dashboardsl 1.docx

# De ontwikkeling van besturingsfilosofieën in het digitale tijdperk: van Homo digitalis tot Ego-opticon ### Kernidee * De moderne samenleving wordt gekenmerkt door complexiteit en een verlangen naar normatieve sturing, waarbij technologie een cruciale rol speelt in sociale ordening en moreel kompas. * Traditionele ordeningsstructuren evolueren naar nieuwe vormen zoals de netwerksamenleving en de voorgestelde dashboardsamenleving. * De ontwikkeling van besturingsfilosofieën wordt gedreven door de noodzaak om morele coherentie, institutionele inrichting en het burgerschap aan te passen aan technologische vooruitgang en maatschappelijke veranderingen. ### Bestaande en nieuwe ordeningsstructuren * Drie historische ordeningsstructuren: Gemeinschaft (gemeenschap), Gesellschaft (maatschappij), en Netzschaft (netwerkstructuren). * De netwerksamenleving, gekenmerkt door deterritorialisering, horizontalisering, fragmentatie en virtualisering, stuurt de wijze van ordening. * De "improvisatiemaatschappij" van Boutellier beschrijft een samenleving met vloeibare structuren en identiteiten, een reactie op de toenemende complexiteit. * De "dashboardsamenleving" (DS) is een hypothetische toekomstige samenlevingsvorm die de voorgaande typeringen synthetiseert met een onderliggend principe van "transhumane vrijheid". ### Kritiek op hedendaagse moraal en maatschappij * De hedendaagse moraal wordt bekritiseerd als "te dun, te smal en te relatief", onvoldoende om verhoudingen te reguleren, te smal voor gemeenschappelijkheid en te relatief in een geglobaliseerde wereld. * Er is een behoefte aan gemeenschappelijke verhalen en wederzijds respect, in plaats van een "nieuwe wanorde" (Boomkens). * Boutellier stelt dat de improvisatiemaatschappij een frame biedt om incoherentie en institutionele complexiteit te begrijpen, maar de "sociale improvisatie" leidt tot stress en frustratie. ### De dashboardsamenleving als antwoord * De dashboardsamenleving wordt beschouwd als een synthese van de netwerksamenleving, informatiemaatschappij en onbegrensde wereld, getypeerd door "georganiseerde vrijheid" die evolueert naar "transhumane vrijheid". * Vier onderzoeksvragen worden gesteld binnen het kader van de dashboardsamenleving: verbetering van georganiseerde vrijheid, consequenties van technologisch persoonlijk assistentschap voor burgerschap, ontwikkeling van een transhumaal geweten, en ethische dilemma's. * De dashboardsamenleving wordt gezien als een mogelijke verbetering, maar geen panacee, en speelt met de grenzen van macht en kennis. ### Concept engineering en complexiteitstheorie * "Concept engineering" wordt gebruikt om concepten te ontwikkelen die de betekenis en waarde van actuele problemen duiden, met inzichten uit verschillende disciplines. * De complexiteitstheorie wordt toegepast om de patronen en organisatie van sociale systemen te begrijpen, waarbij emergentie een sleutelrol speelt. * **Tip:** Emergentie verwijst naar hoe complexe patronen en orde ontstaan door interactie in een systeem. ### Problemen en weeffouten in sociale ordening * **Weeffouten** (systeemfouten) worden onderscheiden als barrières voor optimale systeemfunctionering, waaronder institutionele, technologische, economische, ecologische, sociale en morele weeffouten. * Morele weeffouten, zoals "tegenstrijdige verlangens", ontstaan vanuit de gespletenheid tussen rationele en irrationele vermogens. * Cognitieve vertekeningen (bias), zoals de omissiebias, beïnvloeden ons oordeelvermogen en de besluitvorming. * De complexiteitstheorie wordt bekritiseerd om mogelijke meervoudige interpretatie, onterechte generalisatie, en het risico op "systeemoorlogen" door ongunstige patroonvorming. ### Georganiseerde vrijheid en burgerschap * "Georganiseerde vrijheid" wordt gezien als een ethische opgave, waarbij vrijheid intentioneel wordt georganiseerd en verbeterd, in plaats van passief te accepteren hoe sociale ordening van nature ontstaat. * Er is een transitie naar "onlifeburgerschap", waarbij elke burger een gepersonaliseerd dashboard heeft, wat leidt tot vier mogelijke gevolgen: nieuwe wetenschap, aanvullende realiteit bij wetgeving, vervaging realiteit/virtualiteit, en een nieuwe * De ontwikkeling van burgerschap wordt gezien als een proces met verschillende etappen, culminerend in een "dashboardburgerschap" dat actief en datagestuurd is. ### Nieuwe besturingsfilosofie: Ego-opticon * De evolutie van de mens naar **Homo digitalis** wordt gekenmerkt door Ambient Intelligence (AmI), waarbij technologie een actieve entiteit is die onze morele besluitvorming beïnvloedt. * Het "Ego-opticon" (EO) beschrijft een situatie waarin burgers omringd zijn door tools die aansluiting en overzicht mogelijk maken, met de burger als eigenaar van zijn eigen data en gericht op * * * ## De ontwikkeling van besturingsfilosofieën in het digitale tijdperk * De moderne samenleving kampt met toenemende complexiteit, wat leidt tot een vraag naar normatieve sturing en een gebrekkig cognitief vermogen om betrouwbare beslissingen te nemen. * Er is een behoefte aan een moreel kompas dat past bij de nieuwe netwerksamenleving, die zich kenmerkt door deterritorialisering, horizontalisering, fragmentatie en virtualisering. * Technologie speelt een dubbele rol: het kan ondersteunen bij ordening en veiligheid, maar ook onethisch worden ingezet. ### Bestaande ordeningsstructuren en kritiek * Historische ordeningsstructuren zijn Gemeinschaft (gemeenschap) en Gesellschaft (maatschappij). * Boutellier bekritiseert de huidige moraal als 'te dun' (onvoldoende regulerend), 'te smal' (te individualistisch) en 'te relatief' (contextafhankelijk). * De 'improvisatiemaatschappij' is een metafoor voor de complexiteit en incoherentie van de huidige tijd. * Boomkens spreekt van 'nieuwe wanorde' door globalisering, terwijl Boutellier een 'nieuwe orde' voorstelt die past bij de improvisatiemaatschappij. ### De 'dashboardsamenleving' als hypothetische toekomst * De dashboardsamenleving (DS) is een synthese van bestaande samenlevingsvormen (netwerk-, informatie-, onbegrensde wereld, improvisatiemaatschappij). * Het onderliggende principe van de DS is 'transhumane vrijheid', gericht op het overwinnen van menselijke beperkingen. * De DS stelt vier onderzoeksvragen: verbetering van 'georganiseerde vrijheid', gevolgen van technologie als persoonlijk assistentschap, ontwikkeling van een transhumane geweten, en ethische dilemma's. * 'Concept engineering' en de 'fitting theory' van Power worden gebruikt om concepten te duiden en te ontwikkelen voor de DS. ### Complexiteitstheorie en sociale ordening * De complexiteitstheorie beschrijft systemen met knooppunten, synchronisatie en stabiliteit. * Problemen in de complexiteitstheorie: multiple interpretatie, systeemoorlogen, abstractie en vaagheid. * 'Georganiseerde vrijheid' is een abstract concept dat ruimte laat voor zowel 'big brother' (toezicht) als 'little sister' (persoonlijke aansturing). * Weeffouten (institutioneel, technologisch, economisch, ecologisch, sociaal, moreel) belemmeren optimale systeemfunctionering. ### Gaten in menselijke vermogens en de rol van technologie * Er is een permanent informatie- en cognitief tekort, wat leidt tot een 'informatiedeficit'. * Het gevoel van vrije wil is een mentale constructie, niet altijd een directe weergave van werkelijke oorzaken. * Morele ontwikkeling kent stadia, maar veel mensen blijven steken, wat de behoefte aan technologische ondersteuning vergroot. * De 'evolutieparadox' van de moraal resulteert in 'morele weeffouten' zoals tegenstrijdige verlangens. ### Besturingsfilosofieën en het ego-opticon * Panopticum en synopticon vertegenwoordigen controle door overheid of enkelen. * Emerging governance focust op bottom-up sturing en 'sociaal improviseren'. * Het ego-opticon (EO) is een nieuwe besturingsfilosofie waarbij de burger centraal staat, omringd door tools voor zelfmonitoring en verbetering. * 'Liberte bien réglée' (gereguleerde vrijheid) van Rousseau wordt gezien als een pedagogische techniek. * De overgang naar een 'controle maatschappij' vervangt vaste mallen door flexibele netwerken. ### De dashboardsamenleving als ethische opgave * 'Georganiseerde vrijheid' is een ethische opgave gericht op verbetering en intentionele verandering. ### Consequenties van de dashboardsamenleving ### Nieuwe vormen van moraal en burgerschap * * * * De complexe samenleving vereist een moreel kompas en normatieve sturing, met name door de beperkingen van het menselijke cognitieve apparaat. * Sociale ordening evolueert van gemeenschap (Gemeinschaft) en maatschappij (Gesellschaft) naar netwerkstructuren (Netzschaft), met de dashboardsamenleving als toekomstige vorm. * Technologie speelt een dubbele rol: het kan ondersteunen en ordenen, maar ook onethisch aangewend worden. ### Kernconcepten * **Vloeibare samenleving:** Bauman's concept van vloeibare structuren, identiteit en relaties, gekenmerkt door voortdurende beweging en verlies van controle. * **Imimprovisatiesamenleving (Boutellier):** Een samenleving die wordt gekenmerkt door incoherentie en institutionele complexiteit, waarbij 'georganiseerde vrijheid' een ordeprincipe wordt. * **Dashboardsamenleving (DS):** Een hypothetische toekomstige samenlevingsvorm, een synthese van netwerk-, informatie- en 'onbegrensde' samenleving, met 'transhumane vrijheid' als principe. * **Concept engineering:** Het uitvinden van concepten om actuele problemen te duiden, waarbij inzichten uit diverse disciplines worden gebruikt. * **Morele weeffouten:** Systemische fouten die niet door de markt gecorrigeerd kunnen worden, zoals institutionele, technologische, economische, ecologische, sociale en morele weeffouten. * **Georganiseerde vrijheid:** Een principe van sociale ordening dat niet neerbuigend is, maar waarbij burgers de mogelijkheid krijgen om hun eigen gedrag te monitoren en te sturen. * **Complextheorie:** Levert inzichten in structuur, synchronisatie en stabiliteit van netwerksamenlevingen, maar kan ook leiden tot onrustwekkende patronen. * **Media equation:** De theorie dat virtuele belevingen gelijkgesteld kunnen worden aan reële ervaringen, met consequenties voor de scheidlijn tussen realiteit en virtualiteit. * **Ego-opticon (EO):** Een besturingsfilosofie waarbij burgers omringd zijn door tools die aansluiting en overzicht bevorderen, met de burger centraal die het eigen gedrag monitort. * **Digitale moraliteit:** Een nieuw moraaltype, voortkomend uit de integratie van technologie en het menselijke bewustzijn, waarbij digitale moraliteit en diagonale moraliteit centraal staan. ### Sleutelbevindingen en implicaties * **Moraalvorming en identiteit:** Technologie beïnvloedt moresvorming en identiteitsvorming, wat leidt tot een behoefte aan normatieve sturing en een nieuw moreel kompas. * **Besturingsfilosofieën:** De evolutie van besturingsfilosofieën loopt via panopticon (controle door overheid), synopticon (controle door enkelen) naar ego-opticon (zelfsturing met technologische tools). * **Nieuw burgerschap:** De dashboardsamenleving vereist een nieuw type burgerschap (dashboardburgerschap of onlife-burgerschap) dat anticipeert op technologische ontwikkelingen. * **Gaten in menselijke vermogens:** Beperkte cognitieve en informatieverwerkingscapaciteiten creëren hiaten, die mogelijk worden opgevuld door technologie ('informatiedeficit'). * **Transhumane vooruitgang:** Het concept van 'fyborgisatie' of 'functionele cyborgisatie' duidt op het toevoegen van artefacten aan het lichaam voor functionele zelfoptimalisatie, wat de overgang naar een transhumane moraal kan inluiden. * **Moraal als gereedschapskist:** Moraliteit evolueert van een 'cerebrale gereedschapskist' (rationeel) naar een 'niet-cerebrale gereedschapskist' (gevoelsmatig en biologisch gestuurd), aangevuld met collectieve, transhumane bewustzijn. ### Vooruitzichten en uitdagingen * **Verbetering van sociale ordening:** Dashboardsamenleving biedt potentieel voor verbeterde sociale ordening, met name op het gebied van normatieve sturing en burgerschap. * **Ethische dilemma's:** De ontwikkeling van technologie, zoals seksrobots en geavanceerde surveillance, roept significante ethische, psychologische en juridische dilemma's op. * **Complexiteitstheorie:** Hoewel inzicht gevend in systemische dynamiek, biedt de complexiteitstheorie niet altijd geruststellende of eenduidige patronen, wat leidt tot 'systeemoorlogen' en een kritische kijk op voorspellingen. * **De rol van de overheid:** De rol van de overheid verschuift van top-down controle naar facilitator en scheidsrechter binnen een netwerksamenleving, met de nadruk op het creëren van een kader * **Transhumaan geweten:** De hypothese van een transhumaan geweten, ondersteund door technologie, kan leiden tot een formalisering van ethiek en een nieuw type 'digitale moraliteit'. * * * * De complexe samenleving vraagt om normatieve sturing door de gebrekkigheid van het menselijk cognitief apparaat om adequate beslissingen te nemen. * Technologie speelt een tweeledige rol: ondersteunend voor ordening, veiligheid en normativiteit, maar ook potentieel nachtmerrieachtig bij onethisch gebruik. * De dashboardsamenleving (DS) is een hypothetische toekomstige samenlevingsvorm, een synthese van eerdere typeringen, met als principe 'transhumane vrijheid'. ### Gevolgen van de dashboardsamenleving * **Uitbouw van een nieuwe wetenschap:** Sociale fysica stelt dat de samenleving als meetbare entiteiten kan worden voorgesteld. * **Gebruik van aanvullende realiteit (AR) bij wetgeving en ordehandhaving:** Dit kan leiden tot interactie in AR-settings alsof het de reële wereld betreft. * **Vervaging tussen realiteit en virtualiteit:** Dit wordt geïllustreerd door de mogelijke ontwikkeling van seksrobotica, wat ethische en psychologische implicaties heeft. * **Ontwikkeling van een nieuwe besturingsfilosofie:** Het concept 'Ego-opticon' stelt dat technologie ons omringt en ons moreel besluitvormingsproces beïnvloedt. ### Besturingsfilosofieën en maatschappelijke ordening * **Panopticum:** Burgers worden gecontroleerd door de overheid, gebaseerd op zichtbaarheid en disciplinering. * **Synopticon:** Burgers worden in de gaten gehouden door enkelen (minderen dan het panopticum, meer dan een eenling). * **Emerging governance:** Een bottom-up proces van 'sociaal improviseren' en 'crafting communities', gericht op het oplossen van problemen door burgers zelf. * **Ego-opticon:** Burgers zijn omringd door tools die aansluiting en overzicht bewaren, waarbij het individu centraal staat in het monitoren van eigen gedrag. ### Concepten en theorieën * **'Georganiseerde vrijheid':** Een centraal concept dat de spanning tussen vrijheid en ordening probeert te overbruggen. * **Complextheorie:** Biedt inzichten in structuur, synchroniteit en stabiliteit van netwerksamenlevingen, maar kan leiden tot onrustwekkende patronen en misinterpretaties. * **'Weeffouten':** Systeemfouten die de optimale werking van maatschappelijke systemen belemmeren, onderverdeeld in institutionele, technologische, economische, ecologische en sociale fouten. * **Morele weeffouten:** Gespletenheid in de onderbouw van moraal, zoals de strijd tussen rationele en irrationele vermogens, en tegenstrijdige verlangens. * **'Concept engineering':** Een methode om concepten uit te vinden om problemen te duiden en inzichten uit andere disciplines te gebruiken. * **Hermeneutische cirkel:** Een opwaartse spiraal van interpretatie en begrip. * **Functionele extrapolatie:** Het doortrekken van maatschappelijke trends naar de toekomst mits redelijk te verantwoorden. * **Psychologisch realisme:** Streven naar het zo dicht mogelijk laten aansluiten van psychologische processen in onderzoek bij die in het dagelijkse leven. ### De rol van technologie en data * **Ambient Intelligence (AmI):** Omringende intelligentie waarbij technologie (o.a. een dashboard) fungeert als interface. * **Data-gedreven samenleving:** Data wordt gebruikt voor 'wat werkt'-vraagstukken, maar een enkel referentiekader is gevaarlijk. * **Digitale moraliteit:** Een moraaltype dat nog niet bestaat, vertrekkend vanuit een andere ontologie en kenmerken, waarbij technologie een rol speelt in het vormgeven van normen. * **'Congealed morality':** Materiële objecten die moraliteit 'bevatten' en gedrag sturen (bv. een verkeersdrempel). ### Burgerschap en moraliteit in ontwikkeling * **Dashboardburgerschap:** Een nieuw type burgerschap waarbij burgers een persoonlijk dashboard hebben om eigen gedrag te monitoren en te verbeteren. * **Onlife-burgerschap:** Burgerschap dat zich afspeelt in een hybride realiteit van virtueel en fysiek, met vervaging tussen mens en robot. * * * * De complexiteit van de samenleving vereist nieuwe vormen van normatieve sturing, waarbij technologie een centrale rol speelt. * De dashboardsamenleving (DS) stelt zich een hypothetische toekomstige samenlevingsvorm voor, gekenmerkt door "transhumane vrijheid". ### Belangrijkste feiten * De moderne samenleving wordt gekenmerkt door vloeibare structuren, fragmentatie en virtualisering, wat leidt tot een verlangen naar houvast en controle. * Boutellier bekritiseert de "dunne, smalle en relatieve moraal" die onvoldoende is om hedendaagse maatschappelijke verhoudingen te reguleren. * De "improvisatiemaatschappij" is een metafoor voor de incoherentie en institutionele complexiteit van deze tijd. * De dashboardsamenleving is een synthese van eerdere typeringen en baseert zich op "transhumane vrijheid" als onderliggend principe. * Concept engineering, zoals de ontwikkeling van "improvisatiemaatschappij" en "dashboardsml", helpt bij het duiden van actuele problemen. * De "fitting theory" van Power en de hermeneutische cirkel worden gebruikt om theorie en empirie te verbinden. * Complexiteitstheorie kan leiden tot onrustwekkende patronen en is problematisch door meerdere interpretaties en generalisaties. * "Systeemoorlogen" worden gezien als kantelpunten in sociale systemen, met potentiële omslagen naar ongunstige ordes. * "Georganiseerde vrijheid" is een abstract begrip dat uitdagingen met zich meebrengt in de interpretatie en toepassing. * Dyssynchroniteit, een kloof tussen technologische snelle ontwikkelingen en menselijke aanpassingssnelheid, is een significant probleem. * Er is een "informatiedeficit" en cognitieve beperkingen, wat leidt tot het gevoel van "vrije wil" als mentale constructie. * De overgang naar een digitale samenleving kan leiden tot een "transhumaan geweten" en "digitale moraliteit". * Technologie kan een "moreel kompas" worden, met "congealed morality" als een concept waarbij moraliteit in de materiële omgeving is ingebed. * Het "ego-opticon" is een besturingsfilosofie waarbij de burger centraal staat om het eigen gedrag te monitoren. ### Belangrijkste concepten * **Gemeenschap, Gesellschaft, Netzschaft:** Drie ordeningsstructuren van de samenleving. * **Vloeibare samenleving (Bauman):** Kenmerkend door instabiliteit in structuren, identiteit en relaties. * **Improvisatiemaatschappij (Boutellier):** Een samenleving die zich kenmerkt door complexiteit zonder duidelijke richting, gebaseerd op "georganiseerde vrijheid". * **Dashboardsamenleving (DS):** Een hypothetische toekomstige samenlevingsvorm gebaseerd op "transhumane vrijheid" en data-gedreven sturing. * **Concept engineering:** Het creëren van concepten om de betekenis van actuele problemen te duiden, met inzichten uit verschillende disciplines. * **Emergentie:** Het ontstaan van orde en patronen door interactie in complexe systemen. * **Vitalisme:** Het onderscheid tussen ontstaansvitalisme (nieuwe organisatie) en substantief vitalisme (nieuwe substantie). * **Weeffouten (Rotmans):** Systeemfouten die optimaal functioneren belemmeren, met vijf typen (institutioneel, technologisch, economisch, ecologisch, sociaal) en een zesde type: morele weeffouten. * **Evolutie-paradox van de moraal:** Een weeffout in de biologische ontwikkeling van de moraal, resulterend in tegenstrijdige verlangens. ### Implicaties * * * # De overgang naar een controle maatschappij en de rol van dashboards ### Kernidee * Complexe samenlevingen leiden tot een expliciete vraag naar normatieve sturing door gebrekkigheid van menselijk cognitief apparaat. * Technologie is een tweesnijdend zwaard: ondersteunend voor ordening, veiligheid en normativiteit, maar potentieel onethisch. * De "dashboardsamenleving" is een hypothetische toekomstige samenlevingsvorm die verschillende bestaande typeringen synthetiseert. ### Kernconcepten * **Drie ordeningsstructuren**: Gemeinschaft (gemeenschap), Gesellschaft (maatschappij), Netzschaft (netwerkstructuren). * **Vloeibare samenleving**: Moderne samenleving gekenmerkt door constante beweging, vloeibare structuren, identiteiten en relaties, wat leidt tot behoefte aan houvast. * **Imimprovisatiemaatschappij**: Een metafoor om de incoherentie en institutionele complexiteit van hedendaagse samenlevingen te begrijpen. * **'New Order' vs. 'New Disorder'**: Boutellier pleit voor een 'nieuwe orde' na globalisering, terwijl Boomkens spreekt van 'nieuwe wanorde'. * **Sociale continuïteit**: Een robuust maatschappelijk verband dat standvastig en flexibel is voor toekomstig voortbestaan. * **'Georganiseerde vrijheid'**: Een principe van sociale ordening in de improvisatiemaatschappij. * **Concept engineering**: Het uitvinden van concepten om de betekenis van actuele problemen te duiden, gebruikmakend van inzichten uit andere disciplines. * **Hermeneutische cirkel**: Een opwaartse spiraal van analyse en interpretatie. * **Weeffouten (systeemfouten)**: Barrières in een systeem die optimale functionering verhinderen (institutioneel, technologisch, economisch, ecologisch, sociaal, moreel). * **Morele weeffouten**: Ontstaan uit de strijd tussen rationele en irrationele vermogens en 'tegenstrijdige verlangens'. * **Duale procesmodel**: Gedrag wordt verklaard door de interactie tussen automatische en gecontroleerde processen. * **'Little sister'**: Een tegenpool van 'big brother', die ingrijpt op verborgen processen en cruciaal is voor de ontwikkeling van burgerschap. * **Digitale moraliteit**: Een nog niet bestaand moraaltype dat digitale infrastructuur integreert. * **Diagonale moraliteit**: Verbinding tussen horizontale (persoonlijke) en verticale (hiërarchische) moraliteit, continu in optimalisatie. ### Kernfeiten * De netwerksamenleving kenmerkt zich door deterritorialisering, horizontalisering, fragmentatie en virtualisering. * Morele goden worden pas betekenisvol naarmate samenlevingen groter en complexer worden. * Boutellier bekritiseert de hedendaagse moraal als: * Te dun: onvoldoende regulerend voor burgerrelaties en met gebrek aan empathie. * Te smal: past bij geïndividualiseerde samenleving, maar mist gemeenschappelijkheid. * Te relatief: botst met nieuwkomers en traditionele waarden. * Globalisering wordt gekenmerkt door gevoelens van onvermijdelijkheid, onbestuurbaarheid en centrumloosheid. * Vijf typeringen van samenlevingsvormen: netwerksamenleving, informatiemaatschappij, onbegrensde wereld, improvisatiemaatschappij, en de dashboardsamenleving. ### Implicaties * * * * De moderne samenleving wordt gekenmerkt door toenemende complexiteit en fragmentatie, wat leidt tot een verlangen naar normatieve sturing en houvast. * Technologie speelt een dubbele rol: het kan ondersteunen bij ordening en veiligheid, maar ook onethisch worden aangewend. * De dashboardsamenleving stelt vier onderzoeksvragen over de verbetering van 'georganiseerde vrijheid', de rol van technologie in institutionele inrichting, de ontwikkeling van een transhumanaal geweten en de ethische dilemma's. ### Belangrijke concepten * **Netwerksamenleving**: Kenmerkt zich door deterritorialisering, horizontalisering, fragmentatie en virtualisering. * **Vloeibare samenleving (Bauman)**: Structuren, identiteiten en relaties zijn niet langer solide maar veranderlijk en onbegrensd. * **Improvisatiemaatschappij (Boutellier)**: Een metafoor voor de complexiteit en incoherentie van de hedendaagse samenleving, gericht op 'georganiseerde vrijheid'. * **Dashboardsamenleving**: Een hypothetische toekomstige samenlevingsvorm die een synthese is van eerdere typeringen, gebaseerd op 'transhumane vrijheid'. * **Concept engineering**: Het uitvinden van concepten om actuele problemen te duiden, met gebruik van inzichten uit verschillende disciplines. * **Hermeneutische cirkel**: Een proces van voortdurende interpretatie en aanpassing tussen theorie en empirische werkelijkheid. * **Functionele extrapolatie**: Het doortrekken van maatschappelijke, historische trends naar de toekomst op een redelijk verantwoorde wijze. * **'Georganiseerde vrijheid'**: Een principe van sociale ordening dat zowel orde als vrijheid tracht te verzoenen, vaak geassocieerd met jazzimprovisatie. * **Weeffouten (Rotmans)**: Barrières in een systeem die optimale functionering belemmeren, zoals institutionele, technologische, economische, ecologische, sociale en morele weeffouten. * **Evolutie-paradox van de moraal**: Een morele weeffout in de evolutionaire ontwikkeling, zoals 'tegenstrijdige verlangens'. * **Ego-opticon**: Een besturingsfilosofie waarbij de burger centraal staat en omringd is door tools om het eigen gedrag te monitoren, in tegenstelling tot het panopticum (overheid controleert) en synopticon (enkelingen controleren). ### Sleutelfeiten * De moraal wordt bekritiseerd als 'te dun' (onvoldoende regulerend), 'te smal' (geïndividualiseerd) en 'te relatief' (onvoldoende betekenis voor gemeenschappelijkheid). * Boutellier pleit voor een 'nieuwe orde' die de incoherentie van de tijd beter begrijpt, in tegenstelling tot Boomkens' 'nieuwe wanorde'. * Sociale continuïteit verwijst naar een robuust sociaal verband dat zowel standvastig als flexibel is voor het voortbestaan. * Complexiteitstheorie kan leiden tot ongeruststellende patronen en is problematisch door meervoudige interpretatie en generalisatie. * 'Systemoorlogen' (grote maatschappelijke crisissen) duiden op kantelpunten in de sociale orde. * De dashboardsamenleving stelt dat een nieuwe substantie nodig is naast een nieuw ordeningsprincipe door de toenemende complexiteit. * Empirische studies hebben betrekking op seksrobotica, de ethische implicaties ervan, en het gebruik van emotieherkennende technologie in gespreksvoering. * De ontwikkeling van een nieuwe besturingsfilosofie (ego-opticon) is cruciaal, waarbij technologie fungeert als een interface en de burger centraal stelt. * Digitalisering kan leiden tot een 'onlife' burgerschap, met gevolgen als een nieuwe wetenschap, aanvullende realiteit, vervaging van realiteit en virtualiteit, en een nieuwe besturingsfilosofie. * Technologische ontwikkeling kan helpen bij sociale ordening, maar brengt ook ethische uitdagingen met zich mee, met name rondom privacy, data eigenaarschap en controle. * De rol van het burgerschap evolueert naar een 'onlife' burgerschap en 'dashboardburgerschap', waarbij de burger meer armslag krijgt en zijn eigen gedrag monitort. ### Tips * * * * De complexe samenleving vereist een moreel kompas en normatieve sturing, mede door de beperkingen van het menselijk cognitief apparaat. * De opkomst van netwerksamenlevingen en de 'dashboardmaatschappij' (DS) stelt nieuwe vragen over sociale ordening, burgerschap en moraliteit. * Technologie speelt een tweeledige rol: ondersteunend voor ordening en normativiteit, maar potentieel problematisch bij onethisch gebruik. * **Drie ordeningsstructuren:** Gemeinschaft (gemeenschap), Gesellschaft (maatschappij) en Netzschaft (netwerkstructuren). * **Vloeibare samenleving (Bauman):** Kenmerkt zich door vloeibare structuren, identiteit en relaties, voortkomend uit een verlies aan controle. * **'Nieuwe orde' (Boutellier):** Een frame om incoherentie en institutionele complexiteit te begrijpen, in tegenstelling tot 'nieuwe wanorde' (Boomkens). * **Improvisatiesamenleving (Boutellier):** Een metafoor voor de complexiteit zonder richting, gebaseerd op 'georganiseerde vrijheid'. * **Dashboardmaatschappij (DS):** Een hypothetische samenlevingsvorm als synthese van bestaande typeringen, met 'transhumane vrijheid' als principe. * **Concept engineering:** Het uitvinden van concepten (bv. improvisatiemaatschappij, dashboardsamenleving) om actuele problemen te duiden. * **Hermeneutische cirkel:** Een opwaartse spiraal van analyse, die leidt tot nieuwe morele dilemma's en utopieën. * **Functionele extrapolatie:** Het doortrekken van maatschappelijke trends naar de toekomst op redelijk verantwoorde wijze. * **Georganiseerde vrijheid:** Een ethische opgave waarbij vrijheid georganiseerd wordt, met een focus op intentionele verandering en verbetering. * **Complextheorie:** Benadrukt structuren, synchroniteit en stabiliteit in netwerksamenlevingen, met emergentie als ordend mechanisme. * **Weeffouten:** Systeemfouten die optimaal functioneren verhinderen, onderverdeeld in 5 typen (institutioneel, technologisch, economisch, ecologisch, sociaal). * **Morele weeffouten:** Gerelateerd aan de strijd tussen rationele en irrationele vermogens en 'tegenstrijdige verlangens'. * **Dashboardburgerschap:** Een nieuw type burgerschap waarbij burgers een persoonlijk dashboard op maat hebben voor gedragsmonitoring en zelfverbetering. * **Onlife burgerschap:** Een uitbreiding van burgerschap waarbij de grenzen tussen realiteit en virtualiteit vervagen. * **Ego-opticon:** Een besturingsfilosofie waarbij burgers omringd zijn door tools die aansluiting en overzicht bewaren, met de burger centraal. * **Digitale moraliteit:** Een nieuw moraaltype dat persoonlijke overtuigingen met feiten verbindt en streeft naar optimalisatie. * **Congealed morality:** Moraliteit die ingebed is in de materiële omgeving, zoals verkeersdrempels die langzamer rijden afdwingen. * **Morele systemen (Hutcheson):** Hechting, geweld, reiniging, samenwerking en beginselenmoraal als oorsprong en ontwikkeling van moraliteit. * **Transhumane gereedschapskist:** Een collectief, niet-cerebraal bewustzijn dat het individu aanvult voor zelfoptimalisatie. * De moderne samenleving wordt gekenmerkt door 'vloeibare structuren' en een verlies aan controle. * Boutellier bekritiseert de huidige moraal als 'te dun, te smal en te relatief'. * De dashboardsamenleving stelt vier onderzoeksvragen over 'georganiseerde vrijheid', burgerschap, morele coherentie en ethische dilemma's. * * * * De moderne samenleving kenmerkt zich door complexiteit, fragmentatie en een verlangen naar normatieve sturing, wat leidt tot de zoektocht naar een moreel kompas. * Technologie wordt gezien als een tweezijdig instrument, zowel ondersteunend voor ordening als potentieel problematisch bij onethisch gebruik. * De 'dashboardsamenleving' (DS) is een hypothetische toekomstige samenlevingsvorm die de netwerksamenleving, informatiemaatschappij en 'onbegrensde wereld' synthetiseert met een principe van 'transhumane vrijheid'. ### Belangrijke inzichten * **Maatschappelijke transformaties:** * Verschuiving van 'living in boxes' naar 'networked societies' met kenmerken als deterritorialisering, horizontalisering en fragmentatie. * Bauman beschrijft een overgang naar 'vloeibare' structuren, identiteiten en relaties, met een verlies aan controle. * Boutellier bekritiseert de huidige moraal als 'te dun, te smal en te relatief', onvoldoende voor regulering, gemeenschappelijkheid en universele toepasbaarheid. * De globalisering en de daarmee gepaard gaande 'nieuwe wanorde' (Boomkens) worden door Boutellier genuanceerd met het concept van een 'nieuwe orde' en de 'improvisatiemaatschappij'. * **De dashboardsamenleving als concept:** * De DS wordt voorgesteld als een vijfde typering van samenlevingsvormen, gebaseerd op 'transhumane vrijheid'. * Vier onderzoeksvragen typeren de DS: verbetering van 'georganiseerde vrijheid', consequenties van technologie als persoonlijk assistentschap, ontwikkeling van een 'transhumaal geweten', en ethische dilemma's. * De DS wordt gezien als een mogelijke oplossing voor de problemen van de 'improvisatiemaatschappij'. * **Methodologie en benaderingen:** * De 'fitting theory' van Power en 'concept engineering' worden gebruikt om de DS te duiden. * De hermeneutische cirkel en toekomstverkenningen met functionele extrapolatie zijn methoden om mogelijke toekomsten te analyseren. * De complexiteitstheorie wordt toegepast, waarbij 'emergentie' (meer is anders) een sleutelbegrip is. * Er wordt onderscheid gemaakt tussen ontstaansvitalisme en substantief vitalisme. * **Weeffouten en morele uitdagingen:** * Rotmans identificeert vijf typen weeffouten (institutioneel, technologisch, economisch, ecologisch, sociaal) die de optimale werking van systemen belemmeren. * Een zesde type, 'morele weeffouten', wordt geïntroduceerd, gerelateerd aan de evolutionaire paradox van de moraal en 'tegenstrijdige verlangens'. * 'Georganiseerde vrijheid' wordt als een ethische opgave gepresenteerd, waarbij technologie een rol speelt in het compenseren van menselijke tekorten. * **Besturingsfilosofieën en burgerschap:** * Traditionele ordeningsprincipes (waarden/normen, actief burgerschap, veiligheid) blijken vaak te falen wanneer ze top-down worden opgelegd. * Het 'panopticum' en 'synopticon' als vormen van sociale controle worden gecontrasteerd met 'emerging governance' en het 'ego-opticon' binnen de DS. * Het 'ego-opticon' plaatst de burger centraal, gebruikmakend van dashboards voor zelfmonitoring en verbetering. ### Voorbeelden ### Kritische kanttekeningen * * * # De implicaties van diagonale moraliteit en techno-ethiek ### Kernidee * Technologie kan een moreel kompas bieden, maar ook een nachtmerrie zijn wanneer onethisch aangewend. * Moderne samenlevingen kampen met complexiteit en een gebrek aan normatieve sturing. * De "dashboardsamenleving" stelt zich een toekomstige samenlevingsvorm voor die de huidige menselijke beperkingen wil overwinnen. ### Centrale concepten * **Orde-structuren:** Gemeinschaft (gemeenschap), Gesellschaft (maatschappij), Netzschaft (netwerkstructuren). * **Vloeibare samenleving (Bauman):** Kenmerkt zich door vloeibare structuren, identiteit en relaties, voortkomend uit een verlies aan controle. * **Imimprovisatiemaatschappij (Boutellier):** Een maatschappij gekenmerkt door incoherentie en institutionele complexiteit, waar "georganiseerde vrijheid" heerst. * **Dashboardsamenleving (DS):** Een hypothetische toekomstige samenlevingsvorm die een synthese is van eerdere typeringen, gebaseerd op "transhumane vrijheid". * **Concept Engineering:** Het uitvinden van concepten om de betekenis van actuele problemen te duiden, gebruikmakend van inzichten uit andere disciplines. * **Hermeneutische cirkel:** Een proces van voortdurende interpretatie en herinterpretatie, leidend tot een opwaartse spiraal van kennis. * **Functionele extrapolatie:** Het doortrekken van maatschappelijke trends naar de toekomst op redelijk verantwoorde wijze. * **Sociale continuïteit:** Een robuust sociaal verband dat zowel standvastig als flexibel is. * **Morele coherentie:** De mate waarin individuen en groepen gedeelde morele overtuigingen en waarden hebben. * **Institutionele inrichting:** De structuren en mechanismen waarmee het gedrag van groepen individuen wordt geleid. * **Georganiseerde vrijheid:** Een principe van sociale ordening dat de spanning tussen vrijheid en structuur probeert te overbruggen. * **Weeffouten:** Barrières in een systeem die optimale functionering verhinderen, onderverdeeld in institutionele, technologische, economische, ecologische, sociale en morele weeffouten. * **Morele weeffouten:** Verwijzen naar de gespleten inrichting van de morele ruimte, de strijd tussen rationele en irrationele vermogens, en tegenstrijdige verlangens. * **Evolutie-paradox van de moraal:** Een weeffout in de evolutionaire (biologische) ontwikkeling van de moraal. * **'Le stade du mirroir' (Lacan):** Het kind identificeert zich met zijn spiegelbeeld, een cruciale stap in de vorming van het zelf en de morele ontwikkeling. * **Onlife burgerschap:** Een nieuw type burgerschap dat voortkomt uit de integratie van technologie en de digitale wereld. * **Congealed morality:** Moraliteit die ingebed is in de materiële omgeving (bv. een verkeersdrempel die langzamer rijden afdwingt). * **Diagonale moraliteit:** Een verbinding tussen horizontale (persoonlijke levensbeschouwingen) en verticale (hiërarchische) moraliteit, geoptimaliseerd door technologie. ### Implicaties en uitdagingen * **Morele instrumentalisering:** Technologie kan worden ingezet om mensen te sturen, wat leidt tot onbedoelde modeling en niet-valide responsen. * **Cognitieve en morele tekorten:** Mensen hebben beperkte informatie- en cognitieve vermogens, wat leidt tot 'informatiedeficit' en een gevoel van vrije wil dat niet altijd de werkelijke oorzaken reflecteert. * **Complexiteitstheorieproblemen:** Risico op multiple interpretatie, onterechte generalisatie, systeemoorlogen en een vaag, gecontesteerd begrippenkader. * **Dyssychroniciteit:** Het tempo van technologische beschikbaarheid overtreft de aanpassingssnelheid van mens en samenleving. * * * * Nieuwe technologische ontwikkelingen, zoals de dashboardsamenleving, vereisen een heroverweging van morele sturing en identiteit. * De complexiteit van de moderne samenleving vraagt om een adaptieve moraal en nieuwe vormen van sociale ordening. * Technologie wordt steeds meer geïntegreerd in onze morele besluitvorming en sociale interacties. ### Belangrijke concepten * **Diagonale moraliteit:** Een vorm van moraliteit die menselijke en technologische componenten op een nieuwe manier verbindt, mogelijk leidend tot een transhumaan geweten. * **Techno-ethiek:** Het ethisch nadenken over de rol en impact van technologie op menselijk gedrag, besluitvorming en sociale structuren. * **Dashboardsamenleving:** Een hypothetische toekomstige samenlevingsvorm waarin technologie fungeert als een gepersonaliseerde interface voor het sturen van gedrag en het waarborgen van normativiteit. * **Improvisatiesamenleving (Boutellier):** Een samenleving gekenmerkt door voortdurende aanpassing, complexiteit en een gebrek aan vaste structuren, wat leidt tot een vraag naar nieuwe morele kaders. * **'Georganiseerde vrijheid':** Een principe van sociale ordening dat probeert vrijheid te combineren met structuur, vaak ondersteund door technologie. * **Emergentie:** Het ontstaan van complexe patronen en orde uit de interactie van eenvoudigere componenten in een systeem. * **Weeffouten:** Systeemfouten die optreden door vastgeroeste patronen, institutionele starheid of technologische dominantie, en die optimale functionering belemmeren. * **Morele weeffouten:** Problemen die voortkomen uit tegenstrijdige verlangens of de gespletenheid tussen rationele en irrationele vermogens. * **'Ego-opticon':** Een besturingsfilosofie waarbij burgers worden omringd door tools die hen helpen zichzelf te monitoren en te verbeteren, in tegenstelling tot een panopticum of synopticon. * **Congealed morality:** Moraliteit die is ingebed in materiële objecten en structuren, die gedrag beïnvloedt zonder expliciete menselijke intentie. * **Transhumaan geweten:** Een hypothetisch geweten dat de menselijke morele capaciteiten overstijgt, mede mogelijk gemaakt door technologische integratie. ### Implicaties * Technologie kan fungeren als een 'digitale stem' of 'tweede beoordelaar' om menselijke cognitieve beperkingen bij morele besluitvorming te compenseren. * De integratie van technologie in onze leefomgeving kan leiden tot een vervaging van de grenzen tussen realiteit en virtualiteit, met ethische dilemma's tot gevolg. * De ontwikkeling van een 'dashboardsamenleving' kan leiden tot nieuwe vormen van burgerschap, waarbij burgers hun eigen gedrag kunnen monitoren en aanpassen. * Technologie kan helpen bij het navigeren door complexe morele vraagstukken, maar brengt ook risico's met zich mee van overmatige controle of manipulatie. * Er is een groeiende behoefte aan een beter begrip van de interactie tussen menselijke moraliteit en technologische systemen om onwenselijke uitkomsten te voorkomen. ### Vooruitziende technologie en ethiek * **Predictive policing:** Kan helpen bij het voorspellen van criminaliteit, maar roept vragen op over privacy en potentiële bias. * **Emotieherkenning via spraak:** Technologische ondersteuning om emoties te detecteren, kan gebruikt worden in hulpverlening, maar vereist zorgvuldige ethische afwegingen. * **Seksrobotica:** De ontwikkeling hiervan roept ernstige ethische, psychologische en juridische vragen op, met name met betrekking tot de bescherming van kwetsbaren. * **'Ambient Intelligence' (AmI):** Omringende intelligentie kan ons leven gemakkelijker maken, maar creëert ook nieuwe vormen van sociale controle en potentiële ongelijkheid. * **'Little sister' vs. 'Big Brother':** De behoefte aan systemen die burgers ondersteunen en begeleiden zonder hen constant te controleren, is cruciaal voor de ontwikkeling van burgerschap. ### Toekomstige ontwikkelingen * Een verschuiving van een 'cerebrale' naar een 'niet-cerebrale' gereedschapskist, waarbij technologie ons moreel beoordelingsvermogen ondersteunt en aanvult. * * * * Technologie speelt een cruciale rol in de toekomstige sociale ordening, met name in de ontwikkeling van een 'dashboardsamenleving' en de vorming van morele kompassen. * Deze ontwikkeling brengt zowel kansen voor verbetering als aanzienlijke ethische dilemma's met zich mee. * Het begrip 'georganiseerde vrijheid' staat centraal in deze toekomstige samenlevingsvorm. * **Dashboardsamenleving (DS):** Een hypothetische toekomstige samenlevingsvorm die een synthese is van de netwerksamenleving, informatiemaatschappij, 'onbegrensde wereld' en de improvisatiemaatschappij. * **Georganiseerde vrijheid:** Een principe van sociale ordening dat past bij de complexiteit van hedendaagse samenlevingen, waarbij orde niet strikt top-down is, maar meer flexibel en emergent. * **Improvisatiemaatschappij:** Een typering van de hedendaagse samenleving, gekenmerkt door complexiteit en een gebrek aan duidelijke richting, die een kader biedt voor het begrijpen van deze tijd. * **Concept engineering:** Een methode waarbij concepten worden uitgevonden om de betekenis en waarde van actuele problemen te duiden, vaak door inzichten uit andere disciplines te gebruiken. * **Morele weeffouten:** Problemen in het morele systeem die voortkomen uit evolutionaire paradoxen, zoals tegenstrijdige verlangens tussen rationele en irrationele vermogens. * **Diagonale moraliteit:** Een nieuw moreel referentiekader dat horizontale (persoonlijke levensbeschouwingen) en verticale (absolute morele waarheden) moraliteit verbindt, mede aangestuurd door technologie. * **Transhumaan geweten:** Een hypothetisch geëvolueerd geweten dat gebruik maakt van technologie om morele besluitvorming te ondersteunen en menselijke beperkingen te overstijgen. * **Ego-opticon:** Een besturingsfilosofie waarbij technologie burgers omringt met tools die aansluiting en overzicht mogelijk maken, met de burger centraal in het monitoren van eigen gedrag. ### Belangrijke feiten * De dashboardsamenleving stelt vier onderzoeksvragen: hoe georganiseerde vrijheid verbeterd kan worden, consequenties voor burgerschap, ontwikkeling van een transhumaal geweten, en ethische dilemma's. * **Weeffouten** (institutionele, technologische, economische, ecologische, sociale, morele) zijn barrières in systemen die optimaal functioneren belemmeren en kunnen niet altijd door de markt gecorrigeerd worden. * De **evolutieparadox van de moraal** beschrijft de weeffout in de biologische ontwikkeling van moraliteit, gekenmerkt door "tegenstrijdige verlangens". * Jazzimprovisatie wordt vaak als metafoor gebruikt voor 'georganiseerde vrijheid', waarbij schijnbare tegenstellingen worden verzoend. * **Concept engineering**, geïnspireerd door complexiteitstheorie en jazzimprovisatie, helpt bij het analyseren van sociale ordening. * **Emergentie** in sociale systemen leidt tot orde door interactie, wat kan resulteren in nieuwe patronen en structuren. * De **complexiteitstheorie** biedt concepten als structuur, synchroniteit en stabiliteit, maar kan ook leiden tot "systeemoorlogen" of "chaos zonder richting". * **Empirische studies**, zoals die naar seksrobotica, verkennen de ethische, psychologische en juridische implicaties van nieuwe technologieën. * **'Onlife' burgerschap** is een concept dat de vervaging van grenzen tussen realiteit en virtualiteit weerspiegelt. * Technologie kan een **persoonlijk assistentschap** worden in de institutionele inrichting, wat leidt tot een "dashboardburgerschap". * De ontwikkeling van een **nieuwe besturingsfilosofie** (ego-opticon) stelt de burger centraal, in tegenstelling tot het panopticon (overheidstoezicht) en synopticon (toezicht door enkelen). * Een **transhumaan geweten** zou morele besluitvorming kunnen verbeteren, potentieel geholpen door digitale feedbacksystemen. * De **vervaging tussen realiteit en virtualiteit** brengt risico's met zich mee, zoals de acceptatie van virtuele ervaringen als reëel. * Er is een behoefte aan een **nieuwe moraal** die past bij technologische ontwikkelingen, mogelijk een collectief transhumaan bewustzijn. ### Kritische kanttekeningen ### Tip * * * * Diagonale moraliteit is een nieuw moreel referentiekader, ontwikkeld binnen de context van de dashboardsamenleving. * Het wordt gezien als een technologisch gestuurd instrument dat persoonlijke overtuigingen verbindt met hogere, berekende idealen. * De ontwikkeling van een 'transhumaan geweten' is een centrale hypothese binnen dit concept. ### Sleutelconcepten * **Dashboardsamenleving**: Een hypothetische toekomstige samenlevingsvorm, synthese van netwerksamenleving, informatiemaatschappij en onbegrensde wereld. * **Georganiseerde vrijheid**: Het principe van sociale ordening binnen de dashboardsamenleving, gebaseerd op 'transhumane vrijheid'. * **Concept engineering**: Een methode om concepten te creëren die de betekenis en waarde van actuele problemen duiden, vaak door inzichten uit verschillende disciplines te gebruiken. * **Morele weeffouten**: Systeemfouten die de optimale werking van maatschappelijke systemen belemmeren, inclusief een zesde type: morele weeffouten. * **Evolutie-paradox van de moraal**: Een weeffout in de evolutionaire ontwikkeling van moraliteit, die zich manifesteert in 'tegenstrijdige verlangens'. * **Horizontale moraliteit**: Persoonlijke levensbeschouwingen en preferenties. * **Verticale moraliteit**: Moraliteit die voortkomt uit een hiërarchische situatie met een absolute morele waarheid. * **Diagonale moraliteit**: Een concept dat horizontale en verticale moraliteit diagonaal verbindt, resulterend in een proces van optimalisatie. * **Empirische ethiek (EE)**: Pleit voor integratie van empirische onderzoeksmethodologie en resultaten in ethiek. * **Congealed morality**: Moraliteit die ingebed is in materiële structuren en technologie, zoals verkeersdrempels. ### Sleutelfeiten * De dashboardsamenleving wordt getypeerd door een 'transhumane vrijheid' als onderliggend principe van ordening. * Technologie wordt gezien als een 'actieve entiteit' die invloed heeft op morele besluitvorming. * De dashboardsamenleving stelt vier onderzoeksvragen centraal, waaronder de ontwikkeling van morele coherentie tot een transhumaal geweten. * Complexiteitstheorie biedt inzichten maar ook uitdagingen; patronen zijn niet altijd geruststellend. * Mogelijke gevolgen van de dashboardsamenleving zijn de uitbouw van nieuwe wetenschap, aanvullende realiteit bij wetgeving, vervaging van realiteit/virtualiteit en een nieuwe besturingsfilosofie (ego-opticon). * Het ego-opticon plaatst de burger centraal voor het monitoren van eigen gedrag, in tegenstelling tot het panopticon en synopticon. * Het concept 'onlife' beschrijft een samenleving waarin digitale en fysieke werelden versmelten. * Technologie kan potentieel fungeren als een 'digitale stem van ons geweten' of 'tweede beoordelaar'. * De ontwikkeling van seksrobotica roept ethische en juridische vragen op, met name rondom de vervaging van de grens tussen realiteit en virtualiteit. * Een 'moral sense' wordt beschreven als een moreel zintuig, geworteld in de biologie. * De hypothese is dat een nieuw type moraal zal verschijnen, voortkomend uit de transitie van een 'cerebrale' naar een 'niet-cerebrale' gereedschapskist. * **Verbetering van burgerlijk leven**: Informatie-uitwisseling kan functioneel en afgestemd op burgerbehoeften worden aangeboden via smart-technologie. * * * * Diagonale moraliteit is een nieuw type moraal dat ontstaat door technologie en een verbinding legt tussen horizontale (persoonlijke) en verticale (hiërarchische) moraliteit. * Technologie, met name dashboards en data-analyse, speelt een cruciale rol in het vormgeven van deze nieuwe morele en maatschappelijke ordening. ### Kernconcepten * **Dashboardsamenleving:** Een hypothetische toekomstige samenleving waarin technologie, met name gepersonaliseerde dashboards, individuen ondersteunt in hun morele en maatschappelijke keuzes. * **Diagonale moraliteit:** Een moreel kompas dat ontstaat door de integratie van persoonlijke voorkeuren (horizontaal) met hogere, berekende idealen (verticaal), voortdurend geoptimaliseerd door data. * **Ego-opticon (EO):** Een besturingsfilosofie waarbij individuen centraal staan, omringd door tools die hen helpen hun eigen gedrag te monitoren en te verbeteren. * **Transhumaan geweten:** Een collectief bewustzijn, gevormd door technologie, dat het individuele cognitieve en morele vermogen aanvult. * **Empirische ethiek:** Een benadering die stelt dat onderzoek naar morele attitudes en gedragingen de basis moet vormen voor ethische theorievorming. * **Congealed morality:** Moraliteit die geïntegreerd is in de materiële omgeving, bijvoorbeeld door technologie zoals verkeersdrempels die bepaald gedrag afdwingen. * **Moraliteit als gereedschapskist:** De visie dat moraliteit niet primair cerebraal is, maar evolueert naar een niet-cerebrale, technologisch ondersteunde gereedschapskist voor zelfoptimalisatie. * **Nieuwe orde (Boutellier):** Een 'georganiseerde vrijheid' die complexiteit en incoherentie in de huidige samenleving beter kan begrijpen en beheren. * **Improvisatiesamenleving:** De hedendaagse samenleving, gekenmerkt door complexiteit, fragmentatie en constante aanpassing. * **Weeffouten:** Systeemfouten in maatschappelijke structuren die optimale functionering belemmeren (institutionele, technologische, economische, ecologische, sociale, en morele weeffouten). * **Morele weeffouten:** Voortdurende strijd tussen rationele en irrationele vermogens, en tegenstrijdige verlangens die de menselijke moraliteit kenmerken. * **Georganiseerde vrijheid:** Een principe van sociale ordening dat flexibiliteit en aanpassing mogelijk maakt, waarbij technologie een sleutelrol speelt. * **Concept engineering:** Het creëren van nieuwe concepten (zoals 'dashboard') om actuele problemen te duiden en inzichten uit diverse disciplines te integreren. * **Hermeneutische cirkel:** Een opwaartse spiraal van analyse en interpretatie, waarbij toekomstige verkenneningen van de dashboardsamenleving leiden tot nieuwe morele dilemma's. * **Verhoogde normatieve sturing:** Technologie kan helpen bij het waarborgen van normativiteit en veiligheid, maar kan ook leiden tot onethische praktijken. * **Transhumane ontwikkeling:** De dashboardsamenleving kan leiden tot een 'transhumane vrijheid' en een 'transhumaan geweten', gericht op het overwinnen van menselijke beperkingen. * **Nieuwe wetenschap en besturingsfilosofie:** De dashboardsamenleving vereist de ontwikkeling van nieuwe wetenschappelijke inzichten en besturingsmodellen zoals het ego-opticon. * **Vervaging realiteit en virtualiteit:** De opkomst van technologieën zoals seksrobots en aanvullende realiteit kan de grens tussen fictie en werkelijkheid doen vervagen. * **Verandering in burgerschap:** Ontwikkeling naar een 'dashboardburgerschap' en 'onlife-burgerschap', waarbij burgers een gepersonaliseerd dashboard voor hun gedrag en identiteit hebben. * **Nieuwe morele dilemma's:** De integratie van technologie in moraliteit leidt tot nieuwe ethische vraagstukken, waaronder de aard van het geweten en de controle over data. * **Herwaardering van gemeenschappelijkheid:** Ondanks de nadruk op individualiteit, blijft er een behoefte aan gemeenschappelijke verhalen en wederzijds respect. ### Conclusies en verdere stappen * De dashboardsamenleving biedt potentieel voor verbetering van het burgerlijk leven door gepersonaliseerde informatie-uitwisseling, maar brengt ook risico's met zich mee. * Er is een behoefte aan een nieuwe besturingsfilosofie (ego-opticon) die de burger centraal stelt, in tegenstelling tot panoptische of synoptische modellen. * * * # Technologie in huurwoningen: ethische en juridische implicaties van informatie-uitwisseling ### Kernidee * De moderne samenleving is complex en vereist normatieve sturing om moreel kompas te bieden. * Technologie wordt ingezet voor sociale ordening, maar kan ook ethische problemen met zich meebrengen. * Er is een zoektocht naar een nieuwe vorm van sociale ordening die past bij een "dashboardsamenleving". ### Contextuele concepten * Drie ordeningsstructuren: Gemeinschaft, Gesellschaft, en Netzschaft (netwerkstructuren). * De moderne samenleving wordt gekenmerkt door "vloeibare" structuren en relaties (Bauman). * De "imimprovisatiemaatschappij" (Boutellier) typeert de huidige complexiteit zonder duidelijke richting. * De "dashboardsamenleving" is een hypothetische toekomstige samenlevingsvorm die eerdere typeringen synthetiseert. ### Onderzoeksvragen voor de dashboardsamenleving * Hoe kan "georganiseerde vrijheid" als principe van sociale ordening verbeterd worden? * Wat zijn de consequenties voor burgerschap wanneer technologie de rol van persoonlijk assistentschap aanneemt? * Hoe kan morele coherentie evolueren naar een transhumaal geweten? * Welke ethische dilemma's ontstaan bij sociale ordeningsprocessen binnen een dashboardsamenleving? ### Methodologie en concepten * **Concept engineering:** Het uitvinden van concepten om de betekenis van actuele problemen te duiden. * **Hermeneutische cirkel:** Een opwaartse spiraal voor analyse en begrip. * **Toekomstverkenningen:** Denkconstructies over toekomstige, niet-bestaande werkelijkheden. * **Functionele extrapolatie:** Trends doortrekken naar de toekomst indien redelijk verantwoord. * **"Psychologisch realisme":** Het zo dicht mogelijk laten aansluiten van psychologische processen in onderzoek bij die in het dagelijks leven. ### Kritiek op bestaande benaderingen * **Bosselaar's kritiek:** Het streven naar effectiviteit kan de rol van de overheid en betrokkenheid van burgers ondermijnen. * **MacIntyre's kritiek:** Het concept "goedheid" en "rechtvaardigheid" kan bedacht zijn door een geprivilegieerde elite. * **Kritiek op "sociale improvisatie":** Kan leiden tot stress, frustratie en verlies van verbinding met overheid en elkaar. ### "Georganiseerde vrijheid" als ordeprincipe * Het principe van "georganiseerde vrijheid" impliceert een ordening van de morele ruimte en institutionele inrichting. * De behoefte aan een "transhumane vrijheid" ontstaat door de complexe aard van de dashboardsamenleving. * Het concept "georganiseerde vrijheid" kan ontaarden in een technocratie of een "ego-opticon" (burger centraal). ### Complexiteitstheorie en haar beperkingen * Complexiteitstheorie biedt concepten zoals structuur, synchroniteit en stabiliteit in netwerksamenlevingen. * **Problemen:** Meerdere interpretaties, generalisaties, systeemoorlogen, abstractie en betwisting van concepten. * De complexiteitstheorie kan geruststellend zijn, maar ook onrustwekkende patronen tonen. ### Empirische studies en gedachte-experimenten ### Gevolgen van technologie-integratie ### Het concept "Dashboardsamenleving" * * * ### Core idee * Technologie in huurwoningen kan zowel ondersteunend zijn voor ordening en veiligheid, als een ethisch probleem vormen bij onethisch gebruik. * De studie onderzoekt of een technologisch instrument, zoals een dashboard, kan bijdragen aan verbetering van sociale ordeningsprocessen en morele sturing. ### Key concepts * **Dashboardmaatschappij:** Een hypothetische toekomstige samenlevingsvorm die een synthese is van netwerksamenleving, informatiemaatschappij en 'onbegrensde wereld', met als principe 'transhumane vrijheid'. * **Improvisatiemaatschappij:** Een metafoor die de hedendaagse complexiteit zonder duidelijke richting duidt, met 'georganiseerde vrijheid' als onderliggend principe. * **Georganiseerde vrijheid:** Een sociaal ordeningsprincipe dat een frame biedt voor de incoherentie en institutionele complexiteit van deze tijd, gebaseerd op interactie en emergentie. * **Concept engineering:** Een methode om concepten te creëren die de betekenis en waarde van actuele problemen duiden, vaak door inzichten uit verschillende disciplines te gebruiken. * **Morele weeffouten:** Problemen in de evolutionaire ontwikkeling van moraal, zoals tegenstrijdige verlangens, die voortkomen uit de gespletenheid tussen rationele en irrationele vermogens. * **Transhumaal geweten:** Een doorontwikkeling van morele coherentie, waarbij technologie een rol speelt in het morele besluitvormingsproces. * **Congealed morality:** Het idee dat de materiële omgeving zelf moraliteit bevat, bijvoorbeeld door de fysieke vormgeving van objecten die gedrag sturen. * **Digitale moraliteit:** Een nieuw moraaltype dat ontstaat door de integratie van technologie in het dagelijks leven, met een combinatie van horizontale en verticale moraliteit. ### Key facts * De hedendaagse maatschappij wordt gekenmerkt door 'vloeibare' structuren en relaties, wat leidt tot een behoefte aan houvast en normatieve sturing. * Technologie kan dienen als een 'moreel kompas', maar kan ook leiden tot 'morele besmetting' door de rol van emoties. * Sociale ordening kan worden benaderd vanuit twee perspectieven: morele coherentie en institutionele inrichting. * Weeffouten zijn barrières in een systeem die optimale functionering verhinderen en kunnen institutioneel, technologisch, economisch, ecologisch of sociaal van aard zijn. * Het concept van 'georganiseerde vrijheid' wordt beschouwd als een ethische opgave die gericht is op verbetering en intentionele verandering. * Complexiteitstheorie biedt inzichten in sociale systemen, maar kan leiden tot problemen van interpretatie en onrustwekkende patronen. * Het gevoel van vrije wil kan een mentale constructie zijn, los van de werkelijke oorzaken van gedrag, wat implicaties heeft voor morele ontwikkeling. * De dashboardsamenleving kan leiden tot vier mogelijke gevolgen: nieuwe wetenschap, aanvullende realiteit voor wetgeving, vervaging realiteit/virtualiteit, en een nieuwe besturingsfilosofie (ego-opticon). ### Implications * De behoefte aan een steeds gedetailleerdere informatie-uitwisseling en personalisatie leidt tot de ontwikkeling van tools die burgers ondersteunen in hun gedrag en beslissingen. * De opkomst van technologieën zoals seksrobots roept controversiële ethische en juridische vragen op over de grenzen van menselijke relaties en de impact op de samenleving. * De ontwikkeling van een 'ego-opticon' besturingsfilosofie verschuift de focus naar burgergestuurde monitoring van gedrag, in tegenstelling tot traditionele controlemechanismen zoals het panopticon. * De integratie van technologie in het sociale en morele leven kan leiden tot een 'digitale moraliteit' en een transhumaan bewustzijn, waarbij de grenzen tussen mens en machine vervagen. * De rol van technologie in het sturen van gedrag en besluitvorming vereist een zorgvuldige ethische en juridische evaluatie om onbedoelde of schadelijke gevolgen te voorkomen. * De ontwikkeling van een 'transhumane' moraal, ondersteund door technologie, kan helpen bij zelfoptimalisatie en het overwinnen van menselijke beperkingen. * * * * Technologie kan sociale ordening en morele vorming ondersteunen, maar ook ethische nachtmerries creëren indien onethisch aangewend. * De 'dashboardsamenleving' is een hypothetische toekomstige samenlevingsvorm die een synthese is van eerdere typeringen en streeft naar 'transhumaan geweten'. * Deze samenlevingsvorm roept vier onderzoeksvragen op met betrekking tot 'georganiseerde vrijheid', burgerschap, morele coherentie en ethische dilemma's. ### Sleutelbegrippen * **Netwerksamenleving:** Infrastructuur van knooppunten en relaties tussen individuen en organisaties. * **Informatiemaatschappij:** Technologische condities die de netwerksamenleving mogelijk maken. * **Onbegrensde wereld:** Globale dimensies van de huidige samenleving. * **Improvisatiemaatschappij:** Hedendaagse samenleving getypeerd door complexiteit zonder duidelijke richting, gebaseerd op 'georganiseerde vrijheid'. * **Dashboardsamenleving (DS):** Een hypothetische toekomstige samenlevingsvorm, synthese van eerdere typen, met 'transhumaan geweten' als onderliggend principe. * **Georganiseerde vrijheid:** Een principe van sociale ordening binnen de improvisatiemaatschappij. * **Concept engineering:** Methode om concepten te bedenken die de waarde van actuele problemen duiden, door inzichten uit andere disciplines te gebruiken. * **Hermeneutische cirkel:** Een proces van voortdurende interpretatie en aanpassing. * **Functionele extrapolatie:** Het doortrekken van maatschappelijke, historische trends naar de toekomst op een redelijk verantwoorde wijze. * **'Psychologisch realisme':** Streven om de psychologische werkelijkheid van onderzoekssituaties zo dicht mogelijk te laten aansluiten bij het dagelijks leven. * **Morele coherentie:** Betekenis die anderen voor ons hebben, vormt de 'morele ruimte'. * **Institutionele inrichting:** Structuren en mechanismen die gedrag van groepen individuen leiden. * **Weeffouten:** Barrières in een systeem die optimaal functioneren verhinderen (institutionele, technologische, economische, ecologische, sociale, morele). * **Morele weeffout (type 6):** De gespleten inrichting van de morele ruimte, de strijd tussen rationele en irrationele vermogens, en 'tegenstrijdige verlangens'. * **Ego-opticon:** Een besturingsfilosofie waarbij burgers omringd worden door tools die aansluiting en overzicht mogelijk maken, met de burger centraal. * **Digitaal geweten/moraliteit:** Een nieuw moraaltype, mogelijk door technologie gestuurd, dat empirische ethiek tracht te formaliseren. * **Congealed morality:** Moraliteit 'bevroren' in materiële objecten of technologie die gedrag sturen. * **Diagonale moraliteit:** Het verbinden van horizontale (persoonlijke) en verticale (hiërarchische) moraliteit via technologie, wat leidt tot realtime aanpassing en optimalisatie. ### Belangrijke concepten en mechanismen * **De 'fitting theory' van Power:** Argumenten die continu worden aangepast in een proces van zelfkritisch schrijven. * **Complexiteitstheorie:** * Structuur: Knooppunten, hubs, clusters en connectoren. * Synchroniteit: Organische patronen van afstemming en feedback. ### Implicaties en uitdagingen ### Voorbeelden en tips * * * * De toenemende integratie van technologie in huurwoningen roept ethische en juridische vragen op, met name rondom informatie-uitwisseling tussen huurder, verhuurder en technologieleveranciers. ### Belangrijke feiten * Slimme technologie in huurwoningen kan bijdragen aan veiligheid, efficiëntie en comfort, maar brengt ook risico's met zich mee. * Data verzameld door slimme apparaten (zoals thermostaten, beveiligingscamera's, energieverbruiksmeters) kan gevoelige informatie over het huishouden bevatten. * Onvoldoende transparantie over welke data wordt verzameld, hoe deze wordt gebruikt en met wie deze wordt gedeeld, vormt een significant probleem. * De gebrekkigheid van het menselijk cognitieve apparaat om complexe informatie te verwerken, bemoeilijkt het navigeren door deze technologische landschappen. * Er is een potentieel risico op misbruik van data, zoals surveillance, profiling of ongewenste marketing. * De 'dashboardmaatschappij' waarin technologie een centrale rol speelt, vereist een heroverweging van sociale ordening en morele sturing. * De ethische implicaties van data-uitwisseling zijn nauw verbonden met concepten als privacy, autonomie en rechtvaardigheid. * Juridische kaders lopen vaak achter op de technologische ontwikkelingen, wat leidt tot onduidelijkheid en kwetsbaarheid. * De studie naar 'georganiseerde vrijheid' en 'dashboardburgerschap' is relevant voor het begrijpen van deze nieuwe dynamiek. ### Belangrijke concepten * **Data-driven society**: Een maatschappij waarin beslissingen en processen sterk afhankelijk zijn van data-analyse. * **Transhumane vrijheid**: Een concept dat verwijst naar vrijheid die mogelijk wordt gemaakt of versterkt door technologie, gericht op het overkomen van menselijke beperkingen. * **Ego-opticon**: Een besturingsfilosofie waarbij burgers omringd zijn door tools die hen helpen hun eigen gedrag te monitoren en te verbeteren, met de burger zelf als centraal punt. * **Congealed morality**: Moraliteit die 'vastgelegd' is in materiële objecten en de omgeving, zoals verkeersdrempels die gedrag sturen. * **Empirische ethiek**: Een benadering die stelt dat onderzoek naar morele attitudes, intuïties en gedragingen de basis moet vormen voor ethische theorievorming. * **Digitale moraliteit**: Een nieuw moraaltype dat ontstaat door de integratie van technologie en dat ethische principes en gedrag stuurt op basis van data. * **Diagonale moraliteit**: Een continu proces van optimalisatie waarbij persoonlijke morele overtuigingen, gebaseerd op feiten, worden verbonden met hogere berekende idealen, vaak ondersteund door technologie. ### Implicaties * **Privacyrisico's**: Verhoogd risico op ongeoorloofde toegang tot en misbruik van persoonlijke data. * **Autonomiebeperking**: Potentiële invloed van technologie op besluitvorming, waardoor de autonomie van de huurder kan worden aangetast. * **Juridische lacunes**: Bestaande wetgeving schiet tekort om de specifieke uitdagingen van technologie in huurwoningen adequaat te adresseren. * **Behoefte aan transparantie**: Noodzaak voor duidelijke communicatie over dataverzameling en -gebruik door verhuurders en technologieproviders. * **Nieuwe vormen van burgerschap**: Ontwikkeling van een 'dashboardburgerschap' dat interactie met technologie omvat. * **Ethische dilemma's**: Diverse morele vraagstukken rondom de manipulatie van gedrag, de rol van emotieherkenning door technologie en de 'vervaging' tussen realiteit en virtualiteit. * * * ### De dashboardsamenleving en morele sturing * Moderne samenlevingen zijn complex en roepen om normatieve sturing en een moreel kompas. * Technologie kan zowel ondersteunend als ethisch problematisch zijn voor sociale ordening en moresvorming. * De overgang van gestructureerde gemeenschappen naar netwerksamenlevingen brengt deterritorialisering, horizontalisering, fragmentatie en virtualisering met zich mee. * Individuele beleving wordt een belangrijk criterium, wat kan leiden tot normoverschrijdend gedrag. * De moderne samenleving wordt gekenmerkt door 'vloeibare structuren' en een verlies aan controle. ### Nieuwe ordeningsprincipes en concepten * **Improvisatiemaatschappij**: een metafoor voor complexiteit zonder richting, gebaseerd op 'georganiseerde vrijheid'. * **Dashboardsamenleving**: een hypothetische toekomstige samenlevingsvorm, synthese van eerdere typen, met 'transhumane vrijheid' als principe. * **Concept Engineering**: methode om concepten te creëren voor actuele problemen, gebruikmakend van inzichten uit andere disciplines (bv. complexiteitstheorie). * **Hermeneutische cirkel**: een opwaartse spiraal van analyse en interpretatie. ### Kritische visies en uitdagingen * **Kritiek op effectiviteit als hoogste waarde**: kan de rol van de overheid ondermijnen en betrokkenheid verzwakken. * **Morele weeffouten**: ontstaan door conflicterende verlangens, egoïsme, cognitieve vertekeningen (bias) en een gebrekkige morele ontwikkeling. * **Gebrek aan informatie en cognitieve beperkingen**: leidt tot een 'informatiedeficit' en een gevoel van vrije wil dat niet altijd overeenkomt met werkelijke oorzaken. * **Complexiteitstheorie**: kan leiden tot verkeerde aannames, generalisaties en onduidelijkheid door de veelheid aan interpretaties en de 'eigen logica' van systemen. * **Systemoorlogen**: historische periodes van internationale ordeverstoringen, die een negatieve dynamiek kunnen voortzetten. * **Gaten in informatie-, cognitieve en morele vermogens**: de menselijke geest is beperkt in het verwerken van informatie en het nemen van betrouwbare morele beslissingen. ### Georganiseerde vrijheid en het ego-opticon * **Georganiseerde vrijheid**: een ethische opgave gericht op het creëren van verbetering, niet op het accepteren van de natuurlijke ordening. * **Dashboardsamenleving**: biedt de mogelijkheid voor 'georganiseerde vrijheid' en potentieel voor 'transhumane vrijheid'. * **Ego-opticon**: een besturingsfilosofie waarbij de burger centraal staat, omringd door tools voor zelfmonitoring en zelfverbetering, als tegenhanger van het panopticum. * **Digitale moraliteit**: een nieuw moraaltype dat feiten verbindt met berekende idealen, met een focus op 'diagonale moraliteit' (optimalisatie). ### Gevolgen en toepassingen van technologie * **Uitbouw van een nieuwe wetenschap**: sociale fysica en de analyse van meetbare entiteiten. * **Aanvullende realiteit (AR) bij wetgeving en ordehandhaving**: digitale tools voor juridisch assistentschap en analyse van gedrag. * **Vervaging tussen realiteit en virtualiteit**: onder meer door de opkomst van robotica, waaronder seksrobots, met bijbehorende ethische en juridische implicaties. * **Ontwikkeling van een nieuwe besturingsfilosofie**: van 'big brother' naar 'little sister' en het ego-opticon. * **Digitale moraliteit**: de integratie van technologie in de materiële omgeving en de ontwikkeling van een nieuw moraaltype. * **Gedachte-experiment 'pruderie'**: illustreert hoe technologie oude morele principes nieuw leven kan inblazen. ### Conclusies en reflecties * * * # Morele dilemma's in een 'ego-opticon' en dataveillance ### Kernidee * De complexe samenleving vraagt om morele sturing en normatieve duidelijkheid. * Technologie speelt een dubbele rol: het kan normativiteit waarborgen, maar ook onethisch worden aangewend. * De dashboardsamenleving (DS) is een hypothetische toekomstige samenlevingsvorm die een synthese biedt van eerdere ordeningsstructuren. ### Belangrijke feiten * De moderne samenleving wordt gekenmerkt door 'vloeibare' structuren en identiteiten. * Boutellier bekritiseert de huidige moraal als 'te dun', 'te smal' en 'te relatief'. * Het concept 'georganiseerde vrijheid' is een centraal thema in de analyse van sociale ordening. * De dashboardsamenleving stelt vier onderzoeksvragen over georganiseerde vrijheid, burgerschap, transhumaal geweten en ethische dilemma's. * De 'fitting theory' van Power en 'concept engineering' worden gebruikt om nieuwe concepten te duiden. * Complexiteitstheorie en de metafoor van een jazzorkest worden ingezet om de dynamiek van de samenleving te beschrijven. * Weeffouten (systeemfouten) in institutionele, technologische, economische, ecologische en sociale domeinen belemmeren optimaal functioneren. * Een 'morele weeffout' wordt geïdentificeerd in de gespletenheid tussen rationele en irrationele vermogens. * Het 'ego-opticon' is een besturingsfilosofie waarbij burgers zichzelf centraal stellen door middel van technologie. ### Kernconcepten * **Dashboardsamenleving (DS):** Een toekomstige samenlevingsvorm met 'transhumane vrijheid' als principe, die een synthese vormt van netwerksamenleving, informatiemaatschappij en 'onbegrensde wereld'. * **Georganiseerde vrijheid:** Een principe van sociale ordening dat zowel structuur als flexibiliteit beoogt, waarbij technologie een instrumentele rol speelt. * **Morele weeffouten:** Fundamentele tekortkomingen in de menselijke moraliteit, zoals tegenstrijdige verlangens en cognitieve vertekeningen, die een optimaal functioneren belemmeren. * **Ego-opticon:** Een besturingsfilosofie die zich richt op het zelfgestuurde monitoren van gedrag door burgers, in tegenstelling tot traditionele controlemechanismen. * **Transhumaan geweten:** Een hypothetisch toekomstig moreel kompas dat voortkomt uit de integratie van technologie en menselijke cognitie. * **Congealed morality:** Moraliteit die ingebed is in de materiële omgeving, bijvoorbeeld door technologische structuren die gedrag sturen. * **Diagonale moraliteit:** Een moreel referentiekader in de DS dat persoonlijke overtuigingen verbindt met hogere berekende idealen, voortdurend geoptimaliseerd door realtime controle. ### Implicaties * Technologische ontwikkelingen, zoals kunstmatige intelligentie en dataveillance, creëren nieuwe morele dilemma's. * De definitie van burgerschap en de rol van de overheid veranderen in een data-gedreven samenleving. * De grens tussen realiteit en virtualiteit vervaagt, wat invloed heeft op menselijke interacties en identiteit. * Er bestaat een behoefte aan een nieuw moreel kader dat past bij de complexiteit en dynamiek van de hedendaagse en toekomstige samenleving. * De dashboardsamenleving biedt potentieel voor verbetering van sociale ordening, maar brengt ook risico's met zich mee. ### Tip > Het concept van 'georganiseerde vrijheid' vereist een zorgvuldige afweging tussen individuele autonomie en collectieve ordening, met technologie als mogelijke facilitator of belemmering ### Voorbeeld * * * * Een 'ego-opticon' ontstaat wanneer technologie aansluiting vindt met het individu, waardoor een persoonlijk overzicht behouden wordt. * Dit concept staat in contrast met het panopticon (controle door overheid) en synopticon (controle door enkelen). * De dashboardsamenleving (DS) speelt een sleutelrol in de ontwikkeling van het 'ego-opticon' en dataveillance. * **'Ego-opticon'**: Een systeem van persoonlijke digitale spiegels die burgers helpen hun eigen gedrag te monitoren en te verbeteren. * **Dataveillance**: Het proces van het monitoren en analyseren van gegevens om gedrag te beïnvloeden of te sturen. * **Transhumane vrijheid**: Een nieuw type vrijheid dat ontstaat door technologie die menselijke beperkingen overstijgt. * **Onlife burgerschap**: Een vorm van burgerschap die ontstaat in een digitale samenleving waar de grenzen tussen realiteit en virtualiteit vervagen. * **Digitale moraliteit**: Een nieuwe moraal die voortkomt uit de integratie van technologie met menselijk gedrag, waarbij gedrag wordt getoetst aan feiten en berekende idealen. ### Sleutelgegevens * Het 'ego-opticon' stelt de burger centraal, in tegenstelling tot het panopticon (overheid centraal) en synopticon (enkelen centraal). * Technologie fungeert als een "digitale stem van ons geweten" in het 'ego-opticon'. * De dashboardsamenleving (DS) biedt een instrumentenpaneel op maat voor elke burger als digitale toetssteen van het eigen gedrag. * In de DS kan informatie-uitwisseling functioneel en afgestemd op de behoeften van burgers worden aangeboden via smart-technologie. * Virtuele beleving kan onder bepaalde condities gelijk worden gesteld aan reële ervaringen. * De ontwikkeling van een 'ego-opticon' kan leiden tot nieuwe vormen van sociale controle en een herdefiniëring van burgerschap. * Technologie wordt een actieve entiteit met moraliserende invloed op onze besluitvorming. * De nadruk verschuift van top-down controle naar een bottom-up proces van 'sociaal improviseren' en zelfsturing. * Het 'ego-opticon' biedt ruimte voor groei en zelfverbetering, waarbij burgers hun eigen gedrag kunnen monitoren en aanpassen. * De integratie van technologie in de materiële omgeving (congealed morality) beïnvloedt gedrag op subtiele wijze. ### Kritische Mores * Het risico bestaat dat het 'ego-opticon' niet volledig transparant is en mogelijk tot ongewenste eigenaarschap van data leidt. * De 'media equation' suggereert dat virtuele ervaringen vergelijkbaar kunnen zijn met reële ervaringen, wat ethische vraagstukken oproept. * De vervaging van grenzen tussen realiteit en virtualiteit, bijvoorbeeld door seksrobotica, stelt ethische en juridische grenzen op de proef. * De nadruk op effectiviteit kan leiden tot een verlies van betrokkenheid en kundigheid bij burgers en professionals. * Het gevaar bestaat dat technologie ons rationele vermogen overstijgt zonder dat we ons daarvan bewust zijn. > **Tip:** Begrijpen hoe technologie de grenzen tussen realiteit en virtualiteit vervaagt, is cruciaal voor het evalueren van de ethische implicaties van dataveillance en het 'ego-opticon' * * * * De 'ego-opticon' en dataveillance creëren nieuwe morele dilemma's door technologie die ons gedrag beïnvloedt en controleert. * De overgang van een 'disciplinaire maatschappij' naar een 'controle maatschappij' betekent flexibele netwerken in plaats van vaste instituties. * Technologie wordt steeds meer een actieve entiteit die invloed uitoefent op onze morele besluitvorming. * De dashboardsamenleving stelt het individu centraal om eigen gedrag te monitoren, wat leidt tot een hernieuwde vrijheid. * Ambient Intelligence (AmI) kenmerkt een omgeving met omringende intelligentie, waarbij het dashboard fungeert als interface. * Digitale tracering, zoals RFID-tags, symboliseert de internalisering van surveillance en disciplinering. * Het 'ego-opticon' stelt de burger centraal, in tegenstelling tot het 'panopticum' (overheid controle) en 'synopticon' (enkelen houden anderen in de gaten). * Technologie kan zowel als 'big brother' (controle) als 'little sister' (ondersteuning, interventie) functioneren. * Wetgeving en ordehandhaving kunnen gebruik maken van aanvullende realiteit (AR) om gedrag te monitoren en te sturen. * De grens tussen realiteit en virtualiteit vervaagt, met potentiële ethische implicaties, zoals bij de ontwikkeling van seksrobots. * Een 'data-gestuurde samenleving' stelt het individu centraal, waarbij het dashboard dient als een persoonlijke digitale toetssteen. * De moraal wordt steeds meer geprivatiseerd, met een 'duaal procesmodel' (automatische vs. gecontroleerde processen) dat gedrag beïnvloedt. * Sociotechniek, de toepassing van sociale wetenschap voor sociale doelstellingen, is afhankelijk van technologie en dashboards. * Het 'morele kompas' kan worden gezien als een 'cerebrale gereedschapskist', die evolueert naar een 'niet-cerebrale gereedschapskist' met transhumane elementen. * **Ego-opticon**: Een besturingsfilosofie waarbij de burger omringd is door tools die helpen bij het bewaren van overzicht en het monitoren van eigen gedrag. * **Controle maatschappij**: Een maatschappij met flexibele, veranderlijke netwerken in plaats van vaste disciplinerende instituties. * **Media Equation**: De theorie dat participanten in een virtuele setting reageren alsof het een reële wereld betreft. * **Congealed Morality**: Moraliteit die aanwezig is in de materiële omgeving en het gedrag beïnvloedt (bv. een verkeersdrempel). * **Diagonale Moraliteit**: Een door technologie aangestuurde moraliteit die persoonlijke overtuigingen verbindt met berekende idealen, resulterend in realtime bijstelling. * **Transhumane Vrijheid**: Een nieuwe vorm van vrijheid die gericht is op het overwinnen van menselijke beperkingen door technologische integratie. * **Duale Procesmodel**: Een model dat gedrag verklaart vanuit de interactie tussen automatische en gecontroleerde psychologische processen. * **Empirische Ethiek**: Een benadering die empirisch onderzoek integreert in ethische overwegingen. * De mogelijkheid tot zelfoptimalisatie via technologie leidt tot 'fyborgisatie' of 'functionele cyborgisatie'. * Een nieuwe besturingsfilosofie (ego-opticon) ontstaat, waarin de burger centraal staat voor zelfmonitoring en verbetering. * De integratie van technologie in de 'morele ruimte' kan leiden tot een 'transhumaan geweten'. * * * * De 'ego-opticon' is een technologisch gecreëerde sociale omgeving die burgers centraal stelt, hen in staat stelt hun eigen gedrag te monitoren via dashboards. * Dit concept, als metafoor voor een digitale spiegel, beoogt burgers te helpen zichzelf te zien en hun gedrag te verbeteren, in tegenstelling tot een panoptisch toezicht. * Een transhumaan geweten, ondersteund door technologie, kan bijdragen aan morele ontwikkeling en ethische besluitvorming. * **Dataveillance en het ego-opticon:** Burgers worden omringd door tools die hen helpen aansluiting te vinden en overzicht te bewaren, met een focus op zelfmonitoring. * **Transhumaan geweten:** Een hypothetisch, technologisch ondersteund moreel kompas dat ethische formalisering mogelijk maakt. * **Congealed morality:** Moraliteit die ingebed is in de materiële omgeving door technologische ontwerpen (bv. een verkeersdrempel die langzamer rijden afdwingt). * **Digitale moraliteit:** Een nieuw moraaltype dat voortkomt uit de integratie van technologie en menselijke overtuigingen, met een diagonale moraliteit die persoonlijke voorkeuren verbindt met berekende idealen. * **Diagonale moraliteit:** Een proces van continue optimalisatie, waarbij persoonlijke morele overtuigingen worden verbonden met hogere, berekende idealen, resulterend in een aanpasbaar moreel kompas. * **Empirische ethiek (EE):** Een benadering die empirisch onderzoek integreert met normatieve ethiek om morele attitudes, intuïties en gedragingen in kaart te brengen. * **Gevoel van vrije wil:** Een mentale constructie die ontstaat wanneer acties bewust worden overwogen, consistent volgen op gedachte, en geen voor de hand liggende externe oorzaken hebben. * **Morele weeffouten:** Tegenstrijdige verlangens en gebreken in de evolutionaire ontwikkeling van de moraal. * **Systemische wetmatigheid:** Het onderliggende mechanisme dat de organisatie van de samenleving stuurt, niet vrij maar gebonden. ### Sleutelfiguren en Theorieën * **Boutellier:** Introduceert concepten als 'improvisatiemaatschappij' en 'georganiseerde vrijheid', pleit voor een 'nieuwe orde' en stelt dat sociale ordening noodzakelijk is. * **Foucault:** Beschrijft de overgang van een 'disciplinaire maatschappij' naar een 'controle maatschappij' met nadruk op zichtbaarheid en disciplinering. * **Latour:** Introduceert het concept 'congealed morality' om te beschrijven hoe technologie moraliteit in de materiële omgeving verankert. * **Power:** Ontwikkelt de 'fitting theory', waarbij argumenten progressief worden aangepast in een proces van zelfkritisch schrijven. * **Rousseau:** Stelt 'liberté bien réglée' (goedgeordende vrijheid) voor, waarbij vrijheid als pedagogische techniek wordt ingezet. ### Implicaties en Dilemma's * **Vervaging van realiteit en virtualiteit:** De grens tussen de fysieke en digitale wereld wordt dunner, met implicaties voor menselijke interactie en moraal (bv. seksrobotica). * **Nieuwe besturingsfilosofie (ego-opticon):** Verschilt van panopticum (controle door overheid) en synopticon (controle door enkelen) door de burger centraal te stellen voor zelfmonitoring. * **Consequenties voor burgerschap:** Technologie als persoonlijk assistent kan leiden tot 'onlife burgerschap' met een dashboard op maat voor elke burger. * **Morele verwarring:** Door de individualisering van moraal en het wegvallen van traditionele kaders, kan een algehele morele verwarring ontstaan. * **Risico's van dataveillance:** Ongewenst eigenaarschap van data en het risico op een 'toezichtsparadox' wanneer technologie de zelfcorrigerende vermogens ondermijnt. * **Uitbouw van nieuwe wetenschap:** Sociale fysica en het gebruik van digitale tools voor analyse van gedrag en maatschappelijke processen. * **Aanvullende realiteit (AR) in wetgeving en ordehandhaving:** AR kan worden ingezet ter ondersteuning van wetgeving en ordehandhaving, wat de relatie tussen burgers en de wet verandert. ### Verbeterpunten en Kritiek * **Complexiteitstheorie als 'geruststellend' chaos:** De complexiteitstheorie biedt geen geruststellende patronen en kan leiden tot overmatige generalisatie en misinterpretatie. * * * # De ontwikkeling van een transhumaan geweten en ethische dilemma's ### Kernidee * De complexe samenleving vraagt om morele sturing door een gebrek aan cognitieve capaciteit om betrouwbare beslissingen te nemen. * Sociale ordeningsstructuren evolueren van gemeinschaft en gesellschaft naar netwerksamenlevingen en hypothetische dashboardsamenlevingen. * Technologie wordt een steeds belangrijker instrument in de vorming van mores en identiteit, wat leidt tot nieuwe morele en ethische dilemma's. ### Sleutelconcepten * **Netwerksamenleving:** Gekenmerkt door deterritorialisering, horizontalisering, fragmentatie en virtualisering, wat de ordening van de samenleving beïnvloedt. * **Vloeibare samenleving (Bauman):** Gekenmerkt door vluchtige structuren, identiteiten en relaties, met een verlies aan controle en een behoefte aan houvast. * **Improvisatiemaatschappij (Boutellier):** Een samenleving die gekenmerkt wordt door complexiteit en incoherentie, waar men voortdurend moet improviseren om met problemen om te gaan. * **Dashboardsamenleving:** Een hypothetische toekomstige samenlevingsvorm die de netwerk-, informatie-, onbegrensde en improvisatiesamenleving synthetiseert, met 'transhumane vrijheid' als onderliggend principe. * **Georganiseerde vrijheid:** Een principe van sociale ordening dat een balans zoekt tussen orde en vrijheid, waarbij technologie een ondersteunende rol speelt. * **Concept engineering:** Het uitvinden en gebruiken van concepten om actuele problemen te duiden, waarbij inzichten uit verschillende disciplines worden geïntegreerd. * **Hermeneutische cirkel:** Een opwaartse spiraal van interpretatie die leidt tot een beter begrip van complexe materie. * **Empirische ethiek:** Pleit voor de integratie van empirisch onderzoek in ethiek om morele attitudes, intuïties en redeneringen in kaart te brengen. * **Digitale moraliteit:** Een nieuwe moraal die ontstaat door de integratie van technologie, die zowel horizontalisering als verticalisering van moraliteit kan verbeteren door beide typen diagonaal te verbinden. * **'Congealed morality':** Moraliteit die ingebed is in materiële objecten en structuren, zoals verkeersdrempels, die menselijk gedrag sturen. * **Morele weeffouten:** Problemen of tekortkomingen in systemen die optimale werking belemmeren, zoals institutionele, technologische, economische, ecologische, sociale en morele weeffouten. * **Evolutie-paradox van de moraal:** De tegenstrijdige verlangens die voortkomen uit de evolutionaire ontwikkeling van de moraal, wat een morele weeffout kan zijn. * **Transhumaan geweten:** Een hypothetisch geweten dat verder gaat dan menselijke beperkingen, mede gevormd door technologie en een niet-cerebrale gereedschapskist. * **Fy-borgisatie:** De toevoeging van artefacten aan het lichaam met als doel functionele zelfoptimalisatie. ### Sleutelfiguren en theorieën * **Castells:** Introduceerde het concept van 'living in networked societies'. * **Bauman:** Beschreef de 'vloeibare samenleving'. * **Boutellier:** Ontwikkelde het concept van de 'improvisatiemaatschappij' en 'georganiseerde vrijheid'. * **Power:** De 'fitting theory' wordt gebruikt om argumenten progressief aan te passen. * **Durkheim:** Zoektocht naar een eenheidscheppend principe voor sociale ordening. * **Rotmans:** Onderscheidt vijf typen weeffouten in systemen. * **Kohlberg:** Theorie over morele ontwikkeling, geïnspireerd door Piaget. * **Wegner en Wheatley:** Onderzochten de voorwaarden voor het ervaren van 'vrije wil'. ### Onderzoeksvragen van de dashboardsamenleving ### Gevolgen van de dashboardsamenleving ### Ethische dilemma's en uitdagingen ### Conclusies en reflecties * * * * De moderne samenleving wordt gekenmerkt door complexiteit, fragmentatie en technologische doorbraken, wat leidt tot een behoefte aan nieuwe vormen van morele sturing en een "moreel kompas". * Technologie, met name in de vorm van dashboards en gepersonaliseerde instrumenten, kan een rol spelen bij de sociale ordening en de vorming van identiteit en moraal. * De ontwikkeling naar een "dashboardsamenleving" en een "transhumane vrijheid" brengt significante ethische dilemma's met zich mee, met name rond controle, privacy en de aard van het menselijk geweten. ### Kernconcepten * **Gemeinschaft, Gesellschaft, Netzschaft:** Drie ordeningsstructuren die de evolutie van sociale structuren illustreren, van traditionele gemeenschappen naar moderne netwerksamenlevingen. * **Vloeibare samenleving (Bauman):** Karakteristiek van de moderne samenleving met vloeibare structuren, identiteiten en relaties, voortkomend uit een verlies aan controle. * **Imimprovisatiemaatschappij (Boutellier):** Een samenlevingsvorm die de incoherentie en institutionele complexiteit van de huidige tijd beter kan verklaren, gekenmerkt door "georganiseerde vrijheid". * **Dashboardsamenleving:** Een hypothetische toekomstige samenlevingsvorm die een synthese is van eerdere typeringen, met "transhumane vrijheid" als onderliggend principe. * **Concept engineering:** Een methode om concepten te creëren die de betekenis en waarde van actuele problemen duiden, vaak door inzichten uit verschillende disciplines te combineren. * **Fitting theory (Power):** Een proces van voortdurende aanpassing en zelfkritiek tussen theoretische voorschriften en empirische fragmenten. * **Hermeneutische cirkel:** Een proces van wederzijdse interpretatie en begrip, dat opwaarts spiraalvormig kan verlopen. * **Functionele extrapolatie:** Het doortrekken van maatschappelijke trends naar de toekomst op een redelijk verantwoorde manier. * **Psychologisch realisme:** Het streven om de psychologische processen in onderzoek zo dicht mogelijk te laten aansluiten bij die in het dagelijkse leven. * **Weeffouten (Rotmans):** Barrières in een systeem die optimale functionering verhinderen (institutioneel, technologisch, economisch, ecologisch, sociaal, moreel). * **Morele weeffouten:** Verwijzen naar een gespleten inrichting van de morele ruimte, voortkomend uit de strijd tussen rationele en irrationele vermogens, en "tegenstrijdige verlangens". * **Gedefinieerde vrijheid:** Een concept dat de spanning tussen orde en vrijheid probeert te verzoenen, vaak geïllustreerd door jazzimprovisatie. * **Transhumane vrijheid:** Een nieuwe vorm van vrijheid die menselijke beperkingen wil overstijgen, mogelijk gemaakt door technologie. * **Digitaal burgerschap / Dashboardburgerschap:** Een nieuw type burgerschap dat past bij een data-gestuurde samenleving, waarbij individuen gepersonaliseerde dashboards gebruiken om hun gedrag te monitoren. * **Ego-opticon:** Een besturingsfilosofie waarin burgers omringd zijn door tools die aansluiting mogelijk maken en overzicht bewaren, met de burger als uitgangspunt voor controle. * **Congealed morality:** Moraliteit die ingebed is in de materiële omgeving, bijvoorbeeld door technologie, die gedrag stuurt. * **Digitale moraliteit / Diagonale moraliteit:** Een nieuw moraaltype dat persoonlijke overtuigingen verbindt met berekende idealen, waarbij technologie een rol speelt in de optimalisatie van gedrag. * **Morele systemen (Type 1-5):** Hechtingsmoraal, geweldmoraal, reinigingsmoraal, samenwerkingsmoraal, en beginselenmoraal, die verschillende aspecten van menselijke moraliteit verklaren. * **Fyborgisatie:** Functionele cyborgisatie, de toevoeging van artefacten aan het lichaam voor zelfoptimalisatie. ### Implicaties * Technologie kan een rol spelen in het waarborgen van normativiteit, maar kan ook leiden tot onethisch gebruik en controle. * De behoefte aan houvast in een "vloeibare" samenleving kan leiden tot een drang naar normatieve sturing en identiteitsvorming. * Het begrip "georganiseerde vrijheid" suggereert een nieuwe ordeningsprincipes die de complexiteit van de samenleving kan omvatten. ### Belangrijke Aandachtspunten * * * * De ontwikkeling van een transhumaan geweten wordt onderzocht in de context van een toekomstige "dashboardsamenleving". * Technologie wordt gezien als een cruciaal hulpmiddel bij sociale ordening, moreel-gedrag en identiteitsvorming. * De focus ligt op hoe deze technologie ethische dilemma's genereert en hoe het morele kompas opnieuw vorm krijgt. ### Belangrijke concepten * **Dashboardsamenleving:** Een hypothetische toekomstige samenlevingsvorm, een synthese van netwerksamenleving, informatiemaatschappij en een "onbegrensde wereld", gekenmerkt door "transhumane vrijheid". * **Transhumane vrijheid:** Het onderliggende principe van de dashboardsamenleving, een evolutie van "georganiseerde vrijheid". * **Morele coherentie:** De betekenis die anderen voor ons hebben en de verwachtingen en regels die gedrag bepalen. * **Institutionele inrichting:** De structuren en mechanismen waarmee groepsgedrag wordt geleid. * **Georganiseerde vrijheid:** Een ordentingsprincipe dat streeft naar een balans tussen vrijheid en structuur, mogelijk gemaakt door technologie. * **Concept engineering:** Het uitvinden van concepten (zoals "dashboardsamenleving") om actuele problemen te duiden, vaak door interdisciplinaire inzichten te gebruiken. * **Emergentie:** Het ontstaan van orde en patronen door interactie binnen complexe systemen. * **Substantief vitalisme:** Zoekt naar nieuwe substanties naarmate realiteiten ingewikkelder worden. * **Ontstaansvitalisme:** Zoekt naar een nieuwe wijze van organisatie en integratie, niet naar nieuwe substanties. * **Weeffouten:** Barrières in een systeem die optimaal functioneren verhinderen (institutioneel, technologisch, economisch, ecologisch, sociaal, moreel). * **Morele weeffouten:** Ontstaan uit de strijd tussen rationele en irrationele vermogens, met tegenstrijdige verlangens als gevolg. * **Cognitieve vertekeningen (bias):** Aantasting van het oordeelsvermogen, zoals de omissie bias. * **'Le stade du mirroir' (het spiegelstadium):** Het moment waarop een kind zich identificeert met zijn spiegelbeeld, cruciaal voor de identiteitsvorming. * **Media equation:** De theorie dat virtuele belevingen gelijkgesteld kunnen worden aan reële ervaringen. * **Ego-opticon:** Een besturingsfilosofie waarbij technologie de burger omringt, waardoor aansluiting en overzicht mogelijk is, met de burger centraal. * **Digitale moraliteit:** Een nog niet bestaand moraaltype dat de persoonlijke morele overtuigingen verbindt met berekende idealen. * **Diagonale moraliteit:** De wijzer op de morele wijzerplaat, in een permanent proces van optimalisatie. * **Empirische ethiek (EE):** Een benadering die stelt dat onderzoek naar morele attitudes en gedragingen de basis moet vormen voor ethiek. ### Belangrijke inzichten * De dashboardsamenleving stelt vier onderzoeksvragen: * Hoe kan "georganiseerde vrijheid" verbeterd worden? * Wat zijn de consequenties voor burgerschap wanneer technologie een rol speelt als persoonlijk assistentschap? * Hoe kan morele coherentie ontwikkelen tot een transhumaan geweten? ### Ethische dilemma's en gevolgen * * * * De complexe, netwerkgeoriënteerde samenleving vereist een nieuw moreel kompas en normatieve sturing. * Technologie speelt een dubbele rol: zowel ondersteunend als potentieel onethisch bij de ordening van de samenleving. * De zoektocht naar een "nieuwe orde" is essentieel om de incoherentie en complexiteit van de huidige tijd te begrijpen. * **Ordeningsstructuren:** Van gemeinschaft en gesellschaft naar netwerksamenlevingen. * **Vloeibare samenleving:** Kenmerkend door veranderende structuren, identiteiten en relaties (Bauman). * **Improvisatiesamenleving:** Een maatschappij die gekenmerkt wordt door dunne, smalle en relatieve moraal (Boutellier). * **Nieuwe orde:** Een frame dat de verhoudingen tussen burgers beter regelt en empathie bevordert (Boutellier). * **Dashboardsamenleving:** Een hypothetische toekomstige samenlevingsvorm die de netwerksamenleving, informatiemaatschappij en onbegrensde wereld synthetiseert. * **Georganiseerde vrijheid:** Een principe van sociale ordening dat een balans zoekt tussen vrijheid en structuur. * **Concept engineering:** Het uitvinden van concepten om actuele problemen te duiden, met inzichten uit andere disciplines. * **Hermeneutische cirkel:** Een opwaartse spiraal van interpretatie en begrip. * **Functionele extrapolatie:** Het doortrekken van maatschappelijke trends naar de toekomst. * **Psychologisch realisme:** Het zo dicht mogelijk laten aansluiten van onderzoeksopzet bij dagelijkse psychologische processen. * **Morele weeffouten:** Problemen in de evolutionaire ontwikkeling van moraal, zoals tegenstrijdige verlangens. * **Digitale moraliteit:** Een nieuw moraaltype dat nog niet bestaat en de uitbouw van empirische ethiek veronderstelt. * **Congealed morality:** Moraliteit die aanwezig is in materiële omgevingen (bv. verkeersdrempels). * **Diagonale moraliteit:** Het verbinden van horizontale en verticale moraliteit, met continue bijstelling. * **Morele systemen (5 typen):** Hechting, geweld, reiniging, samenwerking en beginselenmoraal. * **Cerebrale vs. niet-cerebrale gereedschapskist:** De transitie naar een collectief, transhumaan bewustzijn. ### Sleutelideeën en mechanismen * **Foutieve generalisatie:** Het gevaar van het te breed toepassen van de complexiteitstheorie. * **Systeemoorlogen:** Historische cycli van mondiale conflicten die duiden op systeemveranderingen. * **Dyssychroniciteit:** Een discrepantie tussen technologische vooruitgang en het aanpassingsvermogen van mensen. * **Informatie-, cognitieve en morele tekorten:** Beperkingen in onze vermogens die leiden tot "informatiedeficit" en het "gevoel van vrije wil" als mentale constructie. * **Medialogica en de 'media equation':** De invloed van media op gedrag alsof het een reële ervaring betreft. * **'Big brother' vs. 'Little sister' samenleving:** Controle door de staat versus een meer gedecentraliseerde, burgergerichte benadering. ### Implicaties en ethische dilemma's * * * * Het concept van een "transhumaan geweten" suggereert een evolutie van menselijke moraliteit, mede gedreven door technologische integratie. * Technologie speelt een steeds grotere rol in het vormgeven van ons morele kompas en onze sociale ordening. * De dashboardsamenleving (DS) is een hypothetische toekomstige samenlevingsvorm die streeft naar verbetering van sociale ordeningsprocessen, met name op normatief gebied. * Deze nieuwe samenlevingsvorm introduceert fundamentele ethische dilemma's met betrekking tot menselijke grenzen en technologische integratie. ### Kernelementen van een transhumaan geweten * **Digitale moraliteit**: Een nieuw moraaltype dat voortkomt uit de integratie van technologie in het morele systeem, met een focus op empirische ethiek en data-gedreven inzichten. * **Diagonale moraliteit**: Een proces van continue optimalisatie waarbij persoonlijke overtuigingen, feitelijke gedragingen en berekende idealen samenkomen, gemedieerd door technologie. * **Het morele kompas**: Technologie kan functioneren als een "digitale stem" die burgers helpt bij het afstemmen van gedrag op morele doelstellingen. * **Transhumane vrijheid**: Een nieuwe vorm van vrijheid die voortkomt uit de dashboardsamenleving, gericht op het overkomen van menselijke beperkingen door middel van technologie. * **Evolutie-paradox van de moraal**: Een mogelijke weeffout in de evolutionaire ontwikkeling van moraal, gerelateerd aan tegenstrijdige verlangens en de dualiteit van rationele en irrationele vermogens. * **Fyborgisatie**: De functionele toevoeging van artefacten aan het menselijk lichaam, met als motief zelfoptimalisatie en de ontwikkeling naar een niet-cerebrale gereedschapskist. * **Vervaging tussen realiteit en virtualiteit**: De toenemende integratie van technologie kan de grenzen tussen het fysieke en virtuele vervagen, met mogelijke gevolgen voor menselijke interactie en identiteit. * **Morele weeffouten**: Bestaande weeffouten in de menselijke moraliteit (bv. egoïsme, cognitieve biases) kunnen versterkt of gemodificeerd worden door technologische invloed. * **Onbedoelde sturing en manipulatie**: Technologie kan onbedoeld gedrag sturen of biases introduceren, wat invloed heeft op morele besluitvorming en validiteit van respons. * **Privacy en data-eigendom**: De grootschalige dataverzameling inherent aan een dashboardsamenleving roept vragen op over de controle, het gebruik en de eigendom van persoonlijke data. * **Moraal als materiële entiteit (Congealed Morality)**: De omgeving zelf kan moraliteit uitdrukken, wat vragen oproept over de oorsprong en de verantwoordelijkheid voor morele normen. * **Instrumentalisering van de mens**: Het risico dat technologische efficiëntie en optimale besluitvorming de menselijke waardigheid en autonomie ondermijnen. * **De definitie van burgerschap**: De ontwikkeling naar "dashboardburgerschap" en "onlife-burgerschap" vereist een herdefiniëring van actieve participatie en verantwoordelijkheid. * **Vervaging van morele coherentie**: Het risico dat een geprivatiseerde moraal en een overvloed aan keuzes leiden tot morele verwarring in plaats van coherentie. * **De rol van technologie in controle versus autonomie**: Het spanningsveld tussen "Big Brother" (externe controle) en "Little Sister" (interne, zelfgestuurde monitoring) en de implicaties voor vrijheid. * **Voorspellende technologieën en preventie**: De ethische implicaties van technologieën zoals "predictive policing" en hun potentieel voor zowel preventie als vooroordelen. ### Technologische en filosofische implicaties * **Ambient Intelligence (AmI)**: Omringende intelligentie die ons leven doordringt en onze morele besluitvorming beïnvloedt, waardoor technologie een "actieve entiteit" wordt. * **Ego-opticon**: Een besturingsfilosofie waarbij de burger centraal staat in het monitoren van eigen gedrag met behulp van persoonlijke dashboards, in tegenstelling tot panoptische controle. * **Sociotechniek**: De toepassing van sociale wetenschappen om sociale doelstellingen te bereiken, waarbij dashboards als essentiële interface dienen voor effectieve interventie. * **Complementariteit van ethische theorieën**: De noodzaak om verschillende ethische benaderingen te integreren om complexe morele vraagstukken op te lossen. * **Empirische ethiek**: Het belang van het integreren van empirisch onderzoek in de ethiek om morele attitudes en gedragingen in kaart te brengen. * * * * De dashboardsamenleving (DS) stelt vier onderzoeksvragen over sociale ordening en de rol van technologie, met een focus op de ontwikkeling van een transhumaan geweten en de bijbehorende ethische dilemma's. * Technologie wordt gezien als een hulpinstrument voor normatieve sturing en identiteitsvorming in een complexe, vloeibare maatschappij. * Het concept "georganiseerde vrijheid" is een centraal thema, waarbij gezocht wordt naar verbetering van sociale processen door middel van technologie. * De overgang naar een "transhumane vrijheid" wordt verkend, met de digitale stem van ons geweten als een belangrijke component. * **Dashboardsamenleving (DS):** Een hypothetische toekomstige samenlevingsvorm, een synthese van netwerksamenleving, informatiemaatschappij, "onbegrensde wereld" en improvisatiemaatschappij. * **Georganiseerde vrijheid:** Een principe van sociale ordening dat past bij de complexe netwerksamenleving, geen pure wanorde of vaste orde, maar een dynamische balans. * **Concept engineering:** Een methode om concepten te creëren die de betekenis en waarde van actuele problemen duiden, met inzichten uit diverse disciplines. * **Improvisatiemaatschappij:** Een metafoor voor de hedendaagse samenleving, die de complexiteit en incoherentie ervan benadrukt. * **Morele coherentie:** De betekenis die anderen voor ons hebben, gevormd door cultuur, geschiedenis en opvoeding. * **Institutionele inrichting:** De structuren en mechanismen waarmee het gedrag van groepen en individuen wordt geleid. * **Weeffouten:** Barrières in een systeem die optimale functionering belemmeren (institutioneel, technologisch, economisch, ecologisch, sociaal, moreel). * **Morele weeffouten (evolutie-paradox van de moraal):** Tegenstrijdige verlangens binnen de menselijke moraliteit, voortkomend uit de gespletenheid tussen ratio en emotie. * **Emotieherkenning (digitale stem):** Technologie die helpt bij het detecteren en beoordelen van emoties in menselijke communicatie. * **Transhumaan geweten:** Een hypothetisch nieuw type moraal, een uitbreiding van het menselijk bewustzijn door integratie van technologie. * **Congealed morality:** Moraliteit die in materiële structuren (bv. verkeersdrempels) "vastgelegd" is en gedrag stuurt. * **Diagonale moraliteit:** Een nieuw type moraliteit binnen de DS, dat persoonlijke overtuigingen verbindt met hogere berekende idealen, voortdurend geoptimaliseerd door data-analyse. * **Boutellier:** Belangrijkste theoreticus, introduceert begrippen als "improvisatiemaatschappij" en "georganiseerde vrijheid", bekritiseert de "dunne, smalle, relatieve moraal". * **Bauman:** introduceerde het concept van "vloeibare structuren". * **Durkheim:** Zocht naar een eenheidscheppend principe in gemeenschap en god. * **Power (fitting theory):** Betreft een proces van constante aanpassing tussen theoretische voorschriften en empirische fragmenten. * **Rotmans:** Onderscheidt vijf typen weeffouten in maatschappelijke systemen. * **Kohlberg:** Onderzocht de morele ontwikkeling bij kinderen, adolescenten en volwassenen. * **Piepers:** Stelt dat sociale systemen "systeemoorlogen" kunnen doorlopen en pleit voor "communities". * **Foucault:** Beschrijft de overgang van een "disciplinaire maatschappij" naar een "controle maatschappij" en het panopticum. * **Latour:** Introduceerde "congealed morality". ### Studietips * * * * De dashboardsamenleving (DS) impliceert een transhumane vrijheid, een nieuw type burgerschap en een nieuwe besturingsfilosofie. * Technologie wordt een integraal onderdeel van onze morele besluitvorming en identiteit. * De ontwikkeling van een transhumaan geweten is de centrale vraag, met aandacht voor de ethische dilemma's die hieruit voortvloeien. * **Transhumaan geweten:** Een moreel kompas dat verder gaat dan menselijke beperkingen, mogelijk gemaakt door technologie. * **Dashboardburgerschap:** Een vorm van burgerschap waarbij burgers gepersonaliseerde digitale tools gebruiken om hun gedrag te monitoren en te sturen. * **Ego-opticon:** Een besturingsfilosofie waarbij individuen omringd zijn door tools die hen helpen hun eigen gedrag te observeren en te verbeteren. * **Gecollaboreerde moraliteit (Congealed Morality):** Moraliteit die verankerd is in de materiële omgeving, niet alleen in menselijke intenties. * **Digitale moraliteit:** Een nieuw moraaltype dat ontstaat uit de integratie van feitelijk gedrag met berekende idealen, ondersteund door technologie. * **Diagonale moraliteit:** Een proces van continue optimalisatie waarbij interne en externe controle elkaar realtime bijstellen. * **Empirische ethiek:** Ethiek die zich baseert op empirisch onderzoek naar morele attitudes, intuïties en redeneringen. * **Vijf morele systemen (Hutcheson):** Hechtingsmoraal, geweldsmoraal, reinigingsmoraal, samenwerkingsmoraal, en beginselenmoraal. * **Evolutie-paradox van de moraal:** Een mogelijke weeffout in de biologische ontwikkeling van de moraal, resulterend in tegenstrijdige verlangens. * **Fyborisatie / Functionele cyborgisatie:** Het toevoegen van artefacten aan het lichaam voor functionele zelfoptimalisatie. ### Kernfeiten * De dashboardsamenleving wordt gekenmerkt door een "transhumane vrijheid" en vereist een "dashboardburgerschap". * Technologie speelt een cruciale rol in het sturen van gedrag en het vormen van morele beslissingen. * Een **ego-opticon** besturingsfilosofie is essentieel, waarbij de burger centraal staat bij het monitoren van eigen gedrag. * Het concept van **"georganiseerde vrijheid"** wordt verder uitgewerkt, waarbij technologie helpt bij het nastreven van morele doelstellingen. * Het proces van morele ontwikkeling kan verschuiven van een cerebrale naar een niet-cerebrale, collectieve, transhumane gereedschapskist. * Technologie kan helpen bij het herkennen en beoordelen van emoties, wat functioneert als een "tweede beoordelaar". * De integratie van technologie in de materiële omgeving resulteert in "gecondenseerde moraliteit". * De **MindSphere van Siemens** wordt voorgesteld als een technologisch aangestuurd referentiekader voor sociale ordening. * Het begrip **"virtuele leefgemeenschap"** ontstaat door horizontale vormen van morele betrokkenheid. * Technologie kan zowel horizontalisering (persoonlijke levensbeschouwingen) als verticalisering (hiërarchische morele waarheden) van moraliteit verbeteren. * De ontwikkeling van een **transhumaan geweten** impliceert een fundamentele verschuiving in hoe moraliteit wordt begrepen en beleefd. * Technologie kan de gebrekkigheid van het menselijk cognitief apparaat compenseren voor morele besluitvorming. ### Mogelijke ethische dilemma's * * * ## Veelgemaakte fouten om te vermijden * Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens * Let op formules en belangrijke definities * Oefen met de voorbeelden in elke sectie * Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Dashboardsamenleving | Een hypothetische samenlevingsvorm in de toekomstige maatschappij, die een synthese vormt van de netwerksamenleving, informatiemaatschappij, "onbegrensde wereld" en improvisatiemaatschappij. Het onderliggende principe is gebaseerd op "transhumane vrijheid". | | Netwerksamenleving | Een samenlevingsvorm die gekenmerkt wordt door een infrastructuur van knooppunten (tussen individuen en organisaties) en de relaties daartussen, wat leidt tot deterritorialisering, horizontalisering, fragmentatie en virtualisering. | | Improvisatiemaatschappij | Een typering van de hedendaagse samenleving die de complexiteit zonder richting duidelijk maakt. Het onderliggende principe van ordening is gebaseerd op "georganiseerde vrijheid", waarbij de samenleving constant in beweging blijft door het ontstaan van nieuwe problemen bij het oplossen van bestaande. | | Georganiseerde vrijheid | Een principe van sociale ordening dat de complexiteit van de samenleving probeert te beheersen. Het is een metafoor die de spanning tussen orde en vrijheid probeert te verzoenen, vaak vergeleken met jazzimprovisatie, waarbij verschillende elementen samenkomen binnen een structuur. | | Morele weeffouten | Vastgeroeste culturele patronen van handelen, gewoontes of inherente tegenstrijdigheden in de menselijke moraliteit die vernieuwing tegenhouden of bemoeilijken. Dit kan voortkomen uit de evolutionaire ontwikkeling van de moraal of de dualiteit tussen rationele en irrationele vermogens. | | Emergentie | Het proces waarbij door interactie binnen een systeem eigenschappen, patronen en regelmatigheden ontstaan die niet direct te herleiden zijn tot de individuele componenten. Dit leidt tot de vorming van "orde" uit complexiteit. | | Concept engineering | Een methode waarbij concepten worden uitgevonden om de betekenis en waarde van actuele problemen te duiden. Hierbij worden inzichten en ideeën uit verschillende disciplines gebruikt om te speculeren en prikkels te genereren, zoals de concepten "improvisatiemaatschappij" en "dashboardsamenleving". | | Hermeneutische cirkel | Een opwaartse spiraal die gebruikt wordt voor interpretatie en begrip. Binnen de context van de dashboardsamenleving wordt verwacht dat deze cirkel morele dilemma's kan blootleggen en helpen bij het beantwoorden van ethische vraagstukken. | | Toekomstverkenningen | Denkconstructies over een nog niet bestaande werkelijkheid, gericht op de analyse van complexe systemen van beleidsopties. Het doel is om na te denken over nieuwe trends en te leren omgaan met onzekerheden. | | Functionele extrapolatie | Een methode waarbij maatschappelijke, historische trends, ontwikkelingen of evoluties naar de toekomst worden doorgetrokken, mits dit redelijk te verantwoorden is op basis van feitelijk materiaal. | | Psychologisch realisme | Een onderzoeksbenadering die streeft naar het zo dicht mogelijk laten aansluiten van de psychologische processen in een onderzoeksopzet bij de psychologische processen die zich in het dagelijkse leven zouden afspelen wanneer men geconfronteerd wordt met bepaalde technologieën. | | Onlifeburgerschap | Een vorm van burgerschap die ontwikkeld wordt in een digitale samenleving, waarbij de burger een op maat gemaakt dashboard heeft dat zijn behoeften en wensen weerspiegelt. Dit impliceert een integratie van digitale en fysieke realiteiten. | | Term | Definitie | | Sociale ordening | Het proces en de structuur die de manier van samenleven in een samenleving bepalen, inclusief de normatieve sturing en de ordening van morele ruimte. | | Vloeibare samenleving | Een moderne samenleving die wordt gekenmerkt door constante verandering, waarbij opgeloste problemen nieuwe problemen genereren, wat leidt tot onbegrensdheid en vloeibare structuren, identiteiten en relaties. | | Weeffouten | Barrières of systeemfouten in maatschappelijke systemen die optimaal functioneren verhinderen, variërend van institutionele en technologische tot ecologische en sociale patronen. | | Deterritorialisering | Het proces waarbij sociale en economische activiteiten minder gebonden raken aan specifieke geografische locaties, kenmerkend voor netwerksamenlevingen. | | Horizontalisering | Een kenmerk van netwerksamenlevingen waarbij traditionele hiërarchische structuren vervagen en meer gelijkwaardige interacties ontstaan. | | Fragmentatie | Het uiteenvallen van grotere, coherente structuren in kleinere, meer gespecialiseerde of geïsoleerde eenheden, een kenmerk van netwerksamenlevingen. | | Virtualisering | Het toenemende belang en de integratie van virtuele omgevingen en interacties in het dagelijks leven, een kenmerk van netwerksamenlevingen. | | Moreel kompas | Een intern richtsnoer dat individuen helpt bij het maken van morele beslissingen, wat in complexe samenlevingen steeds belangrijker wordt door de behoefte aan normatieve sturing. | | Cognitief apparaat | Het vermogen van de menselijke geest om informatie te verwerken, te redeneren en beslissingen te nemen, waarvan de gebrekkigheid in complexe omgevingen een uitdaging vormt voor het nemen van valide beslissingen. | | Gemeinschaft | Een traditionele vorm van sociale ordening gebaseerd op hechte gemeenschapsbanden, wederzijds vertrouwen en gedeelde waarden. | | Gesellschaft | Een moderne vorm van sociale ordening gekenmerkt door formele relaties, contractuele afspraken en individualisme, waarbij de nadruk ligt op efficiëntie en rationele berekening. | | Netzschaft | Een vorm van sociale ordening die kenmerkend is voor netwerksamenlevingen, waarbij relaties en interacties centraal staan, vaak gedreven door technologie. | | Sociale ethiek | Een tak van de ethiek die zich bezighoudt met de morele principes en waarden die ten grondslag liggen aan de organisatie en het functioneren van de samenleving, met speciale aandacht voor de verhoudingen tussen individuen en groepen. | | Informatiemaatschappij | Een samenleving waarin informatie en communicatietechnologie een centrale rol spelen in economische, sociale en culturele processen, en die de technologische condities vormt voor de netwerksamenleving. | | Morele coherentie | De mate waarin morele overtuigingen, waarden en normen van individuen en groepen met elkaar in overeenstemming zijn en een samenhangend geheel vormen, wat bijdraagt aan de sociale cohesie. | | Transhumane vrijheid | Het onderliggende principe van de dashboardsamenleving, dat verwijst naar een vorm van vrijheid die menselijke beperkingen overstijgt, mogelijk gemaakt door technologische vooruitgang. | | Institutionele inrichting | De structuren en mechanismen waarmee het gedrag van groepen individuen wordt geleid, zoals het gezin, het onderwijs en religieuze organisaties, die bijdragen aan sociale ordening. | | Cognitieve vertekeningen (bias) | Systematische afwijkingen in het denken die het oordeelsvermogen beïnvloeden, zoals de omissie bias, die de neiging heeft om acties erger te vinden dan nietsdoen. | | Homo digitalis | Een concept dat de mens in het digitale tijdperk beschrijft, waarbij de identiteit en het gedrag sterk worden beïnvloed door technologie en digitale interacties. | | Ego-opticon | Een metafoor die verwijst naar een samenleving waarin individuen constant worden gemonitord en geanalyseerd, niet zozeer door een externe macht, maar door hun eigen digitale voetafdruk en de data die ze genereren. | | Vloeibare moderniteit | Een concept van Zygmunt Bauman dat de hedendaagse samenleving beschrijft als instabiel, veranderlijk en zonder vaste structuren, in tegenstelling tot de "solide" structuren van de vroegere moderniteit. | | Gemeenschap (Gemeinschaft) | Een van de drie historische ordeningsstructuren, die verwijst naar een hechte sociale eenheid gebaseerd op gedeelde waarden en onderlinge verbondenheid. | | Maatschappij (Gesellschaft) | Een van de drie historische ordeningsstructuren, die een meer geformaliseerde en gecontracteerde vorm van sociale organisatie vertegenwoordigt, vaak gekenmerkt door individualisme. | | Netzschaft (Netwerkstructuren) | Een van de drie historische ordeningsstructuren, die de infrastructuur van knooppunten en relaties tussen individuen en organisaties in een netwerksamenleving aanduidt. | | Vloeibare maatschappij | Een maatschappij die wordt gekenmerkt door constante verandering en onzekerheid, waarbij structuren, identiteiten en relaties voortdurend in beweging zijn, zoals beschreven door Zygmunt Bauman. | | Nieuwe orde | Een concept dat de pogingen beschrijft om de wanorde in de moderne samenleving te overwinnen, in tegenstelling tot de "nieuwe wanorde" die door globalisering zou zijn ontstaan. | | Sociale continuïteit | Een robuust sociaal verband dat zowel standvastig als flexibel is, gericht op het garanderen van het voortbestaan van de samenleving in de toekomst. | | Instrumentenpaneel (Dashboard) | Een gereedschapskist of technologisch instrument dat wordt ingezet voor ordening, veiligheid of het waarborgen van normativiteit, en in de dashboardsamenleving een centrale rol speelt. | | Mosaic presentation | Een cognitieve stijl van werken die is ontstaan doordat lineair denken niet meer vol te houden is, waarbij informatie op een meer gefragmenteerde en niet-lineaire manier wordt verwerkt. | | Morele cohesie | De mate waarin individuen binnen een samenleving gedeelde morele waarden en normen hebben, wat bijdraagt aan sociale stabiliteit en samenhang. | | Dashboardsml | Een concept dat verwijst naar een hypothetische toekomstige samenlevingsvorm, die een synthese vormt van eerdere samenlevingsvormen en gebaseerd is op "transhumane vrijheid" als onderliggend principe van ordening. | | Emotionele besmetting | Het fenomeen waarbij emoties zich verspreiden binnen een groep, wat een belangrijke rol speelt in morele besluitvorming en gedrag. | | Empirische studies | Onderzoeken die gebaseerd zijn op waarneming en experimenten, in tegenstelling tot louter theoretische benaderingen. | | Essentiële begrippen (essentially contested concepts) | Concepten die inherent betwistbaar zijn en waarover geen universele consensus bestaat, wat leidt tot voortdurende discussie en herinterpretatie. | | Fitting theory | Een theoretisch kader dat stelt dat argumenten progressief en onophoudelijk worden aangepast in een proces van zelfkritisch schrijven, waarbij theoretische voorschriften en empirische fragmenten elkaar verklaren. | | Gesellschaft (maatschappij) | Een moderne sociale ordeningsstructuur gekenmerkt door individualisme, rationele interacties en formele relaties. | | Globalisering | Een proces dat gekenmerkt wordt door toenemende onderlinge verbondenheid op wereldschaal, wat leidt tot gevoelens van onvermijdelijkheid, onbestuurbaarheid en centrumloosheid. |