Systeemdenken en ethisch denken 2025.pptx

# Ethisch denken Dit onderwerp verkent de principes en toepassing van ethisch denken, inclusief zelfkritiek en het onderscheiden van idealen van rationaliseringen. ### 1.1 Het Heinz Dilemma Het Heinz Dilemma is een klassiek gedachte-experiment dat wordt gebruikt om morele redeneringen te onderzoeken. Het scenario beschrijft een situatie waarin Heinz's vrouw lijdt aan een zeldzame ziekte en een nieuw, duur medicijn nodig heeft om te overleven. Het farmaceutische bedrijf weigert het medicijn tegen een lagere prijs te verkopen of Heinz toe te staan later te betalen, waardoor Heinz voor een moreel dilemma komt te staan: stelen om zijn vrouw te redden of haar laten sterven. #### 1.1.1 Vragen bij het Heinz Dilemma Dit dilemma roept fundamentele ethische vragen op: * Is het verkeerd om te stelen, zelfs om een leven te redden? * Is de wet altijd moreel bindend? * Heeft Heinz een morele plicht om te stelen? * Verandert de morele verplichting als Heinz de zieke persoon niet goed kent of als het een vreemde is? * Is het bedrijf verantwoordelijk als de vrouw sterft? ### 1.2 De essentie van ethisch denken Ethisch denken vereist een eerlijke en kritische zelfreflectie en observatie van de wereld. Het doel is niet om de bestaande orde of de eigen positie louter te rechtvaardigen. Een cruciaal aspect is het vermogen om idealen en waarden te beschermen tegen rationaliseringen, dat wil zeggen, het verzinnen van redenen om principes niet serieus te hoeven nemen. ### 1.3 Zelfkritisch vermogen Ethisch denken omvat het ontwikkelen van een kritische houding ten opzichte van de eigen overtuigingen en handelingen. Belangrijke vragen hierbij zijn: * Zijn mijn overtuigingen intern consistent? * Staan mijn overtuigingen in lijn met mijn waarden? * Pas ik mijn waarden daadwerkelijk toe in mijn gedrag? ### 1.4 Ethisch denken binnen dit vak Binnen de context van dit vak wordt ethisch denken aangewend om een dieper begrip van de wereld te ontwikkelen. ### 1.5 Idealen versus rationaliseringen * **Idealen**: Dit zijn de fundamentele waarden en principes die men nastreeft, zoals rechtvaardigheid, compassie of eerlijkheid. * **Rationaliseringen**: Dit zijn argumenten of excuses die worden bedacht om af te wijken van idealen, vaak om eigenbelang te dienen of ongemak te vermijden. Het is belangrijk om onderscheid te maken tussen oprechte redenering en pogingen om morele verplichtingen te ontlopen. > **Tip:** Oefen met het herkennen van je eigen rationaliseringen in alledaagse situaties. Vraag jezelf af of je excuses echt de kern van de zaak raken, of dat je de realiteit probeert te verdraaien om je eigen gedrag te rechtvaardigen. * * * # Systeemdenken Systeemdenken is een benadering die zich richt op het begrijpen van complexe onderlinge verbanden binnen systemen, in plaats van enkel geïsoleerde delen te analyseren. ### 2.1 Hoe ben jij naar de campus gekomen? Dit illustreert hoe ons dagelijks gedrag beïnvloed wordt door diverse systemen. De keuze voor een transportmiddel om naar de campus te komen, is bijvoorbeeld niet willekeurig, maar het resultaat van interacties binnen stedelijke planning, economische factoren, persoonlijke voorkeuren en beschikbare infrastructuur. ### 2.2 Systemen beïnvloeden ons gedrag Verschillende systemen, zowel zichtbaar als onzichtbaar, sturen en beïnvloeden continu ons gedrag, onze keuzes en onze percepties. ### 2.3 Definitie systeemdenken Systeemdenken beschouwt het gedrag van een systeem, zoals een ecosysteem of een economie, niet als een simpele keten van oorzaak-gevolgrelaties. In plaats daarvan wordt het gezien als het complexe samenspel van op elkaar inwerkende deelsystemen, waaronder politieke, economische, ecologische en sociale structuren. > **Tip:** Systeemdenken vereist een holistische kijk. Dit betekent dat je niet alleen naar de afzonderlijke deelsystemen kijkt, maar vooral naar de manier waarop zij wisselwerken en naar hun plaats in het grotere geheel. ### 2.4 Voorbeeld: Instorting van de Rana Plaza in Bangladesh De instorting van de Rana Plaza fabriek in Bangladesh op 23 april 2013, waarbij 1.134 mensen omkwamen en ongeveer 2.500 gewond raakten, dient als een cruciaal voorbeeld om de principes van systeemdenken te illustreren. De directe oorzaken van de ramp waren onder andere: * De bouw van het complex op een voormalig moeras, wat resulteerde in een structureel zwakke basis. * De transformatie van het gebouw van commercieel naar industrieel gebruik. * Het bijbouwen van drie extra verdiepingen op het oorspronkelijke pand. * Het gebruik van ondermaats bouwmateriaal, verergerd door de trillingen van generatoren die de structuur verder verzwakten. Echter, systeemdenken stelt dat dit slechts de oppervlakkige oorzaken zijn. Diepere oorzaken kunnen worden gezocht in factoren zoals corruptie, de uitbuiting in sweatshops, lage lonen in ontwikkelingslanden, de dynamiek van de wereldwijde kledingindustrie, de "fast fashion" cultuur, de globale economie, en zelfs de historische context van kolonialisme, imperialisme, kapitalisme en uitbuiting. ### 2.5 Diepere oorzaken? Systeemdenken moedigt aan om te kijken naar de "oorzaak van oorzaken" en de "gevolgen van gevolgen". In het geval van Rana Plaza wijst dit op een dieperliggend kapitalistisch systeem, verbonden met machtsongelijkheid, groeidenken en winstmaximalisatie. ### 2.6 Systeemdenken De kern van systeemdenken is het inzien dat alles met alles verbonden is. Het doel is om het overzicht van het geheel te behouden, in plaats van zich te concentreren op afzonderlijke onderdelen zonder rekening te houden met hun rol in het grotere geheel. Met systeemdenken leren we: * Het geheel te bestuderen, en niet alleen de deelaspecten. * Kijken naar dynamische relaties, en niet alleen naar lineaire oorzaak-gevolgketens. * Aandacht te hebben voor de processen, en niet alleen voor de feiten. * Patronen te ontdekken, en niet alleen details te zoeken. ### 2.7 Systeemdenken in dit vak Dit vak gebruikt systeemdenken als een instrument om de complexe onderlinge verbanden en de diepere, structurele oorzaken van maatschappelijke en ecologische problemen te doorgronden. Het helpt bij het ontwikkelen van een meer omvattend en kritisch begrip van de wereld om ons heen. * * * # Het Heinz Dilemma Het Heinz Dilemma is een casestudy die wordt gebruikt om ethische overwegingen te onderzoeken met betrekking tot wet, plicht en persoonlijke waarden in een moreel dilemma. ### 3.1 De casus: Heinz' Dilemma In Europa lag een vrouw op sterven aan een zeldzame ziekte. Een nieuw medicijn, ontwikkeld door een lokaal farmaceutisch bedrijf, kon haar leven redden. Hoewel de productie en ontwikkeling kostbaar waren, vroeg het bedrijf tienmaal de productiekosten voor het medicijn. Heinz, de echtgenoot van de zieke vrouw, slaagde er niet in voldoende geld te lenen om het medicijn te kopen. Hij deed een beroep op het bedrijf om het medicijn goedkoper te verkopen of hem toe te staan later het verschil te betalen, maar het bedrijf weigerde met de redenering dat zij geld moesten verdienen met hun ontwikkeling. Wanhopig overwoog Heinz om in te breken en het medicijn te stelen. ### 3.2 Ethische vragen rond het dilemma Het Heinz Dilemma stelt fundamentele ethische vragen: * Is het juist of fout voor Heinz om het medicijn te stelen? * Maakt het feit dat stelen tegen de wet is, het moreel verkeerd? * Is het Heinz' morele plicht om het medicijn te stelen? * Moet Heinz het medicijn stelen als hij niet veel van zijn vrouw houdt? * Moet Heinz het medicijn stelen als de stervende een vreemde is en niet zijn vrouw? * Is het bedrijf verantwoordelijk te houden als de vrouw sterft? ### 3.3 Kernprincipes van ethisch denken Ethisch denken vereist een eerlijke en kritische blik op zowel onszelf als de wereld. Het mag niet vervallen in het louter legitimeren van de status quo of de eigen maatschappelijke positie. Belangrijk is het om je idealen en waarden niet te laten afbrengen door rationaliseringen. **Ethisch denken omvat:** * Het leren kritisch na te denken over eigen overtuigingen en handelen (zelfkritisch vermogen). * Het onderzoeken of eigen overtuigingen intern consistent zijn. * Het toetsen of overtuigingen in overeenstemming zijn met persoonlijke waarden. * Het evalueren of waarden effectief in de praktijk worden gebracht. ### 3.4 Toepassing van ethisch denken in dit vak In deze context wordt ethisch denken aangewend om tot een dieper begrip van de wereld te komen. > **Tip:** Ethiek dwingt ons om na te denken over de 'waarom' achter onze keuzes en om een onderscheid te maken tussen wat wettelijk is en wat moreel juist is. > **Example:** Het dilemma dwingt tot een afweging tussen de wettelijke norm (niet stelen) en de morele norm (het redden van een leven). Dit is een klassiek voorbeeld van een conflict tussen verschillende ethische principes. * * * # Instorting van de Rana Plaza De instorting van de Rana Plaza in Bangladesh op 23 april 2013 dient als een cruciaal voorbeeld van systeemfalen, waarbij zowel directe als diepere oorzaken worden onderzocht om een volledig begrip te krijgen van de gebeurtenis. ### 4.1 De Rana Plaza-instorting: een tragedie met diepere wortels De Rana Plaza-gebouw in Bangladesh, dat kleding produceerde voor bekende merken zoals Benetton, Primark, Gucci en Prada, stortte in op 23 april 2013. Bij deze catastrofale gebeurtenis kwamen 1.134 mensen om het leven en raakten ongeveer 2.500 mensen gewond. #### 4.1.1 Directe oorzaken van de ramp De onmiddellijke factoren die leidden tot de instorting omvatten: * **Onstabiele fundering:** Het complex was gebouwd op een drooggelegd moeras, wat de inherente zwakte van de structuur veroorzaakte. * **Verandering in gebruiksfunctie:** Het gebouw werd getransformeerd van commercieel naar industrieel gebruik, waarvoor de oorspronkelijke constructie mogelijk niet ontworpen was. * **Ongeoorloofde uitbreidingen:** Er werden drie extra verdiepingen bovenop het oorspronkelijke pand gebouwd, wat de structurele integriteit verder compromitteerde. * **Gebruik van ondermaats bouwmateriaal:** De gebruikte materialen waren van lage kwaliteit, waardoor de structuur onvoldoende sterk was en verder verzwakt werd door de trillingen van de generatoren. #### 4.1.2 Zoektocht naar diepere oorzaken Hoewel de bovengenoemde punten de directe aanleiding waren, reiken de werkelijke oorzaken van de Rana Plaza-instorting veel dieper en omvatten ze een complex samenspel van factoren die kenmerkend zijn voor systeemfalen. Deze diepere oorzaken omvatten: * **Corruptie:** Systemische corruptie kan hebben geleid tot het negeren van veiligheidsvoorschriften en het goedkeuren van onveilige bouwpraktijken. * **Sweatshop-omstandigheden:** De uitbuiting van werknemers in de kledingindustrie, met extreem lage lonen en slechte arbeidsomstandigheden, is een symptoom van diepere structurele problemen. * **Lage loonlanden:** De afhankelijkheid van lage loonlanden voor productie creëert een omgeving waarin kostenbesparing boven veiligheid en welzijn wordt gesteld. * **De kledingindustrie en fast fashion:** De druk om snel en goedkoop te produceren, kenmerkend voor de fast fashion-industrie, leidt tot concessies op het gebied van kwaliteit en veiligheid. * **De globale economie:** De internationale economische structuren die de productieketens vormgeven, kunnen bijdragen aan de uitbuiting en de marginalisering van werknemers. * **Geschiedenis van kolonialisme en imperialisme:** Historische machtsstructuren kunnen nog steeds doorwerken in de huidige economische relaties en bijdragen aan ongelijke machtsverhoudingen tussen landen en bedrijven. * **Kapitalisme en uitbuiting:** Het onderliggende kapitalistische systeem, gericht op winstmaximalisatie en groei, kan, in combinatie met machtsongelijkheid, leiden tot uitbuiting en verwaarlozing van werknemerswelzijn en veiligheid. ### 4.2 Systeemdenken als analyse-instrument Systeemdenken biedt een cruciaal kader om de Rana Plaza-instorting niet te zien als een op zichzelf staand incident, maar als een gevolg van een complex web van onderling verbonden oorzaken en gevolgen. #### 4.2.1 Kernprincipes van systeemdenken * **Alles is met alles verbonden:** Systeemdenken benadrukt dat alle elementen binnen een systeem met elkaar in verband staan en elkaar beïnvloeden. * **Behoud van het geheel:** Het is essentieel om het overzicht te behouden en niet te focussen op afzonderlijke onderdelen zonder rekening te houden met hun rol in het grotere geheel. * **Complexe interacties:** Het gedrag van een systeem wordt niet gezien als een simpele lineaire oorzaak-gevolgketen, maar als het complexe samenspel van op elkaar inwerkende deelsystemen (politiek, economie, ecologie, sociale structuren, etc.). * **Holistische kijk:** Systeemdenken vereist een brede, allesomvattende benadering, waarbij niet alleen naar de deelsystemen wordt gekeken, maar vooral naar hun wisselwerking en hun plaats in het grotere geheel. #### 4.2.2 Wat systeemdenken ons leert Door middel van systeemdenken leren we: * **Het geheel bestuderen:** In plaats van ons te concentreren op losse deelaspecten, bestuderen we het systeem als een integraal geheel. * **Dynamische relaties:** We kijken naar de dynamische relaties binnen het systeem, in plaats van ons te beperken tot lineaire oorzaak-gevolgketens. * **Processen observeren:** We besteden aandacht aan de processen die plaatsvinden binnen het systeem, en niet alleen aan de feiten. * **Patronen ontdekken:** We leren patronen te herkennen die schuilgaan achter de individuele details. Door deze benadering kunnen we de diepere, structurele oorzaken van rampen zoals de Rana Plaza-instorting beter begrijpen en effectievere oplossingen ontwikkelen die verder gaan dan de symptoombestrijding. * * * ## Veelgemaakte fouten om te vermijden * Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens * Let op formules en belangrijke definities * Oefen met de voorbeelden in elke sectie * Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Ethisch denken | Het proces van het kritisch evalueren van morele principes, waarden en gedragingen om te bepalen wat juist of fout is in verschillende situaties. Het omvat zelfreflectie en het onderscheiden van ware idealen van rationaliseringen. | | Systeemdenken | Een holistische benadering om complexe problemen te analyseren door de onderlinge verbanden en interacties tussen verschillende componenten van een systeem te bestuderen, in plaats van zich te concentreren op geïsoleerde elementen. | | Normatieve vaardigheden | De bekwaamheid om te oordelen en beslissingen te nemen op basis van morele principes en waarden, wat essentieel is voor ethisch handelen. | | Rationaliseringen | Het verzinnen van redenen om bepaald gedrag te rechtvaardigen, vaak om idealen te ontwijken of morele verantwoordelijkheid te vermijden, wat in tegenspraak is met ethisch denken. | | Systeem | Een verzameling van onderling verbonden en interagerende componenten die samenwerken om een bepaald doel te bereiken of een functie uit te voeren, waarbij het geheel meer is dan de som der delen. | | Holistische kijk | Een benadering die het geheel beschouwt en analyseert in plaats van zich te beperken tot individuele delen, met nadruk op de relaties en interacties tussen deze delen binnen een groter context. | | Lineaire oorzaak-gevolgketens | Een vereenvoudigd model van relaties waarbij een enkele oorzaak direct leidt tot een enkel gevolg, wat contrasteert met de complexere, multidirectionele interacties die kenmerkend zijn voor systeemdenken. | | Fast fashion | Een bedrijfsmodel in de kledingindustrie dat zich richt op snelle productie van goedkope, trendy kledingstukken, wat vaak leidt tot ethische en ecologische problemen door uitbuiting en overconsumptie. | | Mondiale economie | Het complexe netwerk van economische interacties, handel en financiële stromen tussen landen over de hele wereld, beïnvloed door factoren als globalisering en geopolitiek. | | Kapitalisme en uitbuiting | Een economisch systeem gebaseerd op privébezit van productiemiddelen en winstmaximalisatie, dat onder bepaalde omstandigheden kan leiden tot de uitbuiting van arbeid en hulpbronnen. | | Machtsongelijkheid | Een ongelijke verdeling van macht binnen een systeem of samenleving, wat kan leiden tot bevoordeling van bepaalde groepen en onderdrukking van anderen, en vaak een rol speelt in economische en sociale kwesties. |