Platformkapitalisme en de gig economie 2025.pptx

# Platformkapitalisme en de gig economie Dit topic behandelt de opkomst van platformbedrijven en de gig economie, de impact daarvan op de arbeidsmarkt, en hoe technologie en economische trends leiden tot verlies van arbeidsrechten en groeiende ongelijkheid. ## 1. De economische context: lage rente en financialisering De economie heeft de afgelopen decennia een periode van dalende rentetarieven gekend, van ongeveer 13 procent in 1980 tot minder dan 2 procent in 2018. Dit fenomeen, gedreven door centrale banken die proberen investeringen te stimuleren tijdens economische vertragingen, heeft geleid tot "goedkoop geld". Hoewel lage rentes investeringen kunnen aanmoedigen, stimuleren ze ook overmatige schuldenopbouw, overproductie en de vorming van bubbels. Grote bedrijven profiteren hier vaak het meest van, aangezien zij gemakkelijker toegang hebben tot goedkope financiering. ### 1.1. Dalende rente en verzadigde markten In een verzadigde of volwassen economie dalen de winstmarges van bedrijven. De combinatie van dalende rentes en deze verzadigde markten heeft geleid tot een sterke groei van durfkapitaal (venture capital). Durfkapitaal investeert in startups die vaak gericht zijn op het verstoren (disruptie) van bestaande markten, in plaats van op het creëren van nieuwe meerwaarde. ### 1.2. Financialisering van de economie De financiële sector, bestaande uit banken, verzekeringsmaatschappijen, pensioenfondsen en investeringsmaatschappijen, heeft sinds de jaren tachtig meer vrijheid gekregen. Dit heeft geleid tot een toenemende financialisering van de economie, waarbij financiële markten een steeds dominantere rol spelen. De financiële sector drijft op schuld; de totale schuldenlast is nu meer dan drieënhalf keer het wereldwijde bruto binnenlands product (bbp). Dit creëert een potentieel instabiel financieel systeem, vooral wanneer het risico op wanbetaling van schulden toeneemt. ### 1.3. Waardecreatie versus waarde-onttrekking Dit financiële klimaat, ook wel "casinokapitalisme" genoemd, bevordert 'rent-seeking'. Rent-seeking omvat het genereren van inkomen door bezit of controle van kapitaalgoederen, zonder noodzakelijkerwijs iets nuttigs te produceren. Dit gebeurt door markten te verstoren, monopolievoordelen uit te buiten, of toetreding door concurrenten te blokkeren. In plaats van waarde toe te voegen aan de economie, richten veel spelers zich op het onttrekken van waarde. > **Tip:** De kern van het probleem ligt in de verschuiving van een economie die waarde creëert naar een economie die waarde onttrekt, gedreven door financiële belangen en monopolistische structuren. ## 2. Platformkapitalisme Platformkapitalisme verwijst naar het economische model waarin digitale platforms de centrale rol spelen in het faciliteren van transacties tussen verschillende groepen gebruikers. Deze platforms nemen vaak commissies op bestaande lokale activiteiten en kunnen uiteindelijk verschillende sectoren overkoepelen, wat leidt tot de creatie van steeds grotere en meer invloedrijke bedrijven. In de Verenigde Staten alleen al werd in 2023 maar liefst 149 miljard dollar aan durfkapitaal geïnvesteerd in startups. Dit fenomeen wordt deels verklaard door het "spray and pray"-principe, waarbij investeerders met veel kapitaal investeren in talloze bedrijven in de hoop dat één ervan uitgroeit tot een monopolie. ### 2.1. Jarenlang zonder winst Silicon Valley en de tech-bubbel hebben geleid tot aanzienlijke speculatie en investeringen in "disruptieve" technologiebedrijven. Dit stimuleert de groei van grote, monopolistisch opererende bedrijven die jarenlang met verlies kunnen draaien, zoals Uber, Wework en Amazon. Deze bedrijven nemen vaak een commissie op reeds bestaande lokale activiteiten en centraliseren deze via hun platforms. ### 2.2. Platformkapitalisme en arbeid Volgens arbeidseconoom Guy Standing functioneren veel apps, zoals Uber, primair als arbeidsmakelaars. Ze innen hoge commissies (soms 20 procent of meer) op transacties, terwijl alle risico's en kosten (zoals voor de auto, onderhoud en verzekering voor Uber-chauffeurs) bij de opdrachtnemer worden gelegd. Werknemers in de gig economie hebben bovendien vaak niet de vrijheid om opdrachten te weigeren, omdat dit kan leiden tot sancties. Dit groeiende platformkapitalisme leidt tot een verlies van arbeidsrechten, een verzwakte onderhandelingspositie en een toenemende ongelijkheid. > **Tip:** Het concept van "onproductieve renteniers" is cruciaal. Zij profiteren van eigendomsrechten en regelgevende structuren die kunstmatige schaarste creëren, wat economische groei en productiviteitsgroei belemmert. De vrije markt wordt zo gedomineerd door deze renteniers, die een steeds groter deel van de winst naar zich toetrekken. ### 2.3. De 'corruptie' van het kapitalisme Guy Standing beschrijft de huidige situatie als een "corruptie van het kapitalisme", gekenmerkt door uitbuiting, onzekerheid en ongelijkheid. Hoewel technologische evolutie diensten levert die nodig zijn en vaak goedkoper, mag het exploiterende karakter ervan niet worden genegeerd. De onzekerheid en ongelijkheid die hieruit voortvloeien, moeten worden aangepakt, zeker nu deze "gigs" voor een groeiend aantal mensen het hoofdinkomen vormen in plaats van een bijverdienste. ## 3. De gig economie De gig economie is een groeiende sector van tijdelijke en flexibele banen die gekenmerkt worden door weinig inkomens- en werkzekerheid. Veel van deze banen worden aangeboden onder het statuut van zelfstandige of freelancer. Wat vaak wordt voorgesteld als flexibiliteit, blijkt in de praktijk echter neer te komen op precariteit en bestaansonzekerheid. ### 3.1. Risicoverschuiving naar de werknemer In tegenstelling tot traditionele contractuele arbeidsverhoudingen, werkt gig-werk binnen een open arbeidsrelatie die problematisch is voor werknemers. Zij genieten veel minder zekerheid en de risico's van het werk worden bijna volledig overgedragen aan de werknemer. Dit maakt het leven aanzienlijk onzekerder voor hen die gedwongen zijn hun arbeid op lange termijn op deze manier te verkopen. ### 3.2. AI en de gig economie: annotatie van data De ontwikkeling en training van AI-modellen vereist een enorm aantal annotators. Deze werkers verwerken ruwe data door deze te labelen, wat essentieel is voor het trainen van AI. Een schrijnend voorbeeld is het gebruik van annotators in Kenia door OpenAI om ChatGPT minder "toxisch" te maken, waarbij zij verdienen tussen 1,32 en 2 dollar per uur. Het gebruik van gig-werkers is alomtegenwoordig in de AI-sector en deze "gigificatie" van bureauwerk en dienstverlening kan een voorbode zijn van de toekomst van werk. ### 3.3. Onzichtbare arbeid achter technologie Zelfs technologieën zoals de "just walk out" supermarkten van Amazon, die geen kassa's hebben, leunen zwaar op menselijke arbeid. Meer dan duizend annotators in India controleerden 70 procent van alle aankopen op afstand om de werking van deze technologie te waarborgen. Dit illustreert hoe gig-arbeid verborgen kan blijven achter geautomatiseerde systemen. > **Tip:** Denk terug aan de historische "Mechanische Turk" van Wolfgang von Kempelen uit 1770. Dit was een schijnautomaat die de indruk wekte van kunstmatige intelligentie, maar in werkelijkheid werd aangedreven door een menselijke operator. Hedendaagse technologieën, hoewel complexer, kunnen op vergelijkbare manieren afhankelijk zijn van verborgen menselijke arbeid. ## 4. AI en de toekomst van werk Generative AI (GenAI) wordt vaak gepresenteerd als een revolutionaire technologie, maar de realiteit is complexer. ### 4.1. De GenAI-kloof: hype versus realiteit Ondanks enorme investeringen in GenAI, laat onderzoek zien dat 95 procent van de organisaties geen meetbare return on investment (ROI) behaalt. Slechts 5 procent van de geïntegreerde AI-projecten genereert aanzienlijke waarde. Tools als ChatGPT en Copilot worden weliswaar breed geadopteerd, maar verbeteren voornamelijk individuele productiviteit zonder directe impact op de winst- en verliesrekening (P&L). De kernbarrière voor opschaling is niet infrastructuur, regelgeving of talent, maar leervermogen. De meeste GenAI-systemen behouden geen feedback, passen zich niet aan context aan en verbeteren niet over tijd. ### 4.2. Mythes over GenAI in bedrijven Er zijn vijf belangrijke mythen over GenAI in de ondernemingswereld: * AI zal de meeste banen vervangen in de komende jaren. * Generative AI transformeert bedrijven fundamenteel. * Ondernemingen nemen nieuwe technologieën traag over. * Het belangrijkste dat AI tegenhoudt, is modelkwaliteit, juridische aspecten, data en risico. * De beste bedrijven bouwen hun eigen AI-tools. Onderzoek toont echter aan dat er beperkte ontslagen zijn als gevolg van GenAI, en alleen in sectoren die al sterk door AI werden beïnvloed. De transformatie van bedrijven is zeldzaam; slechts een klein percentage heeft AI-tools op schaal geïntegreerd. Ondernemingen zijn juist zeer gretig om AI te adopteren, maar de implementatie wordt belemmerd door de kwaliteit van de modellen en de integratiecomplexiteit. Interne AI-ontwikkelingen falen bovendien twee keer zo vaak. ### 4.3. GenAI: meer "bullshit" dan intelligentie? Onderzoek suggereert dat GenAI-tools, zoals ChatGPT, niet zozeer "hallucineren" als wel "bullshit" produceren, in de filosofische zin van Harry Frankfurt. Bullshit is taal die overtuigend wil zijn zonder zich te bekommeren om de waarheid. ChatGPT kan geen intentie hebben, geen zorgen hebben over waarheid of leugens, en genereert dus tekst zonder acht te slaan op de feitelijke correctheid. De output is gebaseerd op het voorspellen van de meest waarschijnlijke volgende woorden, zonder werkelijk begrip of bewustzijn. > **Tip:** Beschouw GenAI niet als een entiteit die "weet" of "begrijpt", maar als een probabilistisch model dat menselijke taal imiteert. De output is vergelijkbaar met "soft bullshit" (zonder intentie om te misleiden) of potentieel "hard bullshit" (indien de ontwerpers de intentie hadden om de indruk van waarheidsgetrouwheid te wekken). De "temperatuur" parameter bepaalt de mate van creativiteit, maar niet de waarachtigheid. ### 4.4. De impact van GenAI op mens en productie De vraag rijst of we gemakzucht verwarren met productiviteit en kwaliteit, en onszelf voor de gek houden ("bullshitten"). Is GenAI echt innovatief, of eerder een "gimmick" met beperkte kwalitatieve waarde? Het risico bestaat dat we onszelf "deskillen" en ons kritisch denkvermogen verzwakken door "cognitive offloading". #### 4.4.1. Deskilling en gigificatie door GenAI GenAI kan leiden tot "deskilling", waarbij de "goed genoeg" mentaliteit van AI ertoe leidt dat AI de creatieve taak uitvoert en de professional deze moet corrigeren, ondanks een gebrek aan creativiteit of kwaliteit. Daarnaast kan het leiden tot "gigificatie", waarbij deeltaken van professionele functies worden opgesplitst en uitbesteed aan de goedkoopste arbeidskrachten. #### 4.4.2. Een historische parallel: het Luddisme De introductie van nieuwe machines tijdens de vroege industrialisering leidde tot verzet van ambachtslieden en textielwerkers, bekend als de Luddieten. Zij vreesden dat ervaren werkers vervangen zouden worden door goedkopere, minder opgeleide krachten, wat resulteerde in lagere kwaliteitsproducten. > **Tip:** Laat u niet zomaar "deskillen" door speculatieve toekomstbeelden. Technologische ontwikkeling is nooit neutraal; het is vormgegeven door specifieke belangen en overtuigingen. Een kritische evaluatie en democratische sturing van technologie zijn essentieel. De centrale vraag moet zijn: wat is mogelijk versus wat is wenselijk? #### 4.4.3. Hedendaags Luddisme? Hoewel GenAI vaak wordt voorgesteld als een assistent voor professionals, kan het ook leiden tot deskilling en gigificatie van werk. Dit roept de vraag op of we een hedendaagse vorm van Luddisme beleven, waarbij kritiek op de potentiële negatieve gevolgen van technologie wordt geuit. ### 4.5. AI en de toekomst van werk: een kritische blik De ontwikkeling van AI, met name GenAI, is niet zonder risico's. Het kan leiden tot een verlies van arbeidsrechten, toenemende ongelijkheid en een erosie van kritische denkvaardigheden. Een kritische en democratische benadering van technologische innovatie is cruciaal om ervoor te zorgen dat de technologische vooruitgang ten goede komt aan de samenleving als geheel, en niet enkel aan een selecte groep "renteniers". --- # Financiering en marktdynamiek Dit deel onderzoekt hoe lage rentes, financialisering en durfkapitaal markten verstoren en waarde creëren of onttrekken, met speciale aandacht voor platformkapitalisme, de gig economie en de rol van AI. ## 2. Financiering en marktdynamiek Dit hoofdstuk analyseert de hedendaagse economie, gekenmerkt door lage rentes, de groei van de financiële sector en de opkomst van durfkapitaal, die leiden tot marktdisruptie en een verschuiving in waard creatie en -onttrekking. ### 2.1 Lage rentes en financialisering van de economie Gedurende vier decennia, van ongeveer dertien procent in 1980 tot minder dan twee procent in 2018, is de internationale rente sterk gedaald. Lage rentes maken geld goedkoop en stimuleren zowel investeringen als schuldenopbouw. Dit kan echter ook leiden tot overproductie en bubbels, waarbij grote bedrijven hier het meest van profiteren. Wanneer de economie vertraagt, verlagen centrale banken de rente om investeringen te stimuleren. In combinatie met verzadigde markten of een volwassen economie, waar winstmarges dalen, leidt goedkoop geld tot een sterke groei van durfkapitaal. Durfkapitaal investeert in startups die bestaande markten willen verstoren, niet noodzakelijk door meerwaarde te creëren, maar door disruptie. De financiële sector, bestaande uit banken, verzekeringsmaatschappijen, pensioenfondsen en investeringsmaatschappijen, heeft sinds de jaren tachtig aanzienlijk meer vrijheid gekregen. Dit drijft de sector op schuld; de totale schulden zijn nu aanzienlijk hoger dan het wereldwijde Bruto Binnenlands Product (BBP). Dit fenomeen wordt ook wel "casinokapitalisme" genoemd. Economen zoals Suzan Strange duiden dit aan als een toename van "rent-seeking", waarbij inkomen wordt gegenereerd uit het bezit of de controle van kapitaalgoederen, zonder noodzakelijk productieve bijdragen te leveren. Dit kan gebeuren door markten te verstoren, monopolievoordelen uit te buiten of toetreding van concurrenten te blokkeren. Volgens Mariana Mazzucato draait het hedendaagse kapitalisme steeds meer om deze "rent-seekers". #### 2.1.1 Waardecreatie of waarde-onttrekking? De discussie spitst zich toe op de vraag of activiteiten waarde toevoegen aan de wereldeconomie of deze onttrekken. ### 2.2 Platformkapitalisme In de Verenigde Staten alleen al werd in 2023 ongeveer 149 miljard dollars geïnvesteerd in venture capital (investeringen in startups). Dit fenomeen, bekend als "spray and pray", waarbij investeerders met veel geld bereid zijn in tientallen bedrijven te investeren in de hoop een toekomstig monopolie te vinden, is een gevolg van zowel de overvloed aan geld door lage rentes als de gigantische kapitaalconcentratie en groeiende financialisering. #### 2.2.1 Jarenlang zonder winst? Het fenomeen van Silicon Valley en de techbubbel kenmerkt zich door gigantische speculatie en investeringen in "disruptieve" techbedrijven. Dit stimuleert grote, monopolistische experimenten die langdurig met verlies kunnen opereren, zoals bij bedrijven als Uber, WeWork en Amazon. Platformbedrijven innen commissies op bestaande lokale activiteiten en creëren zo steeds grotere, sector-overkoepelende ondernemingen. > **Tip:** Het concept van "disruptie" door startups is cruciaal. Deze bedrijven proberen vaak bestaande markten te ontwrichten in plaats van direct nieuwe waarde te creëren. > **Example:** Uber, als platformbedrijf, int commissies op taxidiensten die al bestonden, waardoor het een bestaande markt betreedt en domineert. #### 2.2.2 Platformkapitalisme en waarde-onttrekking Volgens arbeidseconoom Guy Standing functioneren apps als Uber primair als arbeidsmakelaars die commissies innen op transacties, terwijl alle risico's en kosten (auto, onderhoud, verzekering) bij de opdrachtnemer (de chauffeur) liggen. Chauffeurs hebben weinig flexibiliteit en kunnen opdrachten niet weigeren zonder sancties. Dit resulteert in een verlies van arbeidsrechten, een verzwakte onderhandelingspositie en groeiende ongelijkheid. #### 2.2.3 De "vrije" markt gedomineerd door renteniers De "vrije" markt wordt steeds meer gedomineerd door "renteniers" die een onevenredig groot deel van de winsten naar zich toetrekken, wat leidt tot toenemende ongelijkheid. Dit inkomen wordt als onproductief beschouwd omdat het voortkomt uit eigendomsrechten en het kunstmatig creëren van schaarste via regelgevende structuren, wat economische groei en productiviteitsgroei belemmert. #### 2.2.4 Britse arbeidseconoom Guy Standing over 'Corruption of capitalism' & platformkapitalisme Guy Standing benadrukt dat we technologische evolutie niet kunnen stoppen, zeker niet als deze diensten levert die gewenst zijn en goedkoper worden aangeboden. Het exploiterende karakter ervan mag echter niet ontkend worden. De onzekerheid en ongelijkheid die hieruit voortkomen, moeten aangepakt worden, vooral omdat de "gigs" voor steeds meer mensen een hoofdinkomen vormen in plaats van een bijverdienste. ### 2.3 De gig economie De gig economie omvat een groeiende sector van tijdelijke en flexibele banen met weinig inkomst- en werkzekerheid, vaak onder het statuut van zelfstandige of freelancer. Wat wordt gepresenteerd als flexibiliteit, blijkt in de praktijk vaak te leiden tot precariteit en bestaansonzekerheid. #### 2.3.1 De gig economie en arbeid In tegenstelling tot traditionele arbeidscontracten, opereren gig-banen binnen een open arbeidsrelatie die problematisch is voor de werknemer. Werknemers genieten veel minder zekerheid, en de risico's van gig-werk worden bijna volledig overgedragen aan hen. Dit maakt het leven aanzienlijk onzekerder voor degenen die gedwongen zijn hun arbeid langdurig op deze manier aan te bieden. > **Tip:** Het onderscheid tussen flexibiliteit en precariteit is cruciaal bij het analyseren van de gig economie. #### 2.3.2 AI en de gig economie Het trainen en modereren van AI-modellen vereist een enorm aantal annotators. Deze annotators verwerken ruwe data, vaak door informatie te labelen, om AI-modellen te trainen. OpenAI gebruikte bijvoorbeeld annotators in Kenia om ChatGPT minder "toxisch" te maken, waarbij deze werkers tussen de 1,32 en 2 dollar per uur verdienden. Het gebruik van gig-werkers is alomtegenwoordig in de AI-sector. De "gigificatie" van bureau- en servicewerk kan een voorproefje bieden van de toekomst van werk. Zelfs in schijnbaar geautomatiseerde systemen, zoals de Amazon "just walk out" supermarkten, bleek menselijke arbeid door annotators in India cruciaal te zijn voor de controle van aankopen. Het concept van de Mechanische Turk, uitgevonden door Wolfgang von Kempelen in 1770, diende als een vroeg voorbeeld van het verhullen van menselijke arbeid achter een ogenschijnlijke automaat, wat parallel loopt met de huidige AI-toepassingen. ### 2.4 AI en werk #### 2.4.1 De GenAI Divide: State of AI in Business 2025 (MIT Nanda) Ondanks miljarden dollars aan investeringen in Generative AI (GenAI), rapporteert slechts vijf procent van de organisaties meetbare resultaten en significante waardecreatie. Hoewel tools zoals ChatGPT en Copilot wijdverbreid worden gebruikt, verbeteren ze voornamelijk individuele productiviteit en hebben ze nog weinig impact op de winst- en verliesrekening (P&L). Er is dus sprake van hoge adoptie, maar weinig transformatie. De belangrijkste belemmering voor schaalvergroting is niet infrastructuur, regelgeving of talent, maar het leervermogen van de systemen. De meeste GenAI-systemen behouden geen feedback, passen zich niet aan de context aan en verbeteren niet over tijd. Zeven van de negen onderzochte sectoren vertonen weinig structurele verandering. De meeste GenAI-tools integreren slecht in bestaande workflows, en op maat gemaakte oplossingen stagneren door complexiteit. #### 2.4.2 Vijf mythen over GenAI in de onderneming Onderzoek wijst uit dat er beperkte ontslagen vallen door GenAI, voornamelijk in sectoren die al door AI werden beïnvloed. Er is geen consensus onder leidinggevenden over de toekomstige werkgelegenheid. GenAI transformeert bedrijven zelden op structureel niveau, ondanks de hoge adoptiegraad. Bedrijven zijn weliswaar eager om AI te adopteren, maar de kwaliteit van de modellen, juridische kwesties, data en risico's vormen de grootste uitdagingen. Met name het gebrek aan leervermogen en integratie in workflows beperken de impact. #### 2.4.3 GenAI en werk? Op het gebied van productiviteit en werk wordt GenAI (Large Language Models - LLM's) voornamelijk gezien als "hypes en vibes". De meeste sectoren worden nauwelijks beïnvloed, wat vragen oproept over een mogelijke bubbel. Echter, sommige sectoren zijn kwetsbaar omdat GenAI een minderwaardige versie of imitatie van hun werk kan genereren, zoals bij vertalers, copy-editors en grafisch ontwerpers. Onderzoek toont aan dat AI-coderingstools ontwikkelaars langzamer maken, ondanks hun perceptie van versneld werk. Dit suggereert dat gemakzucht met productiviteit of kwaliteit verward kan worden. #### 2.4.4 "ChatGPT is Bullshit" Volgens Harry Frankfurt is "bullshit" taal die overtuigt zonder zich te bekommeren om de waarheid. Een "bullshitter" geeft niet om de juistheid van de uitspraken, zolang deze maar overtuigend zijn. ChatGPT en vergelijkbare systemen, die geen "zorg" kennen, kunnen in deze zin als "bullshit machines" worden beschouwd. LLM's zijn probabilistische taalmodellen die menselijke taal imiteren, maar zonder bewustzijn, intelligentie, auteurschap of beoordelingsvermogen. De outputs van LLM's zijn niet noodzakelijk waarheidsgetrouw en zijn niet verbonden met interne representaties. Ze produceren menselijk klinkende tekst zonder dat de waarheid ervan wordt gecontroleerd. Dit betekent dat ze geen begrip hebben van wat ze zeggen. De outputs van deze programma's kunnen als "soft bullshit" worden beschouwd (tekst geproduceerd zonder zorg voor waarheid, zonder intentie tot misleiding over de houding van de spreker ten opzichte van de waarheid). Controversiëler is de opvatting dat ze ook "hard bullshit" produceren als ze ontworpen zijn om de indruk van zorg voor de waarheid te wekken, terwijl dit niet het geval is. De parameters die de mate van afwijking van de meest waarschijnlijke woorden bepalen (zoals de "temperatuur") zorgen voor creatieve en menselijk klinkende taal. Menselijke trainers verfijnen deze voorspellingen, maar het onderliggende principe is token-voor-token voorspelling. #### 2.4.5 Effect van GenAI op mens en productie? De vraag rijst of we onszelf "bullshitten" en of GenAI innovatief is of slechts een gimmick met beperkte kwalitatieve waarde. Worden we ons door GenAI aan het "deskillen" (verminderen van vaardigheden) en verzwakt het ons kritisch denken (cognitieve offloading)? #### 2.4.6 Een historische parallel: Luddisme Een groep ambachtslieden en textielwerkers, bekend als de Luddieten, verzette zich tegen de vroege industrialisering van de kledingproductie. Nieuwe machines vervingen ervaren werkers door goedkopere, lager opgeleide krachten, wat leidde tot "deskilling" en inferieure kwaliteit textiel. > **Tip:** Historische parallellen, zoals het Luddisme, kunnen inzicht bieden in de reacties op nieuwe technologieën en de potentiële impact op werkgelegenheid en vaardigheden. #### 2.4.7 Een hedendaagse Luddisme? Technologische ontwikkeling is niet neutraal; de technologie van vandaag is gevormd door specifieke belangen en overtuigingen. Daarom is kritische evaluatie en democratische sturing van technologie essentieel, waarbij de vraag centraal staat: wat is mogelijk versus wat is wenselijk? GenAI wordt vaak voorgesteld als een assistent voor professionals, maar kan ook leiden tot "deskilling" of "gigificatie" van werk. Bij deskilling stuurt niet de professional de AI, maar creëert de AI en moet de professional corrigeren, zelfs als creativiteit of kwaliteit ontbreekt. Gigificatie houdt in dat deeltaken van professionele functies worden opgesplitst en uitbesteed aan de goedkoopste arbeidskracht. --- # AI en de toekomst van werk Dit gedeelte analyseert de impact van kunstmatige intelligentie (AI), met name generatieve AI (GenAI), op de arbeidsmarkt, waarbij de nadruk ligt op potentiële productiviteitswinsten, risico's zoals 'deskilling' en 'gigificatie', en de vraag of AI werkelijk waarde creëert of enkel 'bullshit' produceert. ### 3.1 Het economische landschap: lage rente, financialisering en platformkapitalisme De recente economische trends van lage rentes sinds de jaren '80, gecombineerd met de financialisering van de economie, hebben geleid tot een overvloed aan goedkoop kapitaal. Dit heeft op zijn beurt de groei van durfkapitaal aangewakkerd, dat investeert in startups met het doel bestaande markten te verstoren ('disruptie') in plaats van noodzakelijkerwijs meerwaarde te creëren. De financiële sector heeft hierdoor een dominante positie verworven, waarbij inkomen steeds vaker wordt gegenereerd uit bezit en controle van kapitaalgoederen ('rent-seeking') in plaats van uit productie. Dit fenomeen, gekenmerkt door speculatie en de opkomst van gigantische monopolistische techbedrijven, wordt aangeduid als platformkapitalisme. * **Platformkapitalisme:** Bedrijven die opereren als tussenpersoon voor goederen en diensten, vaak opererend op grote schaal en met een focus op data-acquisitie en netwerkeffecten. Ze innen commissies en leggen de meeste risico's en kosten bij de opdrachtnemers, wat leidt tot een verlies van arbeidsrechten en een zwakkere onderhandelingspositie voor werknemers. * **Gig economie:** Een groeiende sector van tijdelijke, flexibele jobs met beperkte inkomst- en werkzekerheid, vaak onder het statuut van zelfstandige of freelancer. Wat wordt gepresenteerd als flexibiliteit, blijkt in de praktijk vaak precariteit te zijn, waarbij de risico's grotendeels bij de werknemer liggen. > **Tip:** Begrijp de link tussen macro-economische factoren zoals lage rentes en de micro-economische gevolgen voor arbeid, zoals de opkomst van platformbedrijven en de gig economie. ### 3.2 AI en de gig economie: een symbiose van onzekerheid? De ontwikkeling en het onderhoud van AI-modellen vereisen een grote hoeveelheid dataverwerking, vaak uitgevoerd door een leger van annotators. Deze taken, zoals het labelen van informatie om modellen minder 'toxisch' te maken, worden frequent uitgevoerd door gig-werkers, soms voor zeer lage lonen. Dit suggereert dat de 'gigificatie' van bureau- en servicewerk een vooruitblik kan bieden op de toekomst van arbeid, waarbij zelfs ogenschijnlijk technologische processen afhankelijk zijn van een flexibele, vaak precaire arbeidskracht. * **Annotators:** Werknemers die ruwe data verwerken om AI-modellen te trainen, vaak door het labelen of categoriseren van informatie. * **Gigificatie:** Het opbreken van professionele taken in kleinere, uitbestedbare deeltaken die worden uitgevoerd door flexibele arbeidskrachten, vaak in de context van de gig economie. > **Voorbeeld:** Het gebruik van annotators in Kenia die voor een dollar per uur werken om de output van ChatGPT te verfijnen, illustreert hoe AI-ontwikkeling kan steunen op precaire arbeid. ### 3.3 Generatieve AI (GenAI) en werk: tussen hype en realiteit De introductie van Generatieve AI (GenAI) heeft geleid tot veel discussie over de impact op werk. Hoewel er aanzienlijke investeringen zijn gedaan, rapporteert een groot deel van de organisaties geen meetbare rendementen. Tools zoals ChatGPT en Copilot verbeteren voornamelijk de individuele productiviteit, maar leiden zelden tot grootschalige transformatie of verbeterde bedrijfsprestaties. De belangrijkste belemmeringen voor opschaling lijken te liggen in het leervermogen van GenAI-systemen; ze onthouden feedback niet, passen zich niet aan context aan en verbeteren niet over tijd. * **De GenAI Divide:** Het verschil tussen organisaties die succesvol waarde halen uit GenAI en de grote meerderheid die dit niet doet, ondanks wijdverbreide adoptie van tools en pilots. * **Mythes rond GenAI in de onderneming:** Veelvoorkomende misvattingen over de impact van GenAI op productiviteit, baanverlies en organisatieverandering. Ondanks de hype, is de werkelijke transformatie van bedrijfsmodellen beperkt. > **Tip:** Wees kritisch op de claims over de productiviteitswinsten van GenAI. Focus op meetbare impact op de 'profit and loss' (P&L) in plaats van alleen op individuele taakversnelling. ### 3.4 "ChatGPT is bullshit": de aard van GenAI-output De output van GenAI, zoals ChatGPT, wordt door sommigen omschreven als 'bullshit' in de filosofische zin zoals gedefinieerd door Harry Frankfurt. Bullshit is taal die de bedoeling heeft te overtuigen zonder zich te bekommeren om de waarheid. In tegenstelling tot een leugenaar, die de waarheid kent en verbergt, geeft de 'bullshitter' er niet om of wat gezegd wordt waar is. GenAI-modellen, omdat ze niet het vermogen hebben om te geven om waarheid of intentie, produceren per definitie 'bullshit'. Ze imiteren menselijke taal mathematisch, zonder echt begrip, bewustzijn of auteurschap. * **Soft bullshit:** Output geproduceerd zonder zorg voor waarheid en zonder intentie om te misleiden over de houding van de spreker ten opzichte van waarheid. * **Hard bullshit:** (Controversiëler) Output waarbij het model de intentie heeft om te misleiden over zijn eigen doelen, agenda of houding ten opzichte van waarheid, door de indruk van waarheidszorg te wekken. * **Probabilistisch taalmodel:** Een model dat menselijke taal imiteert door het voorspellen van de meest waarschijnlijke volgende woorden, gebaseerd op trainingsdata. Het bevat geen intrinsiek begrip of bewustzijn. > **Voorbeeld:** Het idee dat ChatGPT 'hallucineert' is minder accuraat dan zeggen dat het 'bullshit' produceert. Hallucinaties impliceren een fout in de weergave van de werkelijkheid, terwijl bullshit een fundamentele onverschilligheid voor waarheid impliceert. ### 3.5 De impact van GenAI op mens en productie: deskilling en de hedendaagse Luddisme De kernvraag is of GenAI werkelijk innovatief is of slechts een 'gimmick' met beperkte kwalitatieve waarde. Er is een risico dat we gemakzucht verwarren met productiviteit en onszelf 'bullshitten' over de werkelijke waarde van deze technologie. GenAI kan leiden tot 'deskilling', waarbij de 'goed genoeg'-mentaliteit van de AI ervoor zorgt dat professionals de AI moeten corrigeren in plaats van andersom, wat kan leiden tot verlies van creativiteit en kwaliteit. Daarnaast kan het leiden tot 'gigificatie', waarbij deeltaken van professionele functies worden opgesplitst en uitbesteed aan de goedkoopste arbeidskracht. * **Deskilling:** Het proces waarbij gespecialiseerde vaardigheden die essentieel zijn voor een bepaalde baan afnemen of verdwijnen door automatisering of verandering in werkwijzen. Dit kan leiden tot een afname van de kwaliteit van het werk. * **Cognitieve offloading:** Het proces waarbij mensen taken die normaal gesproken mentale inspanning vereisen, overlaten aan externe systemen, zoals AI, wat kan leiden tot een verzwakking van kritisch denkvermogen. * **Luddisme:** Een historische beweging van ambachtslieden die zich verzetten tegen de industrialisatie door machines te saboteren, uit angst voor banenverlies en de afname van hun vaardigheden. > **Voorbeeld:** De angst dat GenAI vertalers en copy-editors kan vervangen, suggereert dat de kwaliteit van de output van AI nog steeds achterblijft bij menselijke expertise, maar de druk om snel en goedkoop te produceren kan leiden tot een acceptatie van mindere kwaliteit. Een hedendaagse vorm van Luddisme pleit voor een kritische evaluatie en democratische sturing van technologische ontwikkeling, met de centrale vraag: wat is mogelijk versus wat is wenselijk? Technologische ontwikkeling is niet neutraal; de technologieën die we vandaag zien, zijn gevormd door specifieke belangen en overtuigingen. Het is cruciaal om ons niet zomaar te laten 'deskillen' door een speculatief toekomstbeeld. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Platformkapitalisme | Een economisch systeem waarbij digitale platforms (zoals Uber, Amazon) de centrale rol spelen in de organisatie van productie en dienstverlening, vaak ten koste van traditionele arbeidsverhoudingen en met een focus op schaalvergroting en dataverzameling. | | Gig economie | Een arbeidsmarkt die gekenmerkt wordt door kortlopende contracten, freelance werk en tijdelijke opdrachten, in plaats van vaste dienstverbanden. Dit leidt vaak tot flexibiliteit voor werknemers, maar ook tot precariteit en verminderde sociale zekerheid. | | Financiële sector | De sector die zich bezighoudt met het aanbieden van financiële diensten, zoals banken, verzekeraars, pensioenfondsen en investeringsmaatschappijen. Deze sector speelt een cruciale rol in het kapitaalverkeer en kan de economische stabiliteit beïnvloeden. | | Durfkapitaal (Venture Capital) | Risicokapitaal dat wordt geïnvesteerd in start-ups en jonge bedrijven met een hoog groeipotentieel. Investeerders in durfkapitaal nemen vaak aanzienlijke risico's in ruil voor potentieel hoge rendementen, met als doel disruptie van bestaande markten. | | Disruptie | Het proces waarbij een innovatief product of een nieuwe dienst bestaande markten verstoort en mogelijk de markt leiders verdringt. Dit kan leiden tot een herstructurering van de economie en nieuwe concurrentieverhoudingen. | | Rent-seeking | Het genereren van inkomen door het bezitten of controleren van kapitaalgoederen, zonder dat dit noodzakelijk bijdraagt aan de productie van goederen of diensten. Dit kan gebeuren door monopolies te exploiteren of toetreding tot markten te belemmeren. | | Waardecreatie | Het proces waarbij economische goederen en diensten worden geproduceerd die daadwerkelijk bijdragen aan welvaart en nut voor de maatschappij. Dit staat tegenover waarde-onttrekking. | | Waarde-onttrekking | Het proces waarbij winst wordt gemaakt zonder dat dit een corresponderende toename in de productie van goederen of diensten of in de maatschappelijke welvaart teweegbrengt. Dit kan bijvoorbeeld door speculatie of het exploiteren van marktmacht gebeuren. | | Precariteit | Een toestand van onzekerheid en instabiliteit, met name op het gebied van werk en inkomen. Dit uit zich in slechte arbeidsomstandigheden, lage lonen, weinig baanzekerheid en beperkte toegang tot sociale voorzieningen. | | Deskilling | Het proces waarbij de vaardigheden die vereist zijn voor een bepaalde baan afnemen, vaak door automatisering of de introductie van nieuwe technologieën. Dit kan leiden tot een lagere waardering van arbeid en slechtere arbeidsomstandigheden. | | Gigificatie | Het proces waarbij traditionele beroepen worden opgesplitst in kleinere, losse taken die vervolgens worden uitbesteed aan een flexibele, vaak laagbetaalde beroepsbevolking. Dit is verwant aan de gig economie. | | GenAI (Generatieve AI) | Kunstmatige intelligentie die in staat is om nieuwe content te creëren, zoals tekst, afbeeldingen, muziek of code. Grote taalmodellen (LLM's) zijn een bekend voorbeeld van GenAI. | | Bullshit | Volgens de definitie van Harry Frankfurt, taal die de intentie heeft om te overtuigen zonder zich bekommerd om de waarheid. GenAI wordt in deze context als een 'bullshit machine' beschouwd omdat het weliswaar menselijk ogende output genereert, maar geen inherente zorg voor waarheid heeft. | | Probabilistische taalmodel | Een type machine learning model dat de waarschijnlijkheid van woordsequenties voorspelt op basis van enorme hoeveelheden trainingsdata. Deze modellen, zoals die achter ChatGPT, imiteren menselijke taal maar hebben geen eigen bewustzijn of begrip. | | Chinese kamer argument | Een gedachte-experiment dat door John Searle is ontwikkeld om aan te tonen dat computers die menselijke taal verwerken (zoals AI) geen echt begrip hebben van de betekenis van die taal, ondanks hun vermogen om correcte antwoorden te genereren. | | Temperatuur (parameter) | Een instelling in generatieve taalmodellen die bepaalt hoe creatief of voorspelbaar de output is. Een hogere temperatuur leidt tot meer variatie en onverwachte woordkeuzes, terwijl een lagere temperatuur meer gerichte en voorspelbare output genereert. | | Cognitive offloading | Het proces waarbij mensen cognitieve taken uitbesteden aan externe technologieën of systemen, zoals smartphones of AI. Dit kan leiden tot efficiëntiewinsten, maar ook tot een vermindering van eigen cognitieve vaardigheden en kritisch denken. | | Luddisme | Een historische beweging van ambachtslieden in Engeland (begin 19e eeuw) die zich verzette tegen de introductie van machines in de textielindustrie uit angst voor werkloosheid en het verlies van hun ambacht. |