Jourcros_Les11_AI-en-journalistiek_2025-26_(1).pptx

# Invloed van algoritmes en AI op de journalistiek Dit onderwerp verkent de impact van algoritmes en kunstmatige intelligentie op zowel de productie als de distributie van nieuws, met een focus op de epistemische en ethische uitdagingen. ### 1.1 Algoritmische tools en de journalistieke praktijk Hoewel specifieke algoritmische tools voor journalistiek onderzoek nog beperkt worden gebruikt, spelen algoritme-gestuurde zoekmachines en sociale media een cruciale rol in het zoek-, selectie- en verificatieproces van informatie. Het is echter onduidelijk in hoeverre journalisten zich bewust zijn van de algoritmes die deze platforms sturen en de impact ervan op hun werk. > **Tip:** Algoritmische bewustwording ('algorithmic awareness') is een voorwaarde voor andere concepten zoals appreciatie, transparantie en geletterdheid. #### 1.1.1 Epistemische vragen bij generatieve AI in de journalistiek Het gebruik van generatieve AI roept fundamentele epistemische vragen op voor journalisten: * **Bias vermijden:** Hoe kan bias die voortkomt uit menselijke vooroordelen en historische ongelijkheden in AI-gegenereerde content worden tegengegaan? Het internet weerspiegelt vaak de geschiedenis die geschreven is door dominante groepen, wat kan leiden tot ingebouwde biases. * **Bronnen controleren:** Hoe kunnen journalisten de bronnen waarop generatieve AI zich baseert identificeren en verifiëren? Dit is anders dan bij traditionele zoekmachines die legitieme bronnen tonen; bij generatieve AI is de herkomst minder transparant. * **Menselijke controle:** Welke mate van menselijke controle is noodzakelijk op informatie die (deels) door AI is verkregen? * **Desinformatie bestrijden:** Hoe gaan journalisten om met door AI gegenereerde of verspreide desinformatie, vooral wanneer het publiek al overtuigd is van de juistheid ervan? #### 1.1.2 Fundamentele vragen rond AI in de journalistiek Naast epistemische kwesties zijn er bredere fundamentele vragen: * **Algorithmic awareness:** Hoe bewust zijn journalisten en nieuwsgebruikers van de invloed van algoritmes? * **Algorithm appreciation:** Wanneer en waarom geven we de voorkeur aan algoritmische selectie boven menselijke? * **Algorithmic transparency:** Hoe kunnen mediaorganisaties transparantie creëren over het gebruik van algoritmes? * **Redactionele verantwoordelijkheid:** Wie draagt de verantwoordelijkheid voor algoritmische beslissingen? * **Algorithmic literacy:** Hoe kunnen we de geletterdheid van mediamakers en -gebruikers met betrekking tot algoritmes verhogen? * **Explainability:** Hoe kan de werking van algoritmes worden uitgelegd zodat gebruikers deze begrijpen en kunnen bijsturen? > **Tip:** Transparantie over het gebruik van AI, zelfs als het content deels of volledig heeft gemaakt, is cruciaal. De redactie blijft altijd verantwoordelijk voor de content op het eigen platform. ### 1.2 Transparantie en redactionele verantwoordelijkheid Bij het gebruik van AI in nieuwsproductie en -distributie is transparantie naar het publiek essentieel. De Raad voor de Journalistiek heeft hierover een transparantierichtlijn opgesteld. De redactie behoudt de verantwoordelijkheid voor de content, ongeacht of deze volledig of deels door AI is geproduceerd. Verschillende methoden kunnen worden ingezet om transparantie te waarborgen. ### 1.3 Ethische bedenkingen bij generatieve AI Ethische overwegingen bij het gebruik van generatieve AI in de journalistiek omvatten: * Omgaan met door AI gegenereerd nepnieuws. * De verantwoordelijkheid van de journalist voor AI-gegenereerde content die mogelijk bias bevat. * De eerlijkheid van het overnemen van AI-gegenereerde antwoorden in eigen artikels. * Het aanpakken van ingebouwde biases. * Het opbouwen en behouden van vertrouwen en geloofwaardigheid door middel van transparantie. * De ethische grenzen van het gebruik van gebruikersdata voor het verbeteren van AI-ervaringen. * De noodzaak om bestaande richtlijnen aan te passen. * Het vinden van de juiste balans tussen menselijke en geautomatiseerde beslissingen. ### 1.4 Percepties van journalisten rond Generatieve AI Een studie onder Nederlandse en Deense journalisten onthulde verschillende percepties: #### 1.4.1 Gebruik van GenAI-tools Journalisten gebruiken GenAI voor: * **Nieuwsgaring:** Trends analyseren, automatische contentaggregatie. * **Nieuwsproductie:** Hulp bij schrijven, vertalen, transcriberen, data-analyse, text-to-speech en samenvattingen. * **Nieuwsverificatie:** Real-time factchecking. * **Nieuwsdistributie:** Personalisatie, analytics, SEO. #### 1.4.2 Gevaren en mogelijkheden van GenAI * **Risico's:** * De menselijke beoordeling van nieuwswaarde blijft cruciaal. * AI kan nog steeds hallucinaties, fouten en bias vertonen, met name bij actuele nieuwsverslaggeving. * Er is een risico op verlies van redactionele autonomie. * **Mogelijkheden:** * Efficiëntiewinst en schaalvergroting (meer bereik, sneller werken). * Personalisatie en diversificatie van content, aangepast aan specifieke doelgroepen (bv. via text-to-speech of vertaling). > **Tip:** Veel journalisten benadrukken dat zij, zelfs met AI-ondersteuning, zelf de nieuwswaarde moeten bepalen. #### 1.4.3 Ethische bedenkingen en omkadering De percepties omvatten ook de noodzaak van omkadering door middel van AI-charters, task forces en trainingen. Experimenteren en testen worden als belangrijk gezien om te innoveren en de technologie continu te verbeteren. ### 1.5 AI en platformafhankelijkheid De opkomst van generatieve AI vergroot de platformafhankelijkheid van nieuwsorganisaties. Nieuwsredacties worden steeds afhankelijker van externe technologiebedrijven, zowel direct als indirect. #### 1.5.1 Directe toepassingen van AI Dit omvat het gebruik van text-to-speech en speech-to-text toepassingen, AI-modellen voor document- en beeldanalyse, contentmoderatie (bv. detectie van haatberichten) en softwarebibliotheken voor machine learning. #### 1.5.2 Indirecte afhankelijkheid van AI-bedrijven Nieuwsorganisaties zijn indirect afhankelijk van AI-bedrijven voor diensten zoals cloud hosting en analytics (bv. Google Analytics). De quote "You can’t use AI without using those companies in some way" illustreert deze onderlinge verbondenheid. #### 1.5.3 Motivaties voor het gebruik van AI-bedrijven De motivaties voor nieuwsorganisaties om AI-diensten van externe bedrijven te gebruiken zijn: * **Kostenefficiëntie:** Het is vaak goedkoper dan zelf de technologie ontwikkelen. * **Structurele voordelen:** Grote platformen bieden inherente voordelen. * **Pragmatisme en risicomijding:** Nieuwsorganisaties kiezen ervoor om mee te liften op bestaande innovaties in plaats van zelf het voortouw te nemen, omdat ze geen technologiebedrijven zijn. > **Example:** Een Innovation Manager uit Duitsland gaf aan: "It’s easy to use, it’s more cost-efficient, and we simply don’t have the resources to do it. It is what it is." #### 1.5.4 Meningen over platformafhankelijkheid Hoewel sommigen de platformafhankelijkheid relativeren, zien de meesten het als onvermijdelijk. Er zijn vier specifieke bezorgdheden: * **Eerdere ervaringen met platforms:** Ongelukkige ervaringen uit het verleden met platformen, waarbij men zich afvraagt of de voordelen opwegen tegen de nadelen van toenemende afhankelijkheid. * **Black box en controleverlies:** Het gebrek aan inzicht in de interne werking van algoritmes ("black box") leidt tot een gevoel van controleverlies en onduidelijkheid over hoe technologiebedrijven content prioriteren. * **Overgeleverd aan grillen van derden:** Constante veranderingen in voorwaarden en tarieven van externe dienstverleners. * **Verdere verankering van dominante platformen:** De reeds bestaande dominantie van grote platforms wordt door de adoptie van AI nog verder versterkt. ### 1.6 Computationele journalistiek Computationele journalistiek is een overkoepelende term voor de toepassing van computertechnologie in journalistieke activiteiten, zoals nieuwsgaring, -verwerking en -verspreiding, met inachtneming van journalistieke normen zoals accuraatheid en onpartijdigheid. Het is geen alternatief, maar een noodzakelijke evolutie voor het voortbestaan van nieuwsmedia. #### 1.6.1 Vormen van computationele journalistiek * **Geautomatiseerde journalistiek:** Journalistiek die deels of geheel door artificiële intelligentie, inclusief generatieve AI, wordt geproduceerd. Dit kan variëren van het automatisch genereren van artikelen tot geautomatiseerde contentaggregatie. * **Conversationele journalistiek:** Nieuws-chatbots die interactieve conversaties met gebruikers aangaan. Hoewel er vooruitgang is, zijn deze bots nog beperkt in hun vermogen om actuele gebeurtenissen accuraat te verwerken, omdat recente informatie vaak schaars is. * **Sensorjournalistiek:** Gebruik van 'sensorische' instrumenten zoals drones, satellieten en meteorologische data voor het detecteren en registreren van gebeurtenissen. Dit maakt bijvoorbeeld het tellen van menigten of het observeren van afgelegen gebieden mogelijk. * **Immersieve journalistiek:** Creëren van een gevoel van nabijheid en aanwezigheid ('presence') door middel van computertechnologie zoals 360° camera's, Virtual Reality (VR) en Augmented Reality (AR). Hoewel VR en AR een rijkere nieuwsbeleving kunnen bieden, hebben hoge kosten de doorbraak ervan belemmerd. AR toont meer potentieel voor het toevoegen van diepgang en het vergroten van begrip en vertrouwen bij kijkers. * **Datajournalistiek:** Onderzoeksjournalistiek gebaseerd op analyse van grote datasets. Dit omvat onder andere cross-border datajournalistiek (internationale samenwerkingen rond databestanden) en OSINT-journalistiek (Open Source Intelligence, waarbij openbaar beschikbare informatie wordt geanalyseerd met forensische technieken). --- # Computationele journalistiek Computationele journalistiek is een overkoepelende term voor de toepassing van computertechnologie binnen journalistieke activiteiten. ### 2.1 Vormen van computationele journalistiek Computationele journalistiek omvat diverse subdisciplines die technologie inzetten voor nieuwsgaring, -verwerking, -verspreiding en andere journalistieke taken, met behoud van journalistieke normen zoals accuraatheid en onpartijdigheid. #### 2.1.1 Geautomatiseerde journalistiek Dit type journalistiek maakt gebruik van artificiële intelligentie, met name generatieve AI, om (delen van) journalistieke content te produceren. * **Kenmerken:** Hoewel er veel ontwikkeling gaande is, is geautomatiseerde journalistiek nog beperkt in zijn toepassingen, met name op het gebied van actuele nieuwsfeiten. AI-bots hebben moeite met het duiden van zeer recente gebeurtenissen en het onderscheiden van betrouwbare bronnen uit het verleden. * **Voorbeeld:** Franstalige edities van kranten die via AI worden gegenereerd om de tekst en headlines te verbeteren. * **Conversationele journalistiek:** Hierbij wordt de mogelijkheid geboden om in een conversatie te treden met technologie, zoals chatbots. Journalisten merken op dat gebruikers zich veiliger voelen bij vragen aan chatbots, die consistent vriendelijk blijven. > **Tip:** Ondanks de snelle vooruitgang is het cruciaal te beseffen dat AI momenteel nog zwakker presteert op het vlak van actuele en snel veranderende nieuwsberichten. #### 2.1.2 Sensorjournalistiek Sensorjournalistiek maakt gebruik van 'sensorische' instrumenten, zoals satellieten, meteorologische data en drones, om gebeurtenissen of nieuwsfeiten te detecteren of registreren. * **Toepassingen:** * **Dronejournalistiek:** Kan worden ingezet om de omvang van menigten bij betogingen te schatten. * **Satellietjournalistiek:** Maakt het mogelijk om gebeurtenissen op afstand te volgen, zoals de situatie in conflictgebieden waar fysieke toegang beperkt is. * **Voordelen:** Biedt nieuwe visualisaties en mogelijkheden om nieuws feitelijk te onderbouwen, zoals de analyse van de opkomst bij publieke evenementen. #### 2.1.3 Immersieve journalistiek Dit type journalistiek zet computertechnologie, zoals 360° camera's, Virtual Reality (VR) en Augmented Reality (AR), in om een gevoel van nabijheid of 'presence' te creëren bij de kijker. * **Virtual Reality (VR):** * **Potentieel:** Biedt de mogelijkheid om de kijker letterlijk in een nieuwscontext te plaatsen, wat een heel andere ervaring kan geven dan traditionele beelden. Experimenten, zoals het rondwandelen in virtuele versies van straten, tonen dit potentieel. * **Beperkingen:** De doorbraak van VR voor nieuwsconsumptie is nog uitgebleven. Hoge kosten en het gebrek aan een duidelijke behoefte bij het publiek om VR-brillen op te zetten voor nieuws, dragen hieraan bij. * **Augmented Reality (AR):** * **Potentieel:** Kan nieuws op een nieuwe dimensie brengen, wat leidt tot meer engagement, begrip en een betere kijkervaring. AR kan bijvoorbeeld worden gebruikt voor reenactments of om diepgang toe te voegen aan nieuwsberichten door elementen in de bestaande omgeving van de kijker te projecteren. * **Groei:** Er is meer vertrouwen in de groei van AR, omdat het een meer geïntegreerde en toegankelijke ervaring biedt dan VR. * **Beperkingen voor beide:** De hoge kosten van VR- en AR-technologie vormen een aanzienlijke drempel voor bredere adoptie. #### 2.1.4 Datajournalistiek Datajournalistiek richt zich op onderzoeksjournalistiek die gebaseerd is op het analyseren van grote datasets. * **Cross-border datajournalistiek:** Betreft onderzoeksjournalistiek waarbij internationale samenwerkingen worden aangegaan om grote, grensoverschrijdende databestanden te analyseren, zoals de boekhouding van multinationals. * **OSINT-journalistiek (Open Source Intelligence):** Maakt gebruik van openbaar beschikbare informatie, zoals satellietbeelden en forensische technieken, om de authenticiteit en context van beelden te verifiëren, het moment van opname te bepalen en de locatie te traceren. Dit biedt veel mogelijkheden voor toekomstige journalistieke onderzoeken. > **Tip:** De ontwikkeling van computationele journalistiek is niet zozeer de toekomst van journalistiek, maar eerder essentieel voor het overleven van nieuwsmedia in het digitale tijdperk. Het is belangrijk om niet alles te willen automatiseren, maar de technologie strategisch in te zetten. --- # Platformafhankelijkheid in de journalistiek Dit deel onderzoekt in hoeverre kunstmatige intelligentie leidt tot een grotere platformafhankelijkheid voor nieuwsorganisaties, door zowel directe als indirecte toepassingen van AI en de onderliggende motivaties te analyseren, alsook de meningen en bezorgdheden daaromtrent. ### 3.1 De opkomst van AI en platformafhankelijkheid De komst van generatieve AI heeft geleid tot een toename in de afhankelijkheid van nieuwsorganisaties van externe nieuwsplatformen en technologiebedrijven. Dit geldt zowel voor directe als indirecte toepassingen van AI. #### 3.1.1 Directe toepassingen van AI door nieuwsorganisaties Nieuwsorganisaties maken direct gebruik van AI-technologieën voor diverse doeleinden: * **Tekst-naar-spraak en spraak-naar-tekst applicaties:** Deze worden gebruikt voor het automatisch omzetten van artikelen naar audio of voor transcripties. * **AI-modellen voor bewerking en analyse:** Deze modellen worden ingezet voor het verwerken van grote documenten of beeldsets, en voor contentmoderatie, zoals het detecteren van haatberichten. * **Softwarebibliotheken voor machine learning:** Deze worden gebruikt voor de ontwikkeling van eigen, interne tools. #### 3.1.2 Indirecte afhankelijkheid van AI-bedrijven Nieuwsorganisaties zijn ook indirect afhankelijk van AI-bedrijven via diensten die zij aanbieden: * **Cloud hosting-diensten:** Essentieel voor de infrastructuur van veel digitale nieuwsuitgaven. * **Analytics platforms:** Tools zoals Google Analytics en Smartocto leveren inzichten in publieksgedrag en contentprestaties, die door algoritmes worden aangedreven. Een manager van een grote Britse nieuwsorganisatie merkt hierover op: "You can’t use AI without using those companies in some way." #### 3.1.3 Motivaties voor het gebruik van AI-bedrijven Nieuwsorganisaties kiezen ervoor om AI-diensten van externe bedrijven te gebruiken om diverse redenen: * **Kostenefficiëntie:** Het is vaak goedkoper om gebruik te maken van externe diensten dan om zelf de benodigde technologie te ontwikkelen. * **Structurele voordelen van grote platformen:** Grote technologiebedrijven beschikken over geavanceerdere infrastructuur en expertise. * **Pragmatisme en risicomijding:** Nieuwsorganisaties volgen liever bestaande innovaties dan zelf het voortouw te nemen in technologische ontwikkeling, omdat ze geen technologiebedrijven zijn. Dit wordt geïllustreerd door de uitspraak: "It’s easy to use, it’s more cost-efficient, and we simply don’t have the resources to do it." #### 3.1.4 Meningen en bezorgdheden rond platformafhankelijkheid De meningen over deze toenemende afhankelijkheid variëren. Sommigen relativeren het door te stellen dat nieuwsorganisaties altijd al afhankelijk zijn geweest van externe partijen, al zijn de spelers nu anders. De meesten zien de afhankelijkheid echter als onvermijdelijk. Er zijn echter vier belangrijke bezorgdheden rond AI-platformafhankelijkheid: * **Eerdere ervaringen met platforms:** Negatieve ervaringen met de toenemende afhankelijkheid van platforms spelen een rol in de huidige percepties. * **Black box en controleverlies:** Nieuwsorganisaties weten niet altijd precies hoe AI-systemen werken en welke algoritmes bepalen welke content wordt gepresenteerd. Dit leidt tot een gevoel van controleverlies en onzekerheid over mogelijke biases in de technologie. * **Overgeleverd aan derden:** De afhankelijkheid van externe partijen betekent dat nieuwsorganisaties onderhevig zijn aan constant veranderende voorwaarden, tarieven en beleidswijzigingen. * **Verdere verankering van dominante platformen:** Het gebruik van AI-diensten van grote technologiebedrijven kan hun reeds dominante positie op de markt verder versterken en de concurrentie bemoeilijken. > **Tip:** Het is cruciaal voor nieuwsorganisaties om een balans te vinden tussen het benutten van de voordelen van AI en het minimaliseren van de risico's van platformafhankelijkheid, met oog voor transparantie en redactionele autonomie. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Algoritme | Een reeks stappen of regels die worden gevolgd om een probleem op te lossen of een taak uit te voeren, vaak gebruikt in computersystemen om gegevens te verwerken en beslissingen te nemen. | | Kunstmatige intelligentie (AI) | Het vermogen van een computer of machine om taken uit te voeren die normaal gesproken menselijke intelligentie vereisen, zoals leren, probleemoplossing en besluitvorming. | | Epistemische vragen | Vragen die betrekking hebben op de aard, oorsprong, reikwijdte en beperkingen van kennis, en hoe we tot betrouwbare kennis kunnen komen. | | Bias (vooroordeel) | Een systematische neiging of neiging tot een bepaalde uitkomst, die kan voortkomen uit menselijke vooroordelen of historische ongelijkheden, en die de objectiviteit van informatie kan beïnvloeden. | | Transparantie | Het principe van openheid en duidelijkheid in processen en beslissingen, zodat belanghebbenden de werking en de redenen achter bepaalde acties kunnen begrijpen. | | Redactionele verantwoordelijkheid | De plicht van een nieuwsredactie om de nauwkeurigheid, eerlijkheid en ethische integriteit van de gepubliceerde inhoud te waarborgen. | | Platformafhankelijkheid | De mate waarin organisaties of individuen afhankelijk zijn van externe technologieplatforms voor hun operaties, distributie of gegevensbeheer. | | Computationele journalistiek | De toepassing van computertechnologie en data-analyse binnen journalistieke praktijken, zoals nieuwsgaring, verwerking en verspreiding. | | Geautomatiseerde journalistiek | Journalistiek die deels of geheel wordt geproduceerd door artificiële intelligentie, inclusief het genereren van tekstuele inhoud of samenvattingen. | | Sensorjournalistiek | Een vorm van journalistiek die gebruikmaakt van sensoren en datagegevens van instrumenten zoals satellieten, drones of weermetingen om nieuwsfeiten te detecteren en te rapporteren. | | Immersieve journalistiek | Journalistiek die door middel van technologieën zoals Virtual Reality (VR) of Augmented Reality (AR) een gevoel van nabijheid en aanwezigheid bij de gebeurtenissen creëert voor de consument. | | Datajournalistiek | Onderzoeksjournalistiek die zich baseert op het analyseren en visualiseren van grote datasets om inzichten te verkrijgen en verhalen te vertellen. | | Generatieve AI (GenAI) | Een type kunstmatige intelligentie dat nieuwe inhoud kan creëren, zoals tekst, afbeeldingen of muziek, op basis van de gegevens waarmee het is getraind. | | Algoritmische awareness | Het bewustzijn van gebruikers en journalisten over het bestaan en de invloed van algoritmes op de informatie die zij ontvangen of produceren. | | Hallucinaties (AI) | Het fenomeen waarbij een AI-model informatie genereert die feitelijk onjuist is, niet gebaseerd is op de inputgegevens, of verzonnen feiten presenteert. | | OSINT-journalistiek (Open Source Intelligence) | Een vorm van datajournalistiek die gebruikmaakt van publiekelijk beschikbare informatiebronnen, zoals satellietbeelden en openbare databases, om nieuwsfeiten te onderzoeken en te verifiëren. |