İslamda başqa dinə mənsub olanlarla qurulan münasibətlərin əsas prinsipi, siyasi loyallıq müqabilində dini azadlıq və konfessional daxili muxtariyyətin təmin edilməsidir. Bu, zorla müsəlmanlaşdırmanın qəbul olunmadığını və dialoqdan qaçılmadığını göstərir [4](#page=4). #### 4.1.2 İslam aləmində tanınan dinlər İslam aləmində iudaizm və xristianlıq kimi dinlər tanınır [24](#page=24). ### 4.2 Dini radikalizmlə mübarizə Dini radikalizm, hansısa dinin üstünlüyünü təbliğ edən, digər etiqadlara qarşı dözümsüzlük göstərən ifratçı sosial-dini fenomendir. Dini ekstremizm isə fərqli dinlərin nümayəndələrinə qarşı dözümsüzlük və ya konfessiyalararası sərt qarşıdurma kimi səciyyələnir. Dini radikalizmin inkişafı üçün sosial ədalətsizlik zəmin yaradır [28](#page=28) [29](#page=29) [39](#page=39). Dini radikalizmə və ekstremizmə qarşı mübarizə metodları arasında maariflənmə, profilaktik və inzibati tədbirlər yer alır [39](#page=39). #### 4.2.1 Dini tolerantlığa təsir edən amillər * **Sekulyarizm:** İnsanların şüurunun din və kilsədən uzaqlaşmaqla dünyəviləşməsini ifadə edir [33](#page=33) [39](#page=39). * **Sosial ədalətsizlik:** Dini radikalizmin inkişafı üçün zəmin yaradan amildir [39](#page=39). ### 4.3 Müxtəlif mədəniyyət və konfessiyalarla münasibətlər Azərbaycan Respublikası multikulturalizm siyasətini həyata keçirərkən BMT, ATƏT, Avropa Şurası, Avropa İttifaqı, İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı kimi beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq edir. Azərbaycan multikulturalizminin mahiyyəti onun sosial hadisə, siyasət modeli və həyat tərzi olmasıdır. Multikulturalizmin dövlət siyasəti kimi formalaşması üçün vətəndaş cəmiyyəti mühiti zəruridir [18](#page=18) [4](#page=4) [7](#page=7). #### 4.3.1 Mədəniyyətlərarası dialoq "Bakı prosesi" dinlərarası dialoqlar keçirmək təşəbbüsüdür. Bu, mədəniyyətlər arasında dialoqun inkişaf etdirilməsini nəzərdə tutan bir təşəbbüsdür [20](#page=20). #### 4.3.2 Konfessiyalar Əsas xristian konfessiyaları katoliklik, pravoslavlıq və protestantlıqdır [38](#page=38) [7](#page=7). #### 4.3.3 Multikulturalizm konsepsiyaları * **"Əridən qazan" konsepsiyası:** Bu konsepsiyanın əsas ideyası bərabərhüquqlu mədəniyyətlərarası dialoqdur. Bu konsepsiyanın vətəni ABŞ-dır [28](#page=28) [29](#page=29). * **Multikulturalizm:** "Əridən qazan" konsepsiyasından fərqli olaraq, multikulturalizmin əsas üstünlüyü, hər bir mədəniyyət daşıyıcısının özünü təhlükəsiz hiss etdiyi cəmiyyətin yaradılmasıdır. Multikulturalizm tolerantlıq əsasında qurulur [24](#page=24) [29](#page=29). > **Tip:** İslam dinində tolerantlıq, yalnız müsəlmanlar üçün deyil, eyni zamanda digər dini icmalarla sülh və qarşılıqlı hörmət şəraitində yaşamağı təmin edən fundamental bir prinsipdir. Bu prinsip, cəmiyyətdə sosial harmoniyanı qorumağın vacib bir hissəsidir [4](#page=4). --- ## Common mistakes to avoid - Review all topics thoroughly before exams - Pay attention to formulas and key definitions - Practice with examples provided in each section - Don't memorize without understanding the underlying concepts

| Term | Definition | |------|------------| | Multikulturalizm | Müxtəlif mədəniyyətlərin, etnik qrupların, dillərin və dinlərin birgə mövcudluğuna və qarşılıqlı hörmətinə əsaslanan sosial, siyasi və mədəni siyasət və ideologiya. | | Tolerantlıq | Başqa fərdlərin fərqli baxışlarına, inanclarına, adətlərinə və həyat tərzinə qarşı dözümlü və hörmətlə yanaşma bacarığı. | | Assimilyasiya | Bir sosial qrupun, adətən milli azlığın, dominant mədəniyyət tərəfindən udulması və öz mədəni kimliyini itirməsi prosesi. | | İnteqrasiya | Milli azlıqların və ya immiqrantların cəmiyyətin sosial, iqtisadi və mədəni həyatına daxil olması prosesi, eyni zamanda öz mədəni kimliyini də qoruyub saxlamaq. | | Diskriminasiya | İnsanların irqi, dini, milli mənsubiyyəti, cinsi və ya digər əlamətlərinə görə ədalətsiz və ya fərqli rəftar edilməsi. | | Milli azlıq | Bir ölkənin əhalisinin əksəriyyətini təşkil etməyən, lakin özünəməxsus mədəniyyətə, dilə və ya tarixə malik olan qrup. | | İmmiqrant | Başqa bir ölkədən daimi yaşamaq üçün yeni bir ölkəyə köçən şəxs. | | Azərbaycançılıq | Azərbaycan xalqının milli kimliyini, birliyini və inkişafını təmin edən ideologiya. | | Sekulyarizm | Dövlətin din və dini qurumlardan ayrılması, ictimai həyatda dinin rolunun məhdudlaşdırılması prinsipidir. | | Konfessionalizm | Müəyyən bir dini təşkilatın, firqənin üstünlüyünü müdafiə edən baxış və ya siyasət. | | Dini ekstremizm | Dini məfhumların qatı, radikal və zorakılığa əsaslanan yozumu və tətbiqi. | | Dini radikalizm | Dini məfhumların qatı və ekstremist şəkildə yozulması, digər dini baxışlara qarşı dözümsüzlük. | | Etnik qrup | Ortak mədəniyyət, dil, tarix və ya mənşəyə əsaslanan insan qrupu. | | Mədəni müxtəliflik | Cəmiyyətdə mövcud olan müxtəlif mədəni ənənələr, dəyərlər və təcrübələr. | | Liberalizm | Fərdin azadlıqlarını, hüquqlarını və iştirakını önə çıxaran siyasi fəlsəfə. | | Kommunitarizm | İctimai birliyin və kollektiv dəyərlərin fərdin azadlıqlarından daha önəmli olduğunu müdafiə edən siyasi fəlsəfə. | | "Əridən qazan" konsepsiyası | Müxtəlif mədəniyyətlərin bir araya gələrək vahid bir mədəniyyət yaratması, milli fərqlərin aradan qalxdığı model. | | "Güclü multikulturalizm" | Milli azlıqlara öz etnik dəyərlərini qorumaq və inkişaf etdirmək üçün dövlət dəstəyi təmin edən yanaşma. | | "Zəif multikulturalizm" | Milli azlıqların öz etnik dəyərlərini qorumaq üçün fərdi azadlıqlarının olduğu, lakin dövlət dəstəyinin məhdud olduğu yanaşma. | | Ksenofobiya | Xarici ölkə vətəndaşlarına, millətlərinə, mədəniyyətinə qarşı duyulan nifrət, qorxu və ya düşmənçilik. | | Antisemitizm | Yəhudilərə qarşı nifrət, ayrıseçkilik və ya düşmənçilik. | | Etnoslar | Ortak dil, mədəniyyət, tarix və ya mənşəyə əsaslanan insan qrupu. | | Siyasi azərbaycançılıq | Azərbaycan dövlətçiliyinin, müstəqilliyinin və milli kimliyin qorunmasına və inkişafına yönəlmiş ideologiya. | | Quran | İslamın müqəddəs kitabıdır, Allahın Məhəmməd peyğəmbərə vəhy etdiyi sözlərini əhatə edir. | | BMT (Birləşmiş Millətlər Təşkilatı) | Beynəlxalq sülhü, təhlükəsizliyi təmin etmək, dövlətlər arasında dostluq münasibətlərini inkişaf etdirmək və beynəlxalq problemləri həll etmək məqsədilə qurulmuş beynəlxalq təşkilat. | | ATƏT (Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı) | Avropa, Şimali Amerika və Mərkəzi Asiya ölkələrini əhatə edən, təhlükəsizlik, insan hüquqları və əməkdaşlıq sahələrində fəaliyyət göstərən beynəlxalq təşkilat. | | Humanitar | İnsanpərvərliklə bağlı, insana və onun rifahına yönəlik. | | Millətlərarası münasibətlər | Müxtəlif millətlər və xalqlar arasında mövcud olan əlaqələr, qarşılıqlı münasibətlər. | | Qloballaşma | Dünyanın müxtəlif bölgələrinin iqtisadi, siyasi, mədəni və sosial sahələrdə daha sıx əlaqəyə girməsi prosesi. |