1VET_22-23_ethiekindezorg_7_AnneBieke (1).pptx

# Het stappenplan voor ethische reflectie Dit document beschrijft een systematisch vier-stappenplan voor ethische reflectie, gericht op het leveren van zorggerichte zorg door het structureren van feiten, identificeren van waarden en normen, opstellen van een zorgplan en de evaluatie daarvan. ## 1. Het stappenplan voor ethische reflectie Het stappenplan is bedoeld om systematische ethische reflectie mogelijk te maken met het oog op goede, zorgvragergerichte zorg. Het benadrukt het integreren van alle ethische bouwstenen en wordt bij voorkeur cyclisch doorlopen. De onderliggende aanname is een holistische en zorgvragergerichte benadering. > **Tip:** Bij het toepassen van dit stappenplan ga je ervan uit dat jij de student in de casus bent, of de verpleegkundige indien dit expliciet aangegeven is. Ethisch overleg gaat niet over oordelen wie er fout zit, maar over hoe menslievende zorg geboden kan worden. ### 1.1 Fase 1: de feiten structureren Dit is de eerste stap, waarbij feiten helder gemaakt worden met een alpartijdige blik. Het doel is om feiten van meningen en standpunten te onderscheiden. #### 1.1.1 Doel van het feitenformulier Het feitenformulier heeft als doel om feiten systematisch te verzamelen. Dit omvat: * **Aanleiding:** Wat is de directe oorzaak van de reflectie? In een oefensituatie is dit vaak de vraag van de mentor of een medestudent. In een casus kan het de vraag zijn van een cliënt. * **Wat:** Wat is er concreet gebeurd of aan de hand? * **Wie:** Wie zijn de betrokken personen? Hierbij is het belangrijk om ieders perspectief en "kijk" op de situatie te achterhalen. Dit omvat de zorgvrager(s) met hun omgeving, zorgverleners (waarbij de beroepshouding zichtbaar moet zijn), en eventueel de maatschappij (als vertegenwoordiging van de instelling). * **Draagkracht/last-balans:** Er wordt gezocht naar de balans tussen wat iemand energie geeft (draagkracht, bv. goede relaties, hobby's) en wat moeilijkheden veroorzaakt (draaglast, bv. conflicten, chronische ziekte). Bij de zorgvrager moet deze balans altijd benoemd worden. * **Achtergrond:** Wat is het persoonlijke levensverhaal van de betrokkenen? Hierbij moet de privacy gerespecteerd worden en de focus op de patiënt blijven. * **Vertrouwenspersoon:** Op wie steunt de zorgvrager? Wie is hun contactpersoon, en aan wie mag informatie doorgegeven worden? Wie is de wettelijke vertegenwoordiger? * **Feitelijk overwogen opties:** Welke concrete mogelijkheden zijn er? * **Gangbare zorgpraktijk:** Wat zijn de gebruikelijke procedures en beleidslijnen binnen de instelling (bv. bezoekuren, gedragscodes)? * **Zorgvisie instelling:** Wat is de missie en visie van de instelling op zorg? Dit is vaak terug te vinden in welkomstbrochures of missieteksten. #### 1.1.2 Criteria voor feiten * **Alpartijdig zijn:** Alle standpunten moeten binnen gebracht worden. Critisch bevragen wat feit is en wat mening. * **Niet oordelen:** Oordeel niet over personen of situaties. * **Beknoptheid:** Gebruik steekwoorden en vermeld ontbrekende feiten met vraagtekens. * **Privacy en beroepsgeheim:** Vermijd het noemen van namen, ziekenhuis (ZHS) en andere identificerende gegevens, tenzij het een overdrachtsformulier betreft. > **Tip:** Wat je niet weet, maar wel noodzakelijk acht voor het vervolg, geef je aan met vraagtekens. Dit moet in fase 3 (zorgplan) achterhaald worden, bijvoorbeeld door te onderzoeken of de late bezoeker de partner is. #### 1.1.3 Concrete feiten uit de casus (Anne en Bieke) * **Aanleiding:** Vraag van Anne om haar partner buiten de bezoekuren te laten komen. * **Wie:** * Anne: Krijgt veel bezoek (5-8 personen, exclusief partner) tijdens de bezoekuren. Partner is er continu. Het is haar eerste kindje, dat goed stelt. Bevalling was vlot. * Bieke: Alleenstaand, geen steunend sociaal netwerk. Enkel een collega komt na de bezoekuren omdat ze tijdens die uren werkt. Bezoek is discreet (stil en beperkt in tijd). Het is haar eerste kindje, dat goed stelt. Bevalling was vlot. * **Draagkracht/last-balans:** Anne heeft een breder sociaal netwerk tijdens de bezoekuren, maar mogelijk stress door de drukte. Bieke heeft een beperkt sociaal netwerk en mist ondersteuning, wat haar draaglast verhoogt. * **Achtergrond:** Beide vrouwen zijn voor het eerst moeder, bevalling was vlot, kind stelt het goed. Tweedagen na de bevalling. * **Vertrouwenspersoon:** Niet expliciet vermeld, maar impliciet dat Bieke weinig tot geen steun heeft. * **Gangbare zorgpraktijk:** Ziekenhuizen hanteren uiteenlopende bezoekuren, met regels over aantal bezoekers en stilte. Stedelijk ZHS Roeselare: 2x een kwartier; op materniteit: doorlopend voor partner/kinderen, 14u-20u voor anderen. * **Zorgvisie instelling:** Gastvrijheid voor familie en vrienden. * **Sociale aspecten/financiën:** Vraag of ze samen liggen door plaatsgebrek of financiële redenen. Twee-persoonskamers hebben eigen bijdragen. ### 1.2 Fase 2: Ethisch analyseren van de situatie In deze fase worden de verzamelde feiten ethisch geanalyseerd. Dit omvat het identificeren van waarden, normen en knelpunten. #### 1.2.1 Waarden, normen en knelpunten * **Waarden:** Achterliggende principes die men belangrijk vindt (bv. autonomie, respect, privacy, zorgzaamheid). Deze kunnen afgeleid worden uit gedrag, woorden of normen. * **Normen:** Gedragsregels die voortkomen uit waarden (bv. bezoekuren respecteren, privacy waarborgen). Normen kunnen van afgeweken worden. * **Knelpunt (ethisch probleem):** De situatie waar waarden botsen en niet tegelijkertijd waargemaakt kunnen worden. Dit ervaart de zorgverlener vaak als een dilemma. * Een dilemma lijkt soms slechts twee keuzemogelijkheden te bieden. Het is essentieel om de achterliggende waarden van het dilemma te achterhalen en van daaruit verder te denken. Bijvoorbeeld: bezoeker van Bieke toelaten (waarde: steun, contact) versus wegsturen (waarde: rust, privacy). De vraag wordt dan: hoe krijg ik zowel steun/contact als rust/privacy? * **Zorgdoelen:** Wat willen we vanuit ethisch perspectief bereiken? Het welzijn en belang van de zorgvrager staan centraal. Het doel is om "en/en" te bereiken, dus zowel waarde 1 als waarde 2 waarmaken (bv. zowel respect voor autonomie als goede maaltijdzorg). > **Tip:** Bedenk dat mensen geen problemen zijn, maar dat problemen voortkomen uit botsende waarden. Stel knelpunten op zonder personen te veroordelen. #### 1.2.2 Concrete analyse uit de casus (Anne en Bieke) * **Knelpunt:** Rust versus sociale contacten. * **Zorgdoel:** Hoe krijgen de zorgvragers (moeders en baby's) zowel voldoende rust als sociaal contact? * **Botsende waarden:** * Voor Anne: Recht op bezoek en sociaal contact, privacy, rust. * Voor Bieke: Recht op rust, privacy, behoefte aan sociaal contact en steun. * Voor de zorgverleners: Zorgdragen voor het welzijn van moeder en kind, handhaven van rust op de afdeling, respecteren van bezoekregels. #### 1.2.3 Aandachtspunten bij analyse * **Feiten zijn geen normen:** Een feit (bv. "we werken al jaren zo") is geen rechtvaardiging voor een norm. * **Niets doen is ook handelen:** Ook passiviteit heeft consequenties. * **Iemand die geen stem heeft, telt ook mee:** Zorgvragers die niet zelf kunnen communiceren, moeten vertegenwoordigd worden. * **Eigen verantwoordelijkheid:** Wees je bewust van je eigen verantwoordelijkheid als zorgverlener. * **Conflict blijft bestaan waar waarden niet erkend worden:** Erken ieders waarden. * **Toekomstgericht denken:** Focus op hoe het zorgbeleid er voor de toekomst uit moet zien, niet op wat er in het verleden fout ging. ### 1.3 Fase 3: Zorgplan opstellen In deze fase wordt een concreet zorgplan ontwikkeld met specifieke acties per knelpunt of zorgdoel. #### 1.3.1 Kenmerken van een zorgplan * **Concreet:** Beschrijf wat er daadwerkelijk gaat gebeuren. * **Verantwoord:** Leg uit waarom bepaalde acties worden ondernomen. * **SMART:** Specifiek, Meetbaar, Aanvaardbaar, Realistisch, Tijdsgebonden. > **Voorbeeld (Anne en Bieke):** > 1. We vragen Bieke om haar bezoek binnen de bezoekuren te laten komen. Lukt dit echt niet, dan zoeken we concrete manieren om de privacy en rust van Anne te garanderen, bijvoorbeeld door Bieke met haar bezoek in een aparte ruimte te laten zitten. Het bezoek wegsturen is geen optie omdat Bieke, als alleenstaande moeder, steun nodig heeft van haar beperkte sociale omgeving. > 2. We vragen Anne, in overleg, om het bezoek te beperken tot drie personen of om met zijn allen naar de cafetaria te gaan. #### 1.3.2 Analyse-schema (Kubus) Het analyse-schema, vaak voorgesteld als een kubus, integreert verschillende dimensies van zorg: * **Context (groen):** De specifieke, concrete situatie. * **Handelingsdimensies (rechthoekig vlak):** Menselijkheid van de persoon, zorgzaamheid. * **Beoordelingscriterium (voorkant):** Menselijkheid van de gehele persoon. * **Actieveld (bovenkant):** Lichaamlijkheid, psychisch, sociaal, existentieel. * **Intensiteit (micro, meso, macro):** De schaal van interventie. * **Intenties, handeling, gevolgen:** De verschillende fasen van een actie. * **Betrokken zorgrelatie:** Toepassen vanuit een zorgrelatie in elke concrete context. ### 1.4 Fase 4: Evalueren van het zorgplan De laatste fase is het evalueren van het opgestelde zorgplan. #### 1.4.1 Criteria voor evaluatie * **Wanneer:** Stel een realistisch tijdspad voor evaluatie vast, rekening houdend met de context (bv. het gebruikelijke verblijf op materniteit). * **Criteria:** Wat zijn de criteria om te bepalen of het zorgplan succesvol was? "Tevredenheid" is vaak onvoldoende. De vraag is: wanneer kan gezegd worden dat dit goede, menslievende zorg was? * **Realistisch:** Wees realistisch in de verwachtingen van de evaluatie. Beschrijf wat de aandachtspunten zouden zijn, ook als de situatie niet volledig gevolgd kon worden. > **Voorbeeld van evaluatie:** > "Omdat de kijkstage voorbij was, kon ik de opvolging niet verder doen. Aandachtspunten zouden zijn: hoe voelt Anne zich bij de beperking van haar bezoek? Krijgt Bieke voldoende ondersteuning van zowel het personeel als haar omgeving?" #### 1.4.2 Concrete evaluatie-acties uit de casus * Het aanspreken van de bezoeker van Bieke over de bezoekuren. * Het ophangen van bordjes en affiches met het bezoekuur en een gedragscode voor bezoekers. Deze stappen vormen een raamwerk om ethische dilemma's in de zorg systematisch te benaderen en te komen tot weloverwogen, zorgvragergerichte beslissingen. --- # Fase 1: De feiten structureren en context begrijpen Deze sectie introduceert de eerste stap in een systematisch ethisch analyseplan: het helder structureren van feiten en het begrijpen van de context van de situatie vanuit verschillende perspectieven. ## 2. Fase 1: De feiten structureren en context begrijpen Het doel van deze eerste fase is om een zo objectief en volledig mogelijk beeld te krijgen van de feitelijke situatie, zonder direct te oordelen. Dit vormt de basis voor alle volgende stappen in de ethische reflectie en analyse, met als ultiem doel het realiseren van zorgvragergerichte en menslievende zorg. ### 2.1 Het feitenblad: doel en inhoud Het feitenblad dient als een gestructureerd document om alle relevante informatie te verzamelen. * **Doel:** * Systematische ethische reflectie mogelijk maken. * Zorgdragen voor goede zorg voor de cliënt (zorgvragergerichte zorg). * Alpartijdig zijn door ieders standpunt mee te nemen. * Feiten scheiden van meningen en standpunten. * **Inhoud en structuur:** * Het blad wordt behandeld als een "feitenblad"; namen en ziekenhuisgegevens worden overgenomen zoals ze zijn. * Privacy en beroepsgeheim zijn cruciaal, zeker bij overdracht. * Alle informatie wordt beknopt weergegeven, bij voorkeur in steekwoorden, en in de juiste rubriek geplaatst. * Ontbrekende feiten die noodzakelijk worden geacht, worden aangegeven met vraagtekens. Deze dienen later, in stap 3, te worden achterhaald of uitgewerkt in scenario's. ### 2.2 Alpartijdigheid en feitelijke accuratesse Een essentieel aspect van fase 1 is het hanteren van alpartijdigheid. Dit betekent dat er niet geoordeeld wordt over de betrokken personen (patiënt, naasten, zorgverleners, student, mentor, etc.), maar dat feiten worden verzameld en beschreven. * **Feiten zijn feiten:** Er wordt kritisch nagedacht over wat als feit gepresenteerd wordt, en wat slechts een mening of standpunt is. * **Geen oordelen:** Er wordt niet geoordeeld over Anne, Bieke, de student, of de mentor. > **Tip:** Denk kritisch na in plaats van standpunten over te nemen. Vraag je bijvoorbeeld af "Waarom is Anne moe?" in plaats van dit zomaar aan te nemen. ### 2.3 De rol van onbekende en benodigde feiten Wat men belangrijk vindt maar nog niet weet, moet in latere stappen (vooral stap 3) worden achterhaald of uitgewerkt in "als... dan..." scenario's. * **Voorbeeld:** Als er onbekend is of Anne en Bieke een partner hebben, kan dit in stap 3 worden uitgewerkt: "Als de late bezoeker de partner is, dan..." of "Als de late bezoeker niet de partner is, dan...". * **Noodzakelijke feiten kunnen betrekking hebben op:** * Wie: Partner aanwezig? Bezoeker buiten bezoekuren is dit de partner? Kan die bezoeker op een ander moment komen? * Zorgsituatie: Volledig bezoekuur benut? Hoeveel bezoek, hoe laat, wat is de bezoekregeling? * Ziekenhuis: Welke bezoekuren worden gehanteerd? ### 2.4 Rubrieken voor feitenstructurering Om de feiten systematisch te organiseren, wordt gebruik gemaakt van verschillende rubrieken: #### 2.4.1 Aanleiding Dit beschrijft de directe reden voor de ethische reflectie of analyse. * **In de oefening:** De vraag van de mentor of het doorspelen van een vraag van de mentor aan een medestudent. * **In de casus:** De vraag van Anne om het bezoekuur te respecteren door Bieke. * **Op examen:** De door de docent gegeven aanleiding. #### 2.4.2 Wie Deze rubriek verzamelt informatie over alle betrokken personen en hun perspectieven. Het doel is inter-subjectiviteit te bereiken. * **Wie is vergeten?** Alle betrokkenen dienen geïdentificeerd te worden. * **Ieders kijk op het gebeuren:** Wat is de perceptie, het standpunt of de beleving van elke betrokkene? * **Netwerk:** * Zorgvrager(s) met de omgeving. * Zorgverleners (beroep moet uit hun houding blijken). * De bredere context zoals de organisatie (ziekenhuis) en de samenleving (de student representeert bijvoorbeeld het ziekenhuis). * **Voor wie opkomen?** Welke personen of belangen moeten specifieke aandacht krijgen vanuit jouw rol? #### 2.4.3 Draagkracht/last-balans Deze rubriek analyseert de balans tussen de draagkracht (wat iemand energie geeft) en de draaglast (wat iemand moeilijk maakt) van de betrokkenen. * **Definities:** * **Draagkracht:** Alles wat iemand de nodige energie geeft in zijn of haar leven (bv. goede relatie met kinderen, hobby's, gevoel voor humor). * **Draaglast:** Alles wat het iemand op dit moment moeilijk maakt (bv. conflict op werk, chronisch zieke partner, moeite met assertiviteit). * **Balans:** De focus ligt op het evenwicht: * Is er een evenwichtige balans ($draagkracht = draaglast$)? * Is de draagkracht groter dan de draaglast ($draagkracht > draaglast$)? * Is er sprake van een onevenwicht? * **Cliëntgericht:** De balans voor de patiënt staat altijd centraal. * **Competentie VP:** De verpleegkundige heeft de competentie om de zorgbalans in evenwicht te helpen houden. #### 2.4.4 Achtergrond Deze rubriek verzamelt informatie over het persoonlijk levensverhaal van de zorgvrager. * **Persoonlijk levensverhaal:** Contextuele informatie die relevant kan zijn voor de huidige situatie. * **Opgelet met privacy:** Informatie die gedeeld wordt, moet gericht zijn op de patiënt en niet op de vertrouwenspersoon van de student. * **Vertrouwenspersoon:** Wie vertrouwt de patiënt als het erop aankomt? Op wie steunt de patiënt? Wie is het contactpersoon? Aan wie mag informatie doorgegeven worden? Wie is de wettelijke vertegenwoordiger? #### 2.4.5 Gangbare zorgpraktijk Dit betreft de gebruikelijke werkwijzen en beleid binnen de zorginstelling of afdeling. * **Bezoekuren:** Bijvoorbeeld de tijden, de duur, en de regels rond bezoek in een ziekenhuis. * **Afwijkende regelingen:** Sommige afdelingen hanteren soepeler beleid (bv. materniteit). * **Rationale achter bezoekuren:** Waarom bestaan ze? Waarom wel of niet eraan houden? Dit koppelt aan onderliggende waarden. * **Gedragscode:** Affiches met richtlijnen voor bezoekers kunnen hieronder vallen. > **Voorbeeld:** In een ziekenhuis kunnen de deuren na 20u30 gesloten worden omwille van veiligheidsredenen, wat impliceert dat bezoek dan verwacht wordt te vertrekken. #### 2.4.6 Zorgvisie instelling Dit omvat de missie, visie en waarden van de zorginstelling. * **Te vinden in:** Missieteksten, welkomstbrochures, etc. * **Kernvraag:** Hoe ziet het ziekenhuis de zorg die zij bieden? ### 2.5 Inhoudelijke aspecten van de casus Anne en Bieke De casus biedt concrete voorbeelden om de feitenstructurering te illustreren. * **Anne:** Krijgt veel bezoek tijdens het bezoekuur (gemiddeld vijf tot acht bezoekers naast haar partner, die er continu is). Het is haar eerste kindje. * **Bieke:** Alleenstaand, zonder steunend sociaal netwerk. Enkel een collega komt buiten de bezoekuren om, omdat ze anders niet kan komen. Haar bezoek is discreet. Het is ook haar eerste kindje. * **Algemeen:** Beide vrouwen bevallen van hun eerste kindje, de bevalling verliep vlot, en het is de tweede dag na de bevalling. ### 2.6 Aanvullende feiten en overwegingen * **Sociale aspecten:** * Is er een financiële reden of gebrek aan eenpersoonskamers waarom Anne en Bieke samen liggen? * Wat is de meerkost van een eenpersoonskamer ten opzichte van een tweepersoonskamer? * **Financiële aspecten (voorbeeld uit documentatie):** * Eigen bijdrage bij tweepersoonskamers (cijfers 2020). * Eigen bijdrage bij eenpersoonskamers. > **Tip:** Wees je bewust van de sociale en financiële aspecten die de situatie kunnen beïnvloeden. ### 2.7 Kritische reflectie op feiten Gedurende het hele proces is het cruciaal om kritisch te blijven en te reflecteren op de verzamelde informatie. * **Een oordeel is geen feit:** Percepties en subjectieve interpretaties moeten worden gescheiden van objectieve feiten. De term "lastig" is een oordeel, geen feit. * **Niets doen is ook handelen:** Situaties waarin men passief toekijkt, zonder in te grijpen, zijn ook feitelijke handelingen (of nalaten daarvan) die consequenties hebben. * **Wie geen stem heeft, telt ook mee:** Kwetsbare patiënten, niet-sprekende baby's, of patiënten onder verdoving moeten ook vertegenwoordigd worden. Hun belangen blijven belangrijk. * **Recht op belangenbehartiging:** De rol van de wettelijke vertegenwoordiger is belangrijk, en het behartigen van belangen is een taak van de zorgverlener. * **Feiten zijn geen normen:** Het feit dat iets "al jaren zo gewerkt wordt" is geen impliciete norm die automatisch gevolgd moet worden; het is een beschrijving van een praktijk. > **Tip:** Mensen zijn geen problemen. Knelpunten moeten worden opgesteld zonder personen te veroordelen. Focus op botsende waarden, niet op het persoonlijk aanvallen van betrokkenen. ### 2.8 Toekomstgerichtheid Fase 1 is niet gericht op het veroordelen van het verleden, maar op het opbouwen van een toekomstgericht zorgbeleid. * **Focus op de toekomst:** Hoe ziet het zorgbeleid er morgen uit, in plaats van "dit was fout". * **Realistisch tijdspad:** Zorgdoelen en acties moeten realistisch zijn binnen de context van de situatie (bv. geen sprookjesachtige verwachtingen voor patiënten op materniteit). * **Concrete opvolging:** In plaats van te zeggen "Anne en Bieke zullen tevreden zijn", is het realistischer om te zeggen: "Omdat de kijkstage al voorbij was, kon ik dit niet verder opvolgen. Aandachtspunten zouden zijn: hoe voelt Anne zich bij de beperking van haar bezoek? Krijgt Bieke voldoende ondersteuning?" --- # Fase 2: Ethisch analyseren van de situatie Deze fase van ethische analyse richt zich op het ontrafelen van de complexiteit van een situatie door het identificeren van botsende waarden en normen, het formuleren van concrete zorgdoelen en het herkennen van ethische knelpunten die leiden tot dilemma's, met als uiteindelijk doel het bieden van menslievende, zorgvragergerichte zorg. ### 3.1 Het stappenplan voor ethische reflectie Het stappenplan voor systematische ethische reflectie is ontworpen om integratie van alle ethische bouwstenen in de praktijk mogelijk te maken, met een holistische en zorgvragergerichte benadering als vooronderstelling. Het stappenplan bestaat uit vier fasen, die iteratief doorlopen kunnen worden: 1. **Fase 1: Feiten structureren** - Het helder maken van de situatie op basis van objectieve feiten. 2. **Fase 2: Ethisch analyseren van de situatie** - Het identificeren van botsende waarden, normen, knelpunten en het formuleren van zorgdoelen. 3. **Fase 3: Zorgplan opstellen** - Het uitwerken van concrete, SMART-geformuleerde acties per knelpunt of zorgdoel. 4. **Fase 4: Evalueren van het zorgplan** - Het beoordelen van de effectiviteit en menselijkheid van de geboden zorg. Een belangrijke tip voor examens is om jezelf te positioneren als de student in de casus of als de verpleegkundige, indien aangegeven. Het doel is niet om te oordelen wie in de fout is, maar om zo menslievend mogelijke zorg te bieden. #### 3.1.1 Fase 1: De feiten structureren Het doel van deze fase is om een alpartijdige en feitelijke onderbouwing te creëren van de situatie. Dit gebeurt door het systematisch verzamelen en structureren van alle relevante feiten, zonder aannames te doen of meningen over te nemen. Kritisch nadenken is essentieel om onderscheid te maken tussen feiten en standpunten. **Rubrieken voor feitenstructurering:** * **Algemeen:** Namen, ZHS (ziekenhuis), etc. zijn in een oefening vaak overbodig, tenzij privacy/beroepsgeheim van toepassing is. * **Aanleiding:** De directe oorzaak van de ethische reflectie (bijvoorbeeld een vraag van een mentor of een specifieke gebeurtenis in de casus). * **Wat? Wie?** Beschrijving van de concrete gebeurtenissen en de betrokken personen. * **Draagkracht/last-balans:** Het analyseren van alles wat energie geeft (draagkracht) versus alles wat het leven bemoeilijkt (draaglast) voor de betrokkenen. Een evenwichtige balans (draagkracht = draaglast) is ideaal. Een disbalans (draagkracht < draaglast) vereist aandacht. * **Draagkracht:** Wordt gedefinieerd als alles wat iemand de nodige energie geeft (bv. fijne hobby's, goede relaties). * **Draaglast:** Wordt gedefinieerd als alles wat het iemand op dit moment in zijn of haar leven moeilijk maakt (bv. werkconflicten, zieke partner). * **Achtergrond:** Het persoonlijk levensverhaal van de zorgvrager, met grote aandacht voor privacy. Hierbij is het cruciaal om de focus te leggen op de patiënt en niet op de eigen ervaringen van de student. * **Vertrouwenspersoon:** Wie de zorgvrager vertrouwt, op wie deze steunt, wie contactpersoon is, wie wettelijke vertegenwoordiger is. * **Gangbare zorgpraktijk:** Hoe de dagelijkse zorg op de afdeling of binnen het ziekenhuis georganiseerd is, inclusief beleid rondom bijvoorbeeld bezoekuren. * **Zorgvisie instelling:** De missie en visie van het ziekenhuis of de instelling, vaak terug te vinden in welkomstbrochures. **Belangrijke aandachtspunten bij feitenstructurering:** * **Alpartijdigheid:** Breng ieders standpunt binnen en kijk kritisch naar wat als feit wordt gepresenteerd. * **Geen oordelen:** Beoordeel niemand, ook niet de student of de mentor. * **Beknoptheid:** Gebruik steekwoorden en plaats ze in de juiste rubriek. * **Ontbrekende feiten:** Geef met vraagtekens aan welke feiten je nog zou willen weten. Deze ontbrekende, maar noodzakelijke feiten, moeten in latere fasen (bv. in stap 3 met 'als...dan' scenario's) worden uitgewerkt. #### 3.1.2 Fase 2: Ethisch analyseren van de situatie Deze fase verdiept zich in de ethische componenten van de situatie, waarbij het welzijn en het belang van de zorgvrager centraal staan. **Kernconcepten:** * **Waarden:** Fundamentele overtuigingen over wat belangrijk is in het leven en in de zorg (bv. respect, autonomie, privacy, rechtvaardigheid). Deze worden vaak afgeleid uit gedrag, uitspraken en normen. Beroepswaarden, zoals patiëntgerichte zorg en respect, zijn hierbij leidend. * **Normen:** Specifieke gedragsregels die voortvloeien uit waarden en de maatschappelijke context. * **Knelpunt:** De specifieke situatie waarin er een ethisch probleem ontstaat, vaak door het onvermogen om twee of meer waarden tegelijkertijd volledig te realiseren. Een knelpunt kan worden ervaren als een dilemma. * **Dilemma:** Een moeilijke keuze tussen twee of meer mogelijkheden waarbij elke keuze consequenties heeft die in strijd zijn met andere wenselijke waarden of doelen. Het is belangrijk om te realiseren dat een dilemma niet altijd zo zwart-wit is; er kunnen creatieve oplossingen bestaan die meerdere waarden waarmaken. * **Voorbeeld van een dilemma:** De keuze om een bezoeker van Bieke toe te laten, wat sociale contact en steun biedt, of de bezoeker weg te sturen, wat rust en privacy garandeert. * **Zorgdoelen:** Wat men vanuit een ethisch perspectief wil bereiken in de specifieke situatie. Zorgdoelen moeten streven naar een "en/en" situatie, waarbij zowel waarde 1 als waarde 2 worden waargemaakt. Ze zijn gericht op het welzijn en belang van de zorgvrager(s). **Proces van analyse:** 1. **Identificeer botsende waarden en normen:** Welke fundamentele principes of gedragsregels komen met elkaar in conflict? 2. **Herken ethische knelpunten/dilemma's:** Waar zit het ethische probleem precies en welke moeilijke keuzes moeten gemaakt worden? 3. **Formuleer zorgdoelen:** Wat is het gewenste resultaat dat de botsende waarden en knelpunten tracht te adresseren, met oog op het welzijn van de zorgvrager? Dit kan bijvoorbeeld zijn: "hoe verkrijgen we voor de zorgvragers zowel voldoende rust als sociaal contact?" Bij het formuleren van zorgdoelen moet men zich realiseren dat waarden op veel verschillende manieren waargemaakt kunnen worden. Het is cruciaal om verder te kijken dan de directe, binaire keuze van een dilemma en te zoeken naar oplossingen die recht doen aan de achterliggende waarden. #### 3.1.3 Fase 3: Zorgplan opstellen In deze fase worden de ethische analyses vertaald naar concrete, uitvoerbare acties. **Principes van het zorgplan:** * **Concrete acties:** Het zorgplan moet specifieke handelingen beschrijven die gericht zijn op het oplossen van de geïdentificeerde knelpunten en het realiseren van de zorgdoelen. * **Verantwoordelijkheid in de praktijk:** De acties moeten verantwoord en toepasbaar zijn in de dagelijkse zorgpraktijk. * **SMART-formulering:** Acties moeten specifiek, meetbaar, aanvaardbaar, realistisch en tijdgebonden zijn. **Voorbeeld van een zorgplan actie (gebaseerd op casus Anne en Bieke):** * **Knelpunt:** Rust versus sociale contacten. * **Zorgdoel:** Zowel voldoende rust als sociaal contact voor moeders en baby's waarborgen. * **Concret actie 1:** "We vragen, in overleg met Anne, om het bezoek ofwel te beperken tot drie personen, ofwel met zijn allen naar de cafetaria te gaan." * **Concret actie 2:** "We vragen ook of het bezoek van Bieke binnen de bezoekuren kan komen. Lukt dit echt niet, zoeken we concrete manieren om de privacy en rust van Anne te garanderen. Bieke kan bv. met haar bezoek in een afzonderlijke ruimte gaan zitten. Het bezoek wegsturen is hier geen optie omdat Anne, als alleenstaande moeder, de steun nodig heeft van haar toch al beperkte sociale omgeving." Het is belangrijk om te onthouden dat er meerdere mogelijke zorgplannen kunnen zijn die leiden tot ethisch goede zorg. #### 3.1.4 Fase 4: Evalueren van het zorgplan De laatste fase betreft het beoordelen van de effectiviteit van het opgestelde zorgplan. **Criteria voor evaluatie:** * **Niet enkel tevredenheid:** Tevredenheid is een subjectief criterium. De evaluatie moet gericht zijn op de menselijkheid en ethische kwaliteit van de geboden zorg. * **Criteria voor goede, menslievende zorg:** Dit omvat het beoordelen of de zorg daadwerkelijk bijgedragen heeft aan het welzijn van de zorgvrager en of de gekozen waarden en normen op een verantwoorde manier zijn waargemaakt. **Praktische evaluatie:** * Beoordeel of de acties uit het zorgplan daadwerkelijk zijn uitgevoerd. * Verzamel feedback van de betrokkenen, indien mogelijk en gepast. * Reflecteer kritisch op de uitkomsten: wat ging goed, wat kon beter, en welke lessen kunnen hieruit getrokken worden voor toekomstige situaties? **Aandachtspunten voor evaluatie:** * **Realistisch tijdspad:** Evalueer de zorg binnen een realistisch tijdsbestek dat past bij de context (bv. de gebruikelijke verblijfsduur op een afdeling). * **Focus op de toekomst:** Richt de evaluatie op hoe de zorg in de toekomst verbeterd kan worden, in plaats van enkel te kijken naar wat er in het verleden "fout" ging. * **Erkenning van beperkingen:** Wees realistisch over de situatie en de uitkomsten. Het doel is niet een sprookjesachtig scenario, maar het optimaliseren van zorg binnen de gegeven realiteit. ### 3.2 Belangrijke terminologie en aandachtspunten * **Feiten versus Normen:** Feiten zijn objectieve gebeurtenissen, normen zijn gedragsregels die afgeleid kunnen worden uit waarden of de praktijk. Gewoonten ("we doen het al jaren zo") kunnen een impliciete norm zijn, maar zijn niet per definitie ethisch juist. * **Oordelen versus Feiten:** Een oordeel is een subjectieve interpretatie, een feit is objectief vaststelbaar. In ethische analyse is het cruciaal om enkel met feiten te werken. * **Niets doen is ook handelen:** In bepaalde situaties kan passiviteit of het nalaten van actie ethische consequenties hebben en dient het als zodanig geanalyseerd te worden. * **Wie geen stem heeft, telt ook mee:** Zorgvragers die niet zelfstandig kunnen communiceren (bv. door verdoving, jonge leeftijd) hebben ook rechten en belangen die behartigd moeten worden. * **Probleem versus Mensen:** Ethische knelpunten ontstaan door botsende waarden, niet door mensen zelf. De analyse moet gericht zijn op het oplossen van het probleem, niet op het veroordelen van personen. * **Eigen verantwoordelijkheid:** Elke zorgverlener heeft een eigen professionele verantwoordelijkheid om goede zorg te verlenen, ook in situaties waarin mensen niet perfect zijn of fouten maken. * **Toekomstgericht denken:** De focus moet liggen op het verbeteren van zorgbeleid en praktijken voor de toekomst, niet op het herkauwen van fouten uit het verleden. * **Belangen behartigen:** De rol van de zorgverlener is het behartigen van de belangen van de zorgvrager, inclusief die van wettelijke vertegenwoordigers. > **Tip:** Het herkennen en correct benoemen van waarden, normen, knelpunten en zorgdoelen is cruciaal voor een diepgaande ethische analyse. Besteed hier extra aandacht aan tijdens het studeren. > **Voorbeeld:** In de casus van Anne en Bieke botsen de waarden 'rust' en 'sociaal contact'. Een knelpunt ontstaat door de verschillende bezoeksituaties van Anne en Bieke. Een zorgdoel zou kunnen zijn: "het waarborgen van voldoende rust voor beide moeders en baby's, terwijl ze tegelijkertijd wel de nodige sociale steun ontvangen." --- # Fase 3 en 4: Zorgplan opstellen en evalueren Deze secties beschrijven het concrete uitwerken van acties in een zorgplan en de systematische evaluatie van de geboden zorg, met aandacht voor zowel effectiviteit als menselijkheid. ### 4.1 Fase 3: Zorgplan opstellen Na het ethisch analyseren van de situatie (fase 2), wordt in fase 3 het zorgplan opgesteld. Dit omvat het formuleren van concrete, haalbare acties die gericht zijn op het waarmaken van de vastgestelde zorgdoelen en het oplossen van ethische knelpunten. #### 4.1.1 Concrete acties per knelpunt/zorgdoel Het zorgplan moet specifieke, uitvoerbare acties bevatten die direct voortvloeien uit de eerdere analyse. Er moet een duidelijke koppeling zijn tussen de geïdentificeerde knelpunten of zorgdoelen en de voorgestelde interventies. * **Verantwoord in praktijk brengen:** Het plan mag niet blijven steken in theorie, maar moet onderbouwen waarom bepaalde acties concreet worden uitgevoerd. * **SMART-principes:** Elke actie dient te voldoen aan de SMART-criteria: * **S**pecifiek: Duidelijk omschreven wat er moet gebeuren. * **M**eetbaar: Er moet een manier zijn om de uitvoering of het resultaat te beoordelen. * **A**anvaardbaar: De actie moet acceptabel zijn voor de zorgvrager en binnen de professionele kaders passen. * **R**ealistisch: De actie moet uitvoerbaar zijn binnen de gegeven omstandigheden en beschikbare middelen. * **T**ijdsgebonden: Er wordt een tijdsindicatie gegeven voor de uitvoering of evaluatie. #### 4.1.2 Voorbeeld van een zorgplanactie Stel het ethische knelpunt is de botsing tussen behoefte aan rust en behoefte aan sociale contacten voor zowel moeders als baby's. Een mogelijke zorgdoelstelling is om zowel voldoende rust als sociaal contact te waarborgen. Een concrete actie in het zorgplan zou dan kunnen zijn: 1. Vragen aan Bieke of haar bezoek binnen de officiële bezoekuren kan komen. Indien dit niet lukt, concrete afspraken maken om de privacy en rust van Anne te garanderen, bijvoorbeeld door Bieke met haar bezoek in een aparte ruimte te laten verblijven. Het wegsturen van bezoek is geen optie, gezien Bieke als alleenstaande moeder steun nodig heeft van haar sociale netwerk. 2. In overleg met Anne vragen om het bezoek te beperken tot drie personen, of hen te vragen naar de cafetaria te gaan. > **Tip:** Het is belangrijk om te realiseren dat er meerdere geldige zorgplannen mogelijk zijn. De hierboven genoemde acties zijn slechts voorbeelden. #### 4.1.3 Analyse-schema (Rode Kruis Kubus) Dit schema kan helpen bij het structureren van het zorgplan en de beoordeling van de geboden zorg. Het bestaat uit verschillende dimensies: * **Handelingsdimensies:** Intenties, handelingen, gevolgen. * **Beoordelingscriterium:** Menselijkheid van de gehele persoon. * **Actieterrein:** Fysiek, psychisch, sociaal, existentieel. * **Context:** Micro, meso, macro. * **Toepassing:** Vanuit een betrokken zorgrelatie, in elke concrete context. * **Groe/Context:** Overkoepelende groene vlakken die de contextuele elementen benadrukken. ### 4.2 Fase 4: Evalueren van het zorgplan Na het opstellen van het zorgplan, volgt de systematische evaluatie om de effectiviteit en menselijkheid van de geboden zorg te beoordelen. #### 4.2.1 Evaluatiecriteria * **Effectiviteit:** Heeft de zorg geleid tot het gewenste resultaat of het oplossen van het knelpunt? * **Menselijkheid:** Is de zorg menslievend, respectvol en zorgvragergericht verleend? * **Niet enkel tevredenheid:** Tevredenheid van de patiënt kan een indicator zijn, maar is niet altijd het enige of doorslaggevende criterium voor "goede, menslievende zorg". #### 4.2.2 Mogelijke evaluatie-acties * **Gesprek aangaan:** De zorgverlener kan de bezoeker aanspreken op het overschrijden van bezoekuren, met uitleg over de gedragscode en het belang van rust. * **Communicatie op afdeling:** Ophangen van bordjes met bezoekuren en affiches met gedragsregels voor bezoekers (bv. beperkt aantal personen, oog voor rust). #### 4.2.3 Theoretische achtergronden van het stappenplan * **Dilemma's:** Knelpunten worden vaak ervaren als dilemma's, waarbij er een moeilijke keuze is tussen twee of meer mogelijkheden die elk legitieme waarden vertegenwoordigen. Bijvoorbeeld: bezoek toelaten (steun, contact) versus bezoeker wegsturen (rust, privacy). * **Waarden als uitgangspunt:** Het is cruciaal om de achterliggende waarden van een dilemma te achterhalen en van daaruit te zoeken naar oplossingen die meerdere waarden tegelijk waarmaken (en/en denken). Het doel is niet om te kiezen tussen twee opties, maar om creatieve oplossingen te vinden die zowel rust als sociaal contact mogelijk maken. * **Terminologie:** * **Norm:** Een afspraak of regel die kan worden nageleefd, maar waarvan ook kan worden afgeweken (bv. bezoekuren). * **Waarden:** Fundamentele principes die ten grondslag liggen aan normen (bv. sociale contacten, rust, privacy, beroepsgeheim). * **Knelpunt:** Een situatie waarin waarden tegenover elkaar komen te staan, wat leidt tot een conflict of moeilijke keuze. * **Zorgdoel:** Wat men vanuit ethisch perspectief wil bereiken, waarbij de welzijn en het belang van de zorgvrager centraal staan. #### 4.2.4 Aandachtspunten bij het evalueren * **Feiten vs. Oordelen:** Maak een strikt onderscheid tussen feiten en meningen of oordelen. Een oordeel ("lastige mevrouw") is een perceptie en geen objectief feit. * **Niet doen is ook handelen:** Zwijgen of passief blijven is ook een vorm van handelen met consequenties. * **Stemlozen moeten gehoord worden:** Personen die zich niet direct kunnen uiten (bv. baby's, patiënten onder narcose) moeten ook vertegenwoordigd worden in het zorgplan en de evaluatie. De professionele verantwoordelijkheid van de zorgverlener is hierbij essentieel. * **Rol van de wettelijke vertegenwoordiger:** De belangen van de zorgvrager moeten behartigd worden, zeker indien er een wettelijke vertegenwoordiger is. * **Traditie vs. Norm:** "Zo werken we al jaren" kan een feit zijn, maar ook een verborgen norm die voortkomt uit een waarde zoals respect voor traditie. Dit moet kritisch worden beoordeeld. * **Probleemstelling:** Knelpunten zijn vaak het gevolg van botsende waarden, niet van problematische personen. Het is belangrijk om de mens niet als probleem te zien. * **Eigen verantwoordelijkheid:** Reflecteer op de eigen rol en verantwoordelijkheid in het verlenen van goede zorg, ook bij menselijke imperfecties en fouten. * **Erkenning van waarden:** Conflicten blijven bestaan als de waarden van individuen niet erkend worden. * **Toekomstgericht denken:** Focus op hoe de zorg er in de toekomst uit zal zien, niet op het veroordelen van het verleden. * **Realistisch tijdspad:** Zorgplannen en evaluaties moeten gebaseerd zijn op een realistische inschatting van tijdspaden, rekening houdend met de context (bv. gebruikelijke verblijfsduur in het ziekenhuis). > **Tip:** Wees je bewust van de sociale en financiële aspecten die relevant kunnen zijn bij het opstellen en evalueren van een zorgplan, zoals de meerkost van een eenpersoonskamer ten opzichte van een tweepersoonskamer. > **Voorbeeld:** Als een patiënt X voeding weigert, is het een ethisch dilemma of de verpleegkundige het dienblad terugneemt (respect voor autonomie) of aandringt (goede gezondheid, ondersteuning). De evaluatie moet niet alleen kijken of de voeding gegeten is, maar ook hoe de autonomie en het welzijn van de patiënt zijn gerespecteerd. --- ## Veelgemaakte fouten om te vermijden - Bestudeer alle onderwerpen grondig voor examens - Let op formules en belangrijke definities - Oefen met de voorbeelden in elke sectie - Memoriseer niet zonder de onderliggende concepten te begrijpen

| Term | Definition | |------|------------| | Holistische zorg | Een benadering van zorg die de gehele persoon in beschouwing neemt, inclusief fysieke, mentale, emotionele, sociale en spirituele aspecten, in plaats van zich uitsluitend te richten op specifieke symptomen of ziekten. | | Zorgvragergerichte zorg | Zorg die volledig is afgestemd op de individuele behoeften, waarden, voorkeuren en levensomstandigheden van de zorgvrager, waarbij diens autonomie en participatie centraal staan. | | Ethisch overleg | Een proces waarbij professionals gezamenlijk ethische dilemma's bespreken om tot een weloverwogen en menslievende beslissing te komen die de zorg voor de patiënt ten goede komt. | | Feitenformulier | Een gestructureerd document dat wordt gebruikt om alle relevante feitelijke informatie over een casus te verzamelen en te ordenen, met als doel een objectief beeld te krijgen van de situatie zonder vooroordelen. | | Descriptieve ethiek | Het onderdeel van de ethiek dat zich richt op het beschrijven en analyseren van bestaande morele normen, waarden en praktijken in een bepaalde cultuur of samenleving, zonder hierover te oordelen. | | Alpartijdig zijn | Het vermogen om verschillende standpunten en perspectieven objectief te beschouwen en in kaart te brengen, zonder persoonlijke voorkeur of oordeel, om zo een compleet beeld van de situatie te krijgen. | | Inter-subjectiviteit | Het proces waarbij meerdere individuen gezamenlijk tot een gedeeld begrip of interpretatie van een situatie komen door hun subjectieve ervaringen en perspectieven te delen en te vergelijken. | | Draagkracht | Alle positieve aspecten in iemands leven die energie, veerkracht en welzijn bevorderen, zoals goede relaties, hobby's, humor en een positieve levenshouding. | | Draaglast | Alle negatieve factoren in iemands leven die energie kosten, stress veroorzaken of het welzijn bemoeilijken, zoals conflicten, ziektes, financiële zorgen of relationele problemen. | | Knelpunt | Een situatie of aspect dat een ethisch probleem oplevert, vaak voortkomend uit botsende waarden of normen, en dat een zorgvuldige afweging en oplossing vereist. | | Zorgdoel | Een gewenst resultaat dat vanuit een ethisch perspectief nagestreefd wordt in een specifieke zorgsituatie, met het welzijn en belang van de zorgvrager als hoogste prioriteit. | | Dilemma | Een moeilijke keuze tussen twee of meer alternatieven, waarbij elk alternatief zowel positieve als negatieve consequenties kan hebben, waardoor het moeilijk is om te bepalen welke handeling de beste is. | | Gangbare zorgpraktijk | De gebruikelijke methoden, procedures en beleidsregels die binnen een zorginstelling of afdeling worden toegepast bij de zorgverlening, vaak gebaseerd op traditie, veiligheid of efficiëntie. | | Zorgvisie instelling | De fundamentele principes, waarden en missie die de zorgorganisatie hanteert bij het leveren van zorg, zoals verwoord in officiële documenten en de dagelijkse praktijk. | | Menslievend | Kenmerkend voor een zorgzame, empathische en respectvolle benadering van anderen, waarbij het welzijn en de waardigheid van de persoon centraal staan. | | Toekomstgericht denken | Een benadering waarbij de focus ligt op toekomstige ontwikkelingen, mogelijke uitkomsten en preventieve maatregelen, in plaats van enkel te kijken naar het verleden of het heden. | | Realistisch tijdspad | Een planning die rekening houdt met de haalbaarheid en de specifieke omstandigheden, en die een tijdsbestek definieert dat realistisch is voor het uitvoeren van een taak of het bereiken van een doel. |