Beginselen van regelgeving - Outline laatste versie.docx

# De institutionele omgeving van regelgeving De institutionele omgeving waarin regelgeving tot stand komt, is cruciaal voor het begrijpen van het wetgevingsproces, met name in België als federale staat binnen de Europese Unie. ### 1.1 België als (lid)staat in de Europese Unie en de wereld * **Internationale verdragen:** België is gebonden door internationale verdragen. * **Europese Unie:** * Richtlijnen en verordeningen zijn de belangrijkste vormen van Unierecht die van belang zijn voor België. * Het Unierecht heeft voorrang op intern recht. * Belangrijke instellingen van de EU zijn de Europese Commissie, de Raad van Ministers en het Europees Parlement. * **Federale staat:** * België kent een federale overheid, drie gemeenschappen en drie gewesten. * Bevoegdheden zijn in beginsel exclusief, maar samenwerking via samenwerkingsakkoorden en gezamenlijke decreten is mogelijk. * Het **verticaliteitsbeginsel** houdt in dat een overheid bevoegd is voor het vaststellen van regels, de toepassing ervan op individuele situoven, toezicht, controle, handhaving en het oprichten en financieren van instellingen. * **Federale instellingen:** Kamer van volksvertegenwoordigers, Senaat (voorlopig nog), Koning, regering. * **Deelstaatinstellingen:** Parlement (bv. Vlaams Parlement), regering (bv. Vlaamse Regering). * **Rechtsstaat en democratie:** * België is een parlementaire democratie en een rechtsstaat. * De **rechtsstaat** betekent dat zowel burgers als overheden gebonden zijn door rechtsregels. Deze regels moeten duidelijk, toegankelijk en stabiel zijn (rechtszekerheid). Er mag geen willekeur zijn door de overheid, en basisrechten, zoals grondrechten, mogen niet zomaar worden geschonden. * Het **democratiebeginsel** ("alle machten gaan uit van de Natie") houdt in dat er drie staatsmachten zijn (wetgevend, uitvoerend, rechterlijk) met onderlinge samenwerking en controle. * De **scheiding der machten** omvat het maken van regels, het uitvoeren van regels en rechterlijk toezicht, onder meer op bevoegdheidsverdelingen en naleving van grondrechten. ### 1.2 Van beleid naar rechtsregels De omzetting van politiek beleid naar rechtsregels verloopt via verschillende stappen en instrumenten. #### 1.2.1 Besluitvorming en beleid * Politiek beleid is idealiter gebaseerd op een consistente, democratisch bepaalde visie. * **Regeerakkoorden** vormen een basis voor beleid, met wisselende mate van detail. * Per legislatuur of beleidscyclus worden beleidsverklaringen (federaal) en beleidsnota's (Vlaams) opgesteld. * Per jaar of begrotingscyclus zijn er beleidsnota's (federaal) en beleids- en begrotingsdoelstellingen (Vlaams). * Andere beleidsdocumenten zijn Groenboeken, Witboeken, Conceptnota's en Visienota's. #### 1.2.2 Alternatieven voor regelgeving Rechtsregels zijn slechts één instrument van de overheid. Andere instrumenten om beleid te voeren zijn: * **Zelfregulering door specifieke instanties:** * Een sector reguleert zichzelf, soms met meer expertise. * Dit kan variëren van volledige vrijheid tot het opnemen van zelfregulering als voorwaarde in regelgeving (niet-verplicht). * Certificaten of labels kunnen een vorm van zelfregulering zijn. * Geschiktheid hangt af van kennisvereiste, draagvlak, en organisatiekracht in de sector. * **Overeenkomsten:** * Afspraken tussen actoren en eventueel de overheid, met of zonder stimuli. * Benamingen variëren (akkoord, protocol, handvest, convenant, beleidsovereenkomst, charter). * Afdwingbaarheid is wisselend, maar de overheid kan bij niet-naleving alsnog regelgevend optreden. * Geschiktheid hangt af van draagvlak, organisatiekracht, en de mate waarin de overheid zichzelf kan binden. * **Sensibilisering en nudging:** * Indirecte beïnvloeding van gedrag. * **Sensibilisering** legt voordelen en nadelen van gedrag uit. * **Nudging** stuurt gedrag op onbewuste wijze via psychologische processen. * Niet geschikt als andere prikkels (bv. financiële sancties/beloningen) nodig zijn voor gedragsverandering. * **Betere toepassing of handhaving van bestaande regels:** * Indien regels tekortschieten door gebreken (complexiteit, interne tegenstrijdigheid), moeten ze worden aangepast. * Indien regels niet (afdoende) worden toegepast of gehandhaafd, moet de controle en handhaving worden verbeterd. * De hoogte van de sanctie is minder belangrijk dan de pakkans. * Meer toezicht vergt investeringen, maar kan maatschappelijke baten opleveren en zichzelf financieel terugverdienen via geïnde boetes. #### 1.2.3 Andere aandachtspunten bij de besluitvorming * Keuze uit beleidsopties (evaluatie vooraf). * Verantwoording van beleidskeuzen. * Overleg en consultatie. * Opvolging (evaluatie achteraf). #### 1.2.4 Regeldruk en deregulering * **Regeldruk:** Moeilijk kwantitatief te meten (tekstuele omvang, complexiteit, toepassingsgebied, wijzigingen). Subjectieve perceptie is belangrijk. Kosten en lasten zijn nauwkeuriger te meten. Toegankelijkheid en begrijpelijkheid zijn cruciaal. * **Regelgevingsparadox:** De tegenstelling tussen "te veel regels" en de behoefte aan nieuwe regels. * **Deregulering:** Pogingen om onbruik geraakte regelgeving te verwijderen of een "one in, one out" principe toe te passen. Een doordacht programma is noodzakelijk. ### 1.3 Soorten rechtsregels Rechtsregels kunnen op verschillende niveaus en in diverse vormen bestaan. #### 1.3.1 Internationale verdragen * Bilateraal, multilateraal, of binnen internationale organisaties. * Artikel 167 Grondwet regelt de sluiting en instemming met verdragen door de Koning en de deelstaatregeringen. #### 1.3.2 Europese rechtsregels * Richtlijnen en verordeningen zijn van belang voor België. * De implementatie ervan in het intern recht wordt later gedetailleerder besproken. #### 1.3.3 Grondwet * De hoogste interne rechtsregel, die de organisatie van de staatsmachten en fundamentele rechten regelt. #### 1.3.4 Bijzondere meerderheidswetten, -decreten en -ordonnanties * Wetgeving die een bijzondere meerderheid vereist, vaak om federale structuren te wijzigen. #### 1.3.5 Wetten, decreten en ordonnanties * **Algemeen:** Het startpunt voor de meeste regelgeving. De wetgever mag slechts in beperkte gevallen niet optreden. Wetten, decreten en ordonnanties hebben dezelfde rechtskracht. * **Kracht van wet en bekrachtiging:** Bekrachtiging kan een lagere rechtsregel kracht van wet toekennen, maar dit is een uitzondering. Bekrachtiging aan het einde van het wetgevingsproces (door de uitvoerende macht) is een andere betekenis. * **Bevoegdheidsverdeling:** Geldt enkel binnen de eigen bevoegdheden van de overheid. * **Procedure voor totstandkoming:** Wordt later besproken. * **Soorten en categorieën:** * Bijzondere meerderheidswetten en -decreten. * **Gezamenlijke decreten en ordonnanties:** Een instrument ingevoerd bij de zesde staatshervorming, vereist instemming in elk betrokken parlement en bespreking in een interparlementaire commissie. * Begrotings- en rekeningwetten. * Naturalisatiewetten. * Domeinwetten. * Opdrachtwetten: wetten die opdrachten geven aan de uitvoerende macht. * **Kaderwetten:** Schetsen een algemeen kader dat door de uitvoerende macht verder ingevuld wordt, met grote flexibiliteit. * **Bijzonderemachtenwetten:** Delegeren zeer ruime bevoegdheden in ruim geformuleerde aangelegenheden, vaak met de mogelijkheid om bestaande normen te wijzigen of op te heffen. Er gelden strikte voorwaarden. * Besluitwetten: Fictie van wetten uitgevaardigd alsof alle takken van de wetgevende macht deelnamen (noodsituaties). * Instemmingswetten: Instemming met verdragen of samenwerkingsakkoorden. * Bekrachtigingswetten: Geven besluiten van de uitvoerende macht kracht van wet. * **Interpretatieve wetten:** Verlenen een authentieke interpretatie aan een bestaande bepaling bij onduidelijkheid, met terugwerkende kracht. Vereist dat er effectief onduidelijkheid bestond en de interpretatie al tot de mogelijkheden behoorde. * Organieke wetten: Regelen de oprichting en inrichting van overheidsonderdelen. * Verzamelwetten, mozaïekwetten en programmawetten: Bevatten bepalingen over uiteenlopende onderwerpen. * Reparatiewetten: Corrigeren fouten in wetgeving op korte termijn. * Gelegenheidswetten, steekvlamwetten en symboolwetten: Ontstaan door concrete gebeurtenissen, soms zonder veel rechtsgevolgen. #### 1.3.6 ‘Wetgevende’ samenwerkingsakkoorden * Afspraken tussen deelstaten en de federale overheid over de gezamenlijke uitoefening van bevoegdheden. * Vereisen instemming van de wetgevers van de betrokken overheden. * Kunnen worden uitgevoerd bij uitvoerend samenwerkingsakkoord. * Kunnen wettelijke rechtsregels wijzigen of opheffen. #### 1.3.7 Koninklijke besluiten en regeringsbesluiten * Hoogste rechtsregels van de uitvoerende macht. * **Vereiste juridische basis (rechtsgrond):** Vereist een (grond)wettelijke basis (legaliteitsbeginsel). Drie categorieën: uitdrukkelijke machtiging/delegatie, algemene uitvoeringsbevoegdheid, rechtstreeks uit Grondwet/BWHI. * **Reglementaire en individuele besluiten:** Verschillen in formaliteit, motivering en advies van de Raad van State. * **Wijziging van wetgevende normen:** Uitzonderlijk, onder voorwaarden. * **Bevoegheidsbeperking bij lopende zaken:** Beperkingen voor de uitvoerende macht bij ontslag van regering of ontbinding parlement. * **Soorten en categorieën:** Uitvoeringsbesluiten, bijzonderemachtenbesluiten, koninklijke besluiten na overleg in Ministerraad, besluiten tot algemeenverbindendverklaring. #### 1.3.8 Ministeriële besluiten * Gaan uit van individuele ministers. * **Vereiste juridische basis (rechtsgrond):** Meestal een KB of regeringsbesluit, of een hogere norm. Een 'tweetrapsraket' is gebruikelijk. * **Reglementaire en individuele besluiten:** Idem als regeringsbesluiten. * **Wijziging van koninklijke besluiten of regeringsbesluiten:** Mogelijk voor bijkomstige of detailmatige aangelegenheden. #### 1.3.9 Rechtsregels van het bestuur en van gedecentraliseerde en verzelfstandigde instanties * Sommige publieke instanties kunnen ook reglementaire besluiten nemen, vaak gespecialiseerd maar met beperkte politieke verantwoordelijkheid. #### 1.3.10 Rechtsregels van particuliere instanties * In beginsel een overheidsmonopolie, maar afwijkingen mogelijk (bv. beroepsregels, deontologische regels). Vaak met goedkeuring van de regering. #### 1.3.11 Rechtsregels van lokale besturen * Provincies en gemeenten hebben een democratische legitimiteit op lokaal niveau. #### 1.3.12 Aanverwante fenomenen * **Omzendbrieven of circulaires:** Instructies gericht tot lagere overheden, mogen geen bijkomende rechten of plichten bevatten voor burgers. * **Overeenkomsten:** Kunnen alternatief zijn voor regelgeving, maar de overheid mag haar bevoegdheden niet wegcontracteren. * **Soft law, richtsnoeren:** Niet-afdwingbare voorschriften die toch nuttig kunnen zijn. * **Toelichting bij regelgeving:** Memorie van toelichting, verslagen, etc. zijn in beginsel niet bindend maar kunnen wel geraadpleegd worden voor interpretatie. * **Verwijzingen naar niet-regelgevende teksten:** Kunnen afdwingbaar worden gemaakt door verwijzing in rechtsregels. ### 1.4 Onderlinge verhouding van rechtsregels (normenhiërarchie) * **Algemeen:** De hiërarchie van normen bepaalt de voorrang van rechtsregels. * **Voorrang van internationale rechtsregels op interne rechtsregels:** Dit geldt zowel voor wetten als besluiten. * **Voorrang van de Grondwet op andere interne rechtsregels:** Afgedwongen via grondwettigheidscontrole door het Grondwettelijk Hof. * **Rechtsgrondvereiste en voorrang van wetgevende normen op besluiten:** * **Art. 105 Gw.:** Beperkt de macht van de Koning tot wat Grondwet en bijzondere wetten hem toekennen. * **Art. 108 Gw.:** Verordent dat de Koning wetten uitvoert zonder ze te mogen schorsen of de uitvoering ervan te mogen ontheffen. * **Art. 159 Gw.:** Hoven en rechtbanken passen besluiten en verordeningen enkel toe voor zover ze met wetten overeenstemmen. * **Rechtsgrondvereiste in inhoudelijk perspectief:** Het legaliteitsbeginsel vereist een wettelijke basis voor optreden van de uitvoerende macht. Dit kan een uitdrukkelijke delegatie zijn, de algemene uitvoeringsbevoegdheid, of rechtstreeks uit de Grondwet/BWHI voortvloeien. * **Rechtsgrondvereiste in chronologisch perspectief:** De rechtsgrond moet bestaan op het moment van het uitvaardigen van besluiten. Substitutie van rechtsgrond is mogelijk bij continuïteit. Het wegvallen van de rechtsgrond kan leiden tot betwisting van de toepassing van een besluit. * **Voorrang van koninklijke besluiten en regeringsbesluiten op ministeriële besluiten:** Geldt ook hier het legaliteitsbeginsel. Ministers hebben geen algemene uitvoeringsbevoegdheid, tenzij expliciet gedelegeerd. * **Andere voorrangsregels:** Het algemeen legaliteitsbeginsel geldt voor alle lagere regels. * **Principiële voorrang van de specifieke en van de meer recente gelijkrangige rechtsregels:** Interpretatieregels voor regels van gelijke rang. ### 1.5 Keuze van de juiste rechtsregels (delegatie) * **Algemeen:** Inhoudelijke regeling start idealiter op het niveau van de wetgevende norm, met verdere uitwerking in besluiten. * **Legaliteitsbeginsel en voorrang van de wetgevende macht:** De wetgever heeft een residuaire bevoegdheid. * **Delegatie aan de Koning of de regering:** * De delegatie moet voldoende duidelijk zijn. * **Delegaties in niet-voorbehouden aangelegenheden:** Inhoudelijk onbeperkt, maar meestal met behoud van belangrijke krachtlijnen in de wet. * **Wijziging van wetgevende normen:** Mogelijk bij besluiten onder strikte voorwaarden. * **Delegaties in voorbehouden aangelegenheden:** Een principieel, maar niet absoluut, delegatieverbod geldt voor essentiële elementen van voorbehouden aangelegenheden (bv. straffen, belastingen, grondrechten). Delegatie van niet-essentiële elementen is mogelijk. * **Bijzondere machten:** Zeer ruime delegaties met veel beleidsvrijheid, vaak in crisissituaties, met strikte voorwaarden en tijdsbeperkingen. * **Delegatie aan ministers:** Niet erg duidelijk op federaal niveau, meer geregeld op deelstaatniveau. Meestal beperkt tot bijkomstige of detailmatige aangelegenheden. * **Delegatie aan gedecentraliseerde en verzelfstandigde instellingen zonder politieke verantwoordelijkheid:** In beginsel problematisch, maar aanvaard voor praktische redenen indien de draagwijdte beperkt of technisch is. ### 1.6 De totstandkoming van rechtsregels (vanaf Deel 6 in handboek) Dit deel behandelt de procedures voor het opstellen van wetten, decreten, ordonnanties en besluiten. #### 1.6.1 Algemeen * Het belang van planning en de rol van openbare regelgevingsagenda's. #### 1.6.2 Vormvereisten * **Algemeen:** Handelingen die moeten worden gesteld bij de voorbereiding van rechtsregels (advies, akkoord, overleg). * **Voorafgaande impactanalyses:** Federale en Vlaamse regelgevingsimpactanalyses evalueren de mogelijke gevolgen van regelgeving. Andere analyses omvatten evenredigheidsbeoordeling, jongeren-/kindereffectenrapporten en armoedetoetsen. * **Taalkundige en wetgevingstechnische controle:** Cruciaal voor duidelijkheid en correctheid. * **Begrotingscontrole:** Beoordeling van de financiële impact door de Inspectie van Financiën en de bevoegde minister. * **Administratieve controle:** Vereist akkoord van de minister bevoegd voor personeelsbeleid. * **Interkabinettenwerkgroepen:** Politieke afstemming tussen kabinetten. * **Overleg in de Ministerraad en beraadslaging in de deelstaatregering:** Essentiële stappen voor de vaststelling van besluiten. * **Syndicale onderhandelingen en overleg:** Relevant voor overheidspersoneel. * **Aanmelding bij Europese Commissie:** Verplicht bij staatssteun en technische voorschriften. * **Samenwerking tussen de federale overheid en de deelstaten:** Informatieverstrekking, samen beslissingen nemen, samenwerkingsakkoorden. * **Consultatie en adviesorganen:** Onafhankelijke advisering door sectorale organen (bv. Nationale Arbeidsraad, SERV) en gegevensbeschermingsautoriteiten. Publieke consultatie en advies van de Raad van State zijn belangrijke stappen. #### 1.6.3 Vaststelling van besluiten * Omvat de definitieve goedkeuring, ondertekening en bekendmaking van KB's, regeringsbesluiten en ministeriële besluiten. #### 1.6.4 Parlementaire procedure * **Institutionele aspecten:** Behandeling in de Kamer van volksvertegenwoordigers en de Senaat (federaal) en de parlementen van de deelstaten. * **Wetgevende initiatieven:** Voorstellen van parlementsleden en ontwerpen van de regering. * **Behandeling in de bevoegde commissie en de plenaire vergadering:** Proces van amendering, stemming en revisie. * **Bezorging van het perkament aan de regering:** De authentieke versie voor de volgende fase. #### 1.6.5 Bekrachtiging en afkondiging van wetgevende normen * **Bekrachtiging:** De instemming van de Koning (federaal) of de regering (deelstaten) met het door het parlement aangenomen ontwerp. * **Afkondiging:** Vaststelling door de Koning of regering dat de wet geldig tot stand is gekomen, gevolgd door de verplichting tot uitvoering en bekendmaking. #### 1.6.6 Bekendmaking * **Verplichting tot bekendmaking:** Rechtsregels moeten kenbaar zijn voor burgers. Dit gebeurt via het Belgisch Staatsblad of de digitale variant ervan. * **Rechtzettingen of errata:** Mogelijkheid om vergissingen bij de bekendmaking te corrigeren. #### 1.6.7 Officiële vertalingen * Rechtsregels kunnen meertalig zijn (authentieke talen) of officiële vertalingen hebben. De rechtskracht van de authentieke versie is doorslaggevend. ### 1.7 Rechtsregels in tijdsperspectief (vanaf Deel 5 in handboek) Dit deel behandelt de temporele werking van rechtsregels. #### 1.7.1 Basisbegrippen * **Totstandkoming:** Het moment waarop een rechtsregel formeel wordt aangenomen. * **Bekendmaking:** Noodzakelijk voor kennisname en gebondenheid van burgers. * **Inwerkingtreding:** Het tijdstip vanaf wanneer een rechtsregel verbindend is voor burgers. Kan niet plaatsvinden voor de bekendmaking. * **Terugwerkende kracht:** Een rechtsregel geldt ook ten aanzien van feiten die zich hebben voorgedaan vóór de inwerkingtreding. Dit is aan voorwaarden onderworpen en verboden voor strengere straffen. * **Uitgestelde of eerbiedigende werking:** Een rechtsregel geldt pas ten aanzien van feiten die zich voordoen na een bepaald tijdstip. * **Overgangsbepalingen:** Verzachten de impact van nieuwe rechtsregels op bestaande situaties. * **Inwerkingtredingsbepalingen:** Regelen het tijdstip van inwerkingtreding. * **Buitenwerkingtreding:** Een rechtsregel bepaalt zelf zijn einde, zeldzamer dan inwerkingtreding. #### 1.7.2 Uitvoeringsbepalingen * De bevoegde minister wordt belast met de uitvoering van een besluit. #### 1.7.3 Bijlagen * Worden gebruikt voor onderdelen die zich niet makkelijk in een artikel laten vatten (bv. formulieren, lijsten) of voor de opname van beslissingen van andere overheden. #### 1.7.4 (Mede)ondertekening * De officiële en volledige titel van de minister(s) wordt vermeld. #### 1.7.5 Indieningsbesluit * Een besluit dat een document indient bij een parlement, met een beperkte aanhef. #### 1.7.6 (Memorie van) toelichting * Verklaringen die het doel en de achtergrond van een regelgevend document toelichten. #### 1.7.7 Verslag aan de Koning/regering * Een verplichte toelichting bij bepaalde besluiten die wetsbepalingen wijzigen of vervangen. ### 1.8 Handhaving van rechtsregels * Handhaving houdt in dat ongewenste gedragingen worden bestraft. Dit kan strafrechtelijk of bestuursrechtelijk gebeuren. * **Strafrechtelijke handhaving:** Gekarakteriseerd door strafsancties (gevangenisstraf, geldboete) en geldt het formeel en materieel legaliteitsbeginsel. Proportionaliteit en non bis in idem zijn belangrijke beginselen. * **Bestuursrechtelijke handhaving:** Alternatief of cumulatief met strafrechtelijke handhaving. Omvat administratieve geldboeten, intrekking van vergunningen, terugvordering van subsidies, etc. Ook hier geldt proportionaliteit en non bis in idem. * **Toezicht en procedure:** Vereist de aanwijzing van toezichthouders en een procedure met waarborgen. De keuze tussen strafrechtelijke en bestuursrechtelijke handhaving hangt af van de wetgeving. ### 1.9 Implementatie van Europees recht * **Europeesrechtelijke uitgangspunten:** * **Voorrang van het EU-recht:** Rechtstreeks toepasselijke bepalingen gelden vanzelf en mogen niet strijdig zijn met intern recht. * Lidstaten moeten **verordeningen uitvoeren** en **richtlijnen omzetten** binnen de gestelde termijn. * **Internrechtelijke uitgangspunten:** * De **bevoegdheidsverdeling** moet worden geëerbiedigd bij de implementatie. * De **rechtsgrondvereiste en het legaliteitsbeginsel** blijven van toepassing. EU-recht dient nooit als rechtsgrond. * **Inhoudelijke aandachtspunten:** Bepalen welke richtlijnbepalingen moeten worden omgezet. Nauwkeurige omzetting is cruciaal, met aandacht voor definities en de vrijheid die richtlijnen laten aan lidstaten. Ruimer of strenger omzetten is mogelijk onder voorwaarden. * **Niet-tijdige of niet-correcte omzetting:** Kan leiden tot terugwerkende kracht, richtlijnconforme interpretatie, buiten toepassing laten van internrechtelijke bepalingen, of overheidsaansprakelijkheid. ### 1.10 Codificaties, coördinaties en vereenvoudiging van wetgeving * **Codificaties en coördinaties:** Methodes om bestaande rechtsregels samen te brengen en te ordenen. Codificatie gaat verder dan coördinatie en kan aanpassingen bevatten. Dit wordt vaak aan de uitvoerende macht overgelaten, met mogelijke bekrachtiging door de wetgever. * **Vereenvoudiging van wetgeving:** Houdt in dat verouderde of problematische rechtsregels op een geordende wijze worden aangepast, met als doel duidelijkere en toegankelijkere regelgeving. --- # Van beleid naar rechtsregels en alternatieven voor regelgeving Hier is een gedetailleerd studieoverzicht voor het onderwerp "Van beleid naar rechtsregels en alternatieven voor regelgeving". ## 2. Van beleid naar rechtsregels en alternatieven voor regelgeving Dit deel onderzoekt de transformatie van politiek beleid naar juridische regels en de alternatieve beleidsinstrumenten die de overheid ter beschikking staan naast traditionele regelgeving. ### 2.1 Besluitvorming en beleid Politiek beleid zou idealiter gebaseerd moeten zijn op een consistente visie en democratisch tot stand komen. Verschillende documenten en instrumenten weerspiegelen dit beleid gedurende een legislatuur of beleidscyclus: * **Regeerakkoord:** Een basisdocument dat de beleidslijnen voor een legislatuur vastlegt, met wisselende mate van detail. * **Federaal niveau:** * Beleidsverklaringen (per legislatuur) * Beleidsnota's (per jaar/begrotingscyclus) * **Vlaams niveau:** * Beleidsnota's (per legislatuur) * Beleids- en begrotingsdoelstellingen (per jaar/begrotingscyclus) * **Overige beleidsdocumenten:** Groenboek/witboek, conceptnota/visienota. ### 2.2 Alternatieven voor regelgeving Rechtsregels zijn slechts één van de instrumenten waarover de overheid beschikt om beleid te voeren. Diverse alternatieven kunnen worden ingezet: #### 2.2.1 Zelfregulering door specifieke instanties Hierbij reguleren specifieke instanties, vaak binnen een sector, zichzelf. Dit kan variëren van volledige autonomie tot het opnemen van zelfregulering als voorwaarde in overheidsregelgeving of het toekennen van certificaten/labels. Geschiktheid hangt af van: * **Kennisvereiste:** Is zelfregulering gebaseerd op specialistische kennis? * **Draagvlak:** Is er voldoende steun binnen de sector? * **Organisatiekracht:** Zijn de betrokken actoren goed georganiseerd? * **Belang:** Weegt het algemeen belang af tegen de voordelen van zelfregulering? #### 2.2.2 Overeenkomsten Afspraken tussen actoren, eventueel met de overheid, die variëren in benaming (akkoord, protocol, convenant, beleidsovereenkomst, etc.). Afdwingbaarheid is wisselend, maar de overheid kan bij niet-naleving alsnog regulerend optreden. Geschiktheid hangt af van: * **Draagvlak:** Is er voldoende steun binnen de sector? * **Organisatiekracht:** Zijn de betrokken actoren goed georganiseerd? * **Overheidsbinding:** Beperkt de overheid zichzelf in haar toekomstige bevoegdheden? #### 2.2.3 Sensibilisering en nudging Dit betreft geen directe sturing, maar beïnvloeding van gedrag. * **Sensibilisering:** Bewustmaken van voor- en nadelen. * **Nudging:** Onrechtstreekse sturing via psychologische processen om gedrag te beïnvloeden. Deze methoden zijn minder geschikt als burgers enkel reageren op financiële prikkels. #### 2.2.4 Betere toepassing of handhaving van bestaande regels Indien bestaande regels tekortschieten, kan dit liggen aan: * **Gebreken in de regels zelf:** Complexiteit, interne tegenstrijdigheid, uitvoerbaarheid. Deze vereisen aanpassing van de regels. * **Onvoldoende toepassing of handhaving:** Meer en betere controle en handhaving is nodig. De pakkans is hierbij een cruciale factor, naast de hoogte van de sanctie. Hoewel meer toezicht extra investeringen vergt, kunnen maatschappelijke baten en hogere boete-inkomsten deze compenseren. ### 2.3 Andere aandachtspunten bij de besluitvorming Enkele belangrijke aspecten die bij besluitvorming een rol spelen zijn: * **Keuze uit beleidsopties:** Evaluatie vooraf (ex ante). * **Verantwoording van beleidskeuzen.** * **Overleg en consultatie.** * **Opvolging:** Evaluatie achteraf (ex post). ### 2.4 Regeldruk en deregulering Regeldruk kan op verschillende manieren worden benaderd: * **Kwantitatieve aspecten:** Het aantal regels is niet altijd een goede indicator; tekstuele omvang, complexiteit en toepassingsgebied spelen een rol. Wijzigingen en de subjectieve perceptie van burgers zijn ook relevant. * **Kosten en lasten:** Een nauwkeurigere analyse hiervan is cruciaal, met name voor het bedrijfsleven. * **Toegankelijkheid en begrijpelijkheid:** Naast het aantal regels is de manier waarop ze gecommuniceerd worden van belang. * **Regelgevingsparadox:** De spanning tussen de roep om minder regels en de vraag naar nieuwe regelgeving over specifieke thema's. * **Deregulering:** Pogingen om onbruikgeraakte regelgeving te verwijderen, zoals het "one in, one out" principe of procentuele doelstellingen. Een doordacht en realistisch dereguleringprogramma is noodzakelijk. ### 2.5 Andere aandachtspunten bij regelgeving (Deel 4) De kwaliteit van regelgeving wordt bepaald door inhoudelijke en vormelijke eisen. #### 2.5.1 Inhoudelijke kwaliteitseisen * **Noodzakelijkheid:** Alleen regels uitvaardigen die werkelijk nodig zijn en de doelstelling op de meest efficiënte manier bereiken. * **Onderbouwd:** Beslissingen moeten gebaseerd zijn op objectieve analyses en feitelijke gegevens, niet op intuïtie. * **Werkzaam:** De regel moet adequaat en pertinent zijn om de doelstelling te bereiken en uitvoerbaar en handhaafbaar zijn. * **Evenredig:** De regel mag niet verder gaan dan noodzakelijk om het nagestreefde doel te bereiken, zeker bij inperkingen van grondrechten. * **Rechtszekerheid:** Burgers moeten de gevolgen van hun handelingen kunnen voorzien. Dit omvat beperkingen aan terugwerkende kracht en duidelijke begrippen. * **Gewekte verwachtingen / Vertrouwensbeginsel:** De overheid mag bestaande regels niet zomaar bruusk wijzigen, tenzij het algemeen belang dit vereist. * **Zorgvuldigheid:** De overheid moet beslissingen zorgvuldig voorbereiden, uitvaardigen en opvolgen, met transparantie en belangenafweging. * **Motivering:** De regelgever moet het doel van de regel en de juridische/feitelijke grondslagen aangeven. #### 2.5.2 Vormelijke kwaliteitseisen * **Duidelijkheid:** Regels moeten leesbaar, begrijpelijk en toegankelijk zijn, ook voor niet-juristen. * **Regelgeving op het juiste niveau:** De keuze voor het juiste bestuursniveau is cruciaal. * **Kenbaarheid en toegankelijkheid:** De overheid moet rechtsregels zoveel mogelijk kenbaar en toegankelijk maken, o.a. door verplichte bekendmaking. ### 2.6 Rechtsregels in tijdsperspectief (Deel 5) De totstandkoming, inwerkingtreding en buitenwerkingtreding van rechtsregels zijn cruciaal. * **Totstandkoming:** Bekrachtiging en afkondiging voor wetgevende normen, ondertekening voor besluiten. * **Bekendmaking:** Noodzakelijk voor burgers om kennis te nemen van regels en erdoor gebonden te zijn. * **Inwerkingtreding:** Het tijdstip vanaf wanneer een regel verbindend is. Hierbij is terugwerkende kracht aan strikte voorwaarden gebonden (algemeen belang, geen impact op definitieve rechterlijke uitspraken). * **Overgangsbepalingen:** Verzachten de impact van nieuwe regels en zorgen voor een geleidelijke overgang. * **Buitenwerkingtreding:** Regels kunnen zelf hun einddatum bepalen, wat zeldzamer is dan inwerkingtreding. ### 2.7 De totstandkoming van rechtsregels (Deel 6) Dit deel beschrijft de formele procedures en vereisten bij het opstellen van rechtsregels. * **Vormvereisten:** Diverse handelingen (advies, akkoord, overleg) die cruciaal zijn voor de geldigheid van de regel. * **Impactanalyses:** Evaluatie van de mogelijke gevolgen van regelgeving (RIA, kindeffectenrapporten, etc.). * **Taalkundige en wetgevingstechnische controle:** Zorg voor correct taalgebruik en juridische vorm. * **Begrotingscontrole:** Nagaan of de voorgestelde regel binnen de begroting past. * **Administratieve controle:** Akkoord van bevoegde minister(s) vereist voor personeelsaangelegenheden. * **Overleg in Ministerraad / Regering:** Collegiale besluitvorming. * **Syndicale onderhandelingen:** Belangrijk voor overheidspersoneel. * **Aanmelding bij Europese Commissie:** Noodzakelijk bij staatssteun of technische voorschriften. * **Samenwerking tussen overheden:** Essentieel in een federale staat, via overlegcomités, interministeriële conferenties en samenwerkingsakkoorden. * **Consultatie en adviesorganen:** Onafhankelijke advisering door diverse raden en commissies. * **Vaststelling van besluiten:** Definitieve goedkeuring en ondertekening. * **Parlementaire procedure:** Behandeling van initiatieven in commissie en plenaire vergadering. * **Bekrachtiging en afkondiging:** Formele goedkeuring door de uitvoerende macht. * **Bekendmaking:** Publicatie in het Staatsblad. * **Officiële vertalingen:** Zorgen voor toegankelijkheid in alle authentieke talen. ### 2.8 Andere regels en fenomenen (Deel 3 en 5) * **Soorten rechtsregels:** Internationale verdragen, EU-regels, Grondwet, wetten, decreten, ordonnanties, koninklijke besluiten, regeringsbesluiten, ministeriële besluiten, rechtsregels van besturen en particuliere instanties, lokale regels. * **Onderlinge verhouding van rechtsregels:** Geldt de normenhiërarchie, met voorrang van internationale en EU-regels op interne regels, en van de Grondwet op alle andere interne regels. * **Rechtsgrondvereiste:** Elke handeling van de uitvoerende macht moet gebaseerd zijn op een hogere wettelijke norm. * **Verwijzingen in rechtsregels:** Interne en externe verwijzingen, statisch en dynamisch, met specifieke regels voor de redactie. * **Inleidende bepalingen:** Vermelding van de rechtsgrond, vormvereisten, EU-implementatie en definities. * **Recurrente bepalingen:** Machtigingen, bekrachtigingen, wijzigingen, opheffingen en inwerkingtredingsbepalingen. ### 2.9 Handhaving van rechtsregels (Deel 8) Handhaving verzekert de effectiviteit van rechtsregels door ongewenste gedragingen te bestraffen. * **Strafrechtelijke handhaving:** Klassieke sancties zoals gevangenisstraffen en geldboetes, gebonden aan het formeel en materieel legaliteitsbeginsel. * **Bestuursrechtelijke handhaving:** Alternatieve of cumulatieve sancties zoals administratieve geldboeten, intrekking van vergunningen, of terugvordering van subsidies. * **Toezicht en procedure:** Aanwijzing van toezichthouders en het volgen van procedures met waarborgen voor de betrokkenen. De keuze tussen strafrechtelijk en bestuursrechtelijk spoor is cruciaal. ### 2.10 Implementatie van Europees recht (Deel 10) * **Europese uitgangspunten:** Voorrang van EU-recht, rechtstreekse toepasselijkheid van verordeningen, en de verplichting tot omzetting van richtlijnen. * **Internrechtelijke uitgangspunten:** Eerbiediging van de bevoegdheidsverdeling en de rechtsgrondvereiste. * **Inhoudelijke aandachtspunten:** Nauwkeurige omzetting van richtlijnbepalingen, definities en de mogelijke vrijheid van lidstaten om strenger te reguleren (gold-plating). * **Fouten in EU-recht:** Oplossingen via Europese Commissie, interpretatie van taalversies, of het buiten toepassing laten van internrechtelijke bepalingen. * **Niet-tijdige of niet-correcte omzetting:** Kan leiden tot inbreukprocedures en overheidsaansprakelijkheid. ### 2.11 Codificaties, coördinaties en vereenvoudiging van wetgeving (Deel 10) * **Codificaties en coördinaties:** Het samenbrengen en ordenen van bestaande rechtsregels in één tekst, waarbij codificatie verder gaat dan coördinatie door ook aanpassingen door te voeren. Dit vereist specifieke machtigingen. * **Vereenvoudiging van wetgeving:** Een minder duidelijk omschreven begrip dat streeft naar duidelijkere en toegankelijkere regelgeving, vaak in combinatie met deregulering. --- # Soorten rechtsregels en hun onderlinge verhouding Hier is een gedetailleerde samenvatting van de "Soorten rechtsregels en hun onderlinge verhouding" voor je studiehandleiding: ## 3 Soorten rechtsregels en hun onderlinge verhouding Dit onderdeel definieert rechtsregels, categoriseert ze op basis van hun oorsprong en rechtskracht, en verklaart de hiërarchie en voorrangsregels tussen deze normen. ### 3.1 Definitie van rechtsregels Rechtsregels zijn algemeen verbindende voorschriften die eenzijdig door de overheid worden opgelegd en tot doel hebben gedragingen van burgers (en andere entiteiten) te sturen. Ze worden ook wel rechtsnormen of regelgeving genoemd. **Kenmerken van rechtsregels:** * **Algemeen verbindende voorschriften:** Dit betekent dat ze van toepassing zijn op een onbepaald aantal gevallen en personen, en niet op specifieke individuele beslissingen (zoals een vergunning of een benoeming). Het aantal toepassingsgevallen is hierbij niet relevant. * **Uitgevaardigd door de overheid:** De overheid heeft een monopolie op het opleggen en handhaven van rechtsregels. Hoewel private instanties ook regels kunnen opleggen, is hierbij meestal sprake van vrijwillige toetreding of een specifieke wettelijke verplichting. De democratische legitimering van de overheid verklaart het verschil tussen rechtsregels en andere opgelegde regels. * **Doel is gedragssturing:** Rechtsregels sturen gedrag door middel van bestraffing, beloning, of andere middelen. Afdwingbaarheid is een kwaliteitskenmerk, maar niet strikt noodzakelijk voor de definitie. **Voordelen van rechtsregels:** * Rechtszekerheid * Gelijkheid (gelijke gevallen gelijk behandelen) * Totstandkoming volgens een vaste procedure (met voorspelbaarheid, inspraak en controle) **Nadelen van rechtsregels:** * Het algemene karakter maakt ze niet altijd optimaal voor individuele gevallen. * Regels kunnen verouderen. ### 3.2 Soorten rechtsregels Rechtsregels kunnen worden ingedeeld op basis van hun oorsprong en rechtskracht: #### 3.2.1 Internationale verdragen Dit zijn overeenkomsten tussen staten. Ze kunnen bilateraal (twee partijen) of multilateraal (meerdere partijen) zijn, en worden vaak gesloten binnen internationale organisaties. In België vereisen deze verdragen, met uitzondering van bepaalde specifieke aangelegenheden, instemming van het Parlement om gevolg te hebben. #### 3.2.2 Europese rechtsregels Met name richtlijnen en verordeningen zijn van groot belang. Verordeningen zijn rechtstreeks toepasselijk, terwijl richtlijnen door de lidstaten moeten worden omgezet in nationaal recht. #### 3.2.3 Grondwet De hoogste interne rechtsregel in België. Ze organiseert de staatsmachten en omvat de fundamentele rechten van burgers. #### 3.2.4 Bijzondere meerderheidswetten, -decreten en -ordonnanties Deze wetten vereisen een gekwalificeerde meerderheid voor hun totstandkoming, vaak om belangrijke institutionele wijzigingen te regelen. #### 3.2.5 Wetten, decreten en ordonnanties Dit zijn de belangrijkste rechtsregels die door de wetgevende macht worden vastgesteld. Ze hebben in beginsel dezelfde rechtskracht ("kracht van wet"). * **Algemeen:** Ze vormen het startpunt voor de meeste regelgeving. * **Gezamenlijke decreten en ordonnanties:** Een relatief nieuw instrument waarbij de deelstaten en/of de federale overheid samen regels vaststellen. * **Kaderwetten:** Deze schetsen een algemeen kader dat door de uitvoerende macht verder wordt ingevuld. * **Bijzondere-machtenwetten:** Delegeren zeer ruime bevoegdheden aan de uitvoerende macht, vaak in crisissituaties. * **Besluitwetten:** Historisch gebruikt in crisistijden, fictief alsof de gehele wetgevende macht deelnam aan de totstandkoming. * **Instemmingswetten:** Verlenen instemming met verdragen of samenwerkingsakkoorden. * **Bekrachtigingswetten:** Kennen een besluit van de uitvoerende macht kracht van wet toe. * **Interpretatieve wetten:** Verlenen een authentieke interpretatie aan een onduidelijke bestaande wetsbepaling, met terugwerkende kracht. Hiervoor gelden strikte voorwaarden. #### 3.2.6 ‘Wetgevende’ samenwerkingsakkoorden Dit zijn akkoorden tussen de federale overheid en de deelstaten, waarbij de wetgevers van de betrokken overheden moeten instemmen. Ze kunnen wettelijke rechtsregels wijzigen of opheffen. #### 3.2.7 Koninklijke besluiten (KB's) en Regeringsbesluiten Dit zijn de hoogste rechtsregels van de uitvoerende macht. Ze vereisen een juridische basis in een hogere norm (legaliteitsbeginsel). Ze kunnen reglementair (algemeen verbindend) of individueel zijn. * **Uitvoeringsbesluiten:** Deze geven uitvoering aan wetten, decreten of ordonnanties. * **Bijzondere-machtenbesluiten:** Uitvoering van bijzondere-machtenwetten. * **Besluiten tot algemeenverbindendverklaring:** Kennen een niet-regeringsbesluit de rechtskracht van een regeringsbesluit toe, vaak bij collectieve arbeidsovereenkomsten. #### 3.2.8 Ministeriële besluiten (MB's) Deze gaan uit van individuele ministers en kunnen reglementair of individueel zijn. Ze vereisen een juridische basis in een hogere norm, meestal een KB of regeringsbesluit (tweetrapsraket). Er geldt geen algemene uitvoeringsbevoegdheid voor ministers; delegaties zijn doorgaans beperkt tot bijkomstige of detailmatige aangelegenheden. #### 3.2.9 Rechtsregels van het bestuur en van gedecentraliseerde/verzelfstandigde instanties Sommige publieke instanties kunnen ook reglementaire besluiten nemen, vaak voor specialisatie en snellere besluitvorming. De delegaties hierbij zijn aan strenge voorwaarden onderworpen wegens het ontbreken van directe politieke verantwoordelijkheid. #### 3.2.10 Rechtsregels van particuliere instanties In uitzonderlijke gevallen kunnen ook private instanties regels uitvaardigen (bv. beroepsregels), vaak met goedkeuring van de overheid. #### 3.2.11 Rechtsregels van lokale besturen (Provincies en Gemeenten) Deze staan laag in de rechtsorde, maar hebben een zekere democratische legitimiteit. #### 3.2.12 Aanverwante fenomenen * **Omzendbrieven of circulaires:** Instructies van de uitvoerende macht aan lagere niveaus. Ze mogen geen nieuwe rechten of plichten voor burgers bevatten. * **Overeenkomsten:** Kunnen een alternatief of onderdeel zijn van regelgeving, maar de overheid mag haar bevoegdheden niet wegcontracteren. * **Soft law, richtsnoeren:** Niet-afdwingbare voorschriften die toch nuttig kunnen zijn. * **Toelichting bij regelgeving:** Memoriën van toelichting, verslagen, etc. zijn in beginsel niet bindend, maar kunnen wel helpen bij de interpretatie. * **Verwijzingen naar niet-regelgevende teksten:** Rechtsregels kunnen verwijzen naar teksten die zelf geen rechtsregels zijn, waardoor deze afdwingbaar worden. ### 3.3 Onderlinge verhouding van rechtsregels De onderlinge verhouding van rechtsregels wordt beheerst door het **principe van de normenhiërarchie**. #### 3.3.1 Voorrang van internationale rechtsregels op interne rechtsregels Internationale rechtsregels (en EU-recht) hebben voorrang op interne rechtsregels, inclusief wetten en besluiten, en kunnen directe werking hebben. #### 3.3.2 Voorrang van de Grondwet op andere interne rechtsregels De Grondwet staat bovenaan de interne hiërarchie. Dit wordt afgedwongen via grondwettelijk (pre)toetsing door het Grondwettelijk Hof. #### 3.3.3 Rechtsgrondvereiste en voorrang van wetgevende normen op besluiten De uitvoerende macht mag enkel optreden indien daarvoor een wettelijke basis bestaat (legaliteitsbeginsel). Dit principe is verankerd in de artikelen 105, 108 en 159 van de Grondwet. * **Delegaties:** De wetgever kan specifieke bevoegdheden delegeren aan de uitvoerende macht. * **Algemene uitvoeringsbevoegdheid:** Artikel 108 Grondwet (en artikel 20 BWHI voor deelstaten) geeft de uitvoerende macht de bevoegdheid om wetten uit te voeren, zelfs zonder uitdrukkelijke delegatie, mits dit logisch voortvloeit uit de wet en het de essentie van de wet niet verandert. Het uitbreiden of beperken van het toepassingsgebied van een wet is hierbij niet toegestaan. #### 3.3.4 Rechtsgrondvereiste en voorrang van KB's/regeringsbesluiten op ministeriële besluiten Ministeriële besluiten moeten hogere normen eerbiedigen en beschikken over een rechtsgrond, vaak via een KB of regeringsbesluit. Er geldt geen algemene uitvoeringsbevoegdheid voor ministers. #### 3.3.5 Andere voorrangsregels Voor alle rechtsregels van de uitvoerende macht geldt het algemeen legaliteitsbeginsel. #### 3.3.6 Principiële voorrang van de specifieke en van de meer recente gelijkrangige rechtsregels Indien er conflicten zijn tussen regels van dezelfde rang, primeert in beginsel de specifieke regel op de algemene regel, en de recentere regel op de oudere. Deze interpretatieregels moeten echter altijd in context worden bekeken. ### 3.4 Keuze van de juiste rechtsregels (delegatie) * **Beginsel:** Elke inhoudelijke regeling start idealiter op wetgevend niveau ("eerste spadesteek"). Delegatie naar lagere normen is mogelijk, maar met duidelijke voorwaarden. * **Delegatie aan de Koning of regering:** * De delegatie moet voldoende duidelijk zijn. * **Niet-voorbehouden aangelegenheden:** Inhoudelijk in beginsel onbeperkt, maar meestal worden de hoofdlijnen in de wet vastgelegd. * **Voorbehouden aangelegenheden:** Hier geldt een principieel delegatieverbod voor de *essentiële elementen*. Delegatie van niet-essentiële elementen is wel mogelijk. * **Wijziging van wetgevende normen:** Mogelijk bij besluiten, maar met strikte voorwaarden. * **Bijzondere machten:** Ruime delegaties, vaak met beleidsvrijheid, die ook wetgevende normen kunnen wijzigen, met strikte voorwaarden en tijdelijke aard. * **Delegatie aan ministers:** Meestal beperkt tot bijkomstige of detailmatige aangelegenheden. Rechtstreekse delegatie door de wetgever is zeldzaam. * **Delegatie aan gedecentraliseerde/verzelfstandigde instellingen:** Problematisch zonder politieke verantwoordelijkheid. Enkel aanvaardbaar voor zeer beperkte, technische aangelegenheden. ### 3.5 Rechtsregels in tijdsperspectief * **Totstandkoming:** Vanaf de totstandkoming (bekrachtiging/afkondiging wet; ondertekening besluit) is de regel uitvoerbaar en bindend. * **Bekendmaking:** Noodzakelijk voor kennisname en gebondenheid door burgers. * **Inwerkingtreding:** Het tijdstip vanaf wanneer de rechtsregel verbindend is. Dit kan niet plaatsvinden vóór de bekendmaking. * **Terugwerkende kracht (Retroactiviteit):** De rechtsregel geldt ook ten aanzien van feiten die zich vóór de bekendmaking/inwerkingtreding hebben voorgedaan. Dit is aan strikte voorwaarden gebonden en vereist een goede reden van algemeen belang. * **Overgangsbepalingen:** Verzamelen de impact van nieuwe rechtsregels en verzachten de overgang. * **Inwerkingtredingsbepalingen:** Regelen het tijdstip van inwerkingtreding. Delegatie hiervan is mogelijk, maar met bepaalde beperkingen. * **Buitenwerkingtreding:** De regel bepaalt zelf zijn einde, wat zeldzamer is dan inwerkingtreding. ### 3.6 De totstandkoming van rechtsregels (vereenvoudigde weergave van het proces) Het proces van regelgeving omvat diverse stappen en vormvereisten, waaronder: * **Vormvereisten:** Advies, akkoord, overleg, etc. met verschillende instanties (bv. Raad van State, Inspectie van Financiën). * **Impactanalyses:** Beoordeling van de effecten van regelgeving. * **Parlementaire procedure:** Behandeling van wetsvoorstellen of -ontwerpen in commissies en plenaire vergaderingen. * **Bekrachtiging en afkondiging:** Formele goedkeuring en vaststelling door de uitvoerende macht. * **Bekendmaking:** Publicatie in het Belgisch Staatsblad, wat noodzakelijk is voor de verbindendheid. * **Codificaties en coördinaties:** Het bundelen en ordenen van bestaande rechtsregels. * **Vereenvoudiging van wetgeving:** Het aanpassen van verouderde of problematische regelgeving. ### 3.7 Handhaving van rechtsregels Handhaving zorgt ervoor dat de beoogde gedragsverandering daadwerkelijk plaatsvindt. * **Strafrechtelijke handhaving:** Via strafrechtelijke sancties (gevangenis, geldboete) en strikte naleving van het legaliteitsbeginsel. * **Bestuursrechtelijke handhaving:** Via administratieve sancties (bv. geldboetes, intrekking vergunningen) die ook aan specifieke rechtsgronden en waarborgen gebonden zijn. * **Toezicht en procedure:** Aanwijzing van toezichthouders en procedures voor vaststelling van inbreuken en toepassing van sancties. ### 3.8 Implementatie van Europees recht * **Uitgangspunten:** Voorrang van EU-recht, directe toepasselijkheid van verordeningen, en de verplichting tot omzetting van richtlijnen door de lidstaten. * **Internrechtelijke uitgangspunten:** De bevoegdheidsverdeling binnen België moet worden geëerbiedigd bij de implementatie. * **Rechtsgrondvereiste:** EU-recht vormt nooit zelf een rechtsgrond voor interne regelgeving; er is steeds een interne rechtsgrond nodig. * **Inhoudelijke aandachtspunten:** Nauwkeurige omzetting van richtlijnbepalingen, rekening houdend met definities en mogelijke marges voor de lidstaten. * **Niet-tijdige of incorrecte omzetting:** Kan leiden tot overheidsaansprakelijkheid en inbreukprocedures. ### 3.9 De onderlinge verhouding van rechtsregels: Een samenvatting van de hiërarchie De hiërarchie van rechtsregels is cruciaal voor de geldigheid en toepasbaarheid van normen: 1. **Internationale rechtsregels (o.a. EU-recht):** Hebben voorrang op alle interne rechtsregels. 2. **Grondwet:** Staat aan de top van de interne hiërarchie. 3. **Bijzondere meerderheidswetten, -decreten en -ordonnanties:** Vereisen een gekwalificeerde meerderheid en staan hoog in de hiërarchie. 4. **Wetten, decreten en ordonnanties:** De belangrijkste wetgevende normen. 5. **Koninklijke besluiten (KB's) en Regeringsbesluiten:** De hoogste normen van de uitvoerende macht, die moeten steunen op een hogere rechtsgrond en de wetgevende normen moeten eerbiedigen. 6. **Ministeriële besluiten (MB's):** Gaan uit van individuele ministers en staan lager in de hiërarchie dan KB's en regeringsbesluiten. 7. **Rechtsregels van lagere overheden en instanties:** Zoals provinciale en gemeentelijke verordeningen, en regels van gedecentraliseerde of verzelfstandigde instanties. Bij conflicten tussen regels van **gelijke rang** gelden in beginsel de interpretatieregels van de **specifieke regel** (primeert op de algemene) en de **recente regel** (primeert op de oudere). Deze regels zijn echter interpretatief en moeten in context worden bekeken. --- # Keuze van de juiste rechtsregels en totstandkoming van wetgeving Oké, hier is de uitwerking van de studiehandleiding voor het onderwerp "Keuze van de juiste rechtsregels en totstandkoming van wetgeving", gebaseerd op de verstrekte documentatie. ## 4. Keuze van de juiste rechtsregels en totstandkoming van wetgeving Dit deel behandelt de principes, procedures en vereisten die komen kijken bij het selecteren en opstellen van rechtsregels binnen het Belgische en Europese juridische kader. ### 4.1 Algemene beginselen bij de keuze van rechtsregels Het principe is dat elke inhoudelijke regeling begint op het niveau van de wetgevende norm, waarna deze kan worden uitgewerkt op lagere niveven in de hiërarchie van rechtsnormen. Een meerlagige benadering is noodzakelijk omdat het volledig regelen van alle materie op wetsniveau de wetteksten zwaar en moeilijk wijzigbaar zou maken. Traditioneel werden algemene beginselen in wetgevende normen vastgelegd en de verdere uitwerking in besluiten, maar er bestaan grote variaties hierin omwille van historische redenen, grondwettelijke bepalingen, beginselen en rechtspraak. #### 4.1.1 Het legaliteitsbeginsel en de voorrang van de wetgevende macht De wetgevende macht heeft een residuaire bevoegdheid en voert de "eerste spadesteek" uit bij regelgeving. Dit betekent dat de wetgever de kern van de regeling vastlegt. #### 4.1.2 Delegatie aan de Koning of de regering * **Algemeen:** Elke delegatie moet voldoende duidelijk zijn om misverstanden over de overgedragen bevoegdheden te voorkomen. De duidelijkheid van de delegatie staat los van de hoeveelheid bevoegdheden die worden overgedragen. * **Delegaties in niet-voorbehouden aangelegenheden:** Dit zijn aangelegenheden die niet door de Grondwet exclusief aan de wetgever zijn voorbehouden. Er is hier een inhoudelijk onbeperkte delegatiemogelijkheid, die de vorming van kaderwetten mogelijk maakt. Desondanks worden meestal de belangrijkste krachtlijnen in de wet vastgelegd voordat ruime delegaties worden verleend, mede door politieke en historische overwegingen en het delicate karakter van de materie. * **Delegaties in voorbehouden aangelegenheden:** Voorbehouden aangelegenheden zijn die domeinen waar de Grondwet expliciet optreden van de wetgevende macht vereist. Hier geldt een principieel, maar niet absoluut, delegatieverbod. Voorbeelden van voorbehouden aangelegenheden zijn de beperking van grondrechten, belastingszaken, straffen en essentiële elementen van de staatsindeling. * **Delegatie van essentiële elementen van voorbehouden aangelegenheden:** Dit is onder strikte voorwaarden mogelijk, bijvoorbeeld in fiscale zaken en met specifieke formaliteiten zoals uitdrukkelijke machtiging, motivering van uitzonderlijke omstandigheden en verplichte bekrachtiging binnen een korte termijn. * **Delegatie van niet-essentiële elementen van voorbehouden aangelegenheden:** Dit kan betrekking hebben op de verdere uitwerking van essentiële elementen, mits het voldoende detailmatig is. Dit geldt ook voor de delegatie van niet-voorbehouden aangelegenheden. * **Bijzondere machten:** Dit zijn zeer ruime delegaties met veel beleidsvrijheid, vaak inclusief de bevoegdheid om wetgevende normen te wijzigen. Ze worden doorgaans verleend in crisissituaties en zijn beperkt in de tijd. De voorwaarden zijn vergelijkbaar met die voor delegatie van essentiële elementen van voorbehouden aangelegenheden. * **Wijziging van wetgevende normen door besluiten:** Dit is niet strikt verboden indien de formele wijzigingsbevoegdheid duidelijk is omschreven in de machtiging. Dit kan nuttig zijn voor snelle, eenvoudige wijzigingen na een hervorming. #### 4.1.3 Delegatie aan ministers Delegaties aan ministers zijn aan strikte voorwaarden gebonden. Ze zijn meestal beperkt tot bijkomstige of detailmatige aangelegenheden en hebben geen algemene uitvoeringsbevoegdheid. Directe delegatie door de wetgever aan een minister is uitzonderlijk en wordt streng getoetst. Op deelstaatniveau is er een wettelijk kader voor delegaties aan ministers. #### 4.1.4 Delegatie aan gedecentraliseerde en verzelfstandigde instellingen zonder politieke verantwoordelijkheid Delegatie aan instellingen zonder politieke verantwoordelijkheid is in principe problematisch wegens het gebrek aan democratische controle. Dergelijke delegaties worden enkel aanvaard indien ze strikt noodzakelijk zijn om praktische redenen en een beperkte, technische draagwijdte hebben. ### 4.2 De totstandkoming van rechtsregels: procedures en vormvereisten De totstandkoming van rechtsregels omvat een reeks formele handelingen die moeten worden gesteld bij de voorbereiding en vaststelling van de regel. #### 4.2.1 Vormvereisten Vormvereisten zijn handelingen die voorafgaand aan de rechtsregel moeten worden gesteld, zoals advies, akkoord, overleg of onderhandelingen. Deze hebben als doel controle, het vinden van betere alternatieven, het waarborgen van uitvoerbaarheid, het betrekken van het middenveld en het vergroten van politieke consensus. * **Soorten vormvereisten:** * **Facultatieve vormvereisten:** Deze zijn niet verplichtend. * **Verplichte vormvereisten:** Deze moeten worden vervuld. De afdwingbaarheid ervan voor besluiten is afhankelijk van de wetgevende norm die ze voorschrijft. Voor wetgevende normen zelf zijn deze in beginsel onschendbaar voor de gewone rechter, tenzij het Hof van Cassatie of het Grondwettelijk Hof bevoegd is. * **Impactanalyses:** * **Federale regelgevingsimpactanalyse (RIA):** Een bundeling van analyses, met een zelfbevraging door de opstellers. * **Vlaamse reguleringsimpactanalyse (VIRA):** Een gestructureerd proces dat meer gelijkenissen vertoont met EU impact assessments. * **Andere impactanalyses:** O.a. evenredigheidsbeoordeling, jongeren- en kindeffectenrapport (JoKER), armoedetoets. * **Begrotingscontrole:** Dit is een politiek belangrijke fase die de financiële impact van de regelgeving toetst. * **Overleg:** * **Federale Ministerraad:** Vereist indien de wet dit voorschrijft; veronderstelt goedkeuring bij consensus. * **Deelstaatregeringen:** Collegiale besluitvorming. * **Europese aanmelding:** Voor bepaalde regels (bv. staatssteun) is voorafgaande aanmelding bij de Europese Commissie vereist. * **Samenwerking tussen overheden:** Diverse vormen van overleg en samenwerking tussen federale en deelstaatregeringen zijn voorgeschreven, zoals via het Overlegcomité en interministeriële conferenties. * **Consultatie en adviesorganen:** Onafhankelijke organen geven advies, zoals de Raad van State (Afdeling Wetgeving), strategische adviesraden en sectorale adviesorganen. #### 4.2.2 Vaststelling van besluiten Dit omvat de definitieve goedkeuring en ondertekening van Koninklijke Besluiten (KB's), regeringsbesluiten en ministeriële besluiten (MB's). #### 4.2.3 Parlementaire procedure * **Wetgevende initiatieven:** Kunnen komen van parlementsleden (voorstellen) of van de regering (ontwerpen). * **Behandeling:** In commissies en plenaire vergaderingen, met amendementen en stemmingen. * **Bekrachtiging en afkondiging:** Door de Koning of de regering, wat de wettelijke norm bindend maakt. * **Bekendmaking:** Verplicht via het Belgisch Staatsblad (digitaal). #### 4.2.4 Officiële vertalingen Rechtsregels moeten toegankelijk zijn in de verschillende officiële talen (Nederlands, Frans, Duits), ook al is niet elke versie authentiek. ### 4.3 De structuur van rechtsregels #### 4.3.1 Opschrift Het opschrift geeft de aard van de akte en een beknopte weergave van het onderwerp weer, essentieel voor identificatie en opzoeking. #### 4.3.2 Aanhef De aanhef van besluiten bevat de rechtsgrond, vermelding van vereiste vormvereisten, en soms ook motivering en juridisch kader. Het dient als bewijs van de naleving van procedures en de wettelijke basis. #### 4.3.3 Dispositief Het dispositief, het beschikkende gedeelte, bevat de eigenlijke rechtsvoorschriften, gegroepeerd in artikelen. Deze artikelen worden verder onderverdeeld in leden en paragrafen. Verwijzingen binnen de tekst zijn cruciaal voor de correcte interpretatie en toepassing. #### 4.3.4 Bijlagen Bijlagen worden gebruikt voor elementen die zich niet makkelijk in artikelen laten vatten, zoals plannen, formulieren of lijsten, en maken integraal deel uit van de rechtsregel. ### 4.4 De rechtsregels in tijdsperspectief #### 4.4.1 Basisbegrippen: totstandkoming, bekendmaking en inwerkingtreding * **Totstandkoming:** Het moment van definitieve goedkeuring/ondertekening. * **Bekendmaking:** Noodzakelijk voor kennisname door burgers, meestal via het Staatsblad. * **Inwerkingtreding:** Het tijdstip vanaf wanneer de rechtsregel verbindend is voor burgers. Dit kan niet plaatsvinden vóór de bekendmaking. #### 4.4.2 Terugwerkende kracht en eerbiedigende werking * **Terugwerkende kracht (retroactiviteit):** De rechtsregel geldt ook voor feiten die zich vóór de inwerkingtreding hebben voorgedaan. Dit is aan strikte voorwaarden gebonden om rechtsonzekerheid te vermijden en vereist een goede reden van algemeen belang. * **Eerbiedigende werking:** De rechtsregel geldt pas vanaf een tijdstip ná de inwerkingtreding. #### 4.4.3 Overgangsbepalingen Deze bepalingen verzachten de impact van nieuwe rechtsregels en zorgen voor continuïteit en rechtszekerheid. #### 4.4.4 Inwerkingtredingsbepalingen Deze regelen het tijdstip vanaf wanneer rechtsregels verbindend zijn. De wetgever kan de inwerkingtreding delegeren. #### 4.4.5 Buitenwerkingtreding Dit is een uitzondering op het principe dat regels voor onbepaalde tijd gelden; de regel bepaalt zelf zijn einde. ### 4.5 Handhaving van rechtsregels Handhaving zorgt ervoor dat ongewenste gedragingen worden bestraft. #### 4.5.1 Strafrechtelijke handhaving Klassieke sancties via de strafrechter, gebonden aan het formeel en materieel legaliteitsbeginsel en proportionaliteit. #### 4.5.2 Bestuursrechtelijke handhaving Sancties opgelegd door het bestuur, zoals administratieve geldboeten of intrekking van vergunningen. Ook hier gelden legaliteitsbeginselen en proportionaliteit. #### 4.5.3 Toezicht en procedure De aanwijzing van toezichthouders en het volgen van procedures met waarborgen zijn essentieel voor effectieve handhaving. ### 4.6 Implementatie van Europees recht #### 4.6.1 Europeesrechtelijke uitgangspunten * **Voorrang van EU-recht:** Rechtstreeks toepasselijke bepalingen gelden vanzelf in de interne rechtsorde. * **Uitvoering van verordeningen:** Soms zijn bijkomende maatregelen nodig. * **Omzetting van richtlijnen:** Richtlijnen moeten worden overgeschreven in intern recht, met vrijheid over de wijze maar met vereiste van een duidelijk en correct eindresultaat. #### 4.6.2 Internrechtelijke uitgangspunten * **Bevoegdheidsverdeling:** Elke overheid implementeert EU-recht binnen de eigen bevoegdheden. * **Rechtsgrondvereiste en legaliteitsbeginsel:** EU-recht dient nooit zelf als rechtsgrond; interne regels of delegaties worden gebruikt. #### 4.6.3 Inhoudelijke aandachtspunten Nauwe omzetting van richtlijnbepalingen is vereist, met aandacht voor definities en mogelijke mazen. De interne wetgever kan niet zelf EU-fouten rechtzetten. #### 4.6.4 Niet-tijdige of niet-correcte omzetting Kan leiden tot terugwerkende kracht (mits voldaan aan interne voorwaarden), richtlijnconforme interpretatie, of overheidsaansprakelijkheid. ### 4.7 Codificaties, coördinaties en vereenvoudiging van wetgeving * **Coördinatie:** Bestaande rechtsregels worden samengebracht in één tekst zonder inhoudelijke wijziging. * **Codificatie:** Gaat verder dan coördinatie, brengt meer regels samen en kan aanpassingen bevatten. * **Vereenvoudiging van wetgeving:** Houdt in het aanpassen van verouderde of problematische rechtsregels. ### 4.8 Keuze van de juiste rechtsregels (delegatie) Deze sectie gaat dieper in op de voorwaarden en de reikwijdte van delegaties van wetgevende bevoegdheden aan de uitvoerende macht. #### 4.8.1 Delegaties aan de Koning of de regering * **Niet-voorbehouden aangelegenheden:** Inhoudelijk vrijwel onbeperkt, maar meestal met behoud van belangrijke krachtlijnen in de wet. * **Voorbehouden aangelegenheden:** Principieel delegatieverbod voor essentiële elementen, maar delegatie van niet-essentiële elementen is mogelijk. Strikte voorwaarden gelden voor de delegatie van essentiële elementen, inclusief een ondubbelzinnige machtiging en uitzonderlijke omstandigheden. * **Bijzondere machten:** Ruime delegaties in crisissituaties, met vergelijkbare voorwaarden en tijdelijke beperking. #### 4.8.2 Delegatie aan ministers Beperkt tot bijkomstige of detailmatige aangelegenheden, met strikte voorwaarden en zelden directe delegatie door de wetgever. #### 4.8.3 Delegatie aan gedecentraliseerde en verzelfstandigde instellingen Problematisch wegens gebrek aan politieke verantwoordelijkheid, enkel toegelaten voor zeer beperkte, technische taken. ### 4.9 Behoorlijke regelgeving: inhoudelijke en formele kwaliteitseisen #### 4.9.1 Inhoudelijke kwaliteitseisen * **Noodzakelijkheid:** Regels mogen niet meer dan nodig zijn. * **Onderbouwd:** Gebaseerd op objectieve analyses en gegevens. * **Werkzaam:** Adequaat en pertinent om de doelstelling te bereiken en handhaafbaar. * **Evenredig:** Noodzakelijk, adequaat en proportioneel in verhouding tot het nagestreefde doel. * **Rechtszekerheid:** Burgers moeten de gevolgen van hun handelingen kunnen voorzien; beperking van terugwerkende kracht en duidelijke begrippen. * **Gewekte verwachtingen/Vertrouwensbeginsel:** De overheid mag bestaande regels niet zomaar wijzigen zonder gegronde reden. * **Zorgvuldigheid:** Grondige voorbereiding, transparantie, en opvolging van de regel. * **Motivering:** De regelgever moet het doel en de grondslagen van de regel aangeven. #### 4.9.2 Formele kwaliteitseisen * **Duidelijkheid:** Leesbaar en begrijpelijk, ook voor niet-juristen. * **Juiste niveau:** Regelgeving op het meest geschikte niveau (federaal, deelstaat, etc.). * **Kenbaarheid en toegankelijkheid:** Burgers moeten de regels kunnen kennen en raadplegen. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Rechtsregels | Algemeen verbindende voorschriften, eenzijdig opgelegd door de overheid, waarmee gedragingen worden gestuurd. | | Institutionele omgeving | De politieke en juridische context waarin overheden opereren, inclusief hun structuur, bevoegdheden en verhoudingen onderling en met burgers. | | Federale staat | Een staatsvorm waarbij de soevereiniteit is verdeeld tussen een centrale overheid en deelstaten, die elk eigen bevoegdheden hebben. | | Rechtsstaat | Een staat waarin het overheidsoptreden, net als dat van burgers, gebonden is aan duidelijke, toegankelijke en stabiele rechtsregels, met waarborgen tegen willekeur. | | Beleid | Een samenhangende visie en reeks van acties die de overheid onderneemt om maatschappelijke doelstellingen te bereiken. | | Zelfregulering | Een vorm van regelgeving waarbij specifieke instanties of sectoren zichzelf reguleren, soms in overleg met of onder toezicht van de overheid. | | Overeenkomsten | Afspraken tussen actoren, al dan niet met deelname van de overheid, die dienen als alternatief of aanvulling op formele regelgeving. | | Sensibilisering | Het bewust maken van burgers van de voor- of nadelen van bepaald gedrag om dit te beïnvloeden. | | Nudging | Het op onrechtstreekse wijze beïnvloeden van gedrag door psychologische processen en het inspelen op gewoontes en routines. | | Regeldruk | De lasten, kosten of administratieve verplichtingen die voortvloeien uit regelgeving voor burgers, bedrijven of overheden. | | Deregulering | Het verminderen of vereenvoudigen van bestaande regelgeving, vaak met als doel regeldruk te verlagen. | | Algemeen verbindende voorschriften | Regels die gelden voor een onbepaald aantal gevallen en personen, in tegenstelling tot individuele beslissingen. | | Overheidsmonopolie | Het exclusieve recht van de overheid om rechtsregels uit te vaardigen en te handhaven. | | Verticaliteitsbeginsel | Het principe dat een overheid niet alleen bevoegd is om regels vast te stellen, maar ook om deze toe te passen, te handhaven en de bijhorende instellingen op te richten en te financieren. | | Conformiteitstoetsing | De controle door een rechter of hof of een lagere rechtsregel in overeenstemming is met een hogere rechtsregel, zoals de Grondwet. | | Delegatie | De overdracht van regelgevende bevoegdheden van de wetgevende macht aan de uitvoerende macht, onder strikte voorwaarden en met duidelijke omschrijvingen. | | Rechtsgrond | De wettelijke of constitutionele basis die de uitvoerende macht machtigt om besluiten te nemen. | | Algemene uitvoeringsbevoegdheid | De impliciete bevoegdheid van de uitvoerende macht om de wetten uit te voeren, verankerd in de Grondwet, ook zonder uitdrukkelijke delegatie. | | Vormvereisten | Handelingen die gesteld moeten worden bij de voorbereiding van rechtsregels, zoals advies, akkoord of overleg, teneinde de kwaliteit en legitimiteit ervan te waarborgen. | | Impactanalyse | Een proces waarbij de verwachte effecten van een voorgestelde rechtsregel op verschillende gebieden (sociaal, economisch, milieu) worden onderzocht. | | Begrotingscontrole | De beoordeling van de budgettaire haalbaarheid en impact van voorgestelde rechtsregels door financiële inspectiediensten. | | Collegialiteit | Het principe dat beslissingen binnen een bestuursorgaan, zoals een regering, gezamenlijk worden genomen na overleg en bij consensus. | | Wetgevingstechniek | De methodologie en de regels voor het correct opstellen en structureren van rechtsregels om hun duidelijkheid, consistentie en uitvoerbaarheid te garanderen. | | Opschrift | Het deel van een rechtsregel dat de aard van de akte en een beknopte weergave van het onderwerp aangeeft, essentieel voor identificatie. | | Aanhef | Het gedeelte van een besluit dat de rechtsgrond, vervulde vormvereisten, voordracht van ministers en andere relevante informatie vermeldt alvorens het eigenlijke besluit (dispositief). | | Dispositief | Het beschikkende of bepalende gedeelte van een rechtsregel, waarin de eigenlijke rechtsvoorschriften zijn gegroepeerd in artikelen. | | Inwerkingtreding | Het tijdstip vanaf wanneer een rechtsregel verbindend is voor burgers en overheden en rechtsgevolgen kan hebben. | | Terugwerkende kracht (Retroactiviteit) | Het principe waarbij een rechtsregel ook van toepassing is op feiten die zich hebben voorgedaan vóór de inwerkingtreding ervan, mits strikt gereguleerd en gerechtvaardigd. | | Overgangsbepalingen | Bepalingen die de overgang van oude naar nieuwe rechtsregels verzachten, om continuïteit en rechtszekerheid te garanderen. | | Handhaving | Het proces waarbij de overheid toeziet op de naleving van rechtsregels en ongewenste gedragingen bestraft met dwingende maatregelen. | | Strafrechtelijke handhaving | Sancties zoals gevangenisstraf en geldboetes opgelegd door de strafrechter na een strafrechtelijke procedure. | | Bestuursrechtelijke handhaving | Sancties opgelegd door het bestuur zelf, zoals administratieve geldboetes, intrekking van vergunningen of subsidies. | | Non bis in idem | Het principe dat niemand tweemaal mag worden berecht of gestraft voor hetzelfde feit. | | Legaliteitsbeginsel | Het principe dat overheidsoptreden, in het bijzonder strafrechtelijk en bestuursrechtelijk, gebaseerd moet zijn op een wettelijke basis. | | Proportionaliteit (Evenredigheid) | Het principe dat de gekozen maatregel of sanctie in verhouding moet staan tot het nagestreefde doel of de gepleegde inbreuk. | | Implementatie van Europees recht | Het proces waarbij lidstaten Europese richtlijnen en verordeningen omzetten of uitvoeren in hun nationale rechtsorde. | | Europees recht | De rechtsregels die voortvloeien uit verdragen, verordeningen en richtlijnen van de Europese Unie. | | Voorrang van het EU-recht | Het principe dat Europees recht prevaleert boven strijdige nationale rechtsregels. | | Omzetting van richtlijnen | Het proces waarbij lidstaten richtlijnen van de EU in hun nationale wetgeving opnemen om het nagestreefde resultaat te bereiken. | | Codificatie | Het systematisch samenbrengen en ordenen van bestaande rechtsregels in één coherente tekst, vaak met beperkte inhoudelijke aanpassingen. | | Coördinatie | Het samenbrengen en ordenen van bestaande rechtsregels in één tekst zonder de inhoud ervan te wijzigen. | | Deregulering | Het verminderen of vereenvoudigen van regelgeving, vaak met als doel de administratieve lasten te verlagen. | | Behoorlijke regelgeving | De kwaliteitseisen waaraan rechtsregels moeten voldoen, zoals noodzakelijkheid, onderbouwing, werkzaamheid, evenredigheid, rechtszekerheid, zorgvuldigheid en motivering. |