19_Protozoa

# Algemene introductie tot protozoa Protozoa zijn eencellige eukaryote organismen die een breed scala aan infecties kunnen veroorzaken, waarbij hun interactie met het immuunsysteem van cruciaal belang is voor het ziekteverloop [1](#page=1) [2](#page=2). ### 1.1 Protozoa: kenmerken en verspreiding Protozoa zijn eencellige dieren met een grootte variërend van ongeveer 2 tot 100 micrometer (µm). Ze komen voornamelijk voor in (sub)tropische regio's, maar kunnen ook worden aangetroffen in gematigde klimaten. Deze parasieten kunnen intra- of extracellulair leven binnen de gastheer [11](#page=11) [3](#page=3) [5](#page=5) [7](#page=7) [9](#page=9). Protozoa vermenigvuldigen zich door aseksuele voortplanting, maar soms vindt er ook seksuele voortplanting plaats in insecten [11](#page=11) [3](#page=3) [5](#page=5) [7](#page=7) [9](#page=9). #### 1.1.1 Voorbeelden van protozoaire parasieten Verschillende protozoaire parasieten zijn van medisch belang: * **Trypanosomiasis:** Dit omvat zowel Afrikaanse als Amerikaanse (Chagas) ziekte [5](#page=5). * **Leishmaniasis:** Dit kan zowel cutane als viscerale vormen hebben [7](#page=7). * **Entamoebiasis:** Een infectie veroorzaakt door \_Entamoeba [9](#page=9). * **Cryptosporidiose:** Deze infectie komt wereldwijd voor [11](#page=11). #### 1.1.2 Transmissieroutes De transmissie van protozoa kan op verschillende manieren plaatsvinden: * **Per os:** Via de mond, met cysten als infectieuze vorm (bijvoorbeeld bij \_Entamoeba histolytica). \_Toxoplasma gondii kan ook \_in utero (tijdens de zwangerschap) worden overgedragen [12](#page=12). * **Seksueel:** Zoals bij \_Trichomonas vaginalis [12](#page=12). * **Via insecten:** Vectoren zoals insecten spelen een rol bij de overdracht van \_Plasmodium (malaria), \_Leishmania en \_Trypanosoma [12](#page=12). ### 1.2 Het belang van immuunrespons en ontwijking door protozoa De meeste problemen met protozoa treden op wanneer de immuunrespons van de gastheer verzwakt is. Dit geldt met name voor foetussen, pasgeborenen en immuungecompromitteerde individuen [12](#page=12). Protozoa hebben vaak verscheidene strategieën ontwikkeld om het immuunsysteem te ontwijken [12](#page=12): * **Polymorfismen van oppervlakte-antigenen:** De protozoa kunnen hun oppervlakte-antigenen regelmatig veranderen, waardoor het immuunsysteem ze niet continu kan herkennen en bestrijden [12](#page=12). * **Verbruik van complement:** Sommige protozoa kunnen componenten van het complementsysteem verbruiken, wat essentieel is voor de immuunafweer [12](#page=12). * **Intracellulair schuilen:** Door binnen gastheercellen te leven, kunnen protozoa zich onttrekken aan de directe aanval van immuuncellen en antilichamen [12](#page=12). * **Afwisseling van levensstadia:** Protozoa leven vaak intracellulair, afgewisseld met migrerende stadia, wat het immuunsysteem kan compliceren [12](#page=12). > **Tip:** Begrip van deze ontwijkingsmechanismen is cruciaal voor het ontwikkelen van effectieve therapeutische en preventieve strategieën tegen protozoaire infecties. * * * # Toxoplasmose Dit onderwerp behandelt de protozoön \_Toxoplasma gondii, zijn levenscyclus, infectieroutes bij de mens, de gevolgen voor specifieke risicogroepen, diagnostiek, behandeling en preventie. ### 2.1 De parasiet Toxoplasma gondii \_Toxoplasma gondii is een intracellulaire parasiet die wereldwijd ongeveer een derde van de bevolking infecteert. De parasiet kent een geslachtelijke voortplanting in het darmepitheel van katten, resulterend in oöcysten die via de ontlasting verlaten. Deze oöcysten zijn na enkele dagen uitrijping infectieus en blijven dit tot wel anderhalf jaar [13](#page=13). ### 2.2 Levenscyclus en infectieroutes bij de mens De mens kan op verschillende manieren geïnfecteerd raken met \_Toxoplasma gondii: * **Inslikken van oöcysten:** Dit gebeurt door contact met fecale resten van katten, bijvoorbeeld via besmet voedsel of bij tuinieren. Na inslikken ontwikkelen zich tachyzoïeten die zich snel vermenigvuldigen, witte bloedcellen kunnen binnendringen en zo via de bloedbaan naar verschillende weefsels worden getransporteerd. Dit kan leiden tot de vorming van weefselcysten met daarin traag delende bradyzoïeten. Transfusie van bloed of orgaantransplantatie zijn eveneens potentiële infectieroutes [13](#page=13) [17](#page=17). * **Inslikken van weefselcysten:** Dit kan gebeuren door het eten van rauw of onvoldoende verhit vlees dat weefselcysten bevat. Bij het consumeren van dergelijk vlees komen bradyzoïeten vrij die zich omzetten in tachyzoïeten, met een analoog verloop als bij inslikken van oöcysten [13](#page=13). De replicatie van tachyzoïeten wordt normaal gesproken onder controle gehouden door het immuunsysteem, wat leidt tot de vorming van latente, niet-inflammatoire weefselcysten. De meest frequente locaties voor deze weefselcysten zijn de hersenen, het netvlies (retina) en spieren, waaronder de hartspier [13](#page=13). > **Tip:** De levenscyclus van \_Toxoplasma gondii is cruciaal om te begrijpen hoe infectie plaatsvindt en waarom bepaalde preventieve maatregelen effectief zijn. ### 2.3 Gevolgen van toxoplasmose Bij de meeste geïnfecteerden (80-90%) verloopt de infectie asymptomatisch of met milde, griepachtige symptomen, zoals cervicale klierzwelling of een huiduitslag. De afweer tegen de parasiet wordt voornamelijk gedragen door T-helper 1 (Th1) cellen, Natural Killer (NK) cellen en dendritische cellen (DCs) [16](#page=16). De parasiet kan echter ernstige complicaties veroorzaken bij specifieke risicogroepen: * **Immuungedeprimeerden:** Bij personen met een verzwakt immuunsysteem kunnen de weefselcysten reactiveren. Dit kan leiden tot een primoinfectie met gedissemineerde ziekte, zoals pneumonie of myocarditis, of reactivatie in organen zoals het oog of de hersenen (toxoplasmose encefalitis). Bij aids-patiënten kan deze reactivatie dodelijk zijn, hoewel combinative antiretrovirale therapie (cART) dit risico kan voorkomen [14](#page=14) [16](#page=16). * **Zwangeren:** Tot wel 80% van de zwangeren is vatbaar voor een infectie. Als een zwangere vrouw toxoplasmose oploopt, kan de parasiet via de placenta de foetus infecteren (congenitale toxoplasmose). De ernst van de gevolgen voor de foetus hangt af van het moment van infectie tijdens de zwangerschap: een infectie vroeg in de zwangerschap kan leiden tot grotere schade en zelfs abortus, terwijl een infectie later in de zwangerschap weliswaar een grotere kans op (symptomatische) overdracht geeft, maar met mogelijk minder ernstige gevolgen. Symptomen bij een congenitaal geïnfecteerd kind kunnen zijn: convulsies, microcephalie, chorioretinitis, hydrocephalie, mentale achterstand, verminderde visus en hepatosplenomegalie. Deze symptomen worden niet altijd direct na de geboorte opgemerkt en kunnen soms pas jaren later verschijnen (bv. chorioretinitis na 10-30 jaar) [13](#page=13) [14](#page=14). ### 2.4 Diagnostiek De diagnostiek van toxoplasmose richt zich voornamelijk op serologische methoden en, minder frequent, op het aantonen van de parasiet zelf [17](#page=17). * **Serologie:** * **IgG-antistoffen:** Tonen een doorgemaakte infectie aan. Bij zwangere vrouwen die vóór de zwangerschap al IgG-antistoffen hebben, zijn verdere preventieve maatregelen niet nodig [17](#page=17). * **IgM-antistoffen:** Wijzen op een acute infectie. Deze kunnen echter langdurig positief blijven [17](#page=17). * **Titerstijging van IgG:** Bij een onbekende serostatus tijdens de zwangerschap en het vinden van IgM-antistoffen, wordt gezocht naar een significante stijging van de IgG-titer (viermaal verhoogd over twee weken) of een toegenomen aviditeit van de IgG-antistoffen om een recente infectie te bevestigen [17](#page=17). * **IgA-antistoffen:** Soms wordt ook IgA-positiviteit aangetoond; deze zijn korter positief dan IgM [17](#page=17). * **Aantonen parasiet:** * **PCR:** Kan gebruikt worden om de parasiet aan te tonen, bijvoorbeeld in vruchtwater indien abortus overwogen wordt. Dit is echter zelden nodig [17](#page=17). De serostatus van toxoplasmose is ook relevant voor het matchen van donoren en acceptoren bij orgaantransplantaties, hoewel dit minder prominent is dan bij bijvoorbeeld CMV [17](#page=17). > **Example:** Een zwangere vrouw heeft voor de zwangerschap een positieve IgG-test gehad. Dit betekent dat ze immuun is voor toxoplasmose en haar ongeboren kind geen risico loopt op congenitale infectie door \_Toxoplasma gondii. ### 2.5 Behandeling Medicatie voor toxoplasmose is enkel geïndiceerd bij immuungecompromitteerde patiënten, zwangeren die tijdens de zwangerschap geïnfecteerd raken, en congenitaal geïnfecteerde neonaten. De standaardbehandeling bestaat uit pyrimethamine en sulfadiazine. Bij zwangere vrouwen wordt deze combinatie aangevuld met foliumzuur [16](#page=16) [17](#page=17). ### 2.6 Preventie Preventie van toxoplasmose richt zich op het vermijden van orale inname van de parasiet: * **Hygiëne:** Vermijd oraal contact met katten en hun uitwerpselen, met name bij het tuinieren, spelen in zandbakken of het hanteren van verse groenten. Goed handen wassen na contact met katten of aarde is essentieel [17](#page=17). * **Voedselbereiding:** Eet geen rauw vlees. Zorg ervoor dat vlees goed verhit wordt tijdens het koken of ingevroren is, aangezien dit de cysten vernietigt [17](#page=17). > **Tip:** Wees extra voorzichtig met het bereiden van voedsel en handhygiëne als er huisdieren in huis zijn, met name katten, of als u contact heeft met aarde. ### 2.7 Illustraties van toxoplasmose * Retinale letsels kunnen een gevolg zijn van toxoplasmose [15](#page=15). * Cysten in de hersenen kunnen zichtbaar zijn op MRI-scans, met name als er actieve ontsteking aanwezig is [15](#page=15). * * * # Malaria Dit onderwerp behandelt malaria veroorzaakt door de Plasmodium spp. parasiet, inclusief de complexe levenscyclus, de rol van de Anopheles mug als vector, de klinische manifestaties van de ziekte, diagnostische methoden, therapeutische benaderingen en preventieve strategieën zoals chemoprofylaxe en de nieuwste vaccins [18](#page=18) [21](#page=21). ### 3.1 Levenscyclus en verspreiding Malaria wordt veroorzaakt door verschillende soorten van het geslacht \_Plasmodium (o.a. \_P. falciparum, \_P. vivax, \_P. ovale, \_P. malariae, \_P. knowlesi). De parasieten bereiken de mens via de steek van een geïnfecteerde Anopheles mug, in de vorm van sporozoïeten. Deze sporoïeten migreren via het bloed naar de lever, waar ze intracellulair repliceren. Vervolgens geven ze merozoïeten vrij die rode bloedcellen infecteren en zich daarin verder vermenigvuldigen. Seksuele voortplanting van de parasiet vindt uitsluitend plaats in de Anopheles mug [18](#page=18). Een belangrijk aspect van de levenscyclus is dat \_P. vivax en \_P. ovale in staat zijn om jarenlang in een latente fase in de lever te verblijven en van daaruit periodiek het bloed te infecteren [18](#page=18). De verspreiding van de Anopheles mug, de vector voor malaria, is wereldwijd. Historisch kwam malaria ook voor in West-Europa, maar dit werd aangepakt door moerasgebieden droog te leggen. Selectiedruk op menselijke populaties is zichtbaar, bijvoorbeeld door het Duffy-antigeen op rode bloedcellen dat door \_P. vivax wordt gebruikt; deze bloedgroep is afwezig in West-Afrikaanse populaties. Sikkelcelanemie is een vergelijkbaar voorbeeld van selectie [18](#page=18) [19](#page=19) [22](#page=22). ### 3.2 Klinische manifestaties Malaria veroorzaakt wereldwijd naar schatting één miljoen doden per jaar, voornamelijk kinderen in Afrika, en ongeveer duizend toeristen uit Europa en de VS [21](#page=21). De klinische presentatie omvat chronische inflammatie en koorts als gevolg van de lysering van rode bloedcellen (RBC). Bij bepaalde Plasmodium-soorten treedt synchrone groei op, wat resulteert in regelmatige koortspieken met tussenpozen van enkele dagen. \_P. falciparum daarentegen groeit asynchroon, waardoor er geen duidelijk koortspatroon is. Anemie is een veelvoorkomende complicatie, veroorzaakt door de destructie van RBC en een verminderde aanmaak ervan [21](#page=21). Een bijzonder gevaarlijke complicatie van \_P. falciparum malaria is cerebrale malaria. Dit wordt veroorzaakt door obstructie van de haarvaten door minder vervormbare rode bloedcellen. Obstructies kunnen ook optreden in andere organen zoals de nieren en longen. Cerebrale malaria kan binnen een dag fataal aflopen. Splenomegalie (vergrote milt) ontstaat doordat de milt abnormaal gevormde rode bloedcellen verwijdert [21](#page=21). ### 3.3 Diagnostiek De diagnostiek van malaria berust voornamelijk op microscopie van een bloeduitstrijkje, waarmee de soort parasiet kan worden bepaald. Bij \_P. falciparum kan het aantal parasieten en schizonten worden geteld. Daarnaast zijn antigeen sneltesten beschikbaar [21](#page=21). ### 3.4 Behandeling De behandeling van malaria is afhankelijk van de specifieke Plasmodium-soort en de geografische oorsprong van de infectie. Medicatie, waaronder chloroquine, doxycycline, Malarone en Lariam, kan worden voorgeschreven ter preventie bij reizen naar endemische gebieden, afhankelijk van het risico op infectie met met name \_P. falciparum. Het is belangrijk om de voordelen van preventieve medicatie af te wegen tegen mogelijke bijwerkingen. De behandeling van malaria zelf is een specialistische interventie. In het geval van \_P. falciparum malaria, zeker bij cerebrale malaria met microvasculaire obstructies, kan behandeling een spoedinterventie zijn omdat het fataal kan aflopen. Andere protozoaire infecties, zoals die veroorzaakt door \_Trichomonas vaginalis, \_Entamoeba histolytica en \_Giardia intestinalis, kunnen behandeld worden met metronidazol en gerelateerde moleculen [21](#page=21) [24](#page=24). ### 3.5 Preventie Preventieve maatregelen tegen malaria omvatten een combinatie van strategieën. Het vermijden van muggenbeten is cruciaal en kan worden bereikt door het gebruik van muskietnetten, beschermende kleding en insectenwerende middelen zoals DEET. Chemoprofylaxe, oftewel het preventief innemen van medicatie, wordt aangeraden bij reizen naar endemische gebieden. Het specifieke advies hieromtrent is te vinden bij het Instituut Tropische Geneeskunde (bv. [www.itg.be](http://www.itg.be) of [www.reisziekten.be](http://www.reisziekten.be)) [21](#page=21) [23](#page=23) [24](#page=24). #### 3.5.1 Vaccins Sinds 2023 zijn er twee vaccins beschikbaar die door de WHO worden aanbevolen voor kinderen in endemische gebieden. Deze vaccins reduceren ongecompliceerde malaria met ongeveer 40%, ernstige malaria met 30% en mortaliteit met 13%. De efficiëntie van deze vaccins is echter beperkt, en ze moeten worden aangevuld met andere preventieve en curatieve maatregelen [25](#page=25). > **Tip:** Houd er rekening mee dat de preventieve medicatie en de aanbevelingen voor chemoprofylaxe per regio kunnen verschillen. Raadpleeg altijd de meest recente richtlijnen van gespecialiseerde instituten voor reizen naar malariagebieden.

| Term | Definition | |------|------------| | Protozoa | Eéncellige organismen die tot het rijk van de Protista behoren. Ze variëren in grootte van 2 tot 100 µm en kunnen als parasieten in of buiten cellen leven. | | Intra- of extracellulaire parasieten | Parasieten die zich respectievelijk binnenin de gastheercellen of aan de buitenkant van de gastheercellen bevinden om te overleven en zich te vermenigvuldigen. | | Aseksuele voortplanting | Een vorm van voortplanting waarbij een organisme zich voortplant zonder de betrokkenheid van geslachtscellen. Bij protozoa kan dit bijvoorbeeld door celdeling gebeuren. | | Seksuele voortplanting | Een vorm van voortplanting waarbij genetisch materiaal van twee ouderorganismen wordt gecombineerd om nakomelingen te produceren. Bij sommige protozoa vindt dit plaats in insecten. | | Immuunrespons | De reactie van het immuunsysteem op lichaamsvreemde stoffen of pathogenen, gericht op het bestrijden van infecties en ziekten. | | Evasie van immuunrespons | Strategieën die pathogenen gebruiken om detectie en eliminatie door het immuunsysteem te ontwijken, bijvoorbeeld door het veranderen van oppervlakte-antigenen. | | Polymorfismen oppervlakte-antigenen | Variaties in de structuur van moleculen aan het oppervlak van een pathogeen, waardoor het immuunsysteem minder effectief kan reageren omdat het constant nieuwe antigeenprofielen moet herkennen. | | Tachyzoïeten | Een snel replicerende, actieve vorm van de Toxoplasma gondii parasiet, verantwoordelijk voor de snelle verspreiding in de gastheer tijdens een acute infectie. | | Oöcyste | Een met een stevige wand omgeven spore van bepaalde protozoa, zoals Toxoplasma gondii, die infectieus is na uitrijping en wordt uitgescheiden in de ontlasting. | | Bradyzoïeten | Een langzaam replicerende, latente vorm van de Toxoplasma gondii parasiet die zich in weefselcysten bevindt en een chronische infectie veroorzaakt. | | Weefselcysten | Structuren gevormd door Toxoplasma gondii in gastheerweefsels, waarin bradyzoïeten zich bevinden en die kunnen zorgen voor een langdurige of latente infectie. | | Congenitale toxoplasmose | Een infectie met Toxoplasma gondii die optreedt tijdens de zwangerschap en wordt overgedragen van de moeder op de foetus, met potentieel ernstige gevolgen voor de ontwikkeling van het kind. | | Serologie | Een diagnostische methode die gebruikmaakt van antilichamen in het bloed (serum) om een infectie of eerdere blootstelling aan een pathogeen aan te tonen. | | IgG | Immunoglobuline G, een type antilichaam dat bij een eerdere blootstelling aan een antigeen wordt geproduceerd en langdurige immuniteit aangeeft. | | IgM | Immunoglobuline M, een type antilichaam dat als eerste wordt geproduceerd tijdens een acute infectie, wat wijst op een recente blootstelling aan een antigeen. | | Malaria | Een ziekte veroorzaakt door infectie met Plasmodium parasieten, die worden overgedragen via de beet van geïnfecteerde Anopheles muggen. Kenmerkende symptomen zijn koorts, koude rillingen en anemie. | | Sporozoïeten | De infectieuze vorm van de Plasmodium parasiet die door de muggensteek in de mens wordt geïntroduceerd en zich naar de lever verspreidt. | | Merozoïeten | De vorm van de Plasmodium parasiet die vrijkomt uit geïnfecteerde levercellen en rode bloedcellen infecteert, wat leidt tot de klinische symptomen van malaria. | | Anemie | Een tekort aan rode bloedcellen of hemoglobine in het bloed, wat kan leiden tot vermoeidheid en bleekheid. Bij malaria ontstaat anemie door de destructie van rode bloedcellen. | | Cerebrale malaria | Een ernstige complicatie van malaria, vooral veroorzaakt door Plasmodium falciparum, waarbij parasieten de capillairen in de hersenen blokkeren, wat kan leiden tot neurologische symptomen en coma. | | Chemoprofylaxe | Het preventief innemen van medicatie om een infectie, zoals malaria, te voorkomen, met name bij reizen naar endemische gebieden. | | Antigeensneltesten | Diagnostische tests die snel een specifiek antigeen van een pathogeen in een biologisch monster (zoals bloed) kunnen detecteren, wat een snelle diagnose van infecties mogelijk maakt. |