Thema 3_ Sociale ongelijkheid in gezondheidszorg 25_26.pdf

# Sociale ongelijkheid in de gezondheidszorg Dit topic onderzoekt de rol van gezondheidszorg als potentiële buffer tegen sociale ongelijkheden in gezondheid, met specifieke aandacht voor de Belgische context, onvervulde medische behoeften en katastrofale uitgaven [1](#page=1) [2](#page=2) [3](#page=3). ### 1.1 De aard van sociale ongelijkheid in gezondheid Sociale ongelijkheid in gezondheid is direct bepaald door de verdeling van macht en middelen binnen de maatschappij. Deze ongelijkheid wordt beschouwd als vermijdbaar en daarom maatschappelijk onrechtvaardig. Om gezondheidsgelijkheid te bevorderen, is het essentieel dat de gezondheidszorg zelf rechtvaardig functioneert. Het principe van "gelijke zorg voor iedereen" kan paradoxaal genoeg leiden tot het creëren van ongelijkheid [2](#page=2) [3](#page=3) [4](#page=4). ### 1.2 Gezondheidszorg als buffer voor sociale ongelijkheid De centrale vraag is of de gezondheidszorg daadwerkelijk kan optreden als een buffer tegen bestaande sociale ongelijkheden op het gebied van gezondheid. Dit impliceert dat de manier waarop gezondheidszorg wordt georganiseerd en verleend, invloed heeft op de mate waarin mensen, afhankelijk van hun sociale positie, gelijke kansen hebben op gezondheid [3](#page=3) [44](#page=44) [45](#page=45). ### 1.3 Sociale ongelijkheid in "unmet medical needs" in België In België behoort de sociale ongelijkheid in "unmet medical needs" (onvervulde medische behoeften) tot de hoogste in West-Europa. Dit betekent dat bepaalde groepen in de bevolking minder vaak de medische zorg krijgen die ze nodig hebben, wat direct verband houdt met hun sociale achtergrond [6](#page=6) [7](#page=7) [8](#page=8). ### 1.4 Katastrofale uitgaven voor gezondheid in België Naast onvervulde medische behoeften, is er in België ook sprake van aanzienlijke sociale ongelijkheid op het gebied van uitgaven voor gezondheid. In 5,2% van de gezinnen zijn de gezondheidsuitgaven katastrofaal, wat betekent dat deze uitgaven een buitensporig deel van hun inkomen opslokken. Dit percentage loopt op tot 12,5% in de laagste inkomensgezinnen, wat de financiële kwetsbaarheid van deze groep onderstreept [7](#page=7) [8](#page=8). ### 1.5 Beleid en kwaliteitskenmerken van de gezondheidszorg Equity wordt in België erkend als een essentieel kenmerk van een kwaliteitsvol gezondheidszorgsysteem en is vertaald in beleidsdocumenten. Desondanks wijzen de bevindingen over "unmet medical needs" en katastrofale uitgaven op aanhoudende uitdagingen in de praktijk. Het performantierapport van de Belgische gezondheidszorg benadrukt deze problematiek [5](#page=5) [6](#page=6) [7](#page=7) [8](#page=8). > **Tip:** Het is cruciaal om het verband te leggen tussen de verdeling van maatschappelijke middelen en de gezondheidsuitkomsten. De gezondheidszorgsector staat voor de uitdaging om niet alleen medische zorg te verlenen, maar ook om structurele sociale ongelijkheden aan te pakken of op zijn minst te mitigeren. > **Tip:** Denk na over de mechanismen die leiden tot "unmet medical needs". Dit kan te maken hebben met toegankelijkheid (geografisch, financieel), informatie, taalbarrières, of culturele factoren, die vaak verband houden met sociaaleconomische status. > **Tip:** "Katastrofale uitgaven" zijn een duidelijke indicator van financiële stress en kunnen leiden tot vermijdbare gezondheidsproblemen doordat mensen noodzakelijke zorg uitstellen of vermijden. Dit ondermijnt het principe van rechtvaardige zorg. --- # Integrale aanpak en belemmeringen in de gezondheidszorg Een geïntegreerde aanpak op vier niveaus – systeem, organisatie, interpersoonlijk en structureel – is essentieel om belemmeringen zoals digitale kwetsbaarheid, lage gezondheidsvaardigheden en etnische bias in de gezondheidszorg te overwinnen [10](#page=10) [11](#page=11) [14](#page=14) [37](#page=37) [42](#page=42). ### 2.1 Het belang van een geïntegreerde aanpak op vier niveaus Een geïntegreerde aanpak erkent dat discriminatie en uitsluiting in de gezondheidszorg op verschillende niveaus plaatsvinden en elkaar beïnvloeden. Deze niveaus zijn [10](#page=10) [11](#page=11) [14](#page=14) [37](#page=37) [42](#page=42): * **Systeem niveau:** Dit betreft het bredere maatschappelijke en politieke systeem waarin de gezondheidszorg functioneert [11](#page=11). * **Organisatie niveau:** Dit richt zich op individuele zorgorganisaties en instellingen, hun management, cultuur en procedures [14](#page=14) [15](#page=15). * **Interpersoonlijk niveau:** Dit omvat de interacties tussen zorgverleners en patiënten, inclusief percepties en attitudes [37](#page=37). * **Structureel niveau:** Dit verwijst naar fundamentele maatschappelijke ongelijkheden en mechanismen die de gezondheidszorg beïnvloeden [43](#page=43). #### 2.1.1 Systeem niveau belemmeringen Hoewel het document voornamelijk de andere niveaus uitwerkt, impliceert de bredere context dat systeemniveau factoren zoals wetgeving, beleid en maatschappelijke normen een rol spelen bij het creëren van ongelijkheid in de gezondheidszorg [11](#page=11). #### 2.1.2 Organisatie niveau belemmeringen Het organisatie niveau focust op individuele zorgorganisaties en de afstemming tussen de behoeften van patiënten en de organisatie van zorg. Belemmeringen op dit niveau kunnen voortkomen uit interne procedures en de organisatiecultuur [14](#page=14) [15](#page=15). #### 2.1.3 Interpersoonlijk niveau belemmeringen Op het interpersoonlijke niveau zijn er belemmeringen gerelateerd aan etnische discriminatie in de zorgverlening. Voorbeelden hiervan zijn [37](#page=37) [38](#page=38): * **Perceptie van hogere pijntolerantie bij zwarte mensen:** Dit is geworteld in historische rechtvaardigingen voor slavernij, waarbij gesuggereerd werd dat zwarte Afrikanen minder pijn voelden [38](#page=38). * **Perceptie dat mensen uit Noord-Afrika en mediterrane landen hun pijnklachten overdrijven (Mediterrane syndroom):** Dit kan leiden tot het gevoel dat artsen de pijn van patiënten niet erkennen [38](#page=38). Deze mispercepties verhogen het risico op patiëntveiligheidsincidenten [38](#page=38). #### 2.1.4 Structureel niveau belemmeringen Structurele belemmeringen ontstaan wanneer verschillen in toegang, beschikbaarheid, kwaliteit of zelfbeschikking worden versterkt door bredere maatschappelijke mechanismen. Deze factoren zijn geworteld in fundamentele maatschappelijke ongelijkheid en hebben betrekking op sociale, economische en politieke omgevingen [43](#page=43). ### 2.2 Specifieke belemmeringen Het document identificeert verschillende specifieke belemmeringen die de toegang en billijkheid in de gezondheidszorg negatief beïnvloeden. #### 2.2.1 Etnische bias in gezondheidszorgonderzoek Etnische bias kan leiden tot onjuiste metingen en diagnoses. Apparaten die afhankelijk zijn van lichtsensoren, zoals pulsoximeters en voorhoofdthermometers, zijn getest op lichtgekleurde huid [13](#page=13). * Bij 23 van de 100 patiënten met een zwarte huidskleur met koorts, wordt de koorts gemist wanneer een voorhoofdsthermometer wordt gebruikt [13](#page=13). #### 2.2.2 Digitale kwetsbaarheid Digitale ontwikkelingen dreigen de kloof in de gezondheidszorg te vergroten, mede door digitale kwetsbaarheid [28](#page=28). * **Algemene digitale vaardigheden:** 35% van de Belgen tussen 16 en 74 jaar heeft zwakke algemene digitale vaardigheden [22](#page=22). * **Determinanten van digitale kwetsbaarheid:** Leeftijd, inkomen en opleidingsniveau zijn de belangrijkste factoren die bijdragen aan digitale kwetsbaarheid [23](#page=23). * **Gezondheidsproblemen en digitale vaardigheden:** 6 op de 10 personen met een ernstig gezondheidsprobleem heeft beperkte digitale vaardigheden [24](#page=24). * **Jongeren:** De mythe van de "digital natives" wordt ontkracht, wat aangeeft dat ook jongeren digitale uitdagingen kunnen ervaren [25](#page=25). * **Gebruik van e-health:** Hoewel het gebruik van e-health toeneemt, vraagt 1 op de 3 gebruikers hulp bij het gebruik van e-diensten. De mate van toename van e-health gebruik is sterk afhankelijk van inkomens- en opleidingsniveau [26](#page=26). * **Moeite met digitale taken:** Personen met beperkte digitale vaardigheden hebben moeite met zorgwebsites bezoeken en begrijpen, uitnodigingsmails begrijpen, geneesmiddelen bestellen, QR codes scannen, gebruik van e-ID, inloggen in e-health toepassingen, en beeldbellen/teleconsultaties [27](#page=27). #### 2.2.3 Lage gezondheidsvaardigheden (health literacy) Lage gezondheidsvaardigheden vormen een significant obstakel voor het begrijpen en toepassen van gezondheidsinformatie en het nemen van weloverwogen gezondheidsbeslissingen [18](#page=18). * **Prevalentie:** 33% van de bevolking van 15 jaar en ouder heeft een laag niveau van gezondheidsvaardigheden [18](#page=18). * **Definitie:** Gezondheidsvaardigheden zijn de vaardigheden die nodig zijn voor het vinden, begrijpen en toepassen van gezondheidsinformatie en het nemen van beslissingen over gezondheid [18](#page=18). * **Drie niveaus van gezondheidsvaardigheden:** * **Functioneel niveau:** De lees-, schrijf- en rekenvaardigheden [18](#page=18). * **Interactief of communicatief niveau:** Het vermogen om informatie te verkrijgen en toe te passen in de eigen situatie, wat digitale vaardigheden, begrijpend lezen en effectieve communicatie met zorgverleners vereist [18](#page=18). * **Kritisch niveau:** Het juist interpreteren van gezondheidsinformatie, vooruitdenken over langetermijngevolgen, prioriteiten stellen en samen beslissen met de zorgverlener [18](#page=18). * **Gezondheidsvaardigheden en sociaaleconomische positie (SEP):** Lagere niveaus van gezondheidsvaardigheden komen vaker voor bij vrouwen (35%) dan bij mannen (32%), en in Brussel (38%) en Wallonië (36%) dan in Vlaanderen (29%) [19](#page=19). * **Impact van lage gezondheidsvaardigheden:** * **Leefstijl:** Gelinkt aan een minder gezonde leefstijl, omdat leefstijladviezen niet goed begrepen of toegepast kunnen worden. Mensen met lage gezondheidsvaardigheden roken meer en lijden vaker aan diabetes [20](#page=20). * **Toegang tot zorg:** Minder goede toegang tot het zorgsysteem, met latere zwangerschapscontroles, latere ontdekking van kanker, en minder adequate behandeling voor diabetes [20](#page=20). * **Gezondheidsstatus:** Vaker chronische aandoeningen zoals COPD, diabetes en depressie [20](#page=20). #### 2.2.4 Alfabetisme in België 15% van de volwassenen in België heeft moeilijkheden met lezen en schrijven. Dit is een fundamentele belemmering die bijdraagt aan lage gezondheidsvaardigheden en digitale kwetsbaarheid [17](#page=17) [28](#page=28). ### 2.3 Oplossingen en benaderingen Om de geïdentificeerde belemmeringen aan te pakken, worden diverse strategieën voorgesteld. #### 2.3.1 Cultureel sensitieve zorg Cultureel sensitieve zorg streeft naar het verlenen van gelijkwaardige, kwalitatieve zorg aan alle patiënten, ongeacht hun etniciteit, cultuur of taalvaardigheid [39](#page=39) [41](#page=41). * **Kernelementen:** Kennis, vaardigheden en attitudes bij hulpverleners zijn cruciaal [39](#page=39) [40](#page=40). * **Cultuurcompetente zorg:** Dit omvat kennis, vaardigheden en attitudes, en streeft naar gelijkwaardige zorg [39](#page=39). * **Persoonsgerichte zorg:** Elke patiënt wordt beschouwd als een uniek individu met eigen noden en prioriteiten, en wordt actief betrokken in het zorgproces [39](#page=39). * **Voordelen van cultureel sensitieve zorg:** * Meer vertrouwen in huisartsen [40](#page=40). * Meer tevredenheid over zorg en zorgkwaliteit [40](#page=40). * Meer engagement in informatie vragen en delen [40](#page=40). * Effectievere communicatie [40](#page=40). * Hogere therapietrouw [40](#page=40). * Algemeen betere gezondheidsuitkomsten voor etnisch diverse patiënten [40](#page=40). * Verhoogde efficiëntie en tevredenheid, minder stress en frustraties voor artsen [40](#page=40). #### 2.3.2 Structurele oplossingen Structurele belemmeringen kunnen worden aangepakt door middel van: * **Multidisciplinaire, interprofessionele teams:** Inclusief 'Community healthcare workers' [40](#page=40) [41](#page=41). * **Financieringsmodellen:** Overwegen van alternatieven voor betaling per prestatie, zoals forfaitaire financiering ("New deal!") [40](#page=40) [41](#page=41). * **Hulpverlenersontwikkeling:** Focus op kennis, attitude en vaardigheden van hulpverleners met betrekking tot stereotypen, vooroordelen, reflexiviteit en tolken [40](#page=40) [41](#page=41). #### 2.3.3 Aanpak van digitale kwetsbaarheid en lage gezondheidsvaardigheden Het document benadrukt het belang van het identificeren van mensen met lage gezondheidsvaardigheden en het aanpassen van de communicatie naar hen toe. Tegelijkertijd is het cruciaal om de gezondheidsvaardigheden van de bevolking te verbeteren. Het advies is om in te zetten op digitale inclusie en het verbeteren van basisvaardigheden zoals lezen en schrijven [17](#page=17) [20](#page=20) [22](#page=22) [23](#page=23) [24](#page=24) [25](#page=25) [26](#page=26) [27](#page=27) [28](#page=28). > **Tip:** Een sleutel tot succes is een geïntegreerde aanpak die alle vier de niveaus (systeem, organisatie, interpersoonlijk, structureel) omvat om zo effectief mogelijke oplossingen te implementeren [10](#page=10) [11](#page=11) [14](#page=14) [37](#page=37) [42](#page=42). > **Voorbeeld:** Het ontbreken van diverse populaties in de ontwikkeling en testen van medische technologie, zoals pulsoximeters op lichte huid, illustreert etnische bias die de nauwkeurigheid van metingen kan beïnvloeden voor personen met een donkere huidskleur. Dit heeft directe gevolgen voor de patiëntenzorg op interpersoonlijk en organisatie niveau [13](#page=13). --- # Proportioneel universalisme en kankerscreening Dit topic verkent het principe van proportioneel universalisme als een leidraad voor het aanpakken van sociale ongelijkheid in de gezondheidszorg, met specifieke aandacht voor de toepassing ervan in kankerscreeningsprogramma's [30](#page=30). ### 3.1 Probleemstelling van een universele benadering Een universele benadering, waarbij iedereen exact hetzelfde aanbod krijgt, kan onvoldoende inspelen op de diverse behoeften en omstandigheden van individuen. Vaak is een universeel aanbod gebaseerd op het referentiekader van de ontwikkelaar, waardoor het vooral effectief is voor personen in niet-maatschappelijk kwetsbare situaties. Hierdoor blijken interventies die universeel bedoeld zijn, in de praktijk vaak categoriaal te werken en vooral de middenklasse en andere sociale groepen te bereiken die als 'norm' worden beschouwd in de samenleving, zoals personen met een Belgische nationaliteit en heteroseksuele oriëntatie [30](#page=30). ### 3.2 Het principe van proportioneel universalisme Het equity-principe stelt dat variatie in ondersteuning noodzakelijk is om gelijke uitkomsten voor iedereen te realiseren. Proportioneel universalisme (PU) is een benadering die voortkomt uit dit rechtvaardigheidsprincipe. Het houdt in dat een interventie zich richt tot de gehele doelgroep, maar dat het aanbod varieert op basis van de ondersteuningsbehoeften van de doelgroep. Dit kan zich uiten in extra inspanningen, het benutten van specifieke kanalen of aangepaste toeleiding tot het aanbod. Het doel hiervan is om de zogenaamde Mattheüseffecten, waarbij de rijken rijker worden en de armen armer, terug te dringen [31](#page=31). Bij proportioneel universalisme zijn twee kernaspecten van belang [32](#page=32): * Het is een aanpak die zich richt tot **iedereen**, niet enkel tot de meest kwetsbaren, en vertrekt vanuit wat mensen met elkaar verbindt [32](#page=32). * Het is een aanpak die **variërend** te werk gaat, rekening houdend met de diversiteit en ongelijkheid tussen mensen [32](#page=32). ### 3.3 Toepassing in kankerscreening met oog voor sociale verschillen #### 3.3.1 Sociale determinanten van gezondheid en screeningsdeelname Sociale ongelijkheden, zoals die gerelateerd aan migratieachtergrond en sociaaleconomische status (SES), hebben een significante invloed op de deelname aan kankerscreeningsprogramma's. Personen met een lage SES en een migratieachtergrond vertonen vaker lagere screeningspercentages [34](#page=34). #### 3.3.2 Proportioneel universalisme als leidraad in kankerscreening Vertrekkend vanuit een perspectief van proportioneel universalisme, kan kankerscreening worden vormgegeven op een manier die rekening houdt met deze sociale verschillen. Dit betekent dat, hoewel screening universeel wordt aangeboden, de manier waarop dit aanbod wordt gecommuniceerd, de toegang wordt gefaciliteerd en de ondersteuning wordt geboden, aangepast wordt aan de specifieke noden van diverse groepen [31](#page=31) [35](#page=35). #### 3.3.3 De rol van community health workers Community health workers (CHW's) kunnen een cruciale rol spelen in het toepassen van proportioneel universalisme binnen kankerscreening. Wanneer CHW's afkomstig zijn uit de doelgroep zelf, functioneren zij als brugfiguren die vertrouwen kunnen opbouwen. Dit kan leiden tot meer geïnformeerde beslissingen over deelname en verbeterde toegang tot zorg voor ondergescreende of gemarginaliseerde populaties [36](#page=36). > **Tip:** Het inzetten van CHW's die de taal en culturele context van de doelgroep begrijpen, kan de effectiviteit van screeningscampagnes aanzienlijk verhogen door drempels te verlagen en de aansluiting bij de leefwereld van individuen te vergroten [36](#page=36). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Sociale ongelijkheid in gezondheid | Dit verwijst naar vermijdbare en sociaal onrechtvaardige verschillen in gezondheid tussen verschillende groepen in de samenleving, die vaak bepaald worden door de verdeling van macht en middelen. | | Onvervulde medische behoeften (Unmet medical needs) | Situaties waarin personen medische zorg nodig hebben maar deze om diverse redenen niet ontvangen, wat kan leiden tot significante gezondheidsverschillen tussen bevolkingsgroepen. | | Katastrofale uitgaven voor gezondheid | Kosten die huishoudens moeten maken voor gezondheidszorg, die zo hoog oplopen dat ze het economisch welzijn van het huishouden significant bedreigen, vooral bij lagere inkomensgroepen. | | Equity | Het principe van rechtvaardigheid en billijkheid binnen de gezondheidszorg, wat inhoudt dat iedereen toegang heeft tot zorg van hoge kwaliteit, ongeacht sociaaleconomische status, etniciteit of andere factoren. | | Gezondheidsvaardigheden (Health literacy) | De vaardigheden die individuen nodig hebben om gezondheidsinformatie te vinden, te begrijpen en toe te passen om weloverwogen beslissingen te nemen over hun gezondheid. Dit omvat functionele, interactieve en kritische niveaus. | | Digitale vaardigheden | De competenties die nodig zijn om digitale technologieën effectief te gebruiken voor communicatie, informatievergaring, creatie van inhoud en probleemoplossing, wat steeds belangrijker wordt in de gezondheidszorg. | | Digitale kwetsbaarheid | Een situatie waarin individuen door beperkte digitale vaardigheden moeite hebben met het benutten van digitale diensten, waaronder e-health toepassingen en online gezondheidsinformatie, wat de kloof in de gezondheidszorg kan vergroten. | | Etnische bias | Vooroordelen of discriminatie gebaseerd op etniciteit die de toegang tot, kwaliteit van, of behandeling binnen de gezondheidszorg beïnvloeden, wat kan leiden tot ongelijke gezondheidsuitkomsten. | | Cultureel competente zorg | De mogelijkheid van zorgverleners om gelijkwaardige en kwalitatieve zorg te verlenen aan alle patiënten, onafhankelijk van hun etniciteit, cultuur of taalvaardigheid, door kennis, vaardigheden en attitudes aan te passen. | | Cultureel sensitieve zorg | Een benadering binnen de gezondheidszorg die zich richt op kritische reflectie en zelfbewustzijn van zorgverleners om stereotypering en vooroordelen te voorkomen en de zorg beter af te stemmen op de unieke noden van diverse patiëntenpopulaties. | | Proportioneel universalisme | Een beleidsprincipe dat stelt dat universele interventies aangepast moeten worden aan de ondersteuningsnoden van de doelgroep om gelijke uitkomsten te realiseren, door variatie in inspanning en toeleiding te garanderen om sociaaleconomische effecten te verminderen. | | Community health workers | Zorgprofessionals die deel uitmaken van de lokale gemeenschap en fungeren als brug tussen de gemeenschap en het formele gezondheidszorgsysteem, wat kan leiden tot meer vertrouwen en betere toegang tot zorg voor gemarginaliseerde groepen. | | Structurele belemmeringen | Factoren op het niveau van de bredere maatschappij en het zorgsysteem, zoals sociaaleconomische structuren, financieringsmodellen en organisatorische procedures, die de toegang tot en de gelijkheid van gezondheidszorg kunnen beïnvloeden. |