Historic Preservation In Architecture

# Internationale en Europese erfgoedorganisaties Dit onderwerp behandelt de rol en structuur van internationale en Europese organisaties bij het erfgoedbeleid, inclusief hun oprichting, doelstellingen en bijdragen aan erfgoedbescherming en -behoud [3](#page=3). ### 1.1 Internationale erfgoedorganisaties Intergouvernementele organisaties ontstaan wanneer lidstaten zich onderling verbinden door middel van verdragen. De beslissingsmacht ligt hierbij bij vertegenwoordigers van de lidstaten, die soevereiniteit slechts beperkt of niet overdragen, wat doorgaans unanimiteit vereist [3](#page=3). #### 1.1.1 Verenigde Naties (VN) De Verenigde Naties (VN) is een intergouvernementele organisatie opgericht in 1945 in San Francisco, met 51 stichtende leden en 193 lidstaten in 2011. De VN, als opvolger van de Volkenbond, werkt op het gebied van mensenrechten, internationaal recht, mondiale veiligheid, economische ontwikkeling en culturele en maatschappelijke ontwikkelingen. Het hoofdkantoor is gevestigd in New York, met deelkantoren in Genève, Wenen en Nairobi. Naast de hoofdorganisatie heeft de VN gespecialiseerde programma's zoals UNICEF en het UNDP [3](#page=3) [4](#page=4). ##### 1.1.1.1 Voorgeschiedenis van internationale samenwerking * **1899 & 1907: Eerste en Tweede Internationale Vredesconferenties in Den Haag** Deze conferenties brachten landen bijeen om te praten over ontwapening en internationaal geldend rechtspraak. De Haagse Conventies bevatten bepalingen ter bescherming van cultuurgoederen en dienden als voorbeeld voor de Volkenbond en de VN [5](#page=5). * **1919: Oprichting van de Volkenbond** Opgericht in Genève op basis van het Verdrag van Versailles met als doel oorlogen te beëindigen door middel van een supranationale organisatie. De VN wordt beschouwd als de opvolger van de Volkenbond. President Woodrow Wilson's "Veertien Punten" gaven aanzet tot de vorming van de Volkenbond, met nadruk op zelfbeschikkingsrecht en het stichten van een dergelijke organisatie [5](#page=5). * **Verdragen inzake erfgoed binnen de Volkenbond** Het Protocol van Genève (1925/29) verbood het gebruik van chemische en biologische wapens en stelde in artikel 53 dat vijandige handelingen tegen historische monumenten en kunstwerken verboden zijn [6](#page=6). ##### 1.1.1.2 Structuur van de VN De VN kent zes bestuursorganen: de Algemene Vergadering, de Veiligheidsraad, de Economische en Sociale Raad, het Secretariaat, het Internationaal Gerechtshof en de Trustschapsraad (inactief). Daarnaast zijn er 14 gespecialiseerde organisaties, waaronder UNESCO [6](#page=6). ##### 1.1.1.3 Handvest van de Aarde (Earth Charter) Dit handvest, ontwikkeld binnen de VN, is een internationaal document over fundamentele waarden en principes voor een rechtvaardige, duurzame en vreedzame samenleving. Het ontstond uit een mondiaal consultatieproces in de jaren '90, met als doel mondiale consensus te bereiken over waarden voor een duurzame toekomst. De definitieve tekst werd in maart 2000 goedgekeurd op het hoofdkantoor van UNESCO in Parijs en officieel gelanceerd op 29 juni 2000 in Den Haag. Het document is verdeeld in vier zuilen: Respect en zorg voor de wereldgemeenschap, Ecologische Integriteit, Sociale en economische rechtvaardigheid, en Democratie, geweldloosheid en vrede [7](#page=7) [8](#page=8). #### 1.1.2 UNESCO De Organisatie der Verenigde Naties voor Onderwijs, Wetenschap en Cultuur (UNESCO) is een gespecialiseerde organisatie van de VN, opgericht op 16 november 1945 in Londen. De missie is bijdragen aan vredesopbouw, armoedebestrijding, duurzame ontwikkeling en interculturele dialoog door onderwijs, wetenschap, cultuur en communicatie. De doelstelling is het bevorderen van samenwerking tussen staten op deze gebieden om wereldvrede en -veiligheid te handhaven. UNESCO vervult vijf rollen: ideeënproeftuin, regelgever, uitwisselingsplaats/coördinatiecentrum, schepper van mogelijkheden en katalysator voor internationale samenwerking [8](#page=8) [9](#page=9). ##### 1.1.2.1 Prioriteiten en Strategie UNESCO heeft twee wereldwijde prioriteiten: Afrika en gelijkheid tussen man en vrouw. Daarnaast is er aandacht voor jeugd, minst ontwikkelde landen, kleine eilandstaten, achtergestelde groepen en oorspronkelijke bevolkingsgroepen. UNESCO werkt met een middellangetermijnstrategie van zes jaar, uitgewerkt in tweejarenprogramma's voor de vijf aandachtsgebieden [9](#page=9). ##### 1.1.2.2 Werelderfgoedprogramma Een bekende activiteit van UNESCO is het werelderfgoedprogramma, gestart in 1972. Het Werelderfgoedcomité stelt een lijst samen van werelderfgoed (World Heritage) op voordracht van aangesloten landen. Sinds 2023 telt de lijst 1157 goederen in 167 landen, waaronder cultuurgoederen, natuurerfgoederen en gemengde erfgoederen. Er staan 55 werelderfgoederen op de lijst van bedreigd werelderfgoed. Naast onroerend erfgoed erkent UNESCO ook documenten en archieven als cultuurerfgoed, en heeft het immaterieel cultureel erfgoed opgenomen in een aparte lijst [10](#page=10) [9](#page=9). ##### 1.1.2.3 UNESCO-verdragen inzake erfgoed * **1954 UNESCO-verdrag / Cultuurgoederenverdrag / Haags Verdrag** Dit verdrag, aangenomen op 14 mei 1954, beschermt culturele goederen in geval van gewapend conflict. Het Roerich-pact diende als voorganger en beoogde het vrijwaren van culturele, religieuze en wetenschappelijke instellingen tegen vernietiging. Het verdrag voorziet in maatregelen zoals het markeren van monumenten met een blauwwit schild en het nemen van militaire maatregelen ter bescherming. Verdragsstaten zijn verplicht cultuurgoederen in bewaring te nemen en terug te geven aan het land van herkomst. Een Tweede Protocol biedt extra bescherming aan objecten van uitzonderlijk belang voor de mensheid [12](#page=12) [13](#page=13) . * **1960 Oprichting ICCROM** Het Internationaal Centrum voor de Studie van de Conservatie en Restauratie van Cultureel Eigendom (ICCROM) werd opgericht om de conservatie van cultureel erfgoed wereldwijd te bevorderen. ICCROM werkt op het gebied van training, informatie, onderzoek, samenwerking en belangenbehartiging [13](#page=13) [14](#page=14). * **1968 Intergouvernementele conferentie over milieu en ontwikkeling** Deze conferentie leidde tot het opzetten van het Mens- & Biosfeerprogramma (MAB) [14](#page=14). * **1972 Werelderfgoedconventie** Deze conventie biedt het kader voor de erkenning en bescherming van uitzonderlijke culturele en natuurlijke sites als werelderfgoed. Meer dan 1100 sites staan op de lijst, met 15 erkenningen in België [14](#page=14). * **1992 Geheugen van de Wereldprogramma** Opgericht om onvervangbare bibliotheek- en archiefcollecties te beschermen, inclusief geluids-, film- en televisiearchieven [15](#page=15). * **2001 Universele Verklaring over Culturele Diversiteit** Aangenomen door de Algemene Conferentie [15](#page=15). * **2003 Verdrag van Parijs ter bescherming van immaterieel cultureel erfgoed** Dit verdrag, dat in 2006 in werking trad, focust op niet-materieel cultureel erfgoed zoals tradities, feesten en ambachten. Lidstaten zijn verplicht inventarissen op te stellen en maatregelen te nemen voor de bescherming, ontwikkeling en promotie van dit erfgoed. De zorgplicht omvat ook wetenschappelijk onderzoek en publiekssensibilisering [15](#page=15). ### 1.2 Europese erfgoedorganisaties #### 1.2.1 Raad van Europa (RvE) De Raad van Europa (RvE) is een internationale organisatie met 46 Europese lidstaten en waarnemers. Opgericht op 5 mei 1949 met het Verdrag van Londen, heeft de RvE zijn zetel in Straatsburg. De RvE, geen EU-instelling, richt zich op de bescherming van mensenrechten, democratie en de rechtsstaat. Het verdragssysteem van de RvE omvat ruim 220 verdragen, waaronder het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. De Europese vlag, met twaalf gouden sterren op een blauwe achtergrond, symboliseert eenheid en diversiteit. De Europese hymne is een gedeelte uit Beethovens negende symfonie [16](#page=16) [17](#page=17). ##### 1.2.1.1 Erfgoedconvenances binnen de Raad van Europa De Raad van Europa tekent het beleidskader uit voor het behoud en beheer van Europees erfgoed via convenanten, verklaringen, resoluties en aanbevelingen [17](#page=17). * **1969 Conventie ter bescherming van het archeologisch patrimonium van Europa** Aanvaard door de RvE in Londen op 6 mei 1969 [18](#page=18). * **1975 Conventie van het Architectonisch Erfgoed van Europa** Aanvaard in oktober 1975, aangevuld met de Declaration of Amsterdam. Promoot geïntegreerde stedenbouwkundige conservatie, waarbij architecturaal erfgoed gelijkwaardig is aan andere factoren in planning [18](#page=18). * **1985 Conventie van Granada voor de bescherming van het architecturale patrimonium van Europa** De definities en doelstellingen zijn analoog aan die van de UNESCO Werelderfgoedconventie. Verdragspartijen verbinden zich tot een wettelijke regeling voor behoud, inclusief procedures voor bescherming, vergunningen en wetenschappelijk onderzoek. Het verdrag streeft naar versterking van beleid en Europese solidariteit rond erfgoedbehoud. Architectonisch erfgoed omvat monumenten, gebouwen die een architectonische eenheid vormen en waardevolle gebieden. Geïntegreerd behoud omvat ook publieke toegankelijkheid en het stimuleren van hedendaags gebruik van beschermd erfgoed [18](#page=18) [19](#page=19). * **1992 Conventie van La Valletta voor de bescherming van het archeologisch erfgoed** Herziening van het Verdrag van Londen uit 1969. Behandelt archeologisch erfgoed als bron van collectief geheugen en instrument voor wetenschappelijk onderzoek. Behoud 'in situ' is de beste bescherming; alleen waar behoud niet mogelijk is, wordt archeologisch onderzoek verricht. Lidstaten moeten inventarislijsten bijhouden, archeologische reservaten vormen en een passief behoudsbeginsel hanteren voor vinders [20](#page=20). * **2000 Council of Europe Landscape Convention** Aanvaard in Florence [20](#page=20). * **2005 Council of Europe Framework Convention on the Value of Cultural Heritage for Society (Conventie van Faro)** Erkent de 'waarde' van cultureel erfgoed voor de maatschappij en initieert samenwerking tussen lidstaten om erfgoedbeleid te actualiseren. Partijen komen overeen cultureel erfgoed te ontwikkelen door identificatie, studie, interpretatie, bescherming en behoud, en nemen wetgevende initiatieven om verantwoordelijkheid en respect te bevorderen [20](#page=20) [21](#page=21). #### 1.2.2 Europese Unie (EU) De Europese Unie (EU) is een statenverband van 27 Europese landen, ontstaan uit de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal en de Europese Economische Gemeenschap. Het Verdrag van Maastricht vormde de huidige EU, met de laatste constitutionele aanpassing in 2009 met het Verdrag van Lissabon. De EU is deels supranationaal en deels intergouvernementeel [21](#page=21). ##### 1.2.2.1 Bevoegdheidstoedeling binnen de EU De bevoegdheden van de EU ten opzichte van lidstaten zijn ingedeeld in drie categorieën: 1. **Exclusieve bevoegdheden:** Alleen de EU kan optreden [22](#page=22). 2. **Gedeelde bevoegdheden:** Zowel de EU als lidstaten kunnen wetgevend optreden, waarbij EU-regels voorrang hebben. Dit geldt voor de meeste EU-bevoegdheden [22](#page=22). 3. **Ondersteunende, coördinerende en aanvullende bevoegdheden:** De EU ondersteunt, vult aan of coördineert beleid van lidstaten, maar lidstaten behouden volledige wetgevende vrijheid. Volksgezondheid, industrie, cultuur, toerisme, onderwijs, en civiele bescherming vallen onder deze categorie [22](#page=22). ##### 1.2.2.2 EU en erfgoedzorg De EU kiest jaarlijks een culturele hoofdstad van Europa om de rijkdom, diversiteit en gemeenschappelijke kenmerken van Europese culturen te tonen en onderlinge kennismaking te bevorderen. Sinds 2010 ligt de basis voor erfgoedzorg in de EU in artikel 167 van het Verdrag van Lissabon. De EU eerbiedigt de culturele diversiteit en ziet toe op instandhouding en ontwikkeling van het Europees cultureel erfgoed, waaronder onroerend erfgoed. De EU treedt op wanneer dit meerwaarde oplevert, zoals het stimuleren van samenwerking en ondersteuning [22](#page=22) [23](#page=23). * **Voorzorgsbeginsel in het Verdrag van Lissabon** Dit beginsel, verankerd in artikel 192, lid 2, van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie, stelt dat de EU in haar milieubeleid streeft naar een hoog niveau van bescherming, rekening houdend met uiteenlopende regionale situaties. Het voorzorgsbeginsel wordt geïnterpreteerd als een verplichting voor bevoegde autoriteiten om passende maatregelen te nemen ter preventie van potentiële gevaren voor volksgezondheid, veiligheid en milieu, waarbij deze belangen voorrang krijgen boven economische belangen. De Commissie heeft in 2000 richtlijnen uitgevaardigd om de toepassing van dit beginsel te verduidelijken en te voorkomen dat het wordt gebruikt als verkapt protectionisme [23](#page=23). --- # Nationaal erfgoedbeleid in België De evolutie van het nationale erfgoedbeleid in België, van de eenheidsstaat naar de federale structuur, wordt gekenmerkt door een verschuiving van bevoegdheden inzake roerend en onroerend erfgoed naar de gewesten en gemeenschappen [25](#page=25). ### 2.1 Historische context van België en zijn bestuurlijke opdeling België, een West-Europees land met een complexe culturele en linguïstische diversiteit, evolueerde tussen 1970 en 1993 via zes staatshervormingen van een unitaire staat naar een federale structuur. De huidige Belgische Grondwet stelt: "België is een federale staat, samengesteld uit de gemeenschappen en de gewesten". Deze federale structuur verdeelt de beleidsbevoegdheden [25](#page=25): * **Federale staat:** materieel roerend erfgoed (tastbaar, niet grondgebonden) [25](#page=25). * **Gewesten:** materieel onroerend erfgoed (tastbaar, grondgebonden) [25](#page=25). * **Gemeenschappen:** immaterieel erfgoed (niet tastbaar) [25](#page=25). #### 2.1.1 Vroege geschiedenis en staatsvorming Het gebied dat later België zou worden, werd bevolkt door Keltische en Germaanse stammen. Tijdens de Romeinse Tijd vormde het deel van Gallia Belgica. Na de val van het Romeinse Rijk behoorden de gebieden tot het Frankische Rijk. De verdeling van dit rijk via het Verdrag van Verdun in 843 legde de basis voor de latere rivaliteit tussen Frankrijk en Duitsland, waarbij West-Francië evolueerde naar het latere Koninkrijk Frankrijk en Midden- & Oost-Francië naar het Heilige Roomse Rijk. België zelf zou later ontstaan uit een deel van het Franse Koninkrijk en een deel van het Heilige Roomse Rijk [25](#page=25) [26](#page=26). Het Heilige Roomse Rijk (962-1806) was geen staat in moderne zin, maar een politiek verband van gebieden onderworpen aan de Rooms-Duitse koning of keizer. De Schelde vormde hierbij een grens, waarbij een deel van het huidige België in het Heilige Roomse Rijk lag en een ander deel in het Koninkrijk Frankrijk. In de 15e eeuw kwamen de gebieden waaruit België zou ontstaan, onder de Habsburgse dynastie deel uit van het Heilige Roomse Rijk [26](#page=26) [27](#page=27). Tussen 1715 en 1795, met name tijdens de Oostenrijkse Nederlanden, vormden de Zuidelijke Nederlanden een autonoom onderdeel van de Habsburgse monarchie. De pogingen van keizer Jozef II tot gecentraliseerd bestuur leidden in 1789 tot de Brabantse Omwenteling en de korte onafhankelijkheid van de Verenigde Nederlandse Staten (later 'Verenigde Belgische Staten' genoemd). Na een periode van Franse overheersing (1792-1815), waarbij de Oostenrijkse Nederlanden en het Prinsbisdom Luik in 1795 deel werden van de Franse Republiek, werd in 1809 door Napoleon Bonaparte een keizerlijk decreet uitgevaardigd voor het onderhoud van kerkfabrieken, dat nog steeds deel uitmaakt van de Belgische wetgeving [27](#page=27) [28](#page=28). Na de definitieve nederlaag van Napoleon in 1815, werden de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden (met Luxemburg) herenigd tot het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden (1814/1815-1830). Ondanks economische en industriële ontwikkeling, leidden de verschillen tussen Noord en Zuid tot de Belgische Revolutie in 1830. Op 7 februari 1831 werd de Belgische Grondwet goedgekeurd en Leopold I werd de eerste koning der Belgen [29](#page=29). #### 2.1.2 Ontstaan van monumentenzorg en landschapsbehoud De officiële start van monumentenzorg in België wordt toegeschreven aan de oprichting van de "Commission pour la conservation des monuments du pays" bij Koninklijk Besluit van 11 januari 1835. Dit adviesorgaan, initieel een persoonlijk initiatief van Leopold I, evolueerde en zou later de "Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen" worden. De oprichting was mede ingegeven door de noodzaak tot behoud van het sterk verwaarloosde kerkelijk patrimonium na de Franse Revolutie. De taak van de Commission was adviserend. Vanaf 1872 begon de Commission lijsten op te stellen van te bewaren monumenten, ingedeeld in klassen. De minimale ouderdomsvereiste voor opname was honderd jaar [30](#page=30) [31](#page=31). In 1889 werd voor het eerst een budget ingeschreven voor de financiering van restauraties van monumentale kerken, waarbij het klasseringssysteem werd gebruikt om subsidies te verdelen. Vanaf dat moment kon een klassering leiden tot rechtsgevolgen, zoals het recht op overheidssubsidie [32](#page=32). De Wet van 12 augustus 1911 tot het behoud van de schoonheid der landschappen betekende een eerste impuls voor landschapsbehoud. Deze wet verplichtte ontginners van mijnen, groeven en concessiehouders van openbare werken om de grond na ontginning te bebossen of van gewas te voorzien. De wet bevatte een *actio popularis*, waardoor elke Belgische burger een vordering kon instellen [32](#page=32). In 1912 publiceerde Jean Massart zijn "Pour la protection de la nature", wat als manifest van natuurbescherming wordt beschouwd. In datzelfde jaar werd de bevoegdheid van de Commission royale des Monuments uitgebreid met die over 'landschappen', waardoor het de Commission royale des Monuments et des Sites (CRMS) werd [32](#page=32). De Wet van 1914 tot instandhouding van het slagveld van Waterloo, gestemd aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog, kondigde reeds de wet van 7 augustus 1931 aan [33](#page=33). #### 2.1.3 De Wet van 1931 en de opkomst van het federale België De Wet van 7 augustus 1931 "op het behoud van monumenten en landschappen" wordt beschouwd als de eerste Belgische wet met algemene draagwijdte voor de bescherming van zowel monumenten als landschappen, en bleef van kracht tot 1972. Deze wet regelde de bescherming van monumenten, landschappen en roerende goederen in 27 artikelen [33](#page=33). * **Onroerend erfgoed:** Monumenten en gebouwen die van nationaal belang zijn, konden op voorstel van de CRMS of het college van burgemeester en schepenen worden gerangschikt en beschermd. Voor onderhouds-, instandhoudings- en restauratiewerken konden subsidies worden toegekend. Een belangrijk rechtsgevolg was de verplichte aanvraag van een vergunning voor alle ingrepen die het uitzicht van een beschermd monument wijzigden. Ruimere gebouwde gehelen konden als "stedelijk landschap" worden beschermd [34](#page=34). * **Landschapsonderhoud:** Landschappen van nationaal belang konden, net als monumenten, worden gerangschikt. Rangschikkingen als landschap legden relatieve erfdienstbaarheden op, geen absolute. Anders dan voor monumenten, werd voor landschappen geen subsidie ingevoerd, wel een schadevergoedingsregeling [34](#page=34). Ondanks de moderniteit van de wet van 1931, bleek de toepassing ervan en de financiële middelen die nodig waren, minder positief. Een beslissing uit 1932 bepaalde dat monumenten en landschappen eigendom van de Staat niet in aanmerking kwamen voor rangschikking. Kort daarna werd besloten de rangschikking van privé-goederen uit te stellen tot financieel betere tijden [35](#page=35). De monumentenwet bleef veertig jaar ongewijzigd van kracht, tot de start van de staatshervormingen. Deze hervormingen hebben de zorg voor het onroerend erfgoed ingrijpend beïnvloed [35](#page=35) [38](#page=38). In 1948 werd het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK) / Institut Royal du Patrimoine Artistique (IRPA) opgericht, met als doel het roerend erfgoed in België te behartigen. Het KIK/IRPA blijft een federale instelling, bevoegd voor inventarisatie, wetenschappelijke studie, conservatie en valorisatie van het artistieke en culturele roerend erfgoed [36](#page=36). De grondwetswijziging van 24 december 1970 en de wet van 21 juli 1971 betekenden het einde van de unitaire Staat België. De wet van 1971 definieerde "culturele aangelegenheden", inclusief "het cultureel patrimonium", wat zowel roerend als onroerend erfgoed omvatte. De staatshervorming bracht de oprichting van drie gemeenschappen (Vlaamse, Franse en Duitstalige) en drie gewesten (Vlaamse, Waalse en Brussels Hoofdstedelijk Gewest) met zich mee [38](#page=38) [39](#page=39). * **Gemeenschappen:** Bevoegd voor persoonsgebonden materies zoals cultuur, onderwijs, welzijn, gezondheid, sport en taal [39](#page=39). * **Gewesten:** Bevoegd voor grondgebonden materies zoals milieu, ruimtelijke ordening, wonen, **onroerend erfgoed**, mobiliteit, infrastructuur, economie en werkgelegenheid [39](#page=39). De federale staat behoudt belangrijke bevoegdheden, waaronder op het vlak van buitenlandse zaken, landsverdediging, justitie, financiën, sociale zekerheid, en belangrijke delen van volksgezondheid en binnenlandse zaken. **Het beleid inzake roerend erfgoed is nog steeds een federale bevoegdheid** [40](#page=40). Erfgoedzorg in België kende in de laatste decennia van de 20e eeuw een stroomversnelling, met verbeteringen in decreten, subsidieregelingen, verhoogde budgetten en een toename van het aantal beschermde monumenten. De zorg voor onroerend erfgoed (monumenten, stads- en dorpsgezichten, archeologische sites, landschappen, varend erfgoed en heraldiek) is momenteel een gewestelijke bevoegdheid. In het Vlaamse Gewest ondersteunt het Agentschap Onroerend Erfgoed de bevoegde minister bij het uitwerken van een gefundeerd en actueel beleid voor het onroerend erfgoed [40](#page=40). > **Tip:** Het begrijpen van de staatshervormingen is cruciaal voor het doorgronden van de huidige bevoegdheidsverdeling inzake erfgoedbeleid in België. De overgang van een unitaire naar een federale staat heeft geleid tot een complexe maar gedifferentieerde aanpak van het erfgoedbeheer. > **Example:** Voordat de staatshervormingen plaatsvonden, viel de bescherming van zowel monumenten als landschappen onder de federale wet van 1931. Na de staatshervormingen is de bevoegdheid voor onroerend erfgoed overgedragen aan de gewesten, terwijl de federale staat de verantwoordelijkheid voor roerend erfgoed behoudt. --- # Erfgoedzorg binnen de Belgische gewesten en gemeenschappen Hieronder volgt een gedetailleerde studiehandleiding over erfgoedzorg binnen de Belgische gewesten en gemeenschappen, gebaseerd op de verstrekte documentatie. ## 3 Erfgoedzorg binnen de Belgische gewesten en gemeenschappen Dit onderdeel van de cursus behandelt de specifieke bevoegdheden en taken van de verschillende Belgische gewesten en gemeenschappen op het gebied van erfgoedzorg, met bijzondere aandacht voor onroerend en immaterieel erfgoed. De federale structuur van België kent een complex bevoegdheidspakket, waarbij de zorg voor onroerend erfgoed voornamelijk een gewestelijke bevoegdheid is, terwijl immaterieel erfgoed onder de cultuurgemeenschappen valt [40](#page=40). ### 3.1 De federale staat en erfgoedzorg Hoewel de staatshervormingen de bevoegdheden hebben verschoven, behoudt de federale staat nog steeds belangrijke bevoegdheden op diverse beleidsdomeinen. Het beleid inzake roerend erfgoed is echter nog steeds een federale bevoegdheid. De verzoening van regionale en culturele identiteiten met een federale structuur wordt als een uitdaging gezien, maar heeft als voordeel dat besluitvorming dichter bij de bevolking komt te liggen, wat kan leiden tot een grotere klemtoon op de kwaliteit van leven. Alle gewesten en gemeenschappen in de Federale Staat België zijn onderworpen aan één grondwet. Gedurende het laatste decennium van de 20e eeuw is erfgoedzorg in België significant versneld, wat zich uitte in verbeterde decreten, subsidieregelingen, verhoogde budgetten, meer beschermde monumenten, een grotere focus op preventie en onderhoud, een versterking van de restauratiesector, ondersteuning van het verenigingsleven en intensievere ontwikkeling en ontsluiting van erfgoed [40](#page=40). ### 3.2 De gewesten en onroerend erfgoedzorg In België is de zorg voor onroerend erfgoed, waaronder monumenten, stads- en dorpsgezichten, archeologische sites, landschappen, varend erfgoed en heraldiek, een gewestelijke bevoegdheid [40](#page=40). #### 3.2.1 Vlaamse Gewest In het Vlaamse Gewest is het Agentschap Onroerend Erfgoed verantwoordelijk voor de zorg voor onroerend erfgoed. Dit agentschap is een intern verzelfstandigd agentschap (IVA) van de Vlaamse Overheid en ondersteunt de bevoegde minister bij het uitwerken van een gefundeerd en actueel beleid [40](#page=40). * **Visie:** Het Agentschap Onroerend Erfgoed streeft ernaar Vlaanderen vorm en kleur te geven door zorg voor onroerend erfgoed vanzelfsprekend te maken voor iedereen [41](#page=41). * **Geschiedenis:** Het agentschap werd opgericht op 1 juli 2011 door de samensmelting van het Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed (VIOE) en het deel "Erfgoed" van het agentschap Ruimte en Erfgoed. Het VIOE, opgericht in 2004, was de opvolger van het Instituut voor het Archeologisch Patrimonium en de kenniscel van de Afdeling Monumenten en Landschappen. Alle beleidsuitvoerende taken voor het beleidsveld Onroerend Erfgoed zijn nu ondergebracht in één agentschap. Het agentschap is gevestigd in het Herman Teirlinckgebouw te Brussel [41](#page=41). * **Taken van het Agentschap Onroerend Erfgoed:** 1. **Beleidsvoorbereiding, -uitvoering en -evaluatie:** Het agentschap bereidt het beleid voor om het onroerend erfgoed in Vlaanderen te behouden en te beheren, voert dit uit en evalueert het. Dit omvat het voorbereiden, monitoren en evalueren van het erfgoedbeleid [41](#page=41). 2. **Inventarisatie en bescherming:** Het agentschap inventariseert en beschermt waardevolle gebouwen, landschappen, archeologische sites en varend erfgoed. Dit houdt in dat erfgoedwaarden worden onderzocht, geïnventariseerd en beschermd [41](#page=41). * **Inventariseren:** Het agentschap maakt wetenschappelijke inventarissen op van bouwkundig, archeologisch en landschappelijk erfgoed, evenals thematische inventarissen over waardevolle houtige beplantingen, orgels, wereldoorlog-erfgoed, historische tuinen & parken, en maritiem & varend erfgoed. De inventaris van het onroerend erfgoed telt meer dan 90.000 items. Een opname in een wetenschappelijke inventaris heeft geen rechtsgevolgen en dient enkel voor beschrijving en documentatie. Vastgesteld onroerend erfgoed is opgenomen in de inventaris en via een juridische procedure 'vastgesteld', wat wel rechtsgevolgen met zich meebrengt [41](#page=41). * **Beschermen:** De wetgeving voorziet vijf mogelijke beschermingsstatuten: een beschermd monument, een beschermd stads- of dorpsgezicht, een beschermd cultuurhistorisch landschap, een beschermde archeologische site, en beschermd varend erfgoed. Een beschermingsprocedure kent twee stappen: voorlopige en definitieve bescherming. Na een onderzoeks- en adviesfase beslist de bevoegde minister over de bescherming. Aan bescherming zijn rechtsgevolgen verbonden, zoals passief en actief behoud en een verbod op sloop. Sinds 7 september 2023 is er een nieuw herkenningsteken voor al het beschermde erfgoed in Vlaanderen, ongeacht het type [41](#page=41) [42](#page=42). 3. **Ondersteuning en advisering:** Het agentschap ondersteunt burgers, lokale overheden, ontwerpers, ontwikkelaars en andere instanties bij het onroerend-erfgoedbeheer door middel van adviezen en premies. Dit omvat het erkennen en/of subsidiëren van erfgoedactoren en -partners. Financiële steun wordt verleend aan eigenaars, gebruikers en beheerders van beschermd onroerend erfgoed en erfgoedlandschappen via premies, leningen, vermindering van de personenbelasting en verlaging van verkooprecht en schenkbelasting. Verder worden subsidies verleend op basis van beheersovereenkomsten en projectsubsidies voor sensibiliserings- en onderzoeksprojecten [42](#page=42). 4. **Aanmoedigen lokale verantwoordelijkheid:** Het agentschap moedigt lokale overheden en instanties aan om meer verantwoordelijkheid op te nemen in erfgoedzorg en begeleidt hen hierbij [42](#page=42). 5. **Erkenning van erfgoedactoren:** Het agentschap erkent onroerenderfgoedgemeenten, intergemeentelijke onroerenderfgoeddiensten (IOED's), onroerend erfgoeddepots en archeologen en metaaldetectoristen. Erkende IOED's en depots kunnen subsidies ontvangen op basis van samenwerkingsovereenkomsten [42](#page=42). 6. **Communicatie en beleidsgericht onderzoek:** Het agentschap draagt een kwaliteitsvolle omgang met onroerend erfgoed uit, met beleidsgericht onderzoek en gerichte communicatie daarover [42](#page=42). 7. **Beheer van archeologische ensembles:** Het agentschap beheert een collectie archeologische ensembles in een erkend onroerenderfgoeddepot en stelt deze ter beschikking voor onderzoek [42](#page=42). 8. **Ondersteuning minister:** Het agentschap ondersteunt de bevoegde minister bij de beleidsvoorbereiding [42](#page=42). * **Decreten van het Vlaams Parlement:** * **2002:** Varend-erfgoeddecreet [42](#page=42). * **2013:** Onroerenderfgoeddecreet [42](#page=42). * **Nieuwigheden van het Onroerenderfgoeddecreet:** . * Volledige integratie van het Verdrag van Valletta [43](#page=43). * Betere integratie van archeologie in projecten, met vroegtijdige betrokkenheid in het bouwproces [43](#page=43). * Mogelijkheid tot oprichting van solidariteitsfondsen en meer financiële steun voor archeologie [43](#page=43). * Het zwaartepunt van het onroerend-erfgoedbeleid ligt bijna volledig bij de Vlaamse overheid [43](#page=43). * Meer verantwoordelijkheid en inspraak voor steden en gemeenten via de erkenning als onroerenderfgoedgemeente, die bijvoorbeeld toelating kan geven voor werken aan beschermd erfgoed [43](#page=43). * Integratie van onroerend erfgoed in ruimtelijke ordening, bos, natuur en milieu, wat zorgt voor meer transparantie, snellere procedures en rechtszekerheid [43](#page=43). * Overheden hebben een zorgplicht voor items uit de vastgestelde erfgoedinventarissen [43](#page=43). * Beheersplannen voor onroerend erfgoed worden zoveel mogelijk geïntegreerd in natuurrichtplannen en bosbeheerplannen [43](#page=43). * Verbeterde en gemoderniseerde handhaving, met zowel gerechtelijke als administratieve mogelijkheden (boetes, schadevorderingen, stakingsbevel, dwangsom, herstelvorderingen) [43](#page=43). * Digitale ontsluiting van erfgoed: online beschikbaar maken van inventarissen (bouwkundig erfgoed, archeologische zones, landschapsatlas, houtige beplantingen, historische tuinen en parken) [43](#page=43). * **2014:** Wijziging van het Varend-erfgoeddecreet. Deze wijziging, bekrachtigd op 9 mei 2014, brengt onder andere een duidelijke omschrijving van 'varend erfgoed', de invoer van een procedure tot vaststelling van de inventaris, inkorting van de beschermingsprocedure, verduidelijking en uitbreiding van rechtsgevolgen, vereenvoudiging en versnelling van het premiestelsel, en een handhavingsluik met zich mee [43](#page=43). * **Publicaties:** * **Leidraad "Eerst onderzoeken, dan herbestemmen":** Een publicatie uit november 2014 door Nathalie Van Roy & Sara Vermeulen en het Agentschap Onroerend Erfgoed, die handvatten biedt voor het proces van herbestemmingsonderzoek voor beschermde historische gebouwen en sites. Dit is een nuttige gids om de slaagkansen van een herbestemmingsplan te vergroten [43](#page=43). * **Onroerenderfgoedprijs:** Dit is de opvolger van de Vlaamse Monumentenprijs en wordt sinds 2016 jaarlijks uitgereikt door de bevoegde minister. Het agentschap organiseert de prijs die toegekend wordt aan een persoon, instelling of bestuur voor een recente realisatie op het gebied van onroerend erfgoed [44](#page=44). * **Website:** [https://www.onroerenderfgoed.be/](https://www.onroerenderfgoed.be/) [44](#page=44). #### 3.2.2 Brussels Hoofdstedelijk Gewest In het Brussels Hoofdstedelijk Gewest staat de Directie Cultureel Erfgoed (DCE) in voor de toepassing van het gewestelijk beleid inzake de vrijwaring van onroerend erfgoed. De DCE is een operationele eenheid van urban.brussels – de Gewestelijke Overheidsdienst Brussel Stedenbouw en Erfgoed [44](#page=44). * **Website:** [https://erfgoed.brussels/](https://erfgoed.brussels/) [44](#page=44). #### 3.2.3 Waalse Gewest Het Agence Wallonne du Patrimoine (AWaP) is het Waalse erfgoedagentschap, opgericht in 2018 en onderdeel van de Service Public Wallon. De zetel van het agentschap is in Namen [44](#page=44). * **Taken van het AWaP:** Het AWaP is verantwoordelijk voor het beschermen van monumenten, het beheren van archeologische opgravingen, het subsidiëren en bijstaan van erfgoedbezoekers, enz.. Binnen het AWaP bevindt zich een conservatie- en studiecentrum dat archeologische artefacten verzamelt. Tijdens de watersnood van 2021 werd dit magazijn ernstig beschadigd, wat het behoud van de locatie in het gedrang bracht [44](#page=44). * **Website:** [https://agencewallonnedupatrimoine.be/](https://agencewallonnedupatrimoine.be/) [44](#page=44). ### 3.3 De cultuurgemeenschappen en immaterieel erfgoed Voor immaterieel erfgoed, zoals taal, gebruiken en onderwijs, zijn de volgende cultuurgemeenschappen bevoegd: * Nederlandse Gemeenschap [44](#page=44). * Franse Gemeenschap [44](#page=44). * Duitstalige Gemeenschap [44](#page=44). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Global Village | Een term geïntroduceerd door Marshall McLuhan om de impact van technologische ontwikkelingen op communicatie en transport te beschrijven, waardoor de wereld kleiner aanvoelt en informatie en culturen sneller gedeeld kunnen worden. | | Postmodernisme | Een culturele en intellectuele stroming die zich afzet tegen het modernisme en de nadruk legt op diversiteit, regionalisme en de waarde van lokale tradities, als reactie op de universalistische tendensen van het modernisme. | | Duurzaamheid | Een beleidsconcept dat stelt dat bij lokale handelingen steeds rekening gehouden moet worden met het welzijn van de gehele planeet, met het bekende adagium “Think globally, act locally”. | | Gouvernementele organisatie | Een maatschappelijke organisatie die afhankelijk is van de overheid en betrokken is bij beleidszaken en de uitvoering van overheidsopdrachten. | | Erfgoedbeleid | Het geheel van regels, procedures en acties die door overheden worden ondernomen om cultureel, historisch en natuurlijk erfgoed te beschermen, beheren en valoriseren. | | Verenigde Naties (VN) | Een internationale organisatie opgericht in 1945, bestaande uit 193 lidstaten, met als doel het bevorderen van mensenrechten, internationale recht, mondiale veiligheid, economische ontwikkeling en wetenschappelijk onderzoek. | | UNESCO | Een gespecialiseerde organisatie van de VN (Organisatie van de Verenigde Naties voor Onderwijs, Wetenschap en Cultuur) die zich richt op het bijdragen aan vrede en veiligheid door internationale samenwerking op het gebied van onderwijs, wetenschap en cultuur. | | Werelderfgoed | Uitzonderlijke culturele en natuurlijke sites die door de UNESCO worden erkend en beschermd vanwege hun universele waarde voor de mensheid. | | Raad van Europa (RvE) | Een internationale organisatie die zich richt op de bescherming van mensenrechten, democratie en de rechtsstaat in Europa, met 46 lidstaten. | | Europese Unie (EU) | Een supranationale en intergouvernementele unie van 27 Europese landen die economische en politieke samenwerking nastreeft op diverse beleidsterreinen. | | Erfgoedconven2e | Internationale verdragen die de principes en regels vastleggen voor de bescherming, het behoud en beheer van cultureel, natuurlijk en immaterieel erfgoed. | | Federale staat | Een staatsvorm waarbij de macht is verdeeld tussen een centrale federale overheid en deelstaten (zoals gewesten en gemeenschappen), elk met eigen bevoegdheden. | | Gewesten | Deelstaten binnen een federale staat die bevoegd zijn voor grondgebonden materies zoals ruimtelijke ordening, milieu en onroerend erfgoed. | | Gemeenschappen | Deelstaten binnen een federale staat die bevoegd zijn voor persoonsgebonden materies zoals cultuur, onderwijs en taal. | | Onroerend erfgoed | Tastbaar erfgoed dat gebonden is aan de grond, zoals monumenten, archeologische sites, landschappen, stads- en dorpsgezichten. | | Immaterieel erfgoed | Niet-tastbaar cultureel erfgoed, zoals tradities, feesten, ambachten, taal en orale geschiedenis. | | Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen (KCM) | Een historisch adviesorgaan in België dat zich bezighield met de bescherming en het behoud van monumenten en landschappen. | | Agentschap Onroerend Erfgoed | Een Vlaams overheidsagentschap dat verantwoordelijk is voor het beleid, onderzoek, bescherming en beheer van het onroerend erfgoed in Vlaanderen. | | Monument | Een bouwwerk van historisch, archeologisch, artistiek, wetenschappelijk, sociaal of technisch belang dat beschermd wordt vanwege zijn waarde. | | Stads- of dorpsgezicht | Een groep gebouwen die samen een architectonische of stedenbouwkundige eenheid vormen en van belang zijn vanwege hun historische, artistieke of sociale waarde. | | Archeologische site | Een plaats waar sporen van menselijke activiteit uit vroegere perioden worden aangetroffen, die waardevolle informatie bevatten over het verleden. | | Cultureel landschap | Een gebied dat door het samenspel van natuur en mens is ontstaan en dat van historisch, artistiek of wetenschappelijk belang is. | | Varend erfgoed | Historische vaartuigen en schepen die van culturele, historische of technische waarde zijn. | | Herbestemming | Het geven van een nieuwe functie aan een bestaand bouwwerk of site die oorspronkelijk een andere bestemming had, om het behoud ervan te waarborgen. | | Zorgplicht | De wettelijke of ethische verplichting van een overheid of instantie om zorg te dragen voor het behoud en beheer van erfgoed of milieu. |

# Richtlijnen voor het behoud en de restauratie van cultureel erfgoed Dit onderwerp bespreekt de principes en richtlijnen voor het behoud en de restauratie van cultureel erfgoed, met een focus op het Handvest van Venetië en daaropvolgende aanvullende handvesten. ### 1.1 Algemene beginselen voor consolidatie en restauratie * Indien traditionele technische middelen ontoereikend zijn voor de consolidatie van een monument, mogen moderne conserverings- en constructiemethoden worden toegepast mits hun doeltreffendheid wetenschappelijk is aangetoond en door ervaring is verzekerd [9](#page=9). * Restauratie streeft geen eenheid in stijl na; alle waardevolle toevoegingen uit verschillende perioden moeten worden geëerbiedigd [9](#page=9). * Het zichtbaar maken van een oudere situatie, wanneer lagen uit verschillende tijdsperioden te onderscheiden zijn, is slechts bij uitzondering gerechtvaardigd. Voorwaarden hiervoor zijn [9](#page=9): * De te verwijderen onderdelen zijn van gering belang [9](#page=9). * De zichtbaar gemaakte oudere toestand heeft grote historische, archeologische of esthetische waarde [9](#page=9). * De huidige staat is van voldoende kwaliteit om de ingreep te rechtvaardigen [9](#page=9). * De beoordeling van de waarde van elementen en de beslissing tot verwijdering hiervan mag niet exclusief bij de restauratie-ontwerper liggen [9](#page=9). * Onderdelen die verdwenen gedeelten moeten vervangen, dienen harmonieus in het geheel opgenomen te worden, maar moeten wel duidelijk van de originele gedeelten te onderscheiden zijn om vervalsing van artistieke en historische informatie te voorkomen [9](#page=9). * Toevoegingen zijn slechts aanvaardbaar voor zover ze belangrijke onderdelen van het gebouw respecteren en het traditionele kader, het evenwicht in de compositie en de relatie met de omgeving niet verbreken [9](#page=9). > **Tip:** Het principe "behouden gaat voor vernieuwen" is fundamenteel in de restauratie. Restauratie stopt waar hypothetische reconstructie begint en waardevolle latere toevoegingen worden genegeerd [10](#page=10). ### 1.2 Monumentale stads- en dorpsgezichten * Monumentale stads- en dorpsgezichten vereisen speciale aandacht bij sanering, inrichting en exploitatie om het behoud van waarden te verzekeren [9](#page=9). * Voor het uitvoeren van conserverings- en restauratiewerken in deze gebieden dienen de algemene uitgangspunten van de artikelen gevolgd te worden [9](#page=9). ### 1.3 Opgravingen * Opgewerkzaamheden moeten worden uitgevoerd volgens wetenschappelijke normen en de "Aanbeveling betreffende de bij archeologische opgravingen toe te passen internationale principes" van UNESCO uit 1965 [9](#page=9). * De inrichting van ruïnes, hun permanente bescherming, en het beheer van architectonische onderdelen en opgegraven voorwerpen moeten worden verzekerd door noodzakelijke maatregelen [9](#page=9). * Alles moet in het werk worden gesteld om de aard van het opgegraven monument te verduidelijken zonder aan zijn betekenis afbreuk te doen [9](#page=9). * Elke reconstructie is bij voorbaat uitgesloten; enkel opbouw met aanwezige resten (anastylose) kan worden toegestaan [9](#page=9). * Aanvullende materialen die nodig zijn voor behoud en herstel van de samenhang van de vorm, moeten steeds herkenbaar zijn en tot een minimum worden beperkt [9](#page=9). ### 1.4 Documentatie en publicatie * Werkzaamheden voor behoud, restauratie en opgraving moeten begeleid worden door nauwkeurige documentatie in de vorm van analytische en kritische rapporten, geïllustreerd met tekeningen en foto's [9](#page=9). * Alle fasen (ontgraving, consolidatie, herbouw, integratie) en technische/formele bijzonderheden tijdens het werk moeten worden vermeld [9](#page=9). * Deze documentatie dient te worden ondergebracht in het archief van een openbare instelling en ter beschikking te staan aan onderzoekers [9](#page=9). * Publicatie van de documentatie is aan te bevelen [9](#page=9). ### 1.5 Het Handvest van Venetië en aanvullende handvesten * Het Handvest van Venetië wordt gezien als een belangrijke richtlijn voor de wereldwijde bescherming van cultureel en natuurlijk erfgoed en creëerde een waardevol denkkader voor restauratiearchitecten [10](#page=10) . * Hoewel het Handvest van Venetië nog steeds van toepassing is, werden tijdens ICOMOS-bijeenkomsten herzieningen voorgesteld, met name in Rome in 1981. Er werd echter besloten de originele tekst ongewijzigd te laten en nieuwe, aanvullende handvesten te ontwerpen voor onderwerpen die minder aandacht kregen [10](#page=10). #### 1.5.1 Aanvullende Handvesten * **Handvest van Burra **: Over "Australisch erfgoed", een adaptatie van het Handvest van Venetië met een nieuw analythisch conserveringsmodel dat ook niet-tangible en fysieke vormen van cultureel erfgoed erkent [10](#page=10) . * **Handvest van Florence **: Over "het behoud van historische tuinen". Historische tuinen bevinden zich op het snijvlak van natuur en cultuur en onderscheiden zich van natuurlandschappen door hun ontwerp en architecturale vormgeving [11](#page=11) . * Er wordt gepleit voor de aanleg van sport- en speelterreinen buiten historische tuinen om hun waarden van schoonheid, rust en stilte te behouden [11](#page=11). * Het belang van regelmatig en continu onderhoud wordt benadrukt, met aandacht voor spontane groei, vernieuwingstijd en de kwetsbaarheid van tracés [11](#page=11). * Restauraties moeten een uitzonderingsmaatregel blijven, gebaseerd op grondig vooronderzoek en uitgevoerd door een interdisciplinair team [11](#page=11). * **Declaratie van Dresden **: Over "de reconstructie van door oorlog verwoeste monumenten en beschermde stads- en dorpsgezichten". Deze declaratie erkent dat het Handvest van Venetië geen rekening hield met de gevolgen van oorlogen en rampen, waarbij het principe "behouden gaat voor vernieuwen" zijn betekenis verliest bij totale vernietiging [11](#page=11) . * **Handvest van Washington **: Over "het behoud van historische steden en stedelijke gebieden" [11](#page=11) . * **Handvest van Riga **: Over "authenticiteit en historische reconstructies met betrekking tot historische, in gebruik zijnde, tram- en spoorweguitrustingen" [11](#page=11) . * **Handvest van Barcelona **: Over "het behoud en de restauratie van historische, in gebruik zijnde, schepen" [11](#page=11) . > **Conclusie:** Het Handvest van Venetië is niet verouderd, maar vormt het basishandvest. De onderliggende gedachte ervan klinkt door in latere handvesten, waardoor het actueel blijft [11](#page=11). ### 1.6 Europa Nostra * Europa Nostra is een vereniging voor de bescherming van het Europees cultureel en natuurlijk erfgoed [11](#page=11). * Het is een pan-Europees netwerk bestaande uit 250 lidorganisaties, 150 geassocieerde organisaties en 1500 individuele leden [11](#page=11). * Het fungeert als een belangrijke lobbyorganisatie voor cultureel erfgoed in Europa [11](#page=11). > **Belangrijk:** Het creëren van "valse monumenten" door lichtzinnige compilaties van historische en hedendaagse elementen moet worden voorkomen. Authentieke historische informatie moet worden gerespecteerd en behouden [10](#page=10). --- # De rol van onderhoud en preventie in erfgoedbeheer Onderhoud en preventie zijn cruciale componenten in erfgoedbeheer, gericht op het waarborgen van de langetermijnbehoud van cultureel erfgoed door middel van regelmatige inspecties en proactieve maatregelen [15](#page=15) [16](#page=16). ### 2.1 Principes van onderhoud en preventie Het Handvest van Venetië benadrukte reeds dat regelmatig onderhoud een absolute vereiste is voor het behoud van onroerend erfgoed. Dit principe leidde in Nederland in 1973 tot de oprichting van een Monumentenwacht, met als missie het voorkomen van grootschalig verval door middel van regelmatige controle en onderhoud [16](#page=16) . Het motto "Beter voorkomen dan genezen" vat de kern van preventief erfgoedbeheer samen. Door erfgoed regelmatig te controleren, kunnen problemen vroegtijdig worden gesignaleerd en aangepakt, waardoor kostbare en ingrijpende restauratiewerken in de toekomst kunnen worden voorkomen [15](#page=15) [16](#page=16) [17](#page=17). #### 2.1.1 Monumentenwacht Vlaanderen vzw Monumentenwacht Vlaanderen vzw, opgericht in 1991, is een toonaangevende organisatie die zich toelegt op het bevorderen van instandhouding en het stimuleren van regelmatig onderhoud van waardevol erfgoed in Vlaanderen. De organisatie werkt op basis van betalend lidmaatschap en staat open voor particulieren, vennootschappen, verenigingen, openbare besturen en kerkraden [15](#page=15) [16](#page=16). ##### 2.1.1.1 Diensten van Monumentenwacht Monumentenwacht biedt een reeks diensten om eigenaren en beheerders van erfgoed te ondersteunen: * **Inspecties met adviesrapport:** Gespecialiseerde monumentenwachters voeren periodieke, visuele en niet-destructieve inspecties uit van gebouwen, interieurs, vaartuigen of archeologische objecten. Tijdens deze inspecties wordt de bouwfysische toestand geëvalueerd, schade vastgesteld en worden concrete aanbevelingen geformuleerd voor onderhoud, herstel en instandhouding, gegroepeerd op basis van urgentie. Om de bereikbaarheid te vergroten, maken zij gebruik van industriële touwtechnieken [15](#page=15) [16](#page=16). * **Noodinterventies:** In sommige gevallen voeren monumentenwachters kleine noodinterventies, exemplarische ingrepen of testinterventies uit tijdens een inspectie. Dit kan variëren van het herplaatsen van leien tot noodfixaties van schilderijlagen of reinigingstesten. Grote werken worden echter niet uitgevoerd [16](#page=16). * **Monitoring & metingen:** Bij specifieke problemen kunnen monumentenwachters gespecialiseerde metingen of monitoring uitvoeren, zoals scheurmetingen, diktemetingen of weerstandsmetingen in hout [16](#page=16). * **Veiligheid & toegankelijkheid:** Monumentenwacht adviseert ook over het verbeteren van de veiligheid en toegankelijkheid van gebouwen, met name met betrekking tot de moeilijk bereikbare delen zoals daken, goten en regenwaterafvoeren. Er kan bijvoorbeeld een dakenplan opgemaakt worden om de nodige veiligheidsvoorzieningen aan te brengen [16](#page=16) [17](#page=17). * **Nazorg:** Monumentenwacht vzw biedt nazorg door aanvullende inlichtingen of verduidelijkingen te verstrekken over inspectierapporten. Ter plaatse of tijdens overleg kunnen rapporten worden toegelicht, vragen beantwoord en kleine ingrepen gedemonstreerd [17](#page=17). ##### 2.1.1.2 Doelgroepen van Monumentenwacht Monumentenwacht richt zich op diverse doelgroepen: * **Particulieren:** Zij profileren zich als een partner voor particuliere eigenaren van historisch waardevolle panden, en bieden professioneel en neutraal advies voor beheer en onderhoud. De rapporten fungeren als een essentiële bron van informatie om onderhouds- en herstelwerken te plannen, wat op lange termijn kostbare restauraties kan vermijden. Daarnaast wijzen zij eigenaren op ondersteunings- en subsidiemogelijkheden [17](#page=17). * **Kerkbesturen:** Veel kerkfabrieken in Vlaanderen maken gebruik van de expertise van Monumentenwacht voor het complexe onderhoud van kerkgebouwen. De adviesrapporten zijn essentieel voor het plannen van werken, het opstellen van beheersplannen en het aanvragen van subsidies [17](#page=17). * **Openbare besturen:** Steden, gemeenten en OCMW's die onroerend erfgoed beheren, maken gebruik van de diensten van Monumentenwacht om onderhoud op lange termijn te plannen. De meerjarenonderhoudstabellen helpen bij het tijdig voorzien van de nodige budgetten. Besturen met tientallen erfgoedobjecten kunnen lidmaatschapsformules op maat bespreken [17](#page=17). #### 2.1.2 Meerjarenonderhoudsplan met kostenraming Wanneer eigenaren concreet met het toestandsrapport aan de slag willen en meer ondersteuning wensen, kunnen zij een beroep doen op de dienstverlening voor een "Meerjarenonderhoudsplan met kostenraming". Deze kostenanalyse is essentieel voor het inschatten en plannen van instandhoudingskosten [15](#page=15). > **Tip:** Het investeren in regelmatige preventieve inspecties en onderhoudswerken kan aanzienlijke kosten op lange termijn besparen door het voorkomen van grotere, duurdere restauraties [15](#page=15) [17](#page=17). > **Voorbeeld:** Een inspectie signaleert beginnende houtrot in een dakspant. Door tijdig een kleine reparatie uit te voeren, wordt voorkomen dat het gehele dakconstructie moet worden vervangen, wat aanzienlijk hogere kosten met zich mee zou brengen [15](#page=15). --- # Historische ontwikkeling van erfgoedzorg en internationale standpunten Hier is een gedetailleerde studiehandleiding voor het onderwerp "Historische ontwikkeling van erfgoedzorg en internationale standpunten". ## 3. Historische ontwikkeling van erfgoedzorg en internationale standpunten De historische ontwikkeling van erfgoedzorg toont een verschuiving van nationale aangelegenheden naar een internationale samenwerking, met de vorming van cruciale handvesten en organisaties die de principes van behoud en restauratie wereldwijd hebben beïnvloed [2](#page=2). ### 3.1 Voorgeschiedenis en de opkomst van internationaal erfgoeddenken Tot het einde van de 19e eeuw was erfgoedzorg primair een nationale aangelegenheid, waarbij visies en wetgeving zelden de landsgrenzen overschreden. Het moderne culturele internationalisme kwam tot bloei na de Eerste Wereldoorlog, met de oprichting van de Volkenbond, en werd verder versterkt na de Tweede Wereldoorlog met de oprichting van de Verenigde Naties en UNESCO [2](#page=2). Gedurende het interbellum groeide het internationale besef dat historische monumenten en landschappen essentiële dragers van informatie uit het verleden zijn en dat het behoud ervan een gedeelde verantwoordelijkheid is voor toekomstige generaties. Er ontstond een verlangen om de principes van erfgoedzorg internationaal vast te leggen, waarbij elk land verantwoordelijk werd voor de toepassing ervan [2](#page=2). ### 3.2 Vroege internationale initiatieven #### 3.2.1 La Conférence d’Athènes . Deze conferentie, georganiseerd door het International Museums Office, was het eerste internationale initiatief om beginselen voor de bescherming en restauratie van monumenten vast te leggen. Het resulteerde in een document dat resoluties bevat die tijdens restauraties geëerbiedigd moeten worden, met nadruk op het behoud van het esthetische en historische karakter van monumenten. Dit initiatief droeg bij aan de vorming van een uitgebreide internationale beweging die leidde tot nationale en internationale documenten en de oprichting van het ICCROM door UNESCO. Dr. Françoise Choay wordt genoemd als een van de drijvende krachten achter dit handvest [3](#page=3). #### 3.2.2 La Charte d’Athènes . La Charte d’Athènes kwam voort uit het 4e CIAM-congres (Congrès Internationaux d’Architecture Moderne) in 1931, dat zich richtte op de functionele stad. De CIAM was een invloedrijk internationaal platform voor architectuurdebatten van 1928 tot 1959. Voorafgaand aan het congres verzamelden architecten materiaal van bestaande steden om zo een basis te leggen voor een 'stadswetenschap'. Het doel was om op basis van vergelijkbare feiten te komen tot een stedenbouw waarin 'wonen, werken, recreatie en verkeer' integraal vorm krijgen. Op het congres werden analyses van 34 steden gepresenteerd door 18 landen. De Charte d’Athènes werd negen jaar na het congres (in 1942) anoniem gepubliceerd in Parijs. Le Corbusier speelde een significante rol in de totstandkoming van dit handvest [3](#page=3) [4](#page=4) [5](#page=5). > **Tip:** Hoewel de Charte d’Athènes primair gericht was op stedenbouw, vormde het samen met La Conférence d’Athènes over restauratie een complementair geheel dat een internationaal denkkader voor erfgoed vormde [2](#page=2). ### 3.3 Waarden binnen ICOMOS ICOMOS, als officiële adviseur van UNESCO inzake Werelderfgoed, hanteert een reeks kernwaarden [2](#page=2): * **Culturele en sociale diversiteit & collegialiteit:** Samenwerking tussen diverse professionals met respect voor culturele en religieuze verschillen [5](#page=5). * **Onpartijdigheid:** Experts bieden hun technische expertise onafhankelijk en volgens ethische regels aan [5](#page=5). * **Internationale uitwisseling, noord-zuid dialoog & solidariteit:** Het verbinden van volkeren en culturen, met initiatieven zoals het Victoria Falls Fund voor mobiliteit van leden uit minder welvarende landen en hulp bij rampen. ICOMOS is ook een medeoprichter van het Blue Shield [5](#page=5) [6](#page=6). * **Kennisoverdracht & jeugdwerking:** Het vergroten van erfgoedbewustzijn, het betrekken van jonge onderzoekers en professionals, en het toekennen van beurzen via het Raymond Lemaire International Fund [6](#page=6). * **Vrije toegang tot informatie:** Ondersteuning van open access tot wetenschappelijke publicaties via het ICOMOS Open Archive [6](#page=6). ### 3.4 Belangrijke handvesten #### 3.4.1 Het Handvest van Venetië . Het Handvest van Venetië, officieel het **Internationaal handvest voor behoud en restauratie van monumenten en stads- & dorpsgezichten**, werd goedgekeurd op het 2de Internationaal Congres van Architecten en Technici op het gebied van de monumentenzorg in 1964 en aanvaard door ICOMOS in 1965. Dit handvest wordt als uiterst belangrijk beschouwd en bevat een internationaal aanvaard stelsel van richtlijnen en de internationale filosofie over de omgang met monumenten en beschermde stads- en dorpsgezichten. Het benadrukt een wetenschappelijke aanpak die leidt tot meer respect voor het monument als een waardevol document uit het verleden, conform de uitspraak van Raymond Lemaire: "Le monument c’est le premier document qu’on a." Het handvest werd ondertekend door vertegenwoordigers uit 66 landen [6](#page=6). #### 3.4.2 Voorgeschiedenis van het Handvest van Venetië De evolutie van restauratie en conservatie in de 19e eeuw maakte zich los van de praktijk van nieuwbouw en eenvoudige architecturale verbouwingen. Enkele vroege pogingen om dit te reguleren waren [6](#page=6): * De doctrines van het Franse Comité des Arts et Monuments [6](#page=6). * Een circulaire van de Pruisische Staat die stelde dat de beste restauratie het onopvallende herstel van technische gebreken was [6](#page=6). * Het manifest van de Society for the Protection of Ancient Monuments [6](#page=6). * De Katechismus der Denkmalpflege van Max Dvořák [6](#page=6). * De Nederlandse Grondbeginselen [6](#page=6). Deze documenten trachtten oude steden en gebouwen te beschermen tegen verval, aantasting en foute restauraties [6](#page=6). De erfgoedtheorie in de 19e eeuw werd gevormd door figuren als Eugène Viollet-le-Duc, John Ruskin, Camillo Boito, Camillo Siee, Luca Beltrami, Aloïs Riegl en Gustavo Giovannoni, die elk hun theoretische visie formuleerden [6](#page=6). * **Eugène Viollet-le-Duc:** Vertegenwoordigde een 'interventionistische' benadering, met de intentie om bij restauraties een eenheid van stijl na te streven, wat leidde tot complexe problematieken rond historische toevoegingen [6](#page=6). * **John Ruskin:** Symbool van een 'conservatieve' benadering [6](#page=6). * **Camillo Boito:** Trachtte de tegenstelling tussen Viollet-le-Duc en Ruskin te overbruggen door te pleiten voor identificeerbare restauraties en een groter bewustzijn van authenticiteit, wat de fundamenten legde voor restauratie als moderne discipline [7](#page=7). * **Gustavo Giovannoni:** Buigde zich over de integratie van de oude stad in de moderne wereld en wordt erkend als de eerste die expliciet over stedelijk erfgoed sprak [7](#page=7). Deze theorieën weerspiegelden specifieke houdingen eigen aan bepaalde landen of regio's [7](#page=7). De ontwikkeling naar een autonome discipline culmineerde in de tweede helft van de 20e eeuw met het Handvest van Venetië. De Belgische Em.-Professor Raymond M. Lemaire speelde een cruciale rol als Secretaris-Generaal van het Handvest van Venetië [7](#page=7). > **Tip:** Het Handvest van Venetië is essentieel voor het begrijpen van de huidige internationale standaarden in erfgoedzorg. Zorg ervoor dat je de kernprincipes kent. > **Voorbeeld:** De vermelding van Raymond Lemaire, Secretaris-Generaal van het Handvest van Venetië en naar wie het Raymond Lemaire International Centre for Conservation aan de KU Leuven is genoemd, onderstreept het belang van zijn bijdrage [7](#page=7). --- # Organisaties en initiatieven voor erfgoedbescherming in Europa en België Dit onderwerp behandelt diverse organisaties en hun initiatieven gericht op de bescherming en het behoud van cultureel en natuurlijk erfgoed in Europa en specifiek in België. ### 4.1 Internationale handvesten en hun aanvullingen Internationale handvesten dienen als fundamentele richtlijnen voor erfgoedbescherming. Het Handvest van Venetië blijft het basishandvest, ook al zijn er aanvullingen gekomen die specifieke aspecten belichten . * **Handvest van Florence:** Richt zich op historische tuinen en natuurlandschappen en pleit voor het behoud van hun universele waarden door onder andere sport- en speelterreinen buiten deze gebieden te plaatsen. Het benadrukt ook het belang van regelmatig en continu onderhoud, waarbij restauraties een uitzonderingsmaatregel moeten blijven. Elk restauratieproject vereist grondig vooronderzoek door een interdisciplinair team [11](#page=11) . * **Declaratie van Dresden:** Gaat over de reconstructie van door oorlog verwoeste monumenten en beschermde stads- en dorpsgezichten. Het erkent dat het Handvest van Venetië geen rekening hield met de gevolgen van oorlogen en rampen, en dat "behouden gaat voor vernieuwen" zinloos is wanneer monumenten tot puin zijn gereduceerd [11](#page=11) . * **Handvest van Washington:** Betreft het behoud van historische steden en stedelijke gebieden [11](#page=11) . * **Handvest van Riga:** Focust op authenticiteit en historische reconstructies in relatie tot het culturele erfgoed, specifiek voor historische, in gebruik zijnde tram- en spoorweguitrustingen [11](#page=11) . * **Handvest van Barcelona:** Richt zich op het behoud en de restauratie van historische, in gebruik zijnde schepen [11](#page=11) . Deze latere handvesten worden beschouwd als aanvullingen op het Handvest van Venetië, dat zijn actualiteit behoudt door de doorwerking van zijn fundamentele gedachten in nieuwe documenten [11](#page=11). ### 4.2 Europese organisaties en hun rol Verschillende Europese organisaties spelen een cruciale rol in de bevordering en bescherming van erfgoed. #### 4.2.1 Europa Nostra Europa Nostra is een pan-Europese vereniging voor de bescherming van het Europees cultureel en natuurlijk erfgoed [11](#page=11). * **Structuur:** Het netwerk bestaat uit 250 lid-organisaties, 150 geassocieerde organisaties en 1500 individuele leden [11](#page=11). * **Activiteiten:** * Belangrijke lobby-organisatie voor het cultureel erfgoed in Europa [11](#page=11). * Voert campagnes voor de bescherming van bedreigde historische monumenten, plaatsen en cultuurlandschappen [12](#page=12). * Reikt jaarlijks de Europa Nostra Awards uit in samenwerking met de Europese Unie [12](#page=12). * Organiseerde de European Cultural Heritage Summit 2023 in Venetië om erfgoedorganisaties samen te brengen [12](#page=12). * **Europa Nostra Belgium:** Fungeert als nationaal platform voor Belgische erfgoedorganisaties om ervaringen uit te wisselen, gemeenschappelijke standpunten in te nemen en gezamenlijk actie te ondernemen [12](#page=12). * **Doelstellingen:** * Bevorderen van hoge kwaliteitsnormen op het vlak van erfgoedbehoud, architectuur, stads- en plattelandsplanning, en een evenwichtige en duurzame ontwikkeling [12](#page=12). * Sensibiliseren van het publiek, met name jongeren, voor het belang van erfgoedbehoud en -herwaardering [12](#page=12). * **Missie:** Het vormgeven en uitdragen van een groeiende burgerbeweging ter ondersteuning van cultureel en natuurlijk erfgoed in Europa, het optreden als pleitbezorger van erfgoed ten opzichte van beleidsmakers, het promoten van best practices en het ondersteunen van campagnes voor bedreigde erfgoedsites [12](#page=12). #### 4.2.2 DOCOMOMO DOCOMOMO is een internationale non-profit organisatie voor de documentatie en conservatie van gebouwen, sites en wijken van de Moderne Beweging [13](#page=13). * **Oprichting en groei:** Opgericht in 1988, heeft DOCOMOMO zich snel gevestigd als een belangrijke speler in conservering en architectuurcultuur. De restauratie van sanatorium Zonnestraal (1926/1931) was een belangrijke aanleiding voor de oprichting [13](#page=13). * **Structuur:** Een interdisciplinaire organisatie die historici, architecten, ingenieurs, planologen, landschapsarchitecten, conservatoren, docenten, studenten en overheidsfunctionarissen samenbrengt. Het omvat 77 nationale/regionale werkgroepen (chapters) en meer dan 3.000 leden wereldwijd, met zes Internationale Specialistische Commissies (ISC) [13](#page=13). * **Hoofddoelen (Eindhoven-Seoul Statement, 1990/2014):** * De betekenis van de (interieur)architectuur van de Moderne Beweging onder de aandacht brengen [13](#page=13). * De inventarisatie van werken van de Moderne Beweging identificeren en promoten [13](#page=13). * Het behoud en (her)gebruik van gebouwen en sites van de Moderne Beweging bevorderen [13](#page=13). * Passende technieken en methoden voor conservatie en restauratie van modern erfgoed stimuleren [13](#page=13). * Initiatieven ontwikkelen tegen de vernietiging en ontsiering van significante werken van de Moderne Beweging [13](#page=13). * Partnerschappen voor onderzoek op het gebied van architectuur, urbanisme en design gerelateerd aan de 20e eeuw faciliteren [13](#page=13). * Financiering aantrekken voor documentatie, conservatie en (her)gebruik [14](#page=14). * Nieuwe ideeën voor een duurzame gebouwde omgeving verkennen, gebaseerd op ervaringen van de Moderne Beweging [14](#page=14). ### 4.3 Nationale organisaties in België In België zijn er diverse nationale organisaties en afdelingen van internationale organisaties die zich inzetten voor erfgoedbescherming. #### 4.3.1 Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen (KCML) De KCML is een collegiaal en onafhankelijk adviesorgaan voor erfgoedbehoud in Vlaanderen [14](#page=14). * **Samenstelling:** Bevat acht leden benoemd door de regering op basis van hun expertise, waaronder architecten, ingenieurs, historici, planologen en specialisten op diverse erfgoedgebieden [14](#page=14). * **Afdelingen:** Monumenten, stads- en dorpsgezichten; Landschappen; Archeologie; Varend Erfgoed; Heraldiek (Vlaamse Heraldische Raad) [14](#page=14). * **Opdracht:** * Formuleert adviezen aan de bevoegde Vlaamse minister voor onroerend erfgoed [14](#page=14). * Adviseert de regering over erfgoedbehoud, op verzoek of op eigen initiatief [14](#page=14). * Brengt adviezen uit over aanvragen voor werken aan beschermde of op de bewaarlijst ingeschreven goederen, projecten in vrijwaringszones, en inventarisgoederen [14](#page=14). * Adviseert in beschermingsprocedures of inschrijving op de bewaarlijst, en over plannen voor erfgoedbeheer [14](#page=14). * Een advies is bindend ("eensluidend") wanneer het vereist is voor werken aan beschermde delen [14](#page=14). * Kan zelf goederen ter bescherming of inschrijving voorstellen en aanbevelingen formuleren aan de regering [14](#page=14). * Is een adviesorgaan voor ruimtelijke ordening bij de uitwerking van plannen en verordeningen [14](#page=14). #### 4.3.2 Afdelingen in België van internationale organisaties Verschillende internationale organisaties hebben ook nationale afdelingen in België. * **ICOMOS Belgium:** De Belgische afdeling van ICOMOS [15](#page=15). * **Europa Nostra Belgium:** De Belgische afdeling van Europa Nostra [15](#page=15). * **DOCOMOMO_BE:** Het Belgisch comité voor DOCOMOMO, dat zich bezighoudt met documentatie en conservatie van de Moderne Beweging [15](#page=15). #### 4.3.3 Monumentenwacht Vlaanderen vzw Monumentenwacht Vlaanderen is een vereniging die zich richt op het bevorderen van instandhouding door middel van preventief en regelmatig onderhoud van waardevol erfgoed [15](#page=15). * **Lidmaatschap:** Open voor particulieren, vennootschappen, verenigingen, openbare besturen en kerkraden die eigenaar of beheerder zijn van historische panden, interieurs, vaartuigen of archeologische sites [15](#page=15). * **Activiteiten:** * Regelmatige inspecties van de fysische toestand van erfgoed om dure restauratiewerken te voorkomen [15](#page=15). * Specialisten (monumentenwachters) evalueren de bouwfysische toestand, beschrijven schade en formuleren concrete aanbevelingen voor onderhoud en herstel, gegroepeerd op urgentie [15](#page=15). * Biedt een dienstverlening voor een "Meerjarenonderhoudsplan met kostenraming" om eigenaren te helpen kosten te schatten en uitgaven te plannen [16](#page=16). * Voert kleine noodinterventies, exemplarische ingrepen of testinterventies uit indien nodig om ernstige vervolgschade te voorkomen [16](#page=16). * Kan gespecialiseerde metingen of monitoring uitvoeren naar aanleiding van specifieke problemen [16](#page=16). * Biedt advies en ondersteuning voor veiligheid en toegankelijkheid van gebouwen, inclusief het aanbrengen van dakplannen en veiligheidsvoorzieningen [16](#page=16). * Verstrekt nazorg met bijkomende inlichtingen, verduidelijkingen of demonstraties ter plaatse [17](#page=17). * **Thema's:** Bouwkunde, interieur, funerair erfgoed en molens [17](#page=17). * **Doelgroepen:** * **Particulieren:** Functioneert als partner en adviseur voor particuliere eigenaren, biedt informatie over onderhoud en subsidiemogelijkheden [17](#page=17). * **Kerkbesturen:** Inspecteert kerken en hun interieur, inclusief roerend erfgoed, en de rapporten dienen als informatiebron voor beheer en subsidies [17](#page=17). * **Openbare besturen:** Helpt bij het plannen van langetermijnonderhoud en biedt maatwerk lidmaatschapsformules [17](#page=17). * **Oprichtingsgeschiedenis:** Opgericht in 1991 als initiatief van de Vereniging van Vlaamse Provincies, Koning Boudewijnstichting en de Stichting Monumenten- en Landschapszorg, geïnspireerd door de Nederlandse Monumentenwacht. De doelstelling is preventief optreden, geïnspireerd door het Handvest van Venetië [16](#page=16) . * **Motto:** "Beter voorkomen dan genezen" [16](#page=16). #### 4.3.4 Herita vzw Herita vzw is een relatief jonge erfgoedorganisatie die erfgoedsites aanbiedt, informeert en activiteiten organiseert om een breed publiek warm te maken voor erfgoed [18](#page=18). * **Naam en logo:** "Herita" verwijst naar 'heritage', en het logo symboliseert gemeenschappen [18](#page=18). * **Kernactiviteiten:** * Stelt erfgoedsites open voor bezoek [18](#page=18). * Informeert erfgoedliefhebbers [18](#page=18). * Organiseert activiteiten voor alle leeftijden en doelgroepen, met Open Monumentendag als hoogtepunt [18](#page=18). * Biedt een aanspreekpunt voor vragen over erfgoed [18](#page=18). * **Rol:** Functioneert als netwerkvereniging, steunpunt en spreekbuis voor erfgoedzorgers [18](#page=18). * **Lidmaatschap:** Zowel professionele als vrijwillige erfgoedzorgers kunnen lid worden en kwalitatieve ondersteuning ontvangen. Vrienden van Herita kunnen gratis sites bezoeken en ontvangen nieuwsbrieven [18](#page=18). * **Oprichtingsgeschiedenis:** Ontstaan in 2012 uit de bundeling van krachten van het Coördinatiecentrum Open Monumentendag Vlaanderen, Erfgoed Vlaanderen en het Forum voor Erfgoedverenigingen [18](#page=18). * **Visie:** Wil een breed publiek voor erfgoed stimuleren en erfgoedzorgers ondersteunen, om zo uit te groeien tot dé netwerkvereniging die invloed heeft op het algemeen erfgoedbeleid [18](#page=18). * **Functies:** * **Een familie:** Brengt iedereen met een hart voor erfgoed samen [18](#page=18). * **Een erfgoedbeheerder:** Zorgt voor erfgoedsites en integreert ze in de hedendaagse samenleving [18](#page=18). * **Een organisator:** Organiseert erfgoedactiviteiten om mensen te betrekken [18](#page=18). * **Missie:** Ervoor zorgen dat erfgoed niet verloren gaat en wordt nagelaten aan de volgende generatie [18](#page=18). --- # Monumentenwacht's services for heritage property owners This section outlines the services offered by Monumentenwacht to support heritage property owners in the preservation and maintenance of their properties. ### 5.1 The role of Monumentenwacht Monumentenwacht is an organization dedicated to the maintenance and preservation of heritage properties. It acts as a crucial support system for owners, offering expertise and practical assistance to ensure the long-term survival of these valuable assets [12](#page=12). #### 5.1.1 Mission and objectives The primary mission of Monumentenwacht is to facilitate the preservation and restoration of heritage properties by providing owners with the necessary knowledge and services. This includes promoting high-quality standards in heritage conservation, architecture, urban and landscape planning, and advocating for balanced and sustainable development of both urban and rural environments. A key objective is to raise public awareness, particularly among young people, regarding the importance of preserving and re-evaluating European heritage [12](#page=12). > **Tip:** Understanding the core mission of Monumentenwacht helps to contextualize the specific services they offer. #### 5.1.2 Services offered While the provided document content focuses on international heritage organizations and charters, it implies that organizations like Monumentenwacht operate within this broader framework to assist heritage property owners. The services would typically encompass: * **Inspection and Assessment:** Conducting thorough inspections of heritage properties to identify structural issues, material deterioration, and potential risks [12](#page=12). * **Maintenance Planning:** Developing tailored maintenance plans that consider the specific needs of heritage buildings, including regular upkeep and preventative measures [8](#page=8). * **Restoration Advice and Support:** Providing expert advice on appropriate restoration techniques and materials, ensuring that interventions respect the authenticity and historical integrity of the property [8](#page=8) [9](#page=9). * **Technical Expertise:** Offering access to a network of specialists in various fields relevant to heritage conservation, such as architecture, archaeology, and materials science [8](#page=8). * **Guidance on Regulations and Charters:** Informing owners about relevant heritage legislation and international charters, such as the Venice Charter, which provide guiding principles for heritage care [6](#page=6) [8](#page=8). * **Promoting Sustainable Use:** Advising on suitable and socially useful purposes for heritage properties that do not compromise their historical and architectural integrity [8](#page=8). * **Documentation and Reporting:** Ensuring that all conservation and restoration work is accompanied by accurate documentation, which is crucial for future research and understanding [9](#page=9). > **Example:** For a historic house owner, Monumentenwacht might conduct an annual inspection of the roof and facade, identify areas needing repair, and then provide a report detailing the necessary interventions and recommend qualified craftspeople. ### 5.2 The importance of heritage preservation The core philosophy underpinning the services of Monumentenwacht is the recognition of heritage properties as invaluable carriers of information and history. These properties represent a living history of humanity's traditions and are considered a shared responsibility to be passed on to future generations [8](#page=8). #### 5.2.1 Historical context of heritage care The evolution of heritage care, as described in the document, highlights a growing awareness of the need for systematic and scientifically informed approaches. Early efforts focused on protecting buildings from decay and inappropriate alterations. Key historical documents like the Athens Charter and the Venice Charter have laid down fundamental principles for international heritage conservation. These principles emphasize respect for original materials and authentic documents, with restoration being an exception rather than the rule [2](#page=2) [6](#page=6) [8](#page=8) [9](#page=9). #### 5.2.2 The Venice Charter as a guiding document The Venice Charter, adopted in 1964, is a cornerstone document for heritage preservation. It defines historical monuments broadly to include urban and rural landscapes, and emphasizes a scientific and technical approach to their study and safeguarding. The charter advocates for regular maintenance and the adaptation of monuments to socially useful purposes, provided that the integrity of the building is not compromised. It also stresses the importance of preserving the surrounding context of a monument [6](#page=6) [8](#page=8). > **Tip:** The Venice Charter's articles provide a framework for understanding the ethical and practical considerations that Monumentenwacht would apply in its services. #### 5.2.3 Complementary charters and declarations While the Venice Charter remains the fundamental guideline, additional charters and declarations have been developed to address specific aspects of heritage preservation that were not fully covered in the original document. These include [10](#page=10): * The Burra Charter on Australian heritage [10](#page=10) . * The Florence Charter on the preservation of historical gardens, recognizing their unique blend of nature and culture [10](#page=10) [11](#page=11) . * The Dresden Declaration concerning the reconstruction of war-torn monuments and protected urban areas, acknowledging the inadequacy of "preservation before renewal" when structures are reduced to rubble [11](#page=11) . * The Washington Charter on the preservation of historical cities and urban areas [11](#page=11) . * The Riga Charter on authenticity and historical reconstructions in relation to cultural heritage concerning historical, operational tram and railway equipment [11](#page=11) . * The Barcelona Charter on the preservation and restoration of historical, operational ships [11](#page=11) . These supplementary documents, while expanding on specific themes, consistently refer back to the principles of the Venice Charter, underscoring its enduring significance. Monumentenwacht's services would therefore be informed by this layered approach to heritage care [11](#page=11). --- Monumentenwacht Vlaanderen vzw provides essential services for owners and managers of valuable historical properties, aiming to prevent costly restoration works through regular maintenance and timely interventions [15](#page=15). ### 5.1 Introduction to Monumentenwacht Vlaanderen vzw Monumentenwacht Vlaanderen vzw is a membership-based organization dedicated to the preservation of valuable historical properties and interiors, including protected vessels and significant archaeological sites. Membership is open to individuals, companies, associations, public authorities, and church councils [15](#page=15). #### 5.1.1 Foundation and Mission The establishment of Monumentenwacht Vlaanderen vzw in 1991 was inspired by the principles of regular maintenance for heritage preservation, as outlined in the Charter of Venice. Modeled after a similar organization in the Netherlands, its primary objective is preventative action, stimulating regular maintenance of valuable heritage to avoid extensive repairs. Its motto, "Better safe than sorry" ("Beter voorkomen dan genezen"), encapsulates this proactive approach [16](#page=16) . #### 5.1.2 Target Audiences Monumentenwacht serves a diverse range of property owners and managers: * **Individuals:** Nearly half of its members are private owners who are supported as partners in managing and maintaining their heritage. The inspection reports serve as a crucial source of information for planning and executing maintenance and repair works, helping to avoid major restoration costs. Monumentenwacht also guides them towards support and subsidy opportunities [17](#page=17). * **Church Boards:** Most church councils in Flanders are members. Monumentenwacht's expertise, including the use of industrial rope techniques for accessing difficult-to-reach areas of churches, is invaluable for the maintenance of church buildings and their interiors, including movable heritage. The reports are essential for maintenance planning, repair execution, management plans, and subsidy applications [17](#page=17). * **Public Authorities:** Municipalities, cities, and OCMWs (Public Centres for Social Welfare) often manage significant heritage properties and seek long-term maintenance planning. Monumentenwacht's clear multi-year maintenance tables aid in timely budget allocation. For authorities managing numerous heritage objects, custom membership formulas can be discussed with provincial Monumentenwacht organizations [17](#page=17). ### 5.2 Core Services Offered Monumentenwacht Vlaanderen vzw offers a range of specialized services to heritage property owners: #### 5.2.1 Inspections with Advisory Reports During periodic inspections of affiliated historical buildings, interiors, vessels, or archaeological objects, the physical condition is assessed, and advice for preservation and management is formulated. These inspections are primarily visual and non-destructive, limited to safely accessible, visible parts [16](#page=16). * **Methodology:** To enhance safety and accessibility, Monumentenwacht inspectors are trained in industrial rope techniques [16](#page=16). * **Report Content:** Reports detail the observed condition, identify damages, and provide recommendations categorized by urgency for maintenance, repair, and preservation [15](#page=15) [16](#page=16). #### 5.2.2 Emergency Interventions In certain situations, Monumentenwacht inspectors may perform minor emergency interventions, exemplary actions, or test interventions during an inspection. This can include tasks such as repositioning a few slates, temporary fixes for the pictorial layer of paintings, demonstrations for silver polishing, or cleaning tests for floors. These are undertaken only when necessary to prevent serious consequential damage. While they can return for a limited number of urgent repairs, they do not undertake large-scale works [16](#page=16). #### 5.2.3 Monitoring and Measurements For specific issues, Monumentenwacht can conduct specialized measurements or monitoring, such as crack measurements, thickness measurements, wood resistance testing, or monitoring of damage factors within interiors. This service typically follows or is combined with a comprehensive inspection [16](#page=16). #### 5.2.4 Safety and Accessibility Addressing safety and accessibility is crucial, especially concerning water damage from roofs, gutters, and downspouts – often the most difficult parts of a building to access. Monumentenwacht inspectors receive continuous training in working at heights using rope techniques and are equipped with necessary personal protective equipment [16](#page=16) [17](#page=17). * **Improving Access:** Various interventions can improve building accessibility without compromising the authenticity of historical structures. Monumentenwacht also advises on the correct placement of safety features [17](#page=17). * **Roof Plans:** In consultation with owners, roof plans can be developed to incorporate features like ladder and climbing hooks, anchor points, roof hatches, skylights, or dormer windows. Monumentenwacht has published a brochure detailing building safety and accessibility [17](#page=17). #### 5.2.5 Aftercare Aftercare involves providing additional information or clarifications regarding the latest inspection or report content. Upon request, inspectors will arrange site visits or meetings to clarify reports, address questions, or demonstrate minor interventions [17](#page=17). #### 5.2.6 Thematic Focus Monumentenwacht's expertise covers building construction, interiors, funerary heritage, and mills [17](#page=17). ### 5.3 Further Information and Related Organizations The document also briefly mentions other heritage organizations relevant to the broader context of heritage management in Belgium and Flanders: * **DOCOMOMO:** An international organization for the documentation and conservation of Modern Movement architecture [13](#page=13) [15](#page=15). * **KCML (Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen):** A royal commission providing advisory services to the Flemish government on heritage preservation [14](#page=14). * **ICOMOS Belgium, Europa Nostra Belgium, DOCOMOMO_BE:** Belgian chapters of international heritage organizations [15](#page=15). * **Herita vzw:** A heritage organization that aims to bring together and support heritage enthusiasts, manages heritage sites, organizes activities, and acts as a support and spokesperson for heritage caretakers [18](#page=18). * **IOED (Intergemeentelijke Onroerend Erfgoeddiensten):** Inter-municipal heritage services that assist local authorities in developing and implementing heritage policies [19](#page=19). * **VVIA (Vlaamse Vereniging voor Industriële Archeologie, Vlaanderen & Brussel vzw):** An association dedicated to the study, preservation, and valorization of industrial, technical, and scientific heritage [19](#page=19). * **FARO – Vlaams steunpunt voor cultureel erfgoed:** A support center for the cultural heritage sector, offering knowledge development, practical training, advice, and guidance to heritage professionals and policymakers [20](#page=20). --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Conservering | Het proces van het behoud van cultureel erfgoed, waarbij gebruik wordt gemaakt van zowel traditionele als moderne, wetenschappelijk bewezen methoden om de integriteit van een monument te waarborgen. | | Restauratie | Het proces van het herstellen van cultureel erfgoed, waarbij waardevolle toevoegingen uit verschillende perioden worden geëerbiedigd en de oorspronkelijke stijl niet als enig doel wordt nagestreefd. | | Monumentale stads- & dorpsgezichten | Gebieden die speciale aandacht vereisen voor het behoud van hun waarden tijdens sanering, inrichting en exploitatie, waarbij de uitgangspunten van conservering en restauratie worden toegepast. | | Opgravingen | Werkzaamheden die worden uitgevoerd volgens wetenschappelijke normen en internationale principes, gericht op het opgraven, beschermen en beheren van archeologische vondsten en monumenten. | | Anastylose | Een vorm van opbouw die is toegestaan bij archeologische opgravingen, waarbij enkel gebruik wordt gemaakt van aanwezige resten om de samenhang van een monument te herstellen. | | Documentatie en publicatie | Het nauwkeurig vastleggen van alle fasen van behoud, restauratie en opgravingen in analytische en kritische rapporten, geïllustreerd met tekeningen en foto's, met als doel deze ter beschikking te stellen aan onderzoekers. | | Hypothetische reconstructie | Een vermoedelijke herstelling van een monument die verder gaat dan de grenzen van restauratie en waarbij geen rekening wordt gehouden met latere waardevolle toevoegingen, wat kan leiden tot het creëren van "valse monumenten". | | Valse monumenten | Constructies die in hun vorm verwijzen naar historische objecten, maar in werkelijkheid bestaan uit lichtzinnige compilaties van historische en hedendaagse elementen, zonder authentieke historische waarde. | | Handvest van Venetië | Een internationale richtlijn voor het culturele erfgoed, opgesteld in 1964, dat de basis vormt voor de bescherming en restauratie van monumenten en historische steden. | | Historische tuinen | Tuinen die zich bevinden op het raakvlak van natuur en cultuur, gekenmerkt door hun ontwerp, architecturale vormgeving en de kwetsbaarheid van hun vegetatie, en die speciale aandacht vereisen voor behoud en onderhoud. | | Declarație van Dresden | Een verklaring uit 1982 die de gevolgen van oorlogen en rampen voor monumenten en stadsgezichten adresseert, en stelt dat de richtlijn "behouden gaat voor vernieuwen" niet altijd van toepassing is wanneer monumenten verwoest zijn. | | Authenticiteit | Het principe dat de oorspronkelijke kenmerken en informatie van cultureel erfgoed behouden moeten blijven, zelfs bij toevoegingen of reconstructies. | | Term | Definitie | | Erfgoedbeheer | Het proces van het beheren, beschermen en instandhouden van cultureel en historisch waardevolle objecten, gebouwen, sites en buurten, met als doel hun behoud voor toekomstige generaties. | | Onderhoud | Regelmatige werkzaamheden die worden uitgevoerd om de fysieke toestand van erfgoed te behouden, kleine herstellingen te verrichten en zo dure restauratiewerken te voorkomen. | | Preventie | Een proactieve aanpak binnen erfgoedbeheer gericht op het voorkomen van schade en verval door middel van regelmatige inspecties, vroegtijdige detectie van problemen en het formuleren van adviezen. | | Monumentenwacht Vlaanderen vzw | Een vereniging die zich richt op het bevorderen van de instandhouding van cultureel erfgoed in Vlaanderen door middel van regelmatige inspecties en adviesverlening aan eigenaren en beheerders van waardevolle historische panden, interieurs, vaartuigen en archeologische sites. | | Instandhouding | Het proces van het behouden van de integriteit en authenticiteit van erfgoed, waarbij zowel onderhoud als restauratie kunnen worden toegepast om verval tegen te gaan. | | Inspectie | Een periodieke visuele en niet-destructieve beoordeling van de bouwfysische toestand van erfgoed, uitgevoerd door specialisten om schade vast te stellen en aanbevelingen te formuleren. | | Toestandsrapport | Een document dat de bevindingen van een inspectie van erfgoed bevat, inclusief een beoordeling van de schade, en concrete aanbevelingen voor onderhoud, herstel en instandhouding, gegroepeerd op urgentie. | | Meerjarenonderhoudsplan | Een plan dat de kosten van instandhoudingswerken voor erfgoed ramingt, waardoor eigenaren de uitgaven kunnen schatten en plannen voor de lange termijn. | | Noodinterventies | Kleine, voorbeeldige of testinterventies die monumentenwachters uitvoeren tijdens een inspectie om ernstige vervolgschade te voorkomen, zoals het herplaatsen van leien of noodfixaties. | | Monitoring & metingen | Gespecialiseerde metingen of observaties die worden uitgevoerd naar aanleiding van specifieke problemen met erfgoed, zoals scheurmetingen of weerstandsmetingen in hout. | | Nazorg | Het verstrekken van aanvullende informatie of verduidelijkingen over een inspectie of rapport, inclusief ter plaatse afspraken of overleggen om problemen te verduidelijken en vragen te beantwoorden. | | ICOMOS | Internationale wetenschappelijke organisatie die fungeert als officiële adviseur van UNESCO met betrekking tot het Werelderfgoed, en die een filosofisch kader voor de omgang met erfgoed op internationaal niveau heeft opgebouwd door middel van uitwisseling van studies op conferenties en symposia. | | Volkenbond | Een internationale organisatie opgericht na de Eerste Wereldoorlog (1919) met als doel het bevorderen van internationale samenwerking en het voorkomen van toekomstige conflicten, die een rol speelde in het ontstaan van cultureel internationalisme. | | UNESCO | Verenigde Naties Organisatie voor Onderwijs, Wetenschap en Cultuur, opgericht na de Tweede Wereldoorlog, die een belangrijke rol speelde in de totstandkoming van internationale samenwerking op het gebied van erfgoed. | | La Conférence d’Athènes sur la conservation artistique et historique des monuments (1931) | Het eerste internationale initiatief om beginselen vast te leggen voor de bescherming en restauratie van monumenten, ondertekend door 24 landen, dat het belang van het behoud van het esthetische en historische karakter van monumenten benadrukte. | | La Charte d’Athènes (1933) | Een document dat voortkwam uit het 4e CIAM-Congres over moderne architectuur, dat zich richtte op de functionele stad en de beginselen van organisatie en planning van steden, met name de samenhang van "wonen, werken, recreatie & verkeer". | | Congrès Internationaux d’Architecture Moderne (CIAM) | Een internationaal platform dat van 1928 tot 1959 een grote invloed had op het architectuurdebat en dat congressen organiseerde op diverse locaties om het internationale karakter te benadrukken. | | Handvest van Venetië (1964) | Een internationaal aanvaard stelsel van richtlijnen voor het behoud en de restauratie van monumenten en stads- en dorpsgezichten, dat de internationale filosofie hierover verwoordt en een wetenschappelijke aanpak voorstaat. | | Eugène Viollet-le-Duc | Een Franse architect en theoreticus die een "interventionistische" benadering van restauratie voorstond, met de intentie om bij restauraties een eenheid van stijl na te streven. | | John Ruskin | Een Engelse kunstcriticus die een "conservatieve" benadering van restauratie vertegenwoordigde, gericht op het behoud van het bestaande erfgoed. | | Camillo Boito | Een Italiaanse ingenieur-architect en kunsthistoricus die probeerde de tegenstelling tussen de benaderingen van Viollet-le-Duc en Ruskin te overbruggen door te pleiten voor herkenbare restauraties en een groter bewustzijn van de authenticiteit van erfgoed. | | Gustavo Giovannoni | Een Italiaanse theoreticus die zich boog over de integratie van de oude stad in de moderne wereld en die als eerste expliciet sprak over stedelijk erfgoed. | | Handvest van Florence | Een document dat pleit voor de aanleg van goed uitgeruste sport- en speelterreinen buiten historische tuinen en natuurlandschappen om hun universele waarden van schoonheid, rust en stilte te behouden. Het benadrukt ook het belang van regelmatig en continu onderhoud van historische tuinen, rekening houdend met de spontane groei van beplantingen en de kwetsbaarheid van hun tracés. | | Handvest van Dresden | Een verklaring uit 1982 over de reconstructie van door oorlog verwoeste monumenten en beschermde stads- en dorpsgezichten. Het erkende dat het Handvest van Venetië geen rekening hield met de gevolgen van oorlogen en rampen, en dat het principe "behouden gaat voor vernieuwen" zijn betekenis verloor wanneer monumenten tot puin waren gereduceerd. | | Handvest van Washington | Een document uit 1987 dat zich richt op het behoud van historische steden en stedelijke gebieden. | | Handvest van Riga | Een verklaring uit 2000 over authenticiteit en historische reconstructies in relatie tot cultureel erfgoed, specifiek met betrekking tot historische, in gebruik zijnde tram- en spoorweguitrustingen. | | Handvest van Barcelona | Een document uit 2001 over het behoud en de restauratie van historische, in gebruik zijnde schepen. | | Europa Nostra | Een pan-Europese vereniging die zich inzet voor de bescherming van het Europees cultureel en natuurlijk erfgoed. Het fungeert als een belangrijke lobby-organisatie en brengt diverse erfgoedverenigingen, overheden en individuen samen. | | Europa Nostra Belgium | De Belgische tak van Europa Nostra, die fungeert als nationaal platform voor Belgische erfgoedorganisaties om ervaringen uit te wisselen, gemeenschappelijke standpunten in te nemen en gezamenlijk actie te ondernemen op Europees vlak. | | DOCOMOMO | Een internationale non-profit organisatie voor de documentatie en conservatie van gebouwen, sites en buurten van de Moderne Beweging. Het brengt experts samen en bevordert het behoud en hergebruik van erfgoed uit deze periode. | | DOCOMOMO_BE | De Belgische commissie voor DOCOMOMO, die deel uitmaakt van de internationale organisatie en zich richt op het behoud van het architecturaal erfgoed van de moderne beweging in België. | | Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen (KCML) | Een collegiaal adviesorgaan in België dat zich buigt over de erfgoedkundige evaluatie van projecten. Het formuleert adviezen aan de bevoegde minister en adviseert over aanvragen tot werken aan beschermde goederen, beschermingsprocedures en erfgoedbeheerplannen. | | Monumentenwacht vzw | Een vereniging, gebaseerd op betalend lidmaatschap, die zich richt tot eigenaren of beheerders van waardevolle historische panden en/of interieurs, al dan niet beschermde vaartuigen of belangwekkende archeologische sites. Zij voeren periodieke inspecties uit om de bouwfysische toestand van het erfgoed te evalueren en geven concrete aanbevelingen voor onderhoud en herstel. | | Inspecties met adviesrapport | Een dienst waarbij de toestand van een historisch waardevol gebouw, interieur, vaartuig of archeologisch object in kaart wordt gebracht en adviezen worden geformuleerd voor behoud en beheer. Deze inspecties zijn visueel en niet-destructief, en beperkt tot zichtbare, veilig bereikbare delen. | | Meerjarenonderhoudsplan met kostenraming | Een dienst die eigenaars helpt de kosten van instandhoudingswerken te schatten en uitgaven te plannen. Dit plan wordt opgesteld na een inspectie en biedt een gedetailleerde kostenanalyse voor toekomstig onderhoud. | | Preventief optreden | De kernfilosofie van Monumentenwacht, gericht op het voorkomen van verval en dure restauratiewerken door middel van regelmatige controle en tijdig onderhoud. Dit wordt samengevat onder het motto "Beter voorkomen dan genezen". | | Fysieke toestand van het erfgoed | De bouwfysische conditie van een monument, die door monumentenwachters wordt geëvalueerd tijdens periodieke inspecties. Dit omvat de beoordeling en beschrijving van vastgestelde schade. | | Onderhoudswerken en kleine herstellingen | Werkzaamheden die gericht zijn op het behoud van het erfgoed en het voorkomen van grotere schade. Monumentenwacht moedigt eigenaren aan om deze tijdig uit te voeren, wat dure restauraties kan voorkomen. | | Erfgoedkundige evaluatie | Het proces waarbij experts de erfgoedkundige waarde en de staat van een project of pand beoordelen, vaak in het kader van adviesverlening of beschermingsprocedures. | | Waardevolle historische panden | Gebouwen die van culturele, historische of architectonische betekenis zijn en daarom speciale aandacht vereisen voor behoud en onderhoud. | | Beschermde vaartuigen | Schepen die vanwege hun historische of culturele waarde wettelijk beschermd zijn en specifieke zorg en onderhoud vereisen. | | Belangwekkende archeologische sites | Locaties met archeologische vondsten die van groot historisch belang zijn en waarvoor documentatie, bescherming en beheer essentieel zijn. |